مفتی محمد ہاشم سندھی
| مفتی محمد ہاشم سندھی | |
|---|---|
| جم |
|
| وفات |
|
ترمیم  | |
مفتی محمد ہاشم بن عبد المجید! نواب شاہ دے متوسط گھرانے وچ 17 جولائی 1983ء وچ پید ا ہوئے ، آپ دے آباء و اجداد راجستھان (انڈیا)سے ہجرت کرکے1947ء وچ پاکستان آئے ، تعلیمی سفر دی ابتدائی منازل آبائی شہر(نواب شاہ) وچ ہی طے کاں، فطری طور اُتے ہی دینداری دی طرف مائل سن اسی لئی میٹرک تک دنیاوی تعلیم حاصل کرنےکےبعد حیدرآبادکی اک مشہورومعروف دینی وروحانی درسگاہ(رکن الاسلام) ([۱]سےمنسلک ہوگئےجہاں دینی وروحانی علوم دی تعلیم وتربیت کےنال نال عصری تعلیم وی میسرتھی شب وروز دی انتھک محنت، مقتدرومحترم استاداں دی تربیت وشفقت اک دن رنگ لیائی کہ جدوں انہاں نےانٹر میڈیٹ ، بی اے دی اسناد جامعہ رکن الاسلام توں حاصل کیتیاں۔
مگر’’حالے تک دلی دور است‘‘ والی گل قائم سی طلب علم دی شمع حالے فروزاں سی (هل من مزيد)كی سوزش دامن گیرتھی جس دی تشفی کےلیےوالدین توں مزیدکچھ عرصہ دوررہناپڑاایتھے تک کہ 2007ء وچ ايسے جامعہ توں ایم اے عربی تے اسلامیات دی اسناد وی حاصل کاں، علوم وفنون کےگوہرسمیٹتےہوئےملک کےمعروف شہر عروس البلاد کراچی وچ وارد ہوئے تے ایتھے علوم اسلامیہ دی عظیم درسگاہ دار العلوم نعیمیہ دے مستند و جیدعلماءکرام دی خدمت وچ زانوتلمذتہہ کیےاور انہاں کےفیوض وبرکات توںمستفیض ومستفیدہوتےہوئے2008 وچ ’’الشہادۃ العالمیہ‘‘ (درس ِنظامی)کی سند حاصل کيتی، ايسے کےنال کراچی بورڈ توں علوم شرقیہ دے امتحانات امتیازی حیثیت توں پاس کيتے۔
مشفق ومکرم استاداں کرام دی ہدایات کےمطابق ملک کےراجگڑھ اسلام آبادکا سفرکیا تے 2008ء وچ International Islamic Universityماں دوسال زیرتعلیم رہنے دے بعد عربک ایڈوانس (عربی ادب)کی سند حاصل کرتےہوئےواپسی کےلیےرختِ سفرباندھااورکراچی آگئے۔والدین دی زیارت ومزاج پُرسی کےبعد اک بارپھرکراچی تشریف لائے، ایتھے آکے آپ اکابرین اہل سنت دے اکتساب علم توں بہرمندہوئے انہاں اکابرین وچ چند مشہورشخصیتاں ایہ نيں:
٭۔ مفتی محمداطہر نعیمی ﷾ ٭۔علامہ غلام رسول سعیدی ٭۔ علامہ جمیل احمد نعیمی ﷾ٍ
٭۔مفتی منیب الرحمٰن ﷾ ٭۔مفتی محمدابوبکر صدیق الشاذلی ﷾ ٭۔ مفتی احمد علی سعیدی ﷾
عملی زندگی دا آغاز المقصود انسٹی ٹیوٹ فار اسلامک اینڈ ماڈرن سائنسزماں بطور لیکچرار دی تقرری توں کيتا۔ دوبرس تک القائم اسلامک ریسرچ فاؤنڈیشن (راولپنڈی) وچ بطور ریسرچ اسکالر خدمات سرانجام دتیاں۔
بعد وچ اپنا تحقیقی ادارہ ’’دی اسلامک ریسرچ سینٹر‘‘قائم کيتا جس وچ اسلامی موضوعات اُتے مبنی کتاباں دی پروف ریڈنگ ، تحقیق وتخریج کےنال نال تصنیف وتالیف دے کم دا آغاز کيتا۔ اس دوران شہر کراچی وچ سیرت النبی ﷺ دے عظیم الشان موضوع پر( 100 )سو جلداں اُتے مشتمل انسائیکلوپیڈیا دے عظیم کم اُتے قائم کيتے گئے ادارے DBF’’سیرت ریسرچ سینٹر، کراچی‘‘ وچ ہیڈ آف ریسرچ کی ذمہ داری تفویض کيتی گئی ، جسنوں آپ نے اپنی تمام تر صلاحتاں بروئے کار لیا کے بحسنِ وخوبی اعلیٰ معیار دے نال بروقت ادا کيتا۔ مختصر مدت وچ 1000 صفحات اُتے مشتمل پہلی جلد بنام ’’کتبِ مقدسہ وچ نبی کریم ﷺ دی بشارات“ منظر عام اُتے لے آئے ، ہور 2 جلداں دا تحقیقی کم مکمل کرکے اس ادارے نوں خیرآباد کہیا۔
اس دے نال نال روزنامہ ’’امت‘‘اور روزنامہ ’’ایمان‘‘ (کراچی)،ماہ نامہ ’’مراۃ العارفین‘‘ (لاہور)، ماہ نامہ ’’رکن الاسلام‘‘ (حیدرآباد) دے لئی آپ دے کالم اورمضامین لکھنے دا سلسلہ جاری اے، اس کےعلاوہ آپ کئی کتاباں دے تراجم (مع تحقیق وتخریج)کی خدمات انجام دےچکے نيں۔ آپ دے مطبوعہ وغیر مطبوعہ کم دی تفصیل درجِ ذیل اے:
ترجمہ وتحقیق وتخریج:
موسوعة الامام المهدي (امام مہد ی انسائیکلوپیڈیا):
” دتی اسلامک ریسرچ سینٹر،کراچی “کے ریسرچ پینل نے تصورِ امام مہدی اُتے اک تحقیقی منصوبہ بنام” موسوعة الامام المهدي “کے تحت امام مہدی اُتے پنجاہ (50)جلداں اُتے مشتمل انسائیکلوپیڈیا شائع کرنے دا پروجیکٹ تشکیل دیاہے ۔جس دی اجمالی تفصیل کچھ اس طرح اے کہ کم وبیش (1200)بارہ سوسال وچ جوتصور مہدی اُتے احادیثِ نبوی ﷺ اُتے مبنی علمائے اسلام بلخصوص اہل سنت والجماعت دے علمائے کرام دی جو کتاباں اصل قدیم مخطوطات (قلمی نسخے)دستیاب نيں انہاں نوں اردو ،انگریزی،عربی تے دنیا دی ہور اہم زباناں وچ شائع کيتے جاواں۔
بحمدہ تعالیٰ ايسے سال 2018ء وچ اس پروجیکٹ”موسوعة الامام المهدي “ (امام مہد ی انسائیکلوپیڈیا) دی دو جلداں بنام ”معرفت امام مہدی “ تے ”فکر امام مہدی “منظر عام اُتے آچکیاں نيں تے قارئینِ تحقیق توں بھر پور پزائی حاصل کرچکیاں نيں ۔ ہن اس پروجیکٹ کی تیسری جلد بنام ”بشارات امام مہدی“ تے چوتھی جلد بنام ”ذکر امام مہدی “آچکیاں نيں ۔
جو کہ ” دتی اسلامک ریسرچ سینٹر،کراچی “کے چیئر مین سید عامر حسین تے پروجیکٹ”موسوعة الامام المهدي “ (امام مہد ی انسائیکلوپیڈیا) دے ڈائرکٹر قبلہ مفتی محمد ہاشم دی خداد صلاحیتاں دی بین دلیل اے کہ اک سال دے مختصر توں عرصہ وچ انسائیکلوپیڈیا دی چار(4)جلداں منظر عام اُتے قارئین دے ہتھوں تک پہچانیا۔ اللہ پاک ہور وادھا فرمائے۔
1۔ معرفت امام مہد ی(مطبوعہ)
آمدامام مہدی علامات قیامت وچ توںاک اے جس طرح نزول عیسی اس علامت بابرکت دی معرفت وی باعث برکت وراحت اے ۔آپکےمتعلق جواحادیث وارد ہوئیاں مفتی محمد ہاشم ﷿نےان دی روشنی وچ آپکی پہچان واضح کرنےکی کوشش کيتی اے ۔اس کےنال نال آپ کی آمدکےمتعلق مدلل کلام کیاہےجوکہ خوداپنی مثال آپ اے۔
2۔ العرف الوردی (فکر امام مہدی ) امام سیوطی(مطبوعہ)
روئےزمین پرکوئی ایساصحیح العقیدہ مسلمان نئيں ملےگاجومحمدبن عبد اللہ المعروف امام مہدیکی آمدپرایمان نہ رکھتاہو۔امام مہدی کی شخصیت وظہور پرہرعہد وچ کئی علماءکرام نےقلم آزمائی دی اے ،جنہاں وچ محدث ومفسر امام جلال الدین السیوطی وی اک نيں۔آپ نے امام مہدی دے موضوع اُتے اک معرکۃ الآراء کتاب بنام ’’العرف الوردی فی اخبار المہدی‘‘ تصنیف فرمائی، جو کہ اس موضوع اُتے مآخذ ومرجع دا درجہ رکھدی اے، امام زمانہ دی آمدبرحق دا انتظارکرنا وی باعث برکت اے کیونجے کہ رحمت وبرکت کامنتظر رہنے کامطلب ہوتاہےبندہ اللہ سبحانہ وتعالی دی رحمت توںمایوس نئيں بلکہ متیقّن اے کہ اس دی رحمت ہن آئی ہی چاہندی اے ۔ایہی اوہ فکرہےجس دی ترغیب امام سیوطی دلاتےہوئےنظرآتےہاں اوراس دی صداقت وچ کئی حدیثاں بطوردلیل کےجمع کرتےہاں۔اس کارخیر وچ محترم مفتی محمدہاشم﷿نےبھی اس تصنیف لطیف دا ترجمہ کرکےاپناحصہ شامل کردتا۔اللہ سبحانہ وتعالی انہاں دی سعی وکوشرف قبولیّت عطافرمائے۔
3۔ بشارات امام مہدی:
موسوعة الامام المهدي (امام مہد ی انسائیکلوپیڈیا) دی ایہ تیسری جلد اے ، جس وچ اکابرین اسلام بلخصوص اہل سنت مکتب فکر کے سلف وصالحین دی کتاباں مہدویہ موجودہے ۔ تے ایہ ترتیب زمانی دے مطابق دوسری ہجری دے اکابرین امت کی کتاباں و اجزاء کتاباں حدیث نوں شامل کيتا گیا اے ،جو کہاس موضوع اُتے ماخذ دی حیثیت رکھدی نيں۔
4۔ ذکرامام مہدی:
موسوعة الامام المهدي (امام مہد ی انسائیکلوپیڈیا) دی ایہ چوتھی جلد اے ، جس وچ اکابرین اسلام بلخصوص اہل سنت مکتب فکر کے سلف وصالحین دی کتاباں مہدویہ موجودہے ۔ تے ایہ ترتیب زمانی دے مطابق تیسری ہجری دے اکابرین امت دی کتاباں و اجزاء کتاباں حدیث نوں شامل کيتا گیا اے ،جو کہ اس موضوع اُتے ماخذ دی حیثیت رکھدی نيں ۔
