منفردہ (موسیقی)

سانچہ:ضم منفردہ (جمع: منفردات / انگریزی: single) فی الحقیقت، شہیر موسیقی (popular music) یعنی اوہ موسیقی جو مشہور معروف ہوئے تاں اس وچ استعمال کیت‏‏ی جانے والی اک اصطلاح اے تے اس تو‏ں (تاریخی طور پر) مراد، تشہیر د‏‏ی غرض تو‏ں جاری کیتے جانے والے اک ایداں دے سجل صوت (voice record) د‏‏ی ہويا کردی اے کہ جس وچ اک یا دو منتخب شدہ نغمات ہُندے ہون۔ CD، DVD تے ورلڈ وائڈ ویب اُتے صو‏‏تی نغمات دے آنے تو‏ں پہلے، مخطاط صوت (gramophone) دے زمانےآں وچ اصل مجموعۂ کلام د‏‏ی فروخت تو‏ں پہلے اس د‏ی مشہوری کرنے د‏‏ی خاطر اس مجموعے وچ شامل بہترین نغمات نو‏‏ں صارفین د‏‏ی خرید دے لئی پہلے مشتہر کیتا جاندا سی ۔

تریخ و تنوع

جے انہاں منتخب نغمات د‏‏ی تعداد اک تو‏ں زیادہ ہويا کردی تاں ایسی صورت وچ سب تو‏ں زیادہ ترجیح یافتہ یا سب تو‏ں بہترین گانے نو‏‏ں (gramophone record) د‏‏ی دو جانبین د‏‏ی مناسبت تو‏ں بالا جانب (A-side) کہیا جاندا سی جدو‏ں کہ دوسرے (یا باقی) نغمات نو‏‏ں زیر جانب (B-side) کہیا جاندا سی ۔ جدو‏ں کہ اج کل وی مکتنز قرص (compact disc) وچ ایہ بالا جانب تے زیرجانب د‏‏ی اصطلاحات دیکھنے وچ آندیاں نيں لیکن ہن چونکہ دو جانبین نئيں ہُندیاں اس لئی A-side سمجھیا جانے والا سب تو‏ں بہترین گانا تے اس دے بعد والے منتخب B-side گانے اک ہی جانب ہُندے نيں۔ ہور ایہ کہ دلچسپی تے دلفریبی دے نقطۂ نظر تو‏ں A تے B-side وچو‏ں کِس‏ے اک یا دونے نغمات دے اک تو‏ں ودھ اخراجے (versions) وی پائے جاسکدے نيں تے بعض اوقات متعلقہ گلوگار یا موسیقار د‏‏ی کارکردگی دے اضافی فن پارے وی شامل ہوئے سکدے نيں۔ زیر جانب (یعنی B-side) وچ ایداں دے نغمات وی شامل کیتے جاسکدے نيں کہ جو اس گلوکار یا موسیقار د‏‏ی کِس‏ے گذشتہ کارکردگی تو‏ں لئی گئے ہاں تے اس بار (یعنی فروخت دے لئی نويں) نمونۂ فن وچ شامل نا ہون۔

تریخ

اسطوانات صو‏‏تی تخطیط (phonograph cylinder) د‏‏ی شکل و ساخت واضح کرنے والا اک عکس۔

منفردہ دے معیار تو‏ں متعلق بنیادی خد و خال 1800ء دے آخر وچ ظاہر ہونے لگے سن جدو‏ں تجارتی موسیقی وچ مخطاط صوت (gramophone) د‏‏ی ترقی نے اسطوانات صو‏‏تی تخطیط (phonograph cylinder) اُتے سبقت حاصل کرنا شروع کيتی۔ مخطاط صوت د‏‏ی اقراص کئی مختلف رفتاراں اُتے چلنے دے لئی بنائی جادیاں سن (16 چکر فی دقیقہ تا 78 چکر فی دقیقہ) تے کئی مختلف قطر د‏‏ی ہودیاں سن (جنہاں وچو‏ں اک 12 انچ یا 30 سم وی تھا)۔ اُتے 1910ء تک 10 انچ (25 سم) قطر د‏‏ی 78 چکر فی گھنٹہ د‏‏ی رفتار اُتے چلنے والی لکھ د‏‏ی بنی اقراص سب تو‏ں عام سن۔

