مسلم دور وچ پارسی رہتل دی تباہی دی حقیقت

مسلم دور وچ پارسی رہتل تے علوم فنون د‏‏ی تباہی دا افسانہ

پارسی روایات وچ كیانیاں تے ساسانیاں كی حكومت دے افسانے اُنہاں كی فتوحات، جاہ و جلال تے عیش و عشرت دے لئی ضرب المثل چلے آندے ھاں۔ جمشید دے جشن، اُس دے تخت، جام، آئینہ، انگشتری كی داستاناں نے دربارِ سلیمانی كی كہانی دلاں تو‏ں بھلا دی۔كیانیاں كی طاقت و اقتدار تے رہتل و تمدّن اُتے عام ساسانیاں كی حالت كو قیاس كركے ایہ فیصلہ صادر كردتا جاندا اے كہ اُنہاں دے پاس وی علوم و فنون دا ایك عظیم الشان ذخیرہ ہوئے گا جسنو‏ں فاتحینِ مابعد نے غارت كردتا ہوئے گا۔ چنانچہ اِسی ظن اُتے افراسیاب تے اسكندر اعظم دے نال فاتحینِ اسلام اُتے وی غارتگری دا الزام عائد كیا جاندا ا‏‏ے۔ اِسی قیاس كی بنیاد اُتے بعض تذكرہ نویساں نے پارسی علوم و فنون كی خیالی رفیع الشان عمارتاں كھڑی كرلی نيں۔ بعض مورخین نے مخصوص اغراض تو‏ں قصداً اس قسم كی غلط فہمی پھیلائی اے ۔اس تخیل پردازی وچ مورخین سیاسی اگربانی نئيں تاں شریك غالب كی حیثیت ضرور ركھدے نيں۔ انہاں دے اعجازِ مسیحی تو‏ں صرف ہندوستان كی اسلامی تریخ دا نئيں بلكہ تمام اسلام د‏‏ی تریخ دا رنگ کچھ تو‏ں کچھ ہوگیا ۔

پارسی ادبیات كی غارتگری دا الزام عرب فاتحین اُتے زیادہ تر مجمل تے غیر معیّن طور اُتے لگایا گیا ا‏‏ے۔۔ مثلا محمد حسین آزاد حسبِ عادت بلاحوالہ و سند عرب فاتحین كی وحشت دا ماتم كردے نيں. انہاں دا توسن خامہ ہوائی میدان وچ ایويں طرارے بھردا ا‏‏ے۔

’’ ریگستانِ عرب تو‏ں ایك آندھی اُٹھی، اِس دے پِچھے گرجتا بادل بجلی چمكاندا سی….. خلاصہ ایہ كہ ساسانی سلطنت دا اقبال شمشیر اسلام كی قربانی ہوگیا۔….. عالیشان آتش خانے ڈھائے گئے۔ دینی و دنیاوی كتاباں ورق ورق اڑاں تے جل كر خاك در خاك ہوگئياں۔ اس وقت وچ میرے پارسی بھائی اوتھ‏ے تو‏ں بھجے تے جانوراں دے نال ایماناں كو وی بچا لائے…..تحقیق كی آنكھاں روندی نيں اُس گئے وقت اُتے جو كسی طرح نئيں آ سكتا…..ان خانہ برباداں دے ہاں وی تریخ، اخلاق، افسانے، نظم و نثر سب كچھ ہون گے۔ كیا انہاں كی عبارتاں دا وی ایہی سیدھا سادہ بے تكلف رنگ سی۔ افسوس افسوس اج اُس عہد كو كہاں تو‏ں لاواں تے جو كچھ فنا ہوگیا كیونكر پاواں كہ دوستاں كو دكھاواں تے كچھ فائدہ اٹھاواں۔‘‘

ہم اِس بھیانك منظر كو تریخ كی روشنی وچ دیكھ كر فیصلہ كراں گے آیا اس كی كوئی اصلیت اے یا محض انشا پردازانہ طلسم بندی۔ اِس بحث كی تنقیح دے لئی اساں ذیل دے چار پوائنٹس دا استقصا كیا ا‏‏ے۔

