موتی
موتی انگریزی وچ (Pearl) پرل، عربی وچ لولو، سنسکرت وچ موکنکم، ہندی وچ مکدا تے فارسی وچ مروارید کہلاندا اے، ایہنوں درِ دریا وی کہیا جاندا اے۔ موتی اپنی خوش رنگی تے ملائمت دے باعث بہت مقبول اے۔ خواتین وچ اس دا استعمال بہت زیادہ اے، ایہ بیش قیمت تے قدیمی جوہر اے۔ ہندوستان وچ موتیاں دا رواج سبھ توں پہلے پيا سی۔ ہندوواں دی قدیم کتاباں وچ اس دے پہننے تے اسنوں دیوتائاں دی نذر کرنے دے طریقے درج نيں۔ قدیم مصر وچ انہاں نوں بتاں دی نذر کيتا جاندا سی، ایرانی تے یونانی امراء کاناں وچ موتیاں دی بالیاں پہنا کردے سن ۔ اڑھائی ہزار سال قبال مسیح وچ مروارید خراج وچ دتے جاندے سن تے دو صدی پہلے از مسیح وچ لوک انہاں نوں اس قدر پہننے لگے کہ علمائے وقت نے اسنوں عیاشی قرار دیندے ہوئے اس دے خلاف مہم چلائی۔ رومیاں وچ موتی دا استعمال زمانۂ قدیم توں چلیا آرہیا اے، شاہ روم دے کول موتیاں دا اک بہت وڈا خزانا سی۔ موتی خشخاش دے دانے توں لے کے کبوتر دے آنڈے دے برابر تک ہُندا اے۔ اسنوں ہور پتھراں دی طرح تراشنا نئيں پیندا، ایہ قدرتی چمک دمک رکھدا اے ۔ ایہدیاں متعدد قسماں نيں ۔ اس وچ کیلشیئم کاربونیٹ ہُندا اے تے اس دی ہارڈنس 3 ہُندی اے۔
موتی دی پیدائش
سودھوموتی دی پیدائش سیپ دے پیٹ وچ ہُندی اے ۔ ایہ دراصل اک انتہائی سخت سمندری کیڑا ہنداااے، اس دے دونے بازئاں اُتے کچھوے دی طرح سخت ہڈی دی ڈھال ہُندی اے، جس دے ذریعہ ایہ دوسرے جانوراں توں محفوظ رہندا اے، پنج برس وچ جوان ہُندا اے، بارش دے دناں وچ سطح اُتے آندا اے۔ ایہ اک خاص طرح دا جالا بن دے مکڑے دی طرح خود نوں کِسے محفوظ مقام اُتے اَڑا لیندا اے جس دی وجہ توں اوہ اک جگہ ٹھہرا رہندا اے، ماہرین نے اسنوں خوردبین دے ذریعہ دریافت کيتا اے۔ سیپ دیاں تن پرتاں ہُندیاں نيں، اُتے والی پرت سخت لچک دار اورسیاہی مائل سبز رنگ دی ہُندی اے، دوسری پرت وچ بے شمار چھوٹے چھوٹے خانے ہُندے نيں، جنہاں وچ چونا بھریا ہُندا اے تے کئی طرح دے رنگ پیدا کرنے والے مادے ہُندے نيں، تیسری پرت پوست در پوست ہُندی اے تے اس وچ طرح طرح دے رنگ ہُندے نيں، موتی ایتھے بندا اے۔ اس دی پیدائش دے بارے وچ دو طرح دی روایات نيں، اک مذکورہ، جو ماہرین نے بیان کيتی اے تے دوسری اوہ جو قدیم جوہریاں نے بیان کيتیاں نيں۔ قدیم روایت دے مطابق نو روز دے اکیہويں دن نیساں دا مہینہ شروع ہُندا اے، اس مہینے دے بادل ابرِ نیساں تے اس دی بارش آب نیساں کہلاندی اے۔ ابرنیساں جدوں سمندر اُتے برستا اے تاں سیپ سطح اُتے آ کے منہ کھول دیندے نيں اس طرح آب نیساں دے قطرے انہاں دے منہ وچ پڑدے نيں۔ ہن جس قدر وڈا قطرہ صدف دے منہ وچ جاندا اے، اِنّا ہی وڈا موتی بندا اے۔ جدید سائنس نے ایہ گل کِسے تے طرح توں دی اے۔ انہاں دا کہنا اے کہ صدف دے اندرکوئی وی چیز داخل ہوئے جائے موتی بن جاندی اے، انہاں دی تحقیق دے مطابق صدف وچ کوئی بیرونی چیز اتفاق توں داخل ہوئے جائے تاں کیڑا اپنے تحفظ دے لئی اک خاص قسم دا مادہ خارج کرکے اس شئے دے گرد اک جال سا بننا شروع کر دیندا اے، ایہ ہی دراصل موتی بننے دی ابتدا ہُندی اے۔