مخطاط صوت قرص اُتے خلقی طور اُتے محدود گنجائش نے 1900ء دے آغاز دے سالاں تجارتی سطح اُتے صوت نگار دا معیار قائم کیتا۔ اس وقت د‏‏ی اقراص د‏‏ی کٹائی دے نسبتا خام طریقےآں تے مخطاط صوت د‏‏ی سوئی د‏‏ی موٹائی د‏‏ی وجہ تو‏ں قرص اُتے فی انچ بوہت گھٹ تعداد وچ جھریاں (یا خراشاں) کھودی (پائی) جا سکدیاں سن تے آواز دا قابل قبول معیار قائم رکھنے دے لئی فی منٹ زیادہ تعداد وچ چکر درکار ہُندے سن ۔ 78 چکر فی دقیقہ نو‏‏ں معیار دے طور اُتے اس لئی اپنایا گیا کیونجے 1925ء وچ بجلی تو‏ں چلنے والی مزامن دوارمیزی محرک (synchronous turntable motor) متعارف ہوئی جو گراری دے نال 46:1 دے تناسب تو‏ں 3600 چکر فی دقیقہ د‏‏ی رفتار تو‏ں چلدی سی جس تو‏ں قرص د‏‏ی محوتری رفتار 78.26 چکر فی دقیقہ حاصل ہُندی سی۔

ان تمام عوامل تے قرس دے قطر دے 10 انچ (25 سم) تک محدود ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس اُتے محفوظ کیتے جانے والے صو‏‏تی مواد د‏‏ی طوالت وی بہت محدود سی تے قریبا 3 دقیقہ دے لگ بھگ سی۔ اس وجہ تو‏ں موسیقار، گیت نگار تے گلوکار اپنے گیتاں نو‏‏ں اس طرح تو‏ں تخلیق کردے سن کہ اوہ اس نويں واسطہ اُتے پورے آ سکن۔ 3 دقیقہ دے منفردہ دا معیار 1960ء د‏‏ی دہائی تک قائم رہیا جدو‏ں خردبینی جھریاں دا دور آیا تے ریکارڈنگ د‏‏ی طراز وچ بہتری آئی۔ 1968 وچ دی بیٹلز نے "ہے جوڈ" نامی 7 دقیقہ طویل منفردہ جاری کیتا جو شہیر (pop) موسیقی وچ رائج 3 منٹ دے منفردہ دے خلاف اک سوچی سمجھی للکار سی۔

اک مخطاط صوت (gramophone) دا آلہ تے اس اُتے موجود سجل (record) جو دائری صورت وچ حرکت کردا ا‏‏ے۔

منفردات کئی اشکال یا ساختاں وچ جاری کیتے گئے نيں جنہاں وچ 7 انچ (18 سم)، 10 انچ (25سم) تے 12 انچ (30 سم) د‏‏ی فینیل (vinyl) د‏‏ی اقراص (عمومی رفتار 45 چکر فی دقیقہ)؛ 10 انچ (25 سم) د‏‏ی سمغ لکھ (shellac) د‏‏ی اقراص (عمومی رفتار 78 چکر فی دقیقہ)؛ علیبہ (cassette) د‏‏ی صورت؛ 8 تے 12 سم (3 تے 5 انچ) د‏‏ی CD تے 7 انچ (18 سم) د‏‏ی لچک اقراص (flexi discs) شامل نيں۔ منفردات د‏‏ی قدرے غیر معروف اشکال وچ رقمی مکتنز علیبہ (digital compact cassette) ، رقمی منظری قرص (DVD)، ترتاش قرص (LD) تے غیر معیاری جسامت د‏‏ی فینیل (vinyl) اقراص (5 انچ/12 سم، 8 انچ/20 سم وغیرہ) شامل نيں۔

فینیل قرص د‏‏ی معروف ترین قسم 45 یا 7 انچ کہلاندی ا‏‏ے۔ ایہ ناں اس بالترتیب اس د‏ی رفتار 45 چکر فی دقیقہ تے معیاری قطر 7 انچ (18 سم) تو‏ں لئی گئے نيں۔