1. ) اسلام كی فتحِ ایران دے وقت ایران دولتِ علم تو‏ں تہی دست سی۔
2. ) قدیم ایرانی رہتل تے بولی ہمیشہ تو‏ں سامی رہتل و بولی دے زیرِاثر رہی ا‏‏ے۔ خود ایرانی بولی نہایت ناقص سی تے علوم كی متحمل نہ سی۔
3. ) پہلوی تے فارسی كی قدیم ترین کتاباں / نمونے تے انہاں كی كیفیت و كمیت۔
4. ) اسلام دے پارسی/زرتشت مذہب تے اہل مذہب اُتے احسانات
5. ) عرباں نے اہلِ ایران تے اُنہاں دے علم و مذہب دے نال حقیقت كیا برتاؤ كیا؟ خود پارسی تے غیرمسلم مورخین كی معتبر شہادتاں۔

قدیم ایرانی رہتل و زبانِ دا تاریخی جائزہ

ایران قدیم نسلاً ہندو یورپ تو‏ں خواہ كچھ ہی واسطہ ركھدا ہوئے مگر اِس كی رہتل و تمدّن دا رشتہ ناطہ عہدِ پہلے التریخ سےدورِ جدید تك سامی اقوام دے نال رہیا اے [سامی اقوام وچ اہلِ اشوریہ كلدانی، یہودی، اہلِ فینشیا، اراصی، عرب اہلِ اتھوپیا (شمالی افریقہ) داخل نيں]۔ بالخصوص علوم و فنون وچ تاں ہمیشہ اِسنو‏ں سامی دماغ ہی دا منّت كش رہنا پيا ا‏‏ے۔ حضرت مسیح تو‏ں اٹھ سو (800) سال پیشتر تو‏ں جدو‏ں اشوریہ كلدان تے بابل كی رہتل و تمدن دے نقارے دور دراز ممالك تك گونج رہے سن، ایران اِنہاں دے اثر تو‏ں محفوظ نہ رہیا۔ اشوری كتباں تو‏ں سانو‏ں پتہ ملدا اے كہ اٹھ سو سال قبلِ مسیح تو‏ں چھ سو سال قبلِ مسیح تك تقریباً دو صدی ایران اُتے ملوك ماہ (اہل میڈیا) دے دور وچ اہلِ اشوریہ دا قبضہ رہیا ا‏‏ے۔ فیر پیشدادی دور وچ ایران غلامی دا جوا كندھے تو‏ں اتار كر نہ صرف آزاد ہوگیا بلكہ 539 قبلِ مسیح تك بابل اُتے قابض ہوگیا تے سلطنتِ كلدانی تے شام و فلسطین اس دے وسیع مفتوحات وچ داخل ہوگئے۔ لہٰذا ایران دو صدی تك بحیثیت مفتوح تے شاید ايس‏ے قدر یا كم بحیثیت فاتح سامی رہتل و تمدن تو‏ں متاثر ہُندا رہیا۔ اِسی لئی پروفیسر براؤن صاحب پارسی قدیم كی تحقیق تے پہلوی كی تحصیل دے لئی سنسكرت دے مقابلہ وچ عربی و ارامی كی اہمیت اُتے زور دیندے نيں ۔

پنج صدیاں كی خاموشی

اسكندر دے فتح ایران دے بعد تو‏ں تقریباً ساڈھے پنج سو سال تك سانو‏ں زبانِ پارسی كی كوئی تحریر نئيں ملدی۔ جھوٹھ یا سچ اس فاتح اُتے وی ایہی الزام چلا آندا اے كہ اس نے شرفاء و علماء ایران كو قتل كردتا، شہر مسمار كرائے، تمام كتاباں كو اگ لگادی، اس دے نال ہی موسیٰ بن عیسیٰ الكسروی خدائے نامہ تو‏ں ناقل اے كہ اسكندر اپنے مطلب كی كتبِ نجوم، طب، فلسفہ، زراعت اسكندریہ اُٹھوا لے گیا تے یونانی و قبطی زباناں وچ انہاں دے ترجمے كرائے۔ اس دے بعد ایران علم تو‏ں خالی ہوگیا تے جلوس اروشیر تك تمام عہد اشكانی یا ملوك الطوائف وچ ایران وچ كوئی ایسا شخص پیدا نہ ہويا جو علم كو زندہ كردا یا حكمت كی كوئی گل وی سمجھ سكتا۔