موتی دے تھاںواں پیدائش
سودھوموتی دی پیدائش دے تھاںواں سمندر تے دریا نيں۔ خلیج فارس، آسٹریلیا، شمالی روس، بحیرۂ قلزم، جاپان، امریکا، فن لینڈ، سویڈن، انڈونیشیا،آبنائے قسطنطنیہ، سری لنکا تے عراق دے سمندر موتیاں دے لئی مشہور نيں۔ سراندیپ قدیم توں مروارید دی پیدائش دے لئی مشہور اے۔ پرتگال نے سراندیپ نوں 16۰5 وچ کالونی بنایا تے اوتھے دے حاکم توں خراج وچ موتی بٹورنے شروع کیتے، اس وقت تک اس جزیرے وچ پنجاہ ہزار توں زیادہ لوک موتی دی تلاش وچ غوطہ زنی کيتا کردے سن، موتی جسنوں ملدا ايسے دی ملکیت ہُندا سی۔ 164۰ وچ ہالینڈ نے ایہ جزیرہ کھو لیا تے موتی دی برآمد دے تمام تھاںواں اُتے قبضہ کرلیا تے تقریباً دو لکھ غوطہ زن اس کم اُتے متعین کر دتے۔ ایہ لوک ویہہ دن اپنے لئی کم کردے تے اکیہويں دن حکومت دے لئی، غوط زنی ہرتین سال بعد ہُندی سی۔ سراندیپ دے راجہ تے ہالینڈ دی حکومت دے وچکار کِسے گل اُتے تنازع اٹھیا کھڑا ہويا تے فیر 176۰ سے1796 تک ایتھے توں مروارید نہ کڈے جا سکے، بعد وچ انگریز نے جزیرے اُتے قبضہ کر ليا تے 1798 وچ ایتھے توں بے شمار موتی کڈے۔ موتی دے لئی غوطہ زنی نوں ’’صدف گیری‘‘ وی کہیا جاندا اے، خلیج فارس وچ جزیرۂ بحرین دے متصل دنیا بھر وچ سب توں زیادہ صدف گیری ہُندی اے۔ سمندراں دے علاوہ دریائاں توں وی موتی حاصل ہُندے نيں جو سمندری موتی دے اسيں پلہ ہی ہُندے نيں، آئرلینڈ، روس تے فرانس دے دریا اس حوالے توں شہرت رکھدے نيں، برازیل، آسٹریلیا تے جنوبی افریقا دے دریائاں وچ وی موتی پایا جاندا اے۔
موتی دی قسماں
سودھوکاہل:۔ اس دی رنگت بہت زیادہ سفید ہُندی اے سرمئی:۔ اس دی رنگت ہلکی سیاہی مائل ہُندی اے جاوام کھاڑی:۔ اس دی رنگت سبز پتے دی مانند ہُندی اے میانی:۔ ایہ گہرا سیاہی مائل ہُندا اے دودھیا:۔ دُدھ دی طرح بالکل سفید رنگت بیضوی:۔ مرغی دے انڈے جداں عمانی:۔ عمان دے ساحل توں ملدا اے بحرینہ:۔ بحرین دے نزدیک ملدے نيں سنگلی:۔ انڈے دی زردی جداں رنگ ٹٹگری:۔ اس دا رنگ نیلا ہُندا اے ہرمزی:۔ ایہ موتی قرمزی ہُندے نيں صراحی:۔ اس دی شکل صراحی دی مانند ہُندی اے پوربی:۔ اسنوں کوڑ وی کہندے نيں، انتہائی باریک تے گول بیھیراں:۔ سیسے دے رنگ دا ہوتاہے گلابی:۔ ایہ موتی انتہائی نادر ہُندا اے پتھراں:۔ ایہ سلیٹی رنگ دا ہُندا اے نیلمی:۔ ایہ نیلے رنگ دا ہُندا اے زرد:۔ ایہ زردی مائل ہُندا اے سبز:۔ ہرے رنگ دا ہُندا اے کچیا:۔ اس دی رنگت زرد ہُندی اے وضع قطع دے لحاظ توں موتی دی دوقسماں نيں بالکل گول صراحی نما:۔ اسنوں لولوء کہندے نيں ساخت دے لحاظ توں ایہ دو طرح دا ہُندا اے، ناسفتہ (بے سوراخ) تے سفتہ (سوراخ دار)۔ برطانوی جوہریاں دے مطابق موتی دی قسماں گرینڈ پرل:۔ انہاں نوں وڈی مقدار دے پیراگون کہندے نيں بیرکوئیز:۔ اس دی شکل بیضوی ہُندی اے لٹل پرل:۔ اسنوں چھوٹا مروارید کہندے نيں خورد تخم:۔ اسنوں خورد تخم مروارید کہندے نيں موتی چور:۔ ایہ خشخاس دے داناں دی مانند ہُندے نيں
