مغلیہ سلطنت دا زوال
ہندوستان دی سر زمین اُتے مسلماناں دی تہذیبی، ثقافتی، مذہبی تے تاریخی منظر دے زوال اُتے نظر ڈالاں تاں اس دی شروعات سلطنت مغلیہ دے دور وسطیٰ توں ہی شروع ہوئے جاندی بے جدوں واسکوڈی گاما ہندوستان دے مغربی ساحل اُتے واقع کالی کٹ بندرگاہ اُتے پہونچا تاں اس وقت ہندوستان وچ مغلاں دی مضبوط حکومت سی ۔
ابتدا وچ یورپی تاجر مغل بادشاہ توں پروانہ حاصل کر کے خاموشی توں اُتے امن طریقے اُتے تجارت کردے رہے تجارت دی سہولت دے لئی پرتگیز، ولندیزی، انگریز تے فرانسیسی کمپنیاں نے بھارت وچ تجارتی کوٹھیاں بناواں۔ انہاں کوٹھیاں نوں گودام کہندے نيں ۔مغل سلطنت دے بے باک تاجدار اورنگ زیب عالمگیر رحمۃاللہ علیہ دے وفات دے بعد مغلیہ سلطنت زوال پذیر ہوگئ ۔مغل حکومت دے صوبیدار خود مختار بن بیٹھے ۔ملک وچ سیاسی انتشار پیدا ہوئے گیا ۔یورپی تاجراں نے انہاں حالات دا بھر پور فائدہ اٹھایا ۔
ہندوستان وچ تجارتی برتری حاصل کرنے دے لئی غیر ملکی حکومتاں دے درمیان سخت مقابلہ آرائی جاری رہی۔ اٹھارہويں صدی وچ کرناٹک دی گدی دے لئی ہندوستانی حکمراناں وچ جھگڑا شروع ہوئے گیا ۔ فرانسیسیاں تے انگریزاں نے اندازہ کر ليا کہ کرناٹک دی حکومت وچ دخل اندازی دا سنہرا موقع اے ۔نواب دی گدی دے اک دعوے دار نوں فرانسیسیاں نے تے دوسرے دعوے دار نوں انگریزاں نے فوجی مدد بہم پہنچائی ۔اس مقابلہ آرائی دی وجہ توں انگریزاں تے فرانسیسیاں دے درمیان تن خطرناک جنگاں ہوئیاں جنہاں وچ فرانسیسیاں نوں شکست ہوئی اس طریقے توں ہندوستان وچ انگریزاں دے مد مقابل کوئی یورپی رقیب باقی نئيں رہیا ۔
بنگال دے نواب میر جعفر تے میر قاسم گدی دی طمع وچ اک دوسرے دے آمنے سامنے ہوئے گئے آپسی اختلاف تے انتشار نوں دیکھ کے زور دار سیاسی فائدہ اٹھاندے ہوئے انگریزاں نے دوناں نوں گدی توں باہر دا راستہ دکھایا۔
بنگال وچ انگریزاں دی سرگرمیاں نوں لگام دینے دے لئی اودھ دے نواب شجاع الدولہ، بنگال دے نواب میر قاسم تے مغل بادشاہ شاہ عالم متحد ہوئے کے انہاں دے مد مقابل ہوئے ۔ 1764ء وچ بہار وچ بکسر دے مقام اُتے جنگ ہوئی جس وچ انگریزاں نوں فتح حاصل ہوئی ۔اس جنگ دے بعد الہ آباد معاہدہ ہويا ۔اس معاہدہ دی وجہ توں مسلماناں دا سیاسی استحصال کثرت دے نال شروع ہويا۔
اسی طرح انگریزاں نے ہندوستان دے مختلف ریاستاں وچ جداں مراٹھا، سندھ تے سکھ حکومتاں وچ فوٹ ڈال کر گدی دی لالچ دے کے آپس وچ اختلاف تے انتشار نوں ہويا دتی تے دوہری سیاسی نظریہ دا استعمال کر کے انہاں نوں حکومت توں بے دخل کر دتا ۔
1857ء دے جنگ آزادی دے اسباب
سودھوانگریزاں دی آمد توں پہلے حکومت تے حکمران دے بدل جانے دے باوجود پنڈ دا نظام حسب سابق رہندا سی انگریزاں نے اس روايتی نظام نوں تبدیل کر کے نواں نظام رائج کيتا جس دی وجہ توں ہندوستانیاں دے دلاں وچ عدم تحفظ تے خانہ بربادی دا خوف پیدا ہوئے گیا جو بڑھدے ہی گیا ۔
معاشی اسباب
سودھوانگریزاں دے نافذ کردہ نويں طریقہ محصول دی وجہ توں کساناں دی مالی حالت ابتر ہوئے گئ۔ انگریزاں دی تجارتی پالیسیاں دی وجہ توں ہندوستانی صنعتاں ٹھپ ہوئے گئياں تے بے شمار کاریگر بے کار ہوئے گئے ۔ انہاں دے دلاں وچ انگریزاں دی مخالفت دا جذبہ شدید ہوئے گیا ۔
سماجی اسباب
سودھوہندوستانی سماج دی مختلف روایات تے رسم تے رواج وچ وی انگریز حاکماں نے دخل اندازی دی جس دی وجہ توں لوکاں دے دلاں وچ ایہ احساس پیدا ہويا کہ انہاں دی طرز زندگی وچ اک غیر ملکی جبرا تبدیلی لا رہی اے ۔ ایہی سبب سی کہ لوکاں دے دل تے دماغ وچ انگریزاں دے خلاف بے اطمینانی پیدا ہوئے گئی ۔
سیاسی اسباب