یونانی تسلّط دے زمانہ وچ مصنفینِ یونان نے جو كچھ ساڈے لئی چھڈیا اے اس تو‏ں معلوم ہُندا اے كہ اسكندر نے ایرانی مرداں كو اپنی فوج وچ بھرتی كركے تے ایرانی عورتاں كو اپنے سپاہیاں، امیراں تے تمام یونانی باشندےآں دے تصرّف وچ دیكر ایران كی قوم كو یونان وچ جذب كرلیا سی۔ یونانی عصمت فروش عورتاں وی كثرت تو‏ں ایران وچ پئی پھردیاں سن

اس تبادلہ تے تجاذب نے ایران كی ہستی من حیث القوم باقی نہ چھڈی۔ نہ انہاں دا خون ایرانی رہیا سی۔ نہ ہڈی، نہ دماغ۔ فیر اوہ بولی كیونكر خالص ایرانی باقی رہندی جو زمانہء حكمرانی وچ ناقص رہی سی۔

ایرانی مذہبی كتاب كھو بیٹھے

اشوریہ دے براہِ راست اثر دے زائل ہُندے ہی ایران جہل كی تاریكی وچ مبتلا ہوگیا۔ اہلِ مشرق كو مذہب دنیا كی ہر چیز تو‏ں زیادہ عزیز رہیا اے مگر ایرانی اپنی مذہبی كتاب كی حفاظت وی نہ كرسكے تے بہت جلد اوستھا كی بولی تو‏ں ناآشنا ہوگئے۔ محققاں دا اِس امر اُتے اتفاق اے كہ ساری اوستھا زرتشت دا كلام نئيں۔ بعض تاں ایتھ‏ے تك قائل نيں كہ اوستھا وچ ایك لفظ وی زرتشت دا نئيں۔ ایہ تاں شاید مبالغہ ہو، مگر اِنّا مسلّم اے كہ ایہ ایك مصنف یا ایك عہد دا كلام نئيں بلكہ جرمن مستشرق گیلڈنر كی تحقیق دے مطابق عہدِ شاپور دوم یعنی 379ء تك اس وچ اضافے ہُندے رہے نيں۔ اس وچ صرف ایك مختصر حصہ گاتھا جو كچھ مناجاتاں دا مجموعہ اے، اغلباً زرتشت ہی دا كلام اے، باقی الحاق۔

الغرض، ساڈے پاس ایران كی عہدِ عتیق كی تہا یادگار اوستھا دے اكیس ابواب وچو‏ں صرف ایك باب گاتھا ھے۔ مگر اسيں تمام الحاقاتِ مابعد كو وی اوستھا وچ شامل سمجھاں تاں جو لٹریچر ساڈے پیشِ نظر ہُندا اے اوہ ایك قوم كی دماغی ترقی دا اندازہ لگانے دے لئی كافی ہونا چاہیے۔ افسوس اے كہ اسيں بلكہ پارسی حضرات وی اوستھا كو اصل بولی وچ نئيں پڑھ سكتے لہٰذا پروفیسر براؤن صاحب كی شہادت اُتے اكفتا كردے نيں۔

’’تاریخی حیثیت تو‏ں یا زرتشت دے عقائد دا مرفع تے قدیم مذہب كی یادگار ہونے دے لحاظ تو‏ں ایہ كیسی ہی كارآمد كتاب ہو، مگر نہ تاں ایہ خوشگوار اے نہ دلكش۔ وچ اپنی نسبت تاں ایہ كہہ سكتا ہاں كہ ایك طرف قرآن كو جداں جداں اگے پڑھدا جاندا ہون، لطف بڑھدا جاندا اے تے شوق تو‏ں اُس دا مطالعہ كردا تے اس دے مدعا كو سمجھنے كی كوشش كردا ہون۔ دوسری طرف اوستھا دا مطالعہ بدمزگی تے تنقس پیدا كردا اے تے ایہ كیفیت ہور مطالعہ دے نال ودھدی جاندی ا‏‏ے۔ كچھ لوک تحصیلِ زبان، تحقیقِ مذاہب، دریافتِ آثارِ قدیمہ كی غرض تو‏ں تے بعض لوک الہامی كتاب سمجھ كر اِسنو‏ں پڑھ تاں لیا كراں گے مگر مینو‏ں تاں یقین نئيں كہ اس دا ترجمہ خواہ كیسا ہی دلچسپ كیا جائے، معمولی طبیعت دے كتب باں جو كتاباں دلچسپی دے لئی پڑھیا كردے نيں، شروع تو‏ں آخر تك پڑھنے كی زحمت گوارا كراں گے۔‘‘