موتی دی شناخت
سودھواصلی موتی انتہائی صاف، شفاف تے رنگاں دی حسین لہراں توں سجا ہُندا اے۔ موتی دی شکل اکثر گول تے ناشپاندی دی طرح ہُندی اے۔ اصلی موتی قدرتی طور اُتے چمک دار تے خوب صورتی وچ بے مثال ہُندا اے، نقلی دی نسبت اصلی موتی دا وزن زیادہ ہُندا اے، اس وچ سوراخ انتہائی باریک ہُندا اے جدوں کہ نقلی موتی وچ سوراخ زیادہ کھلا ہُندا اے۔ اصلی موتی نمک دے تیزاب، سرکہ تے نوشادر وچ ميں حل ہوئے جاندا اے، اس کارنگ جسم دی بو پسینے تے دھوئيں توں خراب ہوئے جاندا اے۔ موتی وچ کاربونیٹ آف لائم اورکچھ اوہ مادہ، جس توں صدف بندے نيں، ایہ ہی وجہ اے کہ خالص موتی تھوڑی حرارت پہنچانے اُتے وی کشتہ ہوئے جاندا اے۔ موتی دی شناخت وڈے تجربے دا کم اے کیوں کہ ایداں دے نقلی موتی مارکیٹ وچ ملدے نيں کہ وڈے وڈے تجربہ کار جوہری وی انہاں دی شناخت مشکل ہی کر سکدے نيں۔ قدیم زمانے وچ فرانس مصنوعی موتی بنانے وچ وڈی شہرت رکھدا سی، ایہ مصنوعی موتی قدرتی تے اصلی موتیاں توں وی چمک دمک تے آب تاب وچ زیادہ ہُندے سن ۔ بعض ماہر کاری گر گلابی مرجان کٹ کر گلابی موتی دی ہوئے بہ ہوئے نقل بنا لیندے نيں لیکن تجربہ کار جوہری فوراً شناخت کرلیندے نيں، اکثر لوک پھیکے رنگ دے موتی نوں سیاہ رنگ دے کے فروخت کردیندے نيں لیکن ایہ وی ماہرین دی نظر نوں دھوکھا نئيں دے پاندے۔ اج کل سچے موتیاں دے ناں اُتے لڑیاں وڈی تعداد وچ فروخت دے لئی بازار وچ دست یاب نيں جو نقلی نيں یا صدف دی تسبیحاں وی دستیاب نيں جنہاں نوں لوک وڈے ذوق وشوق توں خریدتے نيں اوردکان دار وی قسم کھا کر کہ ایہ اصلی صدف اے کہ کر فروخت کردے نيں، جدوں کہ حقیقت ایہ اے کہ ایہ اصلی صدف دا خول ہُندا جو کیلشیم ہی توں بنا ہُندا اے، ایہ لوک اس دی تراش خراش سچے موتیاں دی طرح کردے نيں چاں کہ اوہ قدرتی ہُندا اے اس لئی لوک آسانی توں دھوکھا کھا جاندے نيں۔ بازار وچ دست یاب سچے موتی بیش تر غلط ہُندے نيں چوںکہ انہاں نوں بہت آسانی توں پگھلایا جاسکدا اے اس لئی ايسے صدف دے خول توں موتی تیار کرلئی جاندے نيں۔ یاد رکھیے کہ اصل موتی بہت قیمتی ہُندا اے۔ دنیا بھر وچ چاں کہ سچے موتی دی منگ بہت زیادہ اے تے بیش تر خواتین اسنوں پسند کردیاں نيں، اس لئی بوہت سارے عقل منداں نے موتی حاصل کرنے دے لئی اصل موتیاں دی فارمنگ شروع کردتی اے، جس وچ چین سرلسٹ اے۔ اوہ اصل سیپ دی پوری فیملی سمندر وچ اک مخصوص جگہ چھڈ دیندے نيں، چاں کہ ایہ تمام سیپ سمندر وچ زیادہ حرکت نئيں کردے تے احتیاط دے طور اُتے اوہ انہاں دے گرد مخصوص دائرے وچ جال وی لگیا دیندے نيں تاکہ سیپ اس جال توں باہر نہ نکل سکن، فیر مصنوعی طریقے توں انہاں دی بریڈنگ کيتی جاندی ہیںتے انہاں نوں کچھ عرصے دے لئی سمندر ہی وچ پيا رہنے دتا جاندا اے تاکہ اوہ قدرتی ماحول وچ موتی تیار کرن تے وقت آنے اُتے آسانی توں اس مخصوص جگہ توں کڈیا جا سکے۔ ایہ کاروبار بے پناہ ترقی کررہیا اے کیوں کہ اس وچ اک بار سرمایہ کاری کرنا پڑدی اے، اس لئی بوہت سارے ملکاں وچ اس اُتے بہت زیادہ کم ہورہیا اے۔ اس گل دا تعین ہوئے جائے کہ موتی خالص اے تاں فیر اس دے عیوب دی طرف توجہ وی دینی چاہیے کیوں کہ جے کِسے موتی وچ خالص ہونے دے باوجود کوئی عیب ہوئے گا تاں اس دی قیمت وچ کمی واقع ہوئے جائے گی۔ ماہرین جواہرات نے موتی دی شناخت کرنے دے نال نال اس دے مندرجہ ذیل عیب وی گنوائے نيں۔ 1۔گورج: جس دے اُتے دی طرف سوراخ ہو 2۔لہر: جس دا سوراخ انتہائی چھوٹا ہو 3۔پھڑکن: جو چھوٹے وڈے سوراخ والا ہو 4۔گھڑت: جس وچ چمک نہ ہوئے کیوں کہ موتی دی قیمت شکل تے آب وتاب اُتے منحصر ہُندی اے جس قدر زیادہ چمکیلا خوش رنگ تے گول ہوئے گا، ايسے قدر زیادہ قیمتی ہوئے گا۔ 5۔سورج: جس دے تھلے دی طرف سوراخ ہو 6۔کمودیہ: جس موتی دا سائز بہت وڈا ہو موتی دی حیرت انگیز صفات اسنوں گلے وچ لٹکانے توں دل نوں تقویت حاصل ہُندی اے، اسنوں پہننے والے دی شادی کم یاب تے ازدواجی زندگی خوش گوار لنگھدی اے، موتی نوں استعمال کرنے والا جادو تے سحر دے اثر توں محفوظ رہندا اے، ذہنی سوچ وچ مثبت تبدیلی پیدا ہُندی اے، اسقاط حمل روکنے دے لئی اسنوں حاملہ خاتون دی کمر اُتے بنھیا جاندا اے ۔ موتی دا طبی استعمال دنداں اُتے ملنے توں میل ختم ہوئے جاندی اے تے دانت چمک دار ہوئے جاندے نيں، مسوڑھاں توں خون آنے نوں رکدا اے، زہر دا تریاق اے، گردے نوں تقویت دیندا اے، معتدی امراض توں بچاندا اے، پاگل پن دور کردا اے، اعضائے رئیسہ نوں طاقت دیندا اے، خونی پیچش وچ بہترین دوا اے، اس دا سرمہ بینائی وچ تیزی اوراکھاں وچ چمک پیدا کردا اے،۔بواسیر تے یرقان وچ انتہائی مفید اے، منہ دی بدبو نوں دور کردا اے، ایام دی رکاوٹ دور کردا اے، لیکوریا وچ مفید اے ،کثرت حیض نوں رکدا اے، خسرہ تے کالی کھانسی وچ بچےآں نوں بے حد فائدہ دیندا اے، اس دا سفوف ملنے توں چہرے اُتے چمک آندی اے، جریان، احتلام تے آتشک وچ مفید اے، خون نوں صاف کردا اے، اسنوں پانی وچ دھو کر بچےآں نوں پلانے توں دانت نکلنے وچ آسانی ہوئے جاندی اے۔ مشہور تاریخی موتی 1۔ دنیا دا سب توں وڈا موتی’’ گوہر بے نظیر‘‘ دے ناں توں مشہور اے، ایہ ناشپاندی دی شکل دا اے، اس دا وزن126 قیراط اے، اس بیش قیمت موتی دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اسنوں 166۰ وچ کانگی بس ناں دا اک سوداگر ہندوستان توں لیایا سی۔ اس نے جدوں اپنی ایہ سوغات ہسپانیہ دے بادشاہ فلپ چہارم دے سامنے رکھی تاں اوہ اس اُتے سو جان توں فدا ہوگیا اُتے اس نے پُچھیا کہ ایہ موتی اس نے کِداں حاصل کيتا اے تاں اس نے دسیا کہ اس اِسنوں اپنی ساری جمع پونجی بیچ کر حاصل کيتا اے تے ایہ سوچ کر شاہِ ہسپانیہ دے پاس آیا کہ ایہ موتی جتھے بھر صرف شاہ ہسپانیہ ہی دے لائق اے، اِس گل اُتے شاہ نے اسنوں سولہ لکھ روپے وچ خرید لیا، واضح رہے کہ ایہ سودا اک صدی پہلے ہويا سی۔ 2۔ اس توں پہلے ہسپانیہ دے بادشاہ فلپ دوئم دے پاس وی دنیا دا مشہور ترین موتی سی، جو کبوتری دے انڈے برابر سی، ایہ پانامہ توں لیایا گیاسی، اس دا وزن 134 گرین سی تے قیمت اک لکھ روپے سی۔ 3۔ فرانس دے بادشاہ دے پاس اک بیش قیمت موتی سی جس داوزن 111گرین سی۔ 4۔ ایران دے شنہشاہ دے پاس اک موتی سی جس دی قیمت 1633 وچ 4۰ ہزار روپے پئی سی۔ 5۔ مسقط دے سلطان دے پاس اج توں اک صدی پہلے انتہائی خوب صورت موتی سی، جس دی قیمت تن لکھ ویہہ ہزار روپے پئی سی۔ 6۔ دنیا دے مشہور تخت طائوس وچ اعلیٰ قسم دے تقریباً ستائیس ہزار موتی جڑے ہوئے سن ۔ 7۔ فرانس دے شہنشاہ کنگ لوئی دے پاس 48 قیراط دا لاری جنٹ نامی موتی سی جو اسپین دے شہنشاہ فلپس دوئم دے ہتھ لگیا، ایہ موتی اگ وچ جل کے ضائع ہوگیاسی۔ 8۔ شہنشاہ ایران محمد رضا شاہ پہلوی اپنی رسم تاج پوشی دے دن، جس تخت اُتے بیٹھیا، اس وچ 29532 خالص موتی وی جڑے ہوئے سن ۔ 9۔ ایلیزبتھ ٹیلر دے پاس اک انتہائی بیش قیمت موتی سی جس دا ناں ایلیزبتھ ٹیلر ہی اے، لاکٹ وچ جڑا اے، چار صدیاں تک یورپ دے شاہی خانداناں وچ رہیا اے۔ 1۰۔ ریاست اودھ دے نواب محمد علی شاہ دی بیگم ملکہ جتھے دے پاس اک ایسی پازیب سی جس وچ اعلیٰ قسم دے صراحی دار موتی اورنگینے جڑے سن، اسنوں لکھنو دے اک ماہر نے تیار کيتا سی، اس وچ خاص صفت ایہ سی کہ جدوں پازیب دے پھُل نوں کھول کر لچھے نوں اُتے کھِچیا جاندا تاں پائو ں توں گھٹنے تک جالی دار موتیاں دی جراب دی طرح پنڈلی دے چاراں طرف لچک دار انداز وچ لپٹ جاندی تے جدوں درمیانہاں وچوں کیل کڈ دتی جائے تاں خود بخود پھسل کر پائاں دی طرف پازیب بن جاندی۔ ایہ پازیب بعد وچ شہزادی نواب امیر جتھے بیگم دے حصے وچ آئی، بعد وچ ایہ پازیب چوری ہوگئی۔ 11۔ ماسکو دے میوزیم دا ’’پلگر ینہ‘‘ نامی موتی دنیا دے بہترین موتیاں وچ شمار ہُندا اے۔ 12۔ فرانس دے شہنشاہاں دے تاج وچ 27 قیراط دا ’’لارینی‘‘ نامی موتی جڑا سی، ایہ وی چوری ہوگیا سی۔ 13۔ مغل بادشاہ شاہجہان دے پاس نایاب موتیاں دی تسبیح سی۔ 14۔ نپولین دے پاس18۰ گرین وزنی اک انتہائی بیش قیمت سی۔ 15۔ ڈرِزڈن دے میوزیم وچ مرغی دے انڈے دے برابر موتی اے جسنوں کٹ کر چارلس دوئم دے وقت دے اک بہروپیے دا نقش بنایا گیا اے۔