5۔ السیرۃ النبویہ (سیرت رسول ﷺ) امام ابن کثیر (غیر مطبوعہ)
حضورنبی اکرمﷺ دی سیرت مطہرہ پرلکھی گئی ایہ کتاب امام ابن کثیر دی تألیفات وچ توںاک عظیم شاہکارہے۔اس دی اہمیت وعظمت دا اندازہ ایويں لگایاجاسکتاہےکہ کوئی وی صاحب ذوق جدوں سیرتِ مطہرہ کےمطالعہ کاارادہ کرتاہےتودیگرکتب کےہونےکےباوجوداس کتاب کونظراندازنئيں کرپاندا،برصغیرپاک وہندکے عام لوک چونکہ عربی بولی توںمکمل آگہی نئيں رکھتےچنانچہ اوہ دانستہ طورپراس دے ترجمہ تک رسائی دا سوچدے نيں۔کتب باں حضرات دی آسانی اورسیرت نبویﷺ دے فروغ واشاعت کےارادےسےمفتی محمد ہاشم﷾نے اس مبارک کتاب کواردوزبان کےقالب وچ ڈھال کرسیرت رسول اکرمﷺ کانورعام کردیاہے۔نہایت سلیس اورعام فہم ترجمہ نے اسےنہ صرف اہل علم بلکہ سطحی علم رکھنے والےعام لوکاں کےلیےبھی آسانی پیداکردتی اے۔
6۔ محک الفقر (درویشاں دی پہچان) سلطان باہو (مطبوعہ)
نیکی وبدی دی جنگ توازل توں چلی آرہی اے اورہرزمانہ وچ اللہ تعالی دے برگزیدہ بندےآں نےنیکی وبدی کافرق واضح کرکےخلق خداکی حمایت وہدایت کاسامان مہیا کیاہے۔سلطان العارفین سلطان باہو نےبھی اپنےزمانہ وچ عطیہ ربانی علم لدنی دی بدولت عربی وفارسی بولی وچ ایہ کتاب (سچ وجھوٹھ، اچھےوبرےماں فرق کرنےوالی)محک الفقرکے ناں توںتحریرفرمائی۔چونکہ ایہ گئےوقتاں دی گل اے جب زبانِ عربی وفارسی توںکسی حدتک قارئین کتاباں مانوس ہواکرتےتھےمگراج کےقاری تواردوزبان توںبھی نابلد ہُندے جارہے نيں(جو بلاشبہ کسی قومی المیہ توںکم نئيں)۔سچاں اورسچ کاراستہ دکھانےوالی،جھوٹھیاں اوربدی دی پہچان کرانے والی اس دُرِنایاب کتاب کواگرمحفوظ نہ کيتا گیا توخلقِ خدااک دولت علمی توں محروم ہوجائیگی۔ہرزمانےکی طرح اس زمانہ وچ وی کئی قسم کےجھوٹھے اورجھوٹھ نمودارہورہےہاں، دھوکے باز، مکار،فریبی اورطرح طرح دے لوک مختلف دجالی لباداں وچ خلقِ خداکی مجبوریاں توں فائدہ اٹھاکرمعاشرےکووکھو وکھ کیےجارہے نيں۔ایسےماں انہاں پریشان حالاں کےدرد والم دا مداویٰ کیسےممکن ہو؟ان دی پیاسی روحاں کوآبِ شفاکی نعمت کیسےنصیب ہو؟جوکہ برگزیدہ بندےآں دی دعاواں توںبرساکرتاہے۔خلق خدا دی بےبسی اورحالتِ زارکےپیش نظرمفتی محمدہاشم﷾ نے اس کتاب کاانتخاب کيتا جویقیناًان بےکساں کےلیےآبِ شفاسےکم نئيں۔انہاں نےاس کتاب کاترجمہ کرنے دے نال نال اس وچ مذکورہ احادیث مبارکہ اُتے وی سیرحاصل گفتگوفرمائی اے ۔اس کتاب دا مطالعہ ہرشخص نوں اس قابل بنادےگاکہ اوہ ازخودنیکی وبدی دی پہچان کرسکےاورڈھونگ رچانےوالے فریبیاں دجالیاں توں محفوظ رہ سکے۔کیونجے اس دے پڑھنے کےبعداسنوں اک میزان اورکسوٹی مل جائےگی جس توںوہ خوداپنےنفس دی وی خبرلےسکتااے۔
7۔ افکار مدار (ستارھواں شریف) بابا حیدر شاہ ارغونی(مطبوعہ)
600برس کےقریب زندہ رہنےوالےسراپائےکرامت اللہ تبارک وتعالی دے ولی دی حیات طیبہ،مواعظ حسنہ،ارشادات روحانیہ پرمشتمل ایہ کتاب جوکہ فارسی وعربی بولی وچ لکھی گئی سی گذشتہ کئی سالاں توںنئيں بلکہ کئی صدیاں توں اس عظیم برگزیدہ ہستی دی رعنائیاں کوسمیٹے گوشہ گمنامی کاشکارہوگئی سی جس دی بہت ساریاں وجوہات وچ توںاس دا اردوزبان دے علاوہ وچ ہونا اے جدوں کہ اس دا مقام برصغیر دی اس برگزیدہ ہستی دے پیروکاراں کےدرمیان مصدرومرجع کاہےمگر وقت وحالات دی ستم ظریفی کہ اس مبارک ہستی کےپردہ شہودسےچھپ جانے پرمخالفین دی طعن آمیزفضاماں ایہ سلسلہ ماضی کےگرداب وچ ڈُب گیا،کسی نے اسنوں سوختہ کہیا تاں کسی نے سرےسے انکارکالبادہ اوڑھ لیا،اس دی بنیادی وجہ اوہ کرامات سی جو اس دے ادنٰی فقیراں توںظاہرہُندیاں سن، ایہ فقراء اکثرعالم نہ ہوتےبلکہ سینہ بہ سینہ حاصل کیےہوئے علم کےمحافظ ہُندے سن ۔الغرض قبلہ مفتی محمدہاشم صاحب نے اس کتاب کاترجمہ فرماکرصدیاں پرانےسلسلہ طریقت اورصاحب سلسلہ دی سوانح حیات وچ نويں روح پھونک دتی اے ۔نال ہی اس سلسلہ دے شکستہ دل فقیراں دی دلجوئی کرنے دی کوشش وی دی اے۔
8۔ افضل الصلاۃ (دروداں دی سوغات ) امام محمد اسحاق(مطبوعہ)
عاشقان مصطفیﷺ کےلیےانمول تحفۂدرود۔امام محمد اسحاقکی قلمی عرق ریزی اوربارگاہ رسالت مآبﷺ وچ دلی کیفیات وجذبات دی عکاسی کےاس حسین مظہرکو قبلہ مفتی محمد ہاشم﷾نےترجمہ کرکےعشّاق کےلیےمعشوق توںقربت دا راستہ مختصر کردیااللہ تبارک وتعالی قبلہ مفتی صاحب نوں شفیع محشر،سرورکونین ﷺ کےلواء حمدکاسایہ نصیب فرمائے۔
9۔ تلبیسِ ابلیس(شیطانی دھوکے)امام ابن جوزی(مطبوعہ)
تخلیقِ آدم سےلےکرعصر حاضرتک ابلیسِ مطرود(شیطان)کی فریب کاریاں جاری نيں۔کوئی لمحہ،کوئی مقام اورکوئی نفس(انسان)ایسانہاں نوں جس وچ شیطان دی مکاریاں دخل اندازانہ ہُندی ہاں سوائےرمضان المبارک کےبابرکت مہینے کے۔چونکہ باری تعالی نے اسنوں مؤمنین کےلیےعدومبین(کھلادشمن) قراردیاہےاس لیےمؤمنین کےلیےبھی ضروری اے کہ اوہ اس کےحیلےبہانےآں کوپہچان کر اس توںاجتناب کرن اورجوہر انسان (عقل) کوبروئے کار لاتےہوئے انہاں کےانسدادوتدارک دی کاوش کرن۔امام ابن جوزی کےمزارپُرانوارپراللہ رب العزت دی کروڑاں رحمتاں دا نزول ہوکہ انہاں نےملّت اسلامیہ دی حفاظت کيتی غرض توں ابلیس خبیث دی چالبازیاں کاپردہ چاک کرتےہوئےتلبیس ابلیس تحریرفرمائی۔جس دا ترجمہ مفتی محمدہاشم﷾ نےاسی نیت توںکیا کہ عربی بولی توںناآشناملّت اسلامیہ کےلوک وی شیطان دی مکاریاں وفریب کاریاں توں محفوظ ومامون رہیاں۔
10۔ گلدستہ احادیث (مختصر مجموعہ احادیث)(مطبوعہ)
حضورنبی کریمﷺکی جملہ احادیث تاں امت اسلامیہ وچ توںکوئی وی نہ جمع کرسکاالبتہ ہراک نےاپنےتئاں کوشش کيتی اے ۔معاشرتی حالات کوپیش نظر رکھتےہوئے جناب مفتی محمد ہاشم﷾نےگلستان نبوی وچ توںچالیس حدیثاں حروف تہجی دی ترتیب توںاس علمی گلدستہ وچ جمع کیتیاں ناں۔جن کوپڑھ اگراک شخص وی راہ راست پرآگیاتوان دی محنت دا دنیاوی ثمروصول ہوجائےگاآخرت توہےہی اللہ کریم کےکرم اُتے ۔اللہ کریم انہاں کوفی الدنیا حسنۃ وفی الآخرۃ حسنہ توںحظِّ وافرنصیب فرمائے۔
11۔ اربعین فاروقی (مختصر مجموعہ احادیث)(مطبوعہ)
جناب مفتی صاحب نے امیر المومنین حضرت عمرفاروق کے ناں دی نسبت توں ایہ مختصرا احادیث دا مجموعہ تیار کيتا اے تاکہ قارئین حدیث اس دا مطالعہ کرسکن۔
12۔ حقیقت ِ نماز (نماز دا طریقہ تے مسائل)(مطبوعہ)
نماز دین دا ستون اے ، اس لئی اس دے بنیادی مسائل نوں سوالاً وجواباً دی صورت وچ نصابی طور اُتے اک بہتر ین مختصرا تالیف اے ۔ جو کہ طلباء وطالبات دے لئی یکساں مفیداے۔
13۔ صدقات (مطبوعہ)
صدقات توں متعلق احادیث وچ کئی فضائل وارد ہوئے نيں ، مفتی محمد ہاشم صاحب نے اس تالیف وچ صدقات وخیرات توں متعلق آیات ، احادیث ، مسائل شرعیہ تے فی الزمانہ صدقات دے مستحقین تے معاشرتی مسائل توں متعلق اک عمدہ تالیف اے ۔
14۔ فضائل ومسائل بسم اللہ(مطبوعہ)
احادیث کریمہ وچ تسمیہ یعنی بسم اللہ توں متعلق کئی فضائل مروی نيں ، اس تالیف وچ تسمیہ توں متعلق فضائل ومسائل شرعیہ دونے وچ بیان کيتے گئے نيں تے اس موضوع اُتے اک مختصر مع جامع تالیف اے ۔
15۔ تذکرہ سید بدیع الدین قطب المدار(مطبوعہ)
کتب سیر وصوفیاء وچ سید بدیع الدین قطب المدار دا اک اعلیٰ وچ مقام اے ۔ قبلہ مفتی صاحب نے اس کتاب وچ قطب المدار دے تفصیلی حالات زندگی ، خلفاء وتعلیمات نوں عمدہ انداز وچ مرتب کيتا اے۔
16۔ جامع الاحادیث صوفیاء(غیر مطبوعہ)