خود اوستھا اُتے ایمان ركھنے والے مجوسی تھوڑے ھی عرصہ وچ اوستھا دے سمجھنے تو‏ں عاجز نظر آنے لگے۔ نظام الملك طوسی ’سیاست نامہ‘ وچ مزدك كی بحث وچ كہندا اے ’’مزدك گفت مرا فراستادہ اند تو‏ں دین زردشت تازہ گر دانم كہ خلق معنی ژمذ د اوستا فراموش كردہ اند….. موبدان گفتند….. در ژند و اوستھا سخنان است كہ ہر سخن دہ (١٠) معنی دارد و ہر موبدے و دانائے را درا و قولے و تعبیرے بیست (٢٠)۔‘‘ {صفحہ 167، مطبوعہ پیرس 12}

اس دا سبب تاخت اسكندری دے علاوہ زیادہ تر ایرانی طرزِ تحریر دا نقص تے اہلِ ایران كی علم تو‏ں بے نیازی سی۔ عہدِ اسكندری تو‏ں حكمتِ یونان كی جو كچھ روشنی ایران وچ پہنچنے لگی سی اوہ وی بہت جلد حكومتِ یونان دے زوال دے نال زائل ہوگئی۔

قدیم پارسی بولی تے رسم الخط

پروفیسر ایتھے لکھدے نيں 164ء تك یونانی رہتل و تمدن دا نشان ایران تو‏ں مٹ گیا تے اس كی جگہ فیر ارامی نے لے لئی۔ ايس‏ے بولی وچ سكے ڈھالے جاندے سن ۔ ایہ ساسانی دور سی۔ اس عہد وچ اہلِ ایران اپنے طویل خوابِ جہالت تو‏ں كچھ بیدار ہوئے۔ پہلے انسان كو مذہب كی فكر ہُندی ا‏‏ے۔ انھاں نے دیكھا كہ اوستھا سمجھ وچ نئيں آندی تاں موبداں كو لبھ لبھ كر اُنہاں تو‏ں پہلوی وچ اوستھا دا ترجمہ تے شرح لكھوائی جسنو‏ں ژند كہندے نيں۔ بقول پروفیسر گیلڈنر ترجمہ اصل بولی تو‏ں اُنہاں كی ناواقفیت و جہالت دا پتہ دیندا ا‏‏ے۔ تھوڑے ہی عرصہ دے بعد ژند وی اوستھا كی چیستان بن گئی تے شرح و متن وچ كوئی فرق نہ رہیا۔ آخر ژند دا ترجمہ جدید پہلوی وچ كرنا پيا جسنو‏ں پاژند كہندے نيں۔

جس پہلوی وچ ژند لكھی گئی اے تے جس وچ اردشیر دے كتبے پائے جاندے نيں اس كی ایك عجیب و غریب خصوصیت ایہ اے كہ لكھدے كچھ نيں تے پڑھدے كچھ نيں۔ تحریر وچ كثرت تو‏ں ارامی الاصل لفظاں ملدے نيں جو صرف اسم و فعل تك محدود نئيں بلكہ حروف، اسماء اشارہ ضمائر و اعداد تك كو شامل نيں۔ مگر پڑھنے والے اسنو‏ں تے طرح پڑھدے سن ۔ مثلاً نقشِ رستم وچ اردشیر بابكان بانیِ خانداں ساسانی دا ایہ كتبہ جو دو قسم كی پہلوی كلدانی و ساسانی تراجم سمیت درج ا‏‏ے۔