سودھو1757ء دے بعد انگریزاں نے کئ دیسی ریاستاں نوں ختم کر دتا سی ۔ 1848ء توں 1856ء تک لارڈ ڈلہوزی نے اَگڑ پِچھڑ کئی ریاستاں دا انگریزی حکومت توں الحاق کيتا۔ بد انتظامی دا عذر پیش کر کے اودھ دے نواب نوں انہاں دے عہدے توں برطرف کر دتا تے انہاں دی ریاست اُتے زبردستی قبضہ کر ليا ۔ کئ معزول راجاواں دے وارثاں دے وظیفے بند کر دتے جس دے سبب انہاں دے دلاں وچ سخت ناراضگی پیدا ہوئے گئی ۔
ہور وجوہات
سودھواس دے علاوہ بہت سارے اسباب سن جداں فوجیاں دا استحصال، دیہاتی کساناں توں جبرا تجارتی مفاد دے مطابق کاشتکاری کرانا، جبرا لگان وصول کرنا، مذہبی استحصال، سیاسی عہدےآں توں برطرفی، نواباں نوں گدی توں معزولی تے کمزوراں، لاچاراں اُتے ظلم تے ستم وغیرہ نے لوکاں نوں انگریزاں دے خلاف 1857ء دے جنگ دے لئی آمادہ کر دتا۔
1857ء دی جنگ دی ابتداء
سودھو1857ء دی جنگ دی خبر ملک دی فوجی چھاؤنیاں وچ جنگل وچ اگ دی طرح پھیل گئی میرٹھ فوجی چھاؤنی دے ہندوستانی سپاہیاں دی پوری پلٹن نے 10/ مئی 1857ء نوں احتجاج کردے ہوئے دہلی دی طرف کوچ کيتا ۔ راستے وچ ہزاراں عام شہری انہاں دے شریک ہوئے گئے ۔ انہاں دے دہلی پہنچدے ہی اوتھے موجود انگریزی چھاؤنی دے ہندوستانی سپاہی وی انہاں دے نال آ ملے ۔ انہاں تمام سپاہیاں نے مغل سلطنت دے آخری تاجدار بادشاہ بہادر شاہ ظفر نوں جنگ آزادی دی قیادت سونپ دتی تے ہندوستان دے بادشاہ دی حیثیت توں انہاں دے ناں دا اعلان کر دتا ۔
جنگ دی قیادت ۔ شکست تے وجوہات
سودھوہندوستانی سپاہی مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر دی قیادت وچ 1857ء نوں میرٹھ دی سر زمین اُتے آمنے سامنے آگئے ۔ہندوستانی فوج انگریزاں دے افواہاں دے شکار ہونے دے بعد وی زور دار انداز وچ لڑی لیکن ہندوستانی فوجیاں نوں شکست دا سامنا کرنا پيا وجہ ایہ سی کہ ہندوستانی فوجاں دے پاس زیادہ ہتھیار نئيں سن، ہندوستانی فوج منظم نئيں سی، تعلیم یافتہ ہندوستانی تے بیشتر ریاستی حکمراں جنگ توں کنارہ کش رہے، اس دے بر عکس انگریزاں دے پاس اک مرکزی قیادت سی، تربیت یافتہ منظم فوج سی، جدید اسلحہ جات سن، تجربہ کار فوجی سن، مواصلاتی نظام انہاں دے قبضے وچ سی انہاں وجوہات دی بنیاد اُتے ہندوستانی انہاں دے سامنے ٹک نہ سکے ۔
جنگ دے بعد مسلماناں دا استحصال
سودھو(1) انگریزاں دے قیام حکومت تے ہندوستانیاں نوں غلامی دے چنگل وچ کسنے دے بعد جے سب توں زیادہ نقصان ہويا تاں اوہ مسلماناں دا ہويا کیونجے مسلماناں نے 1857ء دی جنگ کيتی قیادتکيتی سی تے انگریزاں دے ہر معاملے دی مخالفت وچ پیش پیش رہے اس توں ودھ کے ایہ کہ انگریزاں نے سلطنت مسلماناں توں ہی حاصل کيتی سی ۔انگریزی حکومت دے قیام توں پہلے مسلمان معاشی، سیاسی، تعلیمی تے طاقت قوت دے اعتبار توں مضبوط تے مستحکم سن ۔ مسلماناں دے پاس وڈی وڈی جاگیراں، زر، زمین، کاروباری مراکز، کمپنیاں تے سرمایہ داری دے وسائل ہويا کردے سن مگر افسوس 1857ء دے جنگ دے بعد تمام چیزاں توں ہتھ دھونا پيا جس دی وجہ توں مسلماناں دی معاشی حالت بد توں بد تر ہُندی چلی گئی تے مسلمان تباہی تے غربت دے دہانے اُتے پہنچ گیا۔
(2) تعلیمی اعتبار توں مسلماناں دا خوب استحصال ہويا انہاں دے تعلیمی ادارے بند کر دتے گئے فارسی عربی تعلیم دی جگہ انگریزی تعلیم نے لے لی تے مسلمان انگریزی تعلیم تے اس دے حصول نال نفرت کرنے لگے تے غیراں نے اس تعلیم دا حصول کيتا تے حکومت دے وڈے توں وڈے عہدے اُتے پہنچ گئے تے مسلمان بچھڑدے چلے گئے ۔
(3) اک وجہ وی سی کہ انگریزی حکومت مسلماناں نوں اپنا دشمن شمار کردی سی اس وجہ توں انہاں نوں کسی اُچے عہدے اُتے بحال نئيں کردی سی اس دی وجہ توں مسلماناں دا کافی نقصان ہويا ۔