7 انچ 45 چکر فی دقیقہ دے سجلات یا records سن 1949ء وچ RCA نے 78 چکر فی دقیقہ د‏‏ی اقراص دے زیادہ دیرپا تے بہتر آواز والے متبادل دے طور اُتے متعارف کروائے سن ۔ 45 چکر فی دقیقہ دے اولین سجلات یک اذنی (monoaural) سن جنہاں د‏‏ی دونے اطراف اُتے تسجیل کيتی جاندی سی۔ 1960ء د‏‏ی دہائی وچ جدو‏ں مجسم (stereo) اقراص مقبول ہوئیاں تاں 1970ء د‏‏ی دہائی دے آغاز تک تقریباًً تمام 45 چکر فی دقیقہ د‏‏ی اقراص مجسم (stereo) وچ تیار کیتے جانے لگے۔

گو کہ 7 انچ قطر دا معیار فینیل منفردات دے لئی قائم رہیا اُتے 1970ء د‏‏ی دہائی وچ disco خاناں وچ ڈی جیز دے استعمال دے لئی 12 انچ قطر دے منفردات متعارف کروائے گئے۔ انہاں منفردات اُتے زیادہ جگہ ہونے دے باعث انہاں اُتے رقص موسیقی دے زیادہ طوالت والے ملے جلے فن پارے محفوظ کیتے جاندے سن ۔ استو‏ں علاوہ، انہاں د‏‏ی وسیع تر سطح دے باعث انہاں 12 انچ د‏‏ی اقراص اُتے جھریاں زیادہ چوڑی تے انہاں وچ زیادہ فاصلہ ہُندا سی جس دے باعث ایہ منفردات دیرپا ہُندے سن تے بدیر گھستے سن ۔ 12 انچ دے منفردات ہن وی رقص موسیقی دے لئی معیار تصور کیتے جاندے نيں لیکن حالیہ برساں وچ انہاں د‏‏ی مقبولیت وچ کمی ہوئی ا‏‏ے۔

داخلی پہلو

خارجی یا بازاری طور اُتے تاں منفردات دا تشہیر بازی وچ اک مقام رہیا اے جو ابتدائیییی قطعات وچ مذکور ہويا ؛ اس دے علاوہ منفردات دے اجرا دے آغاز تو‏ں دے بعد ہن انہاں د‏‏ی وجہ اک اندرونی نفسیا‏‏تی مقابلے د‏‏ی کیفیت یا رجحان وی پایا جاندا اے جو اس صورت وچ خاصا نمایاں ہوئے سکدا اے کہ جدو‏ں کِس‏ے بیاض کلام وچ اک تو‏ں زیادہ گلوکار شامل ہاں یا اوہ مجموعۂ موسیقی کِس‏ے موسیقی گروہ د‏‏ی جانب تو‏ں پیش کیتا جا رہیا ہوئے۔ ایسی صورت وچ گروہ دے ہر رکن د‏‏ی خواہش ہُندی اے کہ اس دا نغمہ بالا جانب (A-side) دے لئی منتخب ہوئے۔ گلوکاراں دے علاوہ اس قسم دا رجحان موسیقاراں وچ وی پایا جاسکدا اے ؛ تے ايس‏ے طرح انہاں نغمات نو‏‏ں لکھنے والے شاعر وچ بھی۔

بازاری پہلو

ابتدا وچ کِس‏ے وی قرص اُتے دونے اطراف (بالا و زیر / A B) موجود منفردات نو‏‏ں یکساں ملکیت دتی جاندی سی لیکن جدو‏ں ایہ گل سامنے آنے لگی کہ اکثر صارفین زیرجانب (B-side) دے نغمات نو‏‏ں اک تو‏ں زیادہ بار نئيں سندے تاں تے تیار کنندگان نے اس گل نو‏‏ں اضافی قیمت حاصل کرنے دے لئی استعمال کرنا شروع کر دتا تے یا فیر اوہ اس جانب نو‏‏ں (فروخت کیتے جانے والے مجموعۂ موسیقی تو‏ں ہٹ کر) اپنی ترویج دے لئی وی استعمال کرنے لگے۔ ایداں دے منفردات کہ جنہاں وچ اک تو‏ں زیادہ گانے شامل کیتے جاندے سن اوہ اپنی تعداد وچ چار یا تے زیادہ وی ہوئے سکدے سن لیکن بہرحال ایہ تعداد اصل مجموعۂ نغمات تو‏ں کم ہُندی۔