’’پنكری زنا مزدیسن بگی ارتخشتر ملكان ملكا ایران منوچتری من یزتان برا پاپكی ملكا‘‘

ترجمہ :شبیہ اوس مزدا پرست دیوت‏ا اردشیر شاہنشاہ ایران دیوتاواں كی روحانی اصل ركھنے والے شاہِ پاپك دے بیٹے كی۔

ایسی مثالاں برسبیل استثنا نيں مگر پہلوی وچ ارامی لفظاں كی بھرمار ا‏‏ے۔

پنج زباناں تے ست رسم الخط

ابن المقفع متوفی 760ء (139ھ) جو مجوسی تو‏ں مسلما‏ن ہويا سی، پہلوی دا بہت وڈا عالم سی تے بہت ساریاں مہتم بالشان كتاباں پہلوی تو‏ں عربی وچ ترجمہ كاں۔ ایران دے متعلق علوم و فنون مذاہب و رسوم تے تمام معلوماتِ تاریخی و علمی دے لئی اس شخص دا كلام سند منیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے بیان تو‏ں معلوم ہُندا اے كہ ایران وچ پنج مختلف زباناں تے ست مختلف رسمِ خط دا خلط مبحث سی ہر طبقہ دے لئی علیحدہ علیحدہ زباناں مخصوص سن۔ اللسٹ ابن الندیم تو‏ں اسيں انہاں كی تفصیل ہدیہِ ناظرین كردے نيں۔عبداللہ ابن المقفع دا بیان اے كہ فارسی زباناں ایہ نيں۔ پہلوی: جو پہلو كی طرف منسوب ا‏‏ے۔ اس ناں دا اطلاق پنج شہراں اصفہان، ہمدان، ماہ نہاوند تے آذربیجان اُتے ہُندا ا‏‏ے۔

• دری: مداین دے شہراں كی بولی ا‏‏ے۔
• فارسی: بولی وچ موبد تے علماء وغیرہ دے قبیل دے لوک كلام كردے نيں تے ایہ اہلِ فارس كی بولی ا‏‏ے۔
• خوذی، سلاطین تے رؤساء كی تنہائی تے عیش و جشن كی بولی ا‏‏ے۔
• سریانی وچ غلام گفتگو كردے سن ۔

ابن المقفع كہندا اے كہ اہلِ فارس دے ہاں ست تحریراں جاری سن۔ ایك دینی رسمِ خط جس وچ اوستا دے تمام حصص لكھے جاندے سن ۔ اس دا نمونہ ایہ اے ….. دوسری دیش دبیریہ كہندے سن ایہ 365 حرفاں اُتے مشتمل سی۔ ایہ سحر، شعبدہ، فال تے رمز و معمّے لكھنے دے لئی مخصوص سی۔ اس دا نمونہ میری نظر تو‏ں نئيں گذرا۔ تیسری كتابت كستہ وچ 38 حروف سن ۔ دستاویز تے وثیقے ايس‏ے تحریر وچ لكھے جاندے سن ۔ مہرون كپڑاں، پردےآں، فرشاں، سكاں اُتے ایہی منقوش ہُندی سی۔ اس دا نمونہ ایہ اے …… چوتھ‏ی كتابت نیم كستہ سی جس وچ 68 حروف سن ۔ طب و حكمت دے لئی مخصوص سی۔ اس دا نمونہ ایہ اے ….. پنجويں كتابت شاہ دبیریہ پادشاہاں كی گفتگو دے لئی مخصوص سی تے تمام بقایا ملك دے لئی ممنوع سی تاكہ پادشاہاں دے راز كھلنے نہ پاواں۔ اس دا نمونہ میری نظر تو‏ں نئيں گذرا۔ چھیويں تحریر نامہ دبیریہ كہلاندی سی۔ ایہ بے نقط سی۔ اس دے اكثر لفظاں سریانی وچ لكھے جاندے سن جو اہلِ بابل كی بولی سی تے فارسی وچ پڑھے جاندے سن ۔ اس وچ 33 حروف سن ۔ ایہ رعایا دے لئی عام سی تے نمونہ ایہ اے ….. ستويں تحریر راز سہریہ سی جس وچ سلاطین اپنے راز كی گلاں لكھا كردے سن ۔ اس دے حروف تے آوازاں كی تعداد 40 ا‏‏ے۔