احادیث صوفیہ انہاں احادیث کاذخیرہ اے جنہاں نوں امت کےمتفق علیہ ولی صفات شخصیتاں نےبیان کیاہے۔اس کتاب وچ مفتی محمد ہاشم﷾نے شیخ عبد القادرجیلانی ،محی الدین ابن عربی،شیخ عمر شہاب الدین سہروردی،امام قشیری اورسلطان العارفین سلطان باہوورگی عظیم شخصیتاں دی بیان کردہ احادیث، انہاں دی تفصیلات وچ سیرحاصل گفتگواوران دی تخریج،توضیح وتشریح وی خوبصورت انداز وچ بیان کیاہے۔روايتی تالیفات دی بہ نسبت نہایت عمدہ اورنفیس تصنیف اے۔
17۔ فہم دین کورس (غیر مطبوعہ)
مفتی محمد ہاشم صاحب نے اس کتاب وچ چھ ابواب نوں بطور سبجیکٹ دی صورت وچ ترتیب دتا اے تاکہ کاروباری وہور شعبہ زندگی توں وابسطہ احباب اپنے فارغ اوقات وچوں وقت کڈ ایہ کورس کرلاں تاں ضروریات دینیہ تے بنیادی اسلامی معلومات وآگاہی میسر آجائے گی ۔
18۔ صوفی اسلام(غیر مطبوعہ)
موجودہ عالمی حالات دے تناظرم اں کتاب ہذا وچ مفتی صاحب نےتعلیمات صوفیاء دے مطابق دین اسلام دی صوفیاء تعبیر وتشریح نوں بیان کيتا اے ۔ جس دا ہرگز ایہ مطب وی نئيں کہ شریعت اسلامیہ دا تعلیمات صوفیاء توں نوں جداگانہ نظریہ ہو، بلکہ اس کتاب وچ شرعی مسائل کےنال نال صوفیانہ تعبیرات دے نال مسائل شرعیہ اُتے بحث کيتی اے۔
19۔ فکری مقالات(غیر مطبوعہ)
مفتی محمد ہاشم﷾چونکہ اچھے قلم کار نيں اس لیےمختلف جرائدورسالے وچ انہاں کےاصلاحی،تعارفی اورجدیدفقہی مسائل پرمبنی مقالات طبع ہُندے رہتےہاں۔جوروزنامہ وماہنامہ رسال وجریدے امت، ایمان، سبب، رفتار (کراچی) اورمرأۃ العارفین (لاہور) وغیرہ وچ شائع ہوچکے نيں۔مزیدمقالات زیرتکمیل نيں جومراحلِ تحقیق وتدوین وچ نيں۔
اگر اسيں تریخ دا مطالعہ کرن تاں معلوم ہوئے گا کہ دنیا وچ اک عالمی حکومت دے قیام دا تصور کوئی نواں نئيں اے بلکہ صدیاں توں اِ س کرہ ارض دے تمام الہامی و غیر الہامی مذاہب دے پیروکار اں وچ ”دنیا نوں عدل وانصاف تے امن وآتشی توں بھر دینے والے اک ”عالمی رہنما“ا ور”روحانی نجات دہندہ “ دا انتظار ہمیشہ توں رہاہے “اور اوہی نجات دہندہ اس بنی نوع انسان نوں بلاتفریق رنگ و نسل وزبان و مذہب تے ہر طرح کی سیاسی ،سماجی ،ثقافتی تے جغرافیائی سرحداں توں بالا تر کرکے ”وحد ت انسانی “کے روحانی تصور دے تحت تسبیح دے داناں دی طرح اک ہی لڑی وچ پرونے دے لئی خالق کائنات دے حکم توں ظہور فرمائے گا یا پیداہوئے گا تے دجالی ،طاغوندی تے استعماری حکومتاں دے خلاف قیام کردے ہوئے فتح یابی دی بعد دنیا توں ہر طرح کے ظلم وجور تے طبقاتی استحصال دا خاتمہ کرکے ایک” لا طبقاتی “ یعنی ”توحیدی معاشرے “ دا قیام عمل وچ لیائے گا ہور دنیا نوں ”الہٰی عدل وانصاف “سے اُسی طرح بھر دے گا جس طرح ایہ ظلم وجور تے استحصال توں بھری ہوئے گی ۔
اُس نجات دہندہ دے لئی امتِ مسلمہ دے اکابرین (متقدمین ومتاخرین)نے عقیدہ امام مہدی یا تصور مہدی اُتے مشتمل احادیث رسول کریم ﷺ اُتے مبنی کم بیش 200 ہجری توں لےکے 1400 ہجری تک مستقلاً ہر دور وچ سینکڑاں کتاباں بزبان عربی وفارسی لکھياں جوکہ تصورِ امام مہدی اُتے بنیادی مآخذ ،مصادر تے مراجع دی حیثیت رکھدی نيں۔
ایداں دے حالات وچ جدوں کہ اُس روحانی نجات دہندہ وعالمی رہنماکے ظہور توں پہلے مذاہب عالم دی کتاباں ہائے مقدسہ بلخصوص احادیث مبارکہ دی بیشتر علامات ونشانیاں پوری ہوچکیاں نيں تے ہر گھر ،ہرگلی، ہر بستی تے شہر، ہر ملک وقوم تے ہر فرد وملت دے نال درپیش واقعات چیخ چیخ کر اس گل دی گواہی دے رہے نيں کہ ہن انتظار دی گھڑیاں زیادہ دور نئيں تے ظہور آخرالزماں، امام مہدی کسی بھی وقت ہوسکدا اے ۔اس لئی ضروری سمجھیا گیا اے کہ تصورمہدی سے متعلق اوہ تمام بنیادی معلومات از سرِنو ضبطِ تحریر وچ لے آئی جاواں تاکہ دنیا بھر دے مسلمان اُنہاں دی معرفت حاصل کرکے ظہور دے موقع اُتے انہاں دے لشکر وچ شامل ہُندے ہوئے دجال دے باطل لشکر کے نال فیصلہ کن جہاد کردے ہوئے دنیا نوں عدل وانصاف توں بھر نے تے طاغوت غیر توحید یعنی مشرک معاشرے دے استعماری استحصال وظلم دے خلاف اپنا مبنی برحق کردار ادا کرسکن۔
اس لئی دی اسلامک ریسرچ سینٹر،کراچی دے ریسرچ پینل نے تصورِ امام مہدی اُتے اک تحقیقی منصوبہ بنامموسوعة الامام المهدي دے تحت امام مہدیپر پنجاہ جلداں اُتے مشتمل انسائیکلوپیڈیا شائع کرنے دا پروجیکٹ تشکیل دیاہے ۔
جس دی اجمالی تفصیل کچھ اس طرح اے کہ کم وبیش (1200)بارہ سوسال وچ جوتصور مہدی پر احادیثِ نبوی ﷺ اُتے مبنی علمائے اسلام بلخصوص اہل سنت والجماعت دے علمائے کرام دی جو کتاباں اصل قدیم مخطوطات (قلمی نسخے)دستیاب نيں انہاں نوں اردو ،انگریزی، عربی تے دنیا دی ہور اہم زباناں وچ شائع کيتے جاواں، اس پروجیکٹ‘‘موسوعة الامام المهدي’’ (امام مہد ی انسائیکلوپیڈیا) دی گذشتہ دو جلداں بنام ”معرفت امام مہدی “ تے ”فکر امام مہدی “منظر عام اُتے آچکیاں نيں تے قارئینِ تحقیق توں بھر پور پزائی حاصل کرچکیاں نيں ۔ ہن اس پروجیکٹ دی تیسری کڑی ”بشارات امام مہدی “ہے ۔
اس جلد مذکور وچ دوسری ہجری دے اکابرین امت کی تن (26)کتب و اجزاء کتاباں حدیث نوں شامل کيتا گیا اے ،جو کہاس موضوع اُتے ماخذ دی حیثیت رکھدی نيں ،جس دی مختصراً تفصیل کچھ ایويں اے ۔
باب 1: الجامع ۔[۲]
باب 2: مسند الحميدي ۔([3])
باب 3:كتاب الفتن ۔([4])
باب 4: الكتاب المصنف في الأحاديث والآثار ۔([5])
باب 5: مسند الإمام أحمد بن حنبل ۔([6])
باب 6: صحيح البخاري ۔([7])
باب 7:التاريخ الكبير ۔([8])
باب 8: المسند الصحيح ۔([9])
باب 9: سنن ابن ماجه ۔([10])
باب 10: سنن أبي داود ۔([11])
باب 11: الجامع الكبير(سنن الترمذي) ۔([12])
باب 12:جمع الأحاديث الواردة في المهدي(التاريخ الكبير المعروف بتاريخ ابن أبي خيثمة) ۔([13])
باب 13:بغية الباحث عن زوائد مسند الحارث ۔([14])
باب 14: مسند البزار المنشور باسم البحر الزخار ۔([15])
باب 15: المجتبى من السنن = السنن الصغرى ۔([16])
باب 16:مسند الروياني ۔([17])
باب 17: مسند أبي يعلى ۔([18])
باب 18: تهذيب الآثار (الجزء المفقود) ۔([19])
باب 19:صحيحُ ابن خُزَيمة ۔([20])
باب 20: المسنَد الصَّحيح المُخَرّج عَلى صَحِيح مُسلم ۔([21])
باب 21: كتاب الملاحم ۔([22])
باب 22: المعجم الكبير ۔([23])
باب 23: الإحسان في تقريب صحيح ابن حبان ۔([24])
باب 24: البدء والتریخ ۔([25])
باب 25: المعجم لابن المقرئ ۔([26])
باب 26: الثاني من الأفراد للدارقطني ۔([27])
نظریہ امام مہدی اک تحقیقی جائزہ:
اس تحریر دا مقصد امام مہدی دے متعلق مسلماناں تے ہور مذاہب وچ بیداری پیدا کرنا اے تاکہ جدوں امام مہدی ظہور فرماواں تاں اسيں انہاں نوں پہچان کر اُنہاں دا شایانِ شان استقبال کرسکن تے انہاں دا نال دے سکن۔ اس دا اک مقصد تویہ اے کہ لوک اپنے اپنے مذاہب یا عقائد دے مطابق معلومات جمع کرن اس دے علاوہ منجانب اللہ بے شمار آسمانی نشانیاں جو اس عظیم الشان ہستی دی آمد اُتے ظاہر ہونگی، انہاں دی طرف وی لوکاں دی توجہ دلانا مقصود اے۔ چونکہ ایسی ہستی نہ اس توں پہلے کدی دنیا وچ آئی تے نہ اُنہاں دے بعد آئے گی لہٰذا انہاں دی آمد اُتے ظاہر ہونے والی اللہ دی نشانیاں وی ایسی ہونگی جو اس توں پہلے کدی کسی دے لئی ظاہر نہ ہوئی ہونگی۔ اس عالی شان تے عظیم المرتبت ہستی دے ظہور توں پہلے دی علامات تے اشارات دا تذکرہ ہر مذہب نے کيتا اے تے اوہ تمام علامات نیڑے قریب پوری ہوچکیاں نيں۔ ہر گھر تے گلی، ہر بستی تے شہر، ہر ملک وقوم تے ہر فرد ِملت دے نال آنے والے واقعات اس گل دی گواہی دے رہے نيں کہ اللہ تعالیٰ تے اس دے رسولِ مقبولﷺ دی دسی ہوئی تمام علامات پوری ہوچکیاں نيں۔ ہن انتظار دی گھڑیاں زیادہ دور نئيں تے ظہورِ مسیح آخرالزماں، امام عالی مقام امام مہدیکسی وقت وی ہوسکدا اے۔