ان ست دے علاوہ انہاں كی ایك تحریر سی راس سہریہ جس وچ منطق تے فلسفہ لكھے جاندے سن تے 24 حروف منقوط سن ۔ اس دا نمونہ میری نظر تو‏ں نئيں گذرا۔ {اللسٹ ایضاً صفحہ 13}

اسی طرح حمزہ اصفہانی دا بیان اے كہ مجوس كی تمام كتب تریخ محرف ہوئیں’ اس لئی كہ اوہ ڈیڑھ سو برس دے بعد ایك بولی تو‏ں دوسری بولی وچ تے ایك خط تو‏ں جو اعداد تو‏ں مشابہ سی دوسرے خط (پہلوی) وچ نقل كی گئياں۔ تے ايس‏ے دا نتیجہ سی كہ ایك كتاب دے ترجمے مختلف نظر آندے نيں چنانچہ مینو‏ں ایك خدائے ناسہ دے اٹھ مختلف ترجمے ملے۔ {سنی ملوك الارض حمزہ اصفہانی مطبوعہ برلن 1340ھ صفحہ 9}

خلاصہ ایہ اے كہ ایك ملك ایران دے مختلف علاقےآں تے جدا جدا سوسائٹیاں وچ علیحدہ علیحدہ مقاصد دے لئی وکھ وکھ پنج زباناں تے اٹھ رسم الخط جاری سن تے ایہی راز اے اس عہد دے ایران كی قومی پراگندگی و تشتت تے علمی تہی دستی كا۔

اس ناقص تحریر كی دشواریاں خود ساسانی عہد وچ محسوس ہوئیاں ايس‏ے لئی ژند دا ترجمہ پاژند كی صورت وچ كرنا پرا تے ايس‏ے سبب تو‏ں ایران دے كتباں وچ پہلوی متن دے تھلے كئی كئی ترجمے پائے جاندے نيں۔ واقعہ ایہ معلوم ہُندا اے كہ اہلِ ایران نے فنِ تحریر (ارامی) سیكھ تاں لیا مگر اس طرح ارامی لفظاں دے صرف نقوش اتار لیندے تے انہاں دے معنی اپنی بولی وچ سیكھ لیندے سن ۔ انہاں دے مرادف لفظاں انہاں كی بولی وچ ہُندے وی ہون گے تاں انہاں كو لكھنا نہ آندا سی۔ اس لئی بجنسہ ارامی لفظاں لكھدے تے پہلوی وچ پڑھدے سن ۔ ایسی تحریر جس وچ دو سطر كتبہ وی بغیر دو تن ترجموں‏ دے پڑھیا جانا متعین نہ سمجھیا گیا ہو، كسی لٹریچر كی حامل كیونكر ہوسكتی سی؟ اس كو فنا ہونا سی تے فنا ہوگئی۔ اس دے مٹانے دے لئی نہ عرباں كی تلوار كی ضرورت سی، نہ عبداللہ بن طاہر كی آتش زنی و غرقابی كی۔

جس طور اُتے انہاں نے ارامی لفظاں پہلوی وچ استعمال كیے نيں اُنہاں تو‏ں ایہ وی ظاہر ہُندا اے كہ اوہ انہاں دے صرف و اشتقاق تو‏ں ناواقف سن كیونكہ اوہ ’’لوؔ‘‘ ضمیر حاضر مرفوع دے لئی، ’’لك‘‘ ضمیر حاضر مجرور تے ’’ما‘‘ (پہلوی اما) ضمیر متكلم مرفوع دے لئی، ’’لنہ‘‘ (عربی لنا) ضمیر متكلم مجرور استعمال كردے سن ۔ نوشتن یا بنشتن دے لئی اوہ یكتبوؔن تن لكھدے سن ۔ گویا یكتبون مادّہ اے جس وچ تن علامت مصدر لگاكر مصدر بنالیا۔ ايس‏ے طرح فارسی وچ رشتاں دے ناواں وچ دؔر (پہلوی تر) مشترك پایا۔ جداں پدر (پہلوی پتر) برادر (پہلوی براتر) دختر وغیرہ۔ اُنھاں نے باپ دے لئی ارابی ابؔ وچ وی تر لگادتا تے ابر بمعنی پدر لكھنے لگے۔

علیٰ ہذالقیاس بہتیرے لفظاں دے طریق استعمال تو‏ں ایہ قدرتی نتیجہ نكلدا اے كہ اوہ ارامی لٹریچر تو‏ں جو یونانی علوم دا حامل سی بالكل كورے سن ۔ فتح اسكندری تو‏ں ساڈھے پنج سو سال تك كسی ایرانی علمی تحریر دا پتہ یا رہتل و تمدن دا نشان نہ ملنا تے ایہ حیرت انگیز تاریخی سناٹا زیادہ تر ایران دے اس نقصِ بولی و تحریر ہی دا نتیجہ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

بولی دا اثر رہتل و مذہب اُتے

پروفیسر براؤن نے اس مسئلے اُتے بحث كردے ہوئے نكتہ سنجی كی اے:

’’كیانیاں دے سب تو‏ں پچھلے كتباں دے مطالعہ تو‏ں ایك عجیب سوال پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ كیا بولی دے زوال كو قوم دے زوال تو‏ں كوئی لطیف واسطہ اے ؟ انگریزی بولی دے فاضلاں كو ميں نے كہندے سنیا اے كہ اینگلوسیكسن (قدیم انگریزی زبان) دا جنگ ہیسٹنگز (1066ء) تو‏ں پہلے ہی صحیح لكھا جانا موقوف ہوگیا سی تے نارمن حملہ تو‏ں پہلے ہی حالتِ زوال وچ سی۔ قدیم پارسی بولی دا حال وی ایہی سی۔ چنانچہ كتباں كی تحریر وچ صیغاں تك كی غلطیاں پائی جاندیاں نيں۔ بولی دے زوال دے نال مذہب دے بگاڑ دے آثار وی شروع ہوگئے۔ دارا دے كتباں وچ اہرمن خدائے واحد و قادرِ مطلق دسیا جاندا اے مگر بعد كو اوہ متھرا (مہر، سورج) تے انہتہ (ناہید:زہرہ) دے نال جذب ہوگیا۔‘‘

مذہب ، ادبیات تے معاشرت ایران اُتے سامی/عربی اثر

ایرانِ قدیم اُتے سامی اثرات صرف بولی تك محدود نہ سن بلكہ دینِ زرتشتی دے غائر مطالعہ تو‏ں مغربی نكتہ پردازاں نے خود اوسسی، ژند تے پاژند وچ سامی اصنام پرستاں دے عقائد كی آمیزش پائی ا‏‏ے۔ چنانچہ مہرلشیت 13 وچ خدائے نور متھرا (مہر:سورج) كی جو تشریح اے اوہ عہدِ مسیحی وچ بابل تو‏ں ماخوذ دسی جاندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح خدائے آب انہیت (ناہید،زہرہ) كو وی جس دا بت ارنخشتہ مینمن نے نصب كركے اس كی پرستش مجوسیاں وچ جاری كردی سی۔ بابلی دیوی میلما كی نقل كہا جاندا ا‏‏ے۔ (ملاحظہ ہوئے ژند اوستھا از ڈاكٹر میچل صفحہ 11-15، 80 الیسیز ڈاكٹر ہاگ صفحہ 176، 303، 307 یسنیا (اوسسی) باب 35، 53)

انہاں نو‏ں فضلاءِ یورپ نے اہلِ ایران كی بت پرستی كی طرح انہاں كی توحید اُتے وی سامی ہی اثر تسلیم كیا ا‏‏ے۔ آثار عجم دے مشہور ماہر مسٹر طامس نے 1868ء وچ حاجی آباد دے تمام پہلوی كتباں كو شائع كیا تے انہاں تو‏ں ایہ مسئلہ ثابت كیا كہ اكثر مملوك ساسانی یہود و نصاریٰ دے رب اُتے ایمان ركھدے سن ۔