نظریہ اہل سنت احادیث دی روشنی وچ :
حضرت مہدی دا تصور اسلام وچ احادیث دی بنیاداں اُتے امت مسلمہ تے تمام دنیا دے نجات دہندہ دی حیثیت توں پایا جاندا اے، تے سنیاں وچ انہاں دے آخرت یا قرب قیامت دے نزدیک ظہور کرنےکے بارے وچ اک توں زیادہ روایات پائی جاندیاں نيں جدوں کہ شعیاں دے نزدیک امام مہدی ، امام حسن عسکری دے فرزند تے اہلِ تشیع دے آخری امام نيں۔ حضرت امام مہدی اوہ شخصیت نيں جنہاں دے بارے وچ حضرت محمد دے ارشادات تمام مستند کتاباں حدیث مثلاً صحیح بخاری، صحیح مسلم وغیرہ وچ ملدے نيں۔
حدیث دے مطابق انہاں دا ظہور قیامت دے نزدیک ہوئے گا۔ انہاں دے وجود دے بارے وچ مسلمان متفق نيں بھانويں اس گل وچ اختلاف اے کہ اوہ پیدا ہو چکے نيں یا نئيں۔ مسلماناں دے نزدیک امام مہدی تے حضرت عیسیٰقیامت دے نزدیک اسلامی حکومت قائم کر کے دنیا نوں عدل و انصاف توں بھر دین گے۔ اک ایداں دے شخص دے بارے وچ عقائد تقریباً دنیا دے تمام مذاہب وچ ملدے نيں جو آخرِ دنیا وچ خدا دی سچی حکومت قائم کرے گا تے دنیا نوں عدل و انصاف توں بھر دے گا۔ ایداں دے شخص دے بارے وچ متعدد مذاہب وچ پیش گوئیاں ملدی نيں تے الہامی کتاباں وچ وی ایہ ذکر شامل اے ۔مسلماناں دے عقائد دے مطابق ایہ شخص امام مہدی ہون گے تے انہاں دے نال حضرت عیسیٰ دا ظہور وی ہوئے گا تے ایہ دونے علیحدہ شخصیتاں نيں۔ انہاں دی آمد تے انہاں دی نشانیاں دی حدیث وچ تفصیل موجود اے فیر وی ہن تک مقامِ مہدی دے کئی جھوٹھے دعویدار پیدا ہوئے تے فنا ہو گئے۔
امام مہدی دا وجود:
امام مہدی دا تصور اسلام توں پہلے وی قدیم کتاباں وچ ملدا اے ۔زرتشتی،ہندو، عیسائی، یہودی وغیرہ سب ایہ عقیدہ رکھدے نيں کہ دنیا ختم ہونے دے نیڑے اک نجات دہندہ دا ظہور ہوئے گا جو دنیا وچ اک انصاف اُتے مبنی حکومت قائم کرے گا۔ ایہ تصور مسلماناں وچ اس لئی نئيں آیا کہ اس توں پہلے ایہ موجود سی بلکہ ایہ عقیدہ احادیث توں ثابت اے۔ امام مہدی دے وجود دے بارے وچ اسلامی کتاباں وچ صراحت توں احادیث ملدی نيں جو تواتر وچ نيں۔
عقیدہ اہل سنت:
علما ءِکے اہل سنت مطابق امام مہدیحضرت محمدﷺکی بیٹی حضرت فاطمہ تے امام علی ابن ابی طالب کرم اللہ وجہہ دی نسل توں ہون گے۔ انہاں دا ناں محمد ہوئے گا تے کنیت ابوالقاسم ہوئے گی۔ اوہ حالے پیدا نئيں ہوئے مگر پیدا ہونے دے بعد اوہ باقاعدہ حضرت عیسیٰ دے نال مل کے کفار و مشرکین نال جنگ کرن گے تے اک اسلامی حکومت قائم کرن گے۔ انہاں دی پیدائش قیامت دے نزدیک ہوئے گی۔ تے انہاں دا ظہور مشرق توں ہوئے گا تے بعض روایات دے مطابق مکہ توں ہوئے گا۔ انہاں دے ظہور دی نشانیاں وی کثرت توں بیان کيتی گئیاں نيں۔ اس سلسلے وچ تھلے لکھے احادیث اہل سنت دی کتاباں وچ موجود نيں۔ جنہاں اُتے شیعہ حضرات وی عقیدہ رکھدے نيں۔
(1)۔ حضرت ابوہریرہ بیان کردے نيں:نبی کریمﷺنے فرمایا: تسيں لوکاں دا اس وقت خوشی توں کيتا حال ہوئے گا جدوں تسيں وچ عیسیٰ ابن مریم آسمان توں اتراں گے تے تواڈا امام توانوں وچوں ہوئے گا۔ ([28])
(2)۔ حضرت جابر بن عبداللہ انصاری بیان کردے نيں کہ ميں نے رسول اللہﷺ نوں فرماندے ہوئے سنیا کہ میری امت وچوں اک جماعت قیام حق دے لئی کامیاب جنگ قیامت تک کردی رہے گی۔ حضرت جابر کہندے نيں انہاں مبارک کلمات دے بعد آپﷺنے فرمایا آخر وچ عیسیٰ ابن مریم آسمان توں اتراں گے تاں مسلماناں دا امیر(مہدی) انہاں توں عرض کرے گا تشریف لاواں سانوں نماز پڑھاواں (اس دے جواب وچ عیسیٰ فرماواں گے (اس وقت) امامت نئيں کراں گا۔ تواڈا بعض بعض اُتے امیر اے (یعنی حضرت عیسیٰ اس وقت امامت توں انکار فرمادین گے۔ اس فضیلت وبزرگی دی بناء اُتے جو اللہ تعالیٰ نے اس اُمت نوں عطا کيتی اے۔ ([29])
(3)۔ حضرت عبداللہ بن مسعود توں روایت اے کہ رسول اللہﷺ نے فرمایا :دنیا اس وقت تک ختم نہ ہوئے گی ایتھے تک کہ میرے اہل بیت (آل اولاد) وچوں اک شخص عرب دا بادشاہ ہوجائے، جس دا ناں میرے ناں (یعنی محمد ) دے مطابق ہوئے گا۔ ([30])
( 4)۔ حضرت عبداللہ بن مسعود بیان کردے نيں: نبی کریمﷺ نے فرمایا: میرے اہل بیت توں اک شخص خلیفہ ہوئے گا جس دا ناں میرے ناں دے موافق ہوئے گا۔ حضرت ابوہریرہ توں مروی اک روایت وچ اے کہ جے دنیا دا اک ہی دن باقی رہ جائے گا تاں اللہ تعالیٰ اُسی دن نوں دراز کردین گے ایتھے تک کہ اوہ شخص (یعنی مہدی خلیفہ )ہوجائے۔([31])
(5)۔ حضرت عبداللہ بن مسعود توں روایت اے کہ نبی کریمﷺ نے فرمایا( جے دنیا دا صرف اک دن باقی بچے گا تاں اللہ تعالیٰ ايسے دن نوں دراز فرمادین گے تاکہ میرے اہل بیت توں اک شخص نوں پیدا فرماواں جس دا ناں تے ولدیت میرے ناں تے ولدیت دے مطابق ہوئے گی۔ اوہ زمین نوں عدل وانصاف توں بھردے گا۔ (یعنی پوری دنیا وچ عدل وانصاف ہی دی حکمرانی ہوئے گی) جس طرح اوہ (اس توں پہلے) ظلم وزیادتی توں بھری ہوئے گی۔([32])
( 6)۔ امام علی ابن ابی طالب نبی کریم اکا ارشاد نقل کردے نيں کہ جے زمانہ توں اک ہی دن باقی رہ جائے گا (جب بھی) اللہ تعالیٰ میرے اہل بیت وچوں اک شخص نوں بھیجے گا جو زمین نوں عدل وانصاف توں معمور کردے گا جس طرح اوہ (اس توں پہلے) ظلم توں بھری ہوئے گی۔([33])
( 7)۔ حضرت ام المومنین ام سلمہ کہندی نيں، ميں نے رسول اللہ ﷺکو فرماندے ہوئے سنیا کہمہدیمیری نسل تے فاطمہ دی اولاد توں ہوئے گا۔ ([34])
( 8)۔ حضرت ابوسعید خدری توں روایت اے کہ رسول اللہﷺنے فرمایا: مہدی میرے توں ہوئے گا (یعنی میری نسل توں ہوئے گا) اس دا چہرہ خوب نورانی، چمک دار تے ناک ستواں وبلند ہوئے گی۔ زمین نوں عدل وانصاف توں بھردے گا، جس طرح پہلے اوہ ظلم وجور توں بھری ہوئے گی۔ (مطلبیہ اے کہ مہدی () دی خلافت توں پہلے دنیا وچ ظلم وزیادتی دی حکمرانی ہوئے گی تے عدل وانصاف دا ناں ونشان تک نہ ہوئے گا۔([35])
( 9)۔ حضرت ام سلمہ رسول خدﷺ دا ارشاد نقل کردیاں نيں کہ اک خلیفہ دی وفات دے وقت (نويں خلیفہ دے انتخاب اُتے مدینہ دے مسلماناں وچ ) اختلاف ہوئے گا اک شخص (یعنی مہدی ) اس خیال توں کہ کدرے لوک مینوں نہ خلیفہ بناداں مدینہ توں مکہ چلے جاواں گے۔ مکہ دے کچھ لوک (جو انہاں نوں بحیثیت مہدیکے انہاں نوں پہچان لاں گے انہاں دے پاس آئیاں گے تے انہاں نوں (مکان) توں باہر کڈ کے حجر اسود ومقامِ ابراہیم دے درمیان انہاں توں بیعت (خلافت) کرلاں گے (جب انہاں دی خلافت دی خبر عام ہوئے گی) تاں ملک شام توں اک لشکر انہاں نال جنگ دے لئی روانہ ہوئے گا (جو آپ تک پہنچنے توں پہلے ہی) مکہ ومدینہ دے درمیان بیداء (چٹیل میدان) وچ زمین دے اندر دھنسا دتا جائے گا (اس عبرت خیز ہلاکت دے بعد) شام دے ابدال تے عراق دے اولیاء آکے آپ توں بیعت خلافت کرن گے۔ بعد وچ اک قریشی النسل شخص (یعنی سفیانی)جس دی ننہال قبیلہ کلب وچ ہوئے گی خلیفہ مہدیاور اُنہاں دے اعوان وانصار نال جنگ دے لےے اک لشکر بھیجے گا۔ اوہ لوک اس حملہ آور لشکر اُتے غالب ہون گے ایہی (جنگ) کلب اے تے خسارہ اے اس شخص دے واسطے جو کلب توں حاصل شدہ غنیمت وچ شریک نہ ہو (اس فتح وکامرانی دے بعد) خلیفہ مہدیخوب داد ودہش کرن گے تے لوکاں نوں انہاں دے نبی ا دی سنت اُتے چلاواں گے تے اسلام مکمل طور اُتے زمین وچ مستحکم ہوجائے گا۔ (یعنی دنیا وچ پورے طور اُتے اسلام دا رواج وغلبہ ہوئے گا) بحالت خلافتِ مہدیدنیا وچ ست سال تے دوسری روایات دے اعتبار توں نو سال رہ کے فوت ہوجاواں گے تے مسلمان انہاں دی نماز جنازہ ادا کرن گے۔([36])
(10)۔ ابواسحاق السبیعی روایت کردے نيں کہ امام علی ابن ابی طالب نے اپنے برخور دار حضرت حسن نوں دیکھدے ہوئے کہیا میرا ایہ بیٹا سید اے جداں کہ نبی کریم ﷺ نے اسنوں سیدنامزد کيتا اے۔ اس دی اولاد وچ اک شخص پیدا ہوئے گا اس دا ناں اوہی ہوئے گا جو تواڈے نبی ﷺ دا اسم گرامی اے۔ (یعنی اس دا ناں محمدﷺہوئے گا) سیرت واخلاق وچ (میرے بیٹے) حسن دے مشابہ ہوئے گا تے شکل وصورت وچ اس دے مشابہ نہ ہوئے گا۔ اس دے بعد فیر نبی کریمﷺکا ایہ ارشاد نقل کيتا کہ ایہ شخص زمین نوں عدل وانصاف توں بھردے گا۔([37])
(11) ۔ نبی کریمﷺنے ارشاد فرمایا:مہدی میرے اہل بیت توں نيں۔([38])
(12) ۔ آپﷺنے ارشاد فرمایا : مہدی فاطمہ () دی نسل توں نيں۔([39])
ذکر امام مہدی پر مبنی کتاباں:
حجاز مقدسہ دی اک علمی شخصیت تے مدینہ یونیورسٹی دے پروفیسر شیخ عبد المحسن عباد اپنی اک تقریر کہ جو’’عقيدة أهل السنة والأثر في المهدي المنتظر‘‘ دے عنوان توں مدینہ یونیورسٹی دے رسالہ وچ وی آئی اے اس وچ کہندے نيں : وچ انہاں بائیس(22) اصحاب دے ناں کہ جنہاں نے پیغمبر اسلامﷺ توں ’’(امام)مہدی‘‘ دے بارے وچ احادیث نقل کيتی نيں آپ دے سامنے پیش کردا ہاں:
(1)حضرت عثمان بن عفان، (2)امام علی ابن ابی طالب بن ابی طالب، (3)حضرت طلحہ بن زبیر،(4)حضرت عبدالرحمن بن عوف،(5)حضرت عبد اللہ بن عباس،(6)حضرت عبد اللہ بن مسعود، (7)حضرت عبد اللہ بن عمر،(8)حضرت حسین بن علی، (9)حضرت ابوسعیدالخدری،(10)حضرت عمران بن حصین،(11)حضرت ام سلمہ، (12) حضرت ام حبیبہ، (13)حضرت جابر بن عبداللہ،(14)حضرت ابوھریرہ، (15)حضرت انس بن مالک،(16)حضرت عمار بن یاسر، (17)حضرت عوف بن مالک، (18) حضرت حذ یفہ بن الیمان، (19)امام علی ابن ابی طالب الہلالی، (20)حضرت عبد اللہ بن حارث بن حمزہ، (21) حضرت ثوبان(خادم پیغمبراسلام )، (22)حضرت ابوالطفیل(رضی اللہ عنہم) ۔([40])
اہل تشیع دی طرح اہل سنت دیاں کتاباں وچ وی بہت ساریاں روایات امام مہدی دے بارے وچ نقل کيتی گئیاں نيں، حتیٰ کہ بعض مصنفینِ اہل سنت نے مستقل کتاباں امام مہدی دے بارے وچ لکھی نيںجنہاں توں اوہ اعتراض وی دور ہوجاندا اے کہ جنہاں نے کہیا کہ ایہ عقیدہ صرف اہل تشیع دے نال مخصوص اے۔
قارئین کرام!
اکثر علمائے اسلام نے امام مہدی دے بارے وچ اقرار کيتا اے تے اس سلسلہ وچ اخبارا ورروایات دی تصحیح دی خاطر کتاباں تالیف کيتی نيں،تاکہ زمانہ اُتے حقیقت واضح ہوجائے تے اس حقیقت نوں لوکاں دے سامنے پیش کرن جس نوں رسول اکرمﷺ نے پیش کيتا اے ، لہٰذا اسيں مثال دے طور اُتے چند مؤلفین دے ناں پیش کردے نيں ، بھانويں مؤلفین دی تعداد اس توں کدرے زیادہ اے جس نوں اسيں بیان کردے نيں:
1-الأحاديث الواردة في المهدي([41])
2-ذكر المهدي ونعوته و حقيقة مخرجه وثبوته
3-الأربعون حديثا في المهدي ([42])
4-جزء في المهدي ([43])
5-قصيدة في المهدي([44])
6-البيان في أخبار صاحب الزمان ([45])
7-عقد الدرر في أخبار المهدي المنتظر ([46])
8- كتاب في أخبار المهدي ([47])
9-جزء في ذكر المهدي([48])
10-فصل في أمر الفاطمي وما يذهب الناس إليه في شأنه([49])
11-تأليف يتعلق بالمهدي([50])
12-العرف الوردي في أخبار المهدي([51])
13-تلخيص البيان في علامات مهدي آخر الزمان([52])
14-القول المختصر في علامات المهدي المنتظر([53])
15-تلخيص البيان في أخبار مهدي الزمان([54])
16-البرهان في علامات مهدي آخر الزمان([55])
17-رسالة([56])
18-الرد على من حكم وقضى بأن المهدي الموعود جاء ومضى([57])
19-المشرب الوردي في مذهب المهدي([58])
20-مرآة الفكر في المهدي المنتظر
21-فرائد الفكر في المهدي المنتظر([59])
22-تنبيه الوسنان إلى أخبار مهدي أخر الزمان([60])
23-جواب عن سؤال في المهدي([61])
24-العرف الوردي في دلائل المهدي([62])
25-التوضيح في تواتر ما جاء في المنتظر والدجال والمسيح([63])
26-الدر المنضود في ذكر المهدي الموعود([64])
27-القطر الشهدي في أوصاف المهدي([65])
28-العطر الوردي([66])
29-عقود الدرر في شأن المهدي المنتظر([67])
30-الهداية الندية للامة المحمدية في فضل الذات المهدية([68])
31-تأليف في المهدي([69])
32-إبراز الوهم المكنون من كلام ابن خلدون
33-الجواب المقنع المحرر فالرد على متن طغى وتجبر بدعوى أنه عيسى أو المهدي المنتظر([70])
34-تنوير الرجال في ظهور المهدي والدجال([71])
35-المهدي المنتظر([72])
36-تحديق النظر في أخبار المهدي المنتظر([73])
37-الرد على من كذب بالأحاديث الصحيحة الواردة في المهدي
38-عقيدة أهل السنة والأثر في المهدي المنتظر([74])
39-الاحتجاج بالأثر على من أنكر المهدي المنتظر
40-إقامة البرهان في الرد على من أنكر خروج المهدي والدجال و نزول المسيح آخر الزمان([75])
41-مختصر الأخبار المشاعة في أشراط الساعة وأخبار المهدي([76])
42-سيد البشر يتحدث عن المهدي المنتظر([77])
43-القول الفصل في المهدي المنتظر([78])
44-المهدي المنتظر([79])
45-المهدي حقيقة لا خرافة([80])
46-المهدي المنتظر بين الحقيقة والخرافة([81])
47-المهدي المنتظر في الميزان([82])
48-حقيقة الخبر عن المهدي المنتظر([83])
49-المهدي وأشراط الساعة([84])
50-من هو المهدي المنتظر؟([85])
51-الأحاديث الواردة في شأن المهدي في ميزان الجرح والتعديل([86])
52-ثلاثة ينتظرهم العالم:الدجال والمسيح والمهدي[87])
53-حقيقة الخبر عن المهدي المنتظر من الكتاب والسنة([88])
54-المهدي المنتظر ومن ينتظرونه([89])
55-المهدي المنتظر بين العقيدة الدينية والمضمون السياسي([90])
56-المهدي في الإسلام مند أقدم العصور إلى اليوم([91])
57-المهدي والمهدوية([92])
58-المهدي والمهدوية نظرة في تاريخ العرب السياسي([93])
59-عمر أمة الإسلام، وقرب ظهور المهدي عليه السلام([94])
60-معرفت امام مهدي([95])
ثبت الكتب التي ألفها الشيعة في موضوع(المهدي المنتظر)
1- كشف المخفي في مناقب المهدي([96])
2-بشارة الأنام بظهور المهدي ([97])
3-البرهان على وجود صاحب الزمان ([98])
4-البرهان على صحة طول عمر صاحب الزمان ([99])
5-الجوابات في خروج المهدي([100])
6-كشف الأستار عن وجه الغائب عن الأبصار([101])
7-المحجة فيما نزل في القائم الحجة([102])
8-تبصرة الولي فيمن رأى القائم المهدي([103])
9-الملاحم والفتن في ظهور الغائب المنتظر([104])
10-مطلع الأنوار في ذكر الإمام الغائب عن الأبصار([105])
11-حصائل الفكر في أحوال المهدي المنتظر([106])
12-مختصر كشف الريبة في أخبار خروج الحجة([107])
13-منتخب الأثر في الإمام الثاني عشر([108])
14-المختصر في الإمام المنتظر([109])
15-إلزام الناصب في إثبات الحجة الغائب([110])
16-البرهان على صحة طول عمر الإمام([111])
17-معجم أحاديث المهدي([112])
18-موسوعة أحاديث المهدي([113])
19-أحاديث المهدي من مسند احمد بن حنبل([114])
20-المهدي المنتظر والعقل([115])
21-المهدي المنتظر بين التصور والتصديق([116])
22-المهدي المنتظر([117])
23-المهدي الموعود ودفع الشبهات عنه([118])
24-المهدي الموعود([119])
25-المهدي في أحاديث المسلمين حقيقة ثابتة([120])
26-المهدي الموعود المنتظر عند علماء أهل السنة والإمامية([121])
27-المصلح المنتظر([122])
28-المصلح المنتظر([123])
29-العقيدة بالمهدية([124])
30-شمس المغرب([125])
31-الإمام المنتظر أمل المعصومين([126])
32-شرعة التسمية حول حرمة تسمية صاحب الأمر([127])
33-حياة الإمام المهدي([128])
34-حوار عن الإمام المهدي([129])
35-تذكرة المهدي([130])
36-بشارة الإسلام في علامات المهدي([131])
37-الإمام المهدي من المهد إلى الظهور([132])
38-الإمام المهدي قدوة وأسوة([133])
39-الإمام المهدي([134])
40-الإمام المنتظر وظهوره([135])
41-الإمام المنتظر([136])
42-الإمام الثاني عشر([137])
43-إلى مشيخة الأزهر([138])
44-الأمة و قائدها المنتظر([139])
45-دولة المهدي([140])
46-منقذ البشرية([141])
47-المهدي والمسيح قراءة في الإنجيل([142])
48-بحث حول المهدي([143])
49-تطبيق المعاييرعلى مااختلف وتعارض من أحاديث المهدي بكتب الفريقين([144])
50-الإمام المهدي([145])
51-الإمام المهدي بين التواتر وحساب الاحتمال([146])
52-الأربعون حديثا فيمن يملا الأرض قسطا وعدل([147])
53-الموعود الذي ينتظره العالم([148])
54-المهدي موعود الأمم([149])
55-المنتظر على ضوء حقائق العامة([150])
56-ثورة المهدي في ضوء فلسفة التاريخ([151])
57-المصلح المنتظر في أحاديث الأديان([152])
58-قائم آل محمد وفلسفة غيبته([153])
59-المهدي في أحاديث الرسول بطرق أهل السنة([154])
60-الروض الفسيح في بيان الفوارق بين المهدي والمسيح([155])
علاماتِ ظہور:
امام مہدی کے ظہور دی بے شمار علامات کتاباں اہل سنت تے اہل تشیع دونے وچ ملدی نيں۔ انہاں وچوں بہت ساریاں پوری وی ہو چکیاں نيں۔ انہاں علامات وچوں کچھ حتمی نيں تے کچھ غیر حتمی۔ حتمی علامات توں مراد اوہ علامات نيں جنہاں دا بروایت پورا ہونا ضروری اے۔ کچھ انہاں دے ظہور توں کافی پہلے وقوع پذیر ہونگی تے کچھ ظہور دے نزدیک۔ ایتھے انہاں وچوں کچھ درج کيتیاں جاندیاں نيں۔
(١)سب توں مشہور علامت دجال دا خروج اے۔
مغربی مفکر اِسنوں حضرت عیسی دا مخالف (Antichrist) کہندے نيں۔ ایہ ذکر تورات وچ وی ملدا اے۔
(٢)سورج دا مغرب توں طلوع ہونا۔ یعنی زمین دی گردش وچ فرق متوقع اے۔
(٣) علم نجوم و فلکیات دے برخلاف رمضان دی پہلی رات نوں چاند گرہن تے پندرہ نوں سورج گرہن لگے گا۔
(۴) سفیانی دا خروج،ایہ ابو سفیان دی اولاد توں اک شخص ہوئے گا تے ماں دی طرف توں بنو کلب توں ہوئے گا، جو بے شمار لوکاں نوں قتل کرے گا، اس دا پورا لشکر بیداء دے مقام اُتے زمین وچ دھنس جائے گا۔ بیدا مکہ تے مدینہ دے درمیان اک جگہ اے۔
بعد ظہور:
(٧) امام مہدی دا ظہورخانہ کعبہ توں ہوئے گا ،اور لوک رکن و مقام دے درمیان انہاں دی بیعت کرن گے۔
(٨) حضرت عیسیٰ دا نزول ہوئے گا،اور اوہ امام مہدی دے پِچھے نماز پڑھیاں گے۔
(٩) دجال دا قتل ہوئے گا تے بیت المقدس فتح ہوئے گا۔
(6)خلا صہ کلام :
راقم الحروف اس مقدمہ کتاب نوں انہاں لفظاں دے نال ختم کرتاہے جو کہ پیامبر امام مہدی شاعر مشرق علامہ (ڈاکٹر)محمد اقبال نے اپنی نظم مہدی وچ اپنے نظریات دا اظہار فرمایا اے کیونجے علامہ محمد اقبال دا نظریہ بالکل احادیث دے مطابق اے، جنہاں وچ امام مہدی دے آنے دا ذکرہے ۔
مہدی
قوماں دی حیات انہاں دے تخیل پہ اے موقوف
یہ ذوق سکھاندا اے ادب مرغِ چمن کو
مجذوب فرنگی نے بہ انداز فرنگی
مہدی دے تخیل توں کيتا زندہ وطن کو
اے اوہ کہ تاں مہدی دے تخیل توں اے بیزار
نومید نہ کر آہوئے مشکاں توں ختن کو
ہوزندہ کفن پوش تاں میت اسنوں سمجھاں
یا چاک کرن مردکِ ناداں دے کفن کو
تشریح اشعار:
پروفیسر یوسف سلیم چشتی مذکورہ نظم کاترجمہ وتشریح کردے ہوئے لکھدے نيں کہ ایہ نظم بہت غور توں پڑھنے دے قابل اے ۔ علامہ محمد اقبال مسلماناں نوں ایہ دسنا چاہندے نيں کہ تسيں مہدی دے تاں منتظر ہو ، لیکن مہدی دے تخیل توں بیزار ہو ، ایہ عجیب گل اے ۔تم کہندے ہوکہ امام مہدی آئیاں گے تاں مسلماناں نوں سروری حاصل ہوئے گی تے اوہ اسلام دا ناں دنیا وچ بلند کرن گے ۔ بہت خوب !مینوں اس توں انکار نئيں ،لیکن سوال ایہ اے کہ تسيں انہاں دے آنے دے انتظار وچ ہتھ اُتے ہتھ رکھے ہوئے کیوں بیٹھے ہو...؟یعنی ظہور مہدی دے ایہ معنی کدوں نيں کہ مسلمان عمل توں بیگانہ ہوجاواں ....؟
وہ جدوں آئیاں گے ، اسيں انہاں دا صدق دل توں خیر مقدم کرن گے ۔ لیکن جدوں تک اوہ ظاہر ہاں سانوں برابر جدوجہداور جہاد وچ مصروف رہنا چاہیے۔
علامہ محمد اقبال مسلماناں توں ایہ کہندے نيں کہ ظہور مہدی دے انتظار دے نال نال مہدی دے تخیل نوں وی مدنظر رکھو۔یعنی مہدی دے مفہوم اُتے غور کروکہ مہدی اوہ بندہ حق ہوگاجو اسلام دے ناں نوں دنیا وچ سربلند کرے گا۔پس لازم اے کہ مسلمان اس رتبہ نوں حاصل کرنے دی کوشش کرے کیوں نہ ہرمسلمان اپنے اندر اوہ خوبیاں تے نیکیاں او ر صفاتِ عالیہ پیدا کرے کہ انہاں دی بنا اُتے اللہ انہاں وچوں کسی نوں مہدی دے مرتبہ اُتے فائز کردے ...؟آخر مہدی آسمان توں تاں آئے گا نئيں ، اللہ تعالیٰ ملت اسلامیہ ہی وچوں کسی فرد نوں اس منصب رفیع اُتے سرفراز فرمائے گا ،تو کیوں نہ ہرمسلمان اس عزت دے حصول دے لئی کوشش کرے..؟
پہلا شعر:
علامہ محمد اقبال فرماندے نيں کہ قوماں دی زندگی یعنی ترقی تے عظمت،افراد یا مال دی کثرت پرموقوف نئيں بلکہ انہاں کے'' تخیل '' اُتے منحصر اے ۔اگر کوئی قوم کوئی بلند تخیل یا نصب العین اپنے سامنے رکھے گی تاں یقینا سربلندی حاصل کرے گی ،اور جس قوم دے تخیلات پست تے ادنیٰ قسم دے ہون گے اوہ قوم وی پست رہے گی ۔ الغرض ایہ اک قانون فطرت اے کہ جداں تخیل ویسی قوم۔ہور ایہ ذوق (نصب العین)قوم دے افراد نوں ادب یعنی ترقی دے راستے سکھاندا اے تے جدوجہد دی طرف مائل کرتااے۔
دوسرا شعر:
چنانچہ جرمنی دی مثال ساڈے سامنے موجود اے کہ''نطشے'' (Nietzsche) نے اپنی قوم دے سامنے مغربی انداز وچ ،مہدی دا تخیل پیش کيتا یعنی اس جرمن فلسفی نے مہدی دے تخیل نوں فوق البشر(Superman)کے ناں توں اپنی قوم دے سامنے پیش کيتا تے کہیا کہ بہت جلد تواڈے اندر اک فوق البشر (غیر معمولی طاقتاں والا انسان ) ظاہر ہونے والا اے ۔اس تخیل دی بدولت جرمن قوم دا ہر فرد فوق البشر بننے دی کوشش وچ مصروف ہوگیا تے اک صدی دے اندراندر جرمن قوم دنیا دی اقوام دی پہلی صف وچ آگئی۔
تیسرا تے چوتھا شعر:
اے مسلم،تو مہدی دا تاں منتظر اے ،لیکن اس دے تخیل توں بیزار اے ، یعنی اس دے مفہوم اُتے غور نئيں کردا،تو ختن کوآہوئے مشکاں توں نومید مت کر،یعنی قوم نوں مہدی دے وجود توں محروم مت کر، جے کوئی زندہ شخص ،جو حرکت تے جدوجہد کرسکتاہے ، کفن پوش ہوکے چارپائی اُتے لیٹ جائے ،جداں مردہ پڑاہُندا اے ،تو کيتا عقل مند آدمی توں فی الحقیقت مردہ قرار دے گا یا اس مرد نادان دے کفن نوں چاک کرکے سُٹ دے گا؟ ايسے طرح اللہ تعالیٰ نے ملت اسلامیہ دے ہر فرد نوں ترقی دا موقع دتا اے۔([156])
حضرت امام جعفر صادق فرماندے نيں:اے ربّ لم یزل!تو مینوں اپنی ذات دی معرفت کرادے تے جے تاں نے مینوں اپنی ذات دی معرفت نہ کرائی تاں وچ تیرے نبی ﷺکو نئيں پہچان سکدا۔اے ربّ لم یزل! تاں مینوں اپنے رسولﷺکی معرفت کرادے تے جے تاں نے مجھےاپنےرسولﷺکیپہچان نہ کرائی تاں وچ تیری نشانی (امام مہدی )کو نئيں پہچان سکےآں گا۔اے ربّ لم یزل!تو مینوں اپنی نشانی (امام مہدی )کی معرفت کرادے تے جے تاں مینوں اپنی نشانی (امام مہدی )کی پہچان نہ کرائی تاں وچ اپنے دین توں گمراہ ہوجاواں گا۔
مذکورہ دعاماں نظام کائنات دے مجموعہ وچ امام مہدی کی عظمت دی معرفت بیان فرمائی گئی اے اوراللہ ربّ العزت دی طرف توں امام مہدی تے نبی کریمﷺکا حقیقی جانشین تے تمام لوکاں دا ہادی ورہبر اے ، جس دی اطاعت سب اُتے واجب اے ، کیونجے اس دی اطاعت اللہ رب العزت دی اطاعت اے ۔معرفت امام مہدی کا دوسراپہلو امام مہدی کی صفات وسیرت دی پہچان اے ،معرفت دا ایہ پہلو انتظار کرنے والے دی رفتار وگفتار اُتے بہت زیادہ موثر انداز وچ اثر انداز ہوتاہے ۔آخر وچ راقم اُنہاں تمام استاداں کرام،شیوخ ومشائخ عظام تے خاص کر علمدوست احباب دا تہہ دل توں شکر گذارہے ،جنہاں دی علمی معاونت توں عاجز نے ایہ تحقیقی کم سرانجام دتا۔عاجز اپنے ربّ کریم عزوجل دا ہزار ہا بار وی شکر کرے اوہ کم اے، کیونجے رب کریم نے جو امام مہدی توں متعلق فکر ومعرفت عاجز نوں عطافرمائی ایہ کل حیات دا سرمایہ حیات اے ۔ اساں کئی کتاباں تواریخ وسوانح وچ علم آخرالزمان توںمتعلق پڑھیا کہ آخر زمانہ یعنی قرب قیامت دی نشانیاں وظہور امام مہدیوخروج دجال وغیرہ ۔ انہاں تمام نشانیاں وچ سب توں اہم نشانی ظہور امام مہدیاے، جیساحدیث پاک وچ اے :(( مَنْ كَذَّبَ بِالدَّجَّالِ فَقَدْ كَفَرَ، وَمَنْ كَذَّبَ بالمهدي فَقَدْ كَفَرَ)).([157])
ترجمہ:حضرت جابر بن عبداللہبیان کردے نيں :رسول اللہ ﷺ نے فرمایا : جس نے دجال دے آنے دا انکار کيتا اس نے کفر کيتا تے جس نے امام مہدیکا انکار کيتا اس نے وی کفر کيتا۔
مذکورہ بالا حدیث توں عقیدہ ظہورامام مہدی دا اندازہ لگایاجاسکدا اے کہ ایہ عقیدہ کتنا اہم اے ۔اسی اُتے اسيں شکر گزار نيں کہ اللہ تعالیٰ نے سانوں امام مہدیکے متعلق شعور وآگاہی تے معرفت عطافرمائی تے اس سلسلہ شعور وآگاہی دی اہم کڑی نظریہ ظہورِ امام مہدی کے موضوع اُتے موسوعة الامام المهدي (امام مہد ی انسائیکلوپیڈیا)ہے ، جس دی تکمیل دے لئی اسيں اپنے رب لم یزل توں دعا گو نيں کہ اوہ اسنوں جلداز پائے تکمیل تک پہنچادے ۔ آمین
سیدمحمد خالد محمود شامی۔([158])
[1] جامعہ رکن الاسلام دا الحاق سندھ یونیورسٹی (جامشورو)اور جامعۃ الازہر(مصر ) توں اے۔
[2] معمر بن أبي عمرو راشد الأزدي (المتوفى: 153هـ)
[3] أبو بكر عبد الله بن الزبير القرشي الأسدي الحميدي المكي (المتوفى: 219هـ)
[4] أبو عبد الله نعيم بن حماد الخزاعي المروزي (المتوفى: 228هـ)
[5] أبو بكر بن أبي شيبة، عبد الله بن محمد بن إبراهيم العبسي (المتوفى: 235هـ)
[6] أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال الشيباني (المتوفى: 241هـ)
[7] محمد بن إسماعيل أبو عبدالله البخاري الجعفي(المتوفى:256ه)
[8] محمد بن إسماعيل أبو عبدالله البخاري الجعفي(المتوفى:256ه)
[9] مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري (المتوفى: 261هـ)
[10] ابن ماجة أبو عبد الله محمد بن يزيد القزويني (المتوفى: 273هـ)
[11])أبو داود سليمان بن الأشعث الأزدي(المتوفى: 275هـ)
[12] محمد بن عيسى بن سَوْرة بن موسى ، الترمذي، أبو عيسى (المتوفى: 279هـ)
[13] أبى بكر بن أبى خيثمة النسائي (المتوفى:279هـ)
[14] أبو محمد الحارث بن محمد التميمي المعروف بابن أبي أسامة(المتوفى: 282هـ)
[15]أبو بكر أحمد بن عمرو بن عبد الخالق المعروف بالبزار (المتوفى: 292هـ)
[16]أبو عبد الرحمن أحمد بن شعيب بن علي الخراساني، النسائي (المتوفى: 303هـ)
[17] أبو بكر محمد بن هارون الرُّوياني (المتوفى: 307هـ)
[18] أبو يعلى أحمد بن علي بن المثُنى التميمي، الموصلي (المتوفى: 307هـ)
[19] محمد بن جرير بن يزيد بن كثير ، أبو جعفر الطبري (المتوفى: 310هـ)
[20]أبو بكر محمد بن إسحاق بن خزيمة النيسابوري (المتوفى: 311هـ)
[21])) أبو عَوانة يَعقُوب بن إسحَاق الإسفرَايينيّ (المتوفى 316 هـ)
[22])) حافظ أبي الحسين أحمد بن جعفر بن محمدالمعروف بابن المنادي (المتوفى: 336ه)
[23])) سليمان بن أحمد بن أيوب اللخمي الشامي، أبو القاسم الطبراني (المتوفى: 360هـ)
[24])) محمد بن حبان بن أحمد بن حبان أبو حاتم، البُستي (المتوفى: 354هـ)
[25])) المطهر بن طاهر المقدسي (متوفى:355ه)
[26])) أبو بكر محمد بن إبراهيم الأصبهاني الخازن، المشهور بابن المقرئ (المتوفى: 381هـ)
[27])) أبو الحسن علي بن عمر البغدادي الدارقطني (المتوفى: 385هـ)
[28]))محمد بن إسماعيل أبو عبدالله البخاري الجعفي،الجامع المسند الصحيح (صحيح البخاري)، كتاب أحاديث الأنبياء، باب نزول عيسى ابن مريم عليهما السلام، رقم الحدیث:3449،ج4،ص168، مطبوعة:دار طوق النجاة، بيروت،لبنان، 1422هـ
[29]))مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري (المتوفى: 261هـ)،المسند الصحيح، کتاب الایمان،باب نزول عیسیٰ...الخ،رقمالحدیث:247،ج1،ص137،مطبوعة:دار إحياء التراث العربي، بيروت،لبنان
[30]))محمدبنعيسى،الترمذي،أبوعيسى(المتوفى: 279هـ)،الجامع الكبير(سنن الترمذي)، کتاب فتن،باب ماجاء فی المهدي، رقم
الحدیث:2230،ج4،ص75،مطبوعة:دارالغربالإسلامي،بيروت،لبنان،1998ء
[31]))الجامع الكبير(سنن الترمذي) ، کتاب فتن،باب ماجاء فی المهدي،رقمالحدیث:2231،ج4،ص75
[32]))أبو داود سليمان بن الأشعث بن إسحاق بن بشير بن شداد بن عمرو الأزدي(المتوفى: 275هـ)،سنن أبي داود،كتاب المهدي،رقم الحدیث: 4282، ج4،ص 106،مطبوعه:المكتبة العصرية، صيدا، بيروت،لبنان
[33]))سنن أبي داود،كتاب المهدي،رقم الحدیث: 4283، ج4،ص 106
[34]))سنن أبي داود،كتاب المهدي،رقم الحدیث: 4284، ج4،ص 106
[35]))سنن أبي داود،كتاب المهدي،رقم الحدیث: 4285، ج4،ص 106
[36]))سنن أبي داود،كتاب المهدي،رقم الحدیث: 4286، ج4،ص 106
[37]))سنن أبي داود،كتاب المهدي،رقم الحدیث: 4290، ج4،ص 106
[38]))ابن ماجة ،أبو عبد الله محمد بن يزيد القزويني (المتوفى: 273هـ)،سنن ابن ماجه ، ابواب الفتن،باب خروج المهدي، رقم الحدیث: 4085، ج5،ص213،مطبوعه:دارالرسالةالعالمية،بيروت،لبنان،1430هـ
[39]))سنن ابن ماجه،ابواب الفتن،باب خروج المهدي،رقم الحدیث: 4086، ج5،ص213
[40]))مصلح جھانی، ص 109تا110
[41]))للحافظأبى بكر بن أبى خيثمة النسائي المتوفى: 279هـ.
[42])) للحافظ أبي نعيم الاصبهانيالمتوفّى 430هـ.
[43]))للحافظ أبى الحسين ابن المنادى الحنبلي المتوفى 336 هـ.
[44]))للشيخ محمد بن علي بن العربي الطائي.
[45]))للشيخ أبى عبد الله محمد بن يوسف الكنجي الشافعي المتوفى 658هـ،طبع في مطبعة النعمان بالنجف 1960.
[46]))لبدر الدين يوسف بن يحيى الشافعي المشهور بالزكي أو ابن الزكي المتوفى685هـ ، وهو مطبوع في مكتبة الخانجي بتحقيق عبدالفتاح الحلو ثم مصورا بدار الكتب العلمية.
[47]))للشيخ بدر الدين الحسن بن محمد القرشي المطلبي النابلسي الحنبلي المتوفى 772ه.
[48]))للحافظ عماد الدين ابن كثير الدمشقي المتوفى 774ه.
[49]))للمؤرخ عبدالرحمن بن خلدون المتوفى 808ه.
[50]))للحافظ أبي زرعة العراقي المتوفى سنة 826هـ.
[51]))للحافظ جلال الدين السيوطي.
[52]))للشيخ أحمد بن سليمان الرومي الحنفي المشهوربابن كمال باشا المتوفى 940 هـ.
[53]))للفقيه ابن حجرالهيثمي الشافعي المكي المتوفى 973 هـ.
[54]))للشيخ العلامة علي بن حسام المتقي الهندي صاحب كتاب كنز العمال المتوفى 975 هـ، طبع بدار التبليغ الإسلامي بقم بإيران.
[55]))للشيخ العلامة علي بن حسام المتقي الهندي صاحب كتاب كنز العمال المتوفى 975 هـ، طبع في دار الصحابة وبمنشورات شركة الرضوان بطهران1979م.
[56]))فارسية في المهدي مرتبة على أربعة أبواب ذكره صاحب كشف الظنون.
[57]))للشيخ العلامة علي بن سلطان القاري الحنفي المتوفى1014 هـ
[58]))للشيخ العلامة علي بن سلطان القاري الحنفي المتوفى1014 هـ، طبع في مطبعة محمد شاهين سنة 1278هـ.
[59]))للشيخ العلامة مرعي بن يوسف الكرمي الحنبلي المتوفى 1033 ه.
[60]))لأحمد النوبي المتوفى 1037ه.
[61]))امة محمد بن إسماعيل الأمير الصنعاني اليماني المتوفى 1182 هـ ، طبع في مكتبة دار القدس باليمن 1993ء.
[62]))للشيخ وجيه الدين أبى الفضل عبدالرحمن بن مصطفى العيدروس الحضرمي اليمني نزيل مصر 1192ه.
[63]))للعلامة محمد بن علي الشوكاني اليماني المتوفى 1250 هـ.
[64]))للعلامة صديق حسن خان القنوجي الهندي المتوفى 1307هـ.
[65]))لشهاب الدين احمد بن احمد الحلواني المصري المتوفى 1308 هـ.
[66]))هو شرح على المنظومة السابقة طبع في بولاق 1308 ه
[67]))مخطوط بمكتبة الحرم.
[68]))للشيخ مصطفى البكري.
[69]))للشيخ أبي العلاء إدريس بن محمد العراقي الحسيني المغربي.
[70]))للشيخ محمد حبيب الله الشنقيطي المتوفى 1363ه،طبع في دارالشروق1981م.
[71]))لرشيد الرشيد، طبع في مطبعة البلاغة بحلب 1389هـ
[72]))للشيخ أبى الفضل عبد الله بن محمد بن الصديق الغماري المغربي، طبع في دار الطباعة الحديثة بالمغرب.
[73]))لمحمد بن عبدالعزيز بن مانع النجدي.
[74]))للشيخ عبد المحسن بن حمد العباد ،طبعا بمطابع الرشيد بالمدينة المنورة 1402 هـ.
[75]))طبع في مكتبة المعارف بالرياض 1985، للشيخ حمود بن عبدالله التويجري المتوفى رحمه الله سنة 1413هـ.
[76]))للشيخ عبدالله بن سليمان المشعل، طبع بمطابع الرياض بالسعودية 1985م.
[77]))لحامد محمود محمد ليمود، طبع بمطبعة المدني بالقاهرة.
[78]))لعبد الله حجاج، طبع في دار العلوم للطباعة والنشر بالقاهرة.
[79]))لإبراهيم مشوخي طبع بمكتبة المنار بالأردن 1983م.
[80]))لمحمد بن احمد بن إسماعيل المقدم،طبع بدار الإيمان 1400.
[81]))لعبد القادر أحمد عطا، طبع في دار العلوم للطباعة بالقاهرة 1400.
[82]))لعبد المعطي عبد المقصود، طبع في دار نشر الثقافة بالإسكندرية.
[83]))لصلاح الدين عبدالحميد الهادي ، طبع في مكتبة تاج بداير طنطا.
[84]))للشيخ محمد علي الصابوني،طبع في السعودية،بشركة الشهاب بالجزائر 1990م.
[85]))لمحمدنورمربوبنجرالمكي،طبع في مجلس إحياء كتب التراث الإسلامي بالقاهرة1993م.
[86]))للشيخ عبد العليم بن عبد العظيم البستوي، طبع في دار ابن حزم 1999 م.
[87]))لعبد اللطيف عاشور، طبع بدار القران بالقاهرة والساعي بالرياض 1986م.
[88]))لصلاح الدين عبدالحميد هادي،طبع بمطبعة تاج طنطا بمصر 1980م.
[89]))لعبد الكريم الخطيب، طبع في دار الفكر العربي 1980م.
[90]))لمحمد فريد حجاب، طبع بالمؤسسة الوطنية بالجزائر 1984م.
[91]))لسعد محمد حسن، طبع بالقاهرة 1953م.
[92]))طبع بدار المعارف بالقاهرة 1951م.
[93]))طبع بمطبعة العاني ببغداد 1957م.
[94]))لجمال الدينأمين محمّد،طبع 1996م،طبع في المكتبة التوفيقية مصر 1417ه.
[95]))لمفتی محمّدهاشم، طبع في اسلامک ببلشر،کراتشی، باکستان،1437ه.
[96])) للشيخ يحيى بن الحسن ابن البطريق الشيعي المتوفى سنة 600هـ.
[97])) لمصطفى الكاظمي ، طبع ببغداد 1912م.
[98])) لمحسن الأمين العاملي،طبع بمكتبة نينوى الحديثة بطهران 1979م.
[99])) لأبى الفتح الكراجكي المتوفى سنة 449هـ .
[100])) للشيخ المفيد المتوفى سنة413هـ،طبع في المؤتمر العالمي 1993م.
[101])) لميرزا حسين النوري الطبرسي المتوفى سنة1320هـ طبع بمطبعة الخيام1980م.
[102])) لهاشم البحراني، طبع في مؤسسة الوفاء بيروت.
[103])) طبع بمؤسسة المعارف الإسلامية 1991م.
[104])) لرضي الدين أبي القاسم علي بن موسى بن جعفر بن طاووس المتوفى سنة 664هـ، طبع في مؤسسة الأعلمي للتراث 1987م.
[105])) لمحمد باقر فقيه إيماني،طبع بفاطمية نور مشهد إيران 1992م.
[106])) لمحمد صالح بن سيد البحراني، طبع بمكتبة الحياة بيروت .
[107])) لإبراهيم الكاشاني، طبع بالمطبعة العثمانية 1912م.
[108])) للطف الله الصافي،و طبع بمنشورات مكتب الصدر طهران.
[109])) لمحمد رضا الحسيني طبع بمؤسسة مدين بقم إيران 1995م.
[110])) لعلي بن زين الحائري، طبع بمؤسسة الأعلمي بيروت 1977م.
[111])) لمحمد الكراجكي الطرابلسي،طبع بدار الدخائر بقم.
[112]))طبعمؤسسة المعارف الإسلامية بقم 1994م.
[113]))طبع مكتبة أمير المؤمنين بأصفهان 1981م.
[114])) لمحمد جواد الحسيني،طبع بمؤسسة النشر الإسلامي 1989م.
[115])) لمحمد جواد مغنية ،طبع بدار العلم للملايين.
[116])) لمحمد حسن آل ياسين،طبع بدا الحيلة بيروت 1978م.
[117])) لمرتضى القزويني،طبع بمكتبة النهضة الإسلامية بالنجف 1966م.
[118])) لعبد الرضا الشهرستاني،طبع بمطبعة خراسان بمشهد إيران 1978م.
[119])) لعبد الحسين ، طبع بدار التعارف بيروت 1990م.
[120])) لمحمد رضا الجلالي، نشر سنة 1977م.
[121])) لنجم الدين جعفر بن محمد العسكري،طبع بمؤسسة الزهراء بيروت 1977م.
[122])) لجواد جعفر الخليلي،طبع بدارالأضواء ـ بيروت 1989م.
[123])) لمحمد رضا شمس الدين العاملي،طبع بالمطبعة العلمية بالنجف 1956م.
[124])) للطف الله الكلبايكاني، طبع بوزارة الإرشاد طهران 1981م.
[125])) لمحمد رضا الحكيمي،طبع بالدار الإسلامية بيروت 1998م.
[126])) لمحمد رضا الحكيمي،طبع بمؤسسة الأعلمي 1995م.
[127])) لمحمد باقر ميرداماد،طبع بمهدية ميرداماد بأصفان 1989م.
[128])) لباقر شريف القرشي ،طبع بمطبعة الأمير 1996م.
[129])) لناصر الحائري،طبع بمنشورات سيد الشهداء بقم 1985م.
[130])) لعلاء الدين المدرس، طبع بطهران 1992م.
[131])) لمصطفى الكاظمي، طبع بمؤسسة البعثة طهران 1990م.
[132])) لمحمد كاظم القزويني،طبع بمؤسسة الوفاء بيروت 1985م.
[133])) لمحمد تقي المدارسي، طبع بالمركز الثقافي الإسلامي بطهران 1985م۔
[134])) لعلي محمد علي الدخيل،طبع في مطبعة الآداب بالنجف 1965م وبدار المرتضى بيروت 1983م.
[135])) لجواد حسين الحسيني الشاهروردي،طبع بمكتبة الإرشاد الكويت 1985م.
[136])) لمحمد كاظم القزويني،طبع بدار الطليعة بالكويت.
[137])) لمحمد سعيد الموسوي الهندي،طبع بالنجف 1973م.
[138])) لعبد الله السبيتي،طبع في دار الحديث بغداد 1955م.
[139])) لمحمد الحيدري،طبع بمؤسسة الإمام المهدي 1983م.
[140])) لباسم الهاشمي ، طبع بدار الحق بيروت 1994م.
[141])) لإبراهيم الأميني،طبع بدار الهادي بيروت 1992م.
[142])) لباسم الهاشمي،طبع في دار المحجة البيضاء بيروت 1414هـ.
[143])) لمحمد باقر الصدر، طبع بتحقيق عبدالجبار شرارة.
[144])) لثامر هاشم حبيب العميدي،طبع بقم بإيران 1416هـ.
[145])) لعلي الميلاني الحسيني، طبع بمركز الأبحاث العقائدية بإيران.
[146])) لمحمد باقر الإيرواني،طبع بمركز الأبحاث العقائدية بإيران.
[147])) لهادي النجفي، طبع بدار الدخائر بقم إيران1991م.
[148])) تأليف علي الدواني.
[149])) تأليف محمد تقي شريعتي.
[150])) تأليف محمد حسين الأديب.
[151])) تأليف الشيخ مرتضى المطهري.
[152])) تأليف محمد أمين زين الدين العاملي.
[153])) تأليف الحاج ميرزا خليل.
[154])) لجعفر الحسيني.
[155])) تأليف الشيخ محمد باقر الإلهي القمي.
[156])) شرح ضرب کلیم ،نظم مہدی ،صفحہ174
[157])) أبو القاسم عبد الرحمن بن عبد الله بن أحمد السهيلي (المتوفى: 581هـ)،الروض الأنف في شرح السيرة النبوية لابن هشام،ج2،ص279،مطبوعه: دار إحياء التراث العربي، بيروت،لبنان،1421هـ
[158])) (خریج مجمع الشیخ احمد کفتارو،دمشق، السوريه)