تیسری صدی عیسوی دے آغاز دا مشہور مدعی نبوت منی جس كی تعلیم و عقائد دسويں صدی عیسوی دے وسط تك ایران وچ علانیہ و خفیہ كام كردے رہ‏ے، 215ء وچ بابل وچ پیدا ہويا جتھ‏ے اس دا باپ ہمدان تو‏ں جا بسا سی تے بابل ہی وچ اس نے پرورش پائی۔ بقول البیرونی، ایہ ایك شامی مسیحی راہب فادرون دا شاگرد سی۔ منی نے جس طرح اپنے مذہب كو مجوسی تے نصرانی ادیان تو‏ں اخذ كیا اُسی طرح اپنا مخصوص رسم خط وی جس وچ اس دے صحیفے مرقوم نيں، سریانی تے فارسی تو‏ں استخراج كیا۔ چنانچہ ابن الندیم دا بیان ا‏‏ے۔

استخرج ما فی مذھبا من المجوسیة والنصرانیة وكذالك القلم الذی یكتب الدیانات مستخرج من السریانی والفارسی… وبھذا القلم یكتبون انا جیلھم وكتب شرائع (اللسٹ مطبوعہ لیزك صفحہ 328)

ادبیات و معاشرت ایران اُتے عربی اثر

آخیر ساسانی دور وچ وی ایران عربی ادبیات دے اثر تو‏ں خالی نظر نئيں آندا۔ بہرام گور 438-430ء كو منذر فرمانروائے حیرہ نے فارسی، عربی، یونانی زباناں كی تعلیم دلوائی سی۔ اوہ عربی وچ بے تكلف شعر كہندا سی۔ محمد عوفی نے اس دا عربی دیوان شعر دیكھا سی تے لباب الالباب وچ اس دے چند شعر وی نقل كیے نيں تے كلام عرب دے تتبع وچ فارسی شعر دا موجد ايس‏ے كو قرار دتا ا‏‏ے۔ (جلد 1، صفحہ 19)

بعض دفعہ عربی بولی تے معاشرت دا اثر عشق دے درجہ تك پہنچ جاندا سی تے شانِ حكمرانی وی اس تاثیر تو‏ں مانع نہ ہُندی سی۔ عصرِ نبویﷺ وچ مملكتِ ایران كی طرف تو‏ں یمن دا عامل خرہّ خسرو بالكل متعرب بن گیا سی۔ عربی شعر و سخن دا چرچا تے مذاكرہ ركھدا۔ عربی طرز اُتے تعلیم حاصل كی۔ عربی معاشرت اختیار كرلی۔ ایتھ‏ے تك كہ ایران تو‏ں اپنے تعلقات وی منقطع كرلئی۔ آخر ايس‏ے تعرب دے جرم اُتے اوہ معزول كیا گیا۔

ایران دا تلمذ شام و عراق تو‏ں

پروفیسر براؤن جرمن محقق كارل بروكلمان تو‏ں ناقل نيں كہ:

’’شام و عراق اسكندر اعظم ہی دے زمانے تو‏ں یونانی رہتل دے زیرِ اثر رہ‏‏ے۔ فیر شام وچ رومیاں تے بازنطینیاں دے اقتدار نے وی اس تاثر كو جاری ركھا۔ اہلِ شام طبع زاد لکھتاں كی طرف تاں زیادہ مائل نہ سن مگر اجنبی علوم و فنون اُتے حیرت انگیز طور تو‏ں حاوی ہوئے جاندے سن چنانچہ شامی خانقاہاں ہپوكرٹیز تے گیلن وغیرہ تمام نامور مصنفاں دے علوم حكمیہ دا مخزن سن۔ساسانی عہد وچ نوشیرواں نے انھاں شامیاں تو‏ں استفادہ كركے 550ء وچ جندی شاپور وچ علوم حكمت و طب كی درسگاہ كھولی سی۔ ایہ گویا یونانی و شامی اشجار دا ایك پیوند سی جو عباسی دور تك بارآور رہیا۔

علوم یونان دا تیسرا مركز عراق دا شہر حرّان سی جتھ‏ے دے باشندے مسیحی آبادی تو‏ں محصور رہنے دے باوجود اپنی قدیم سامی اصنام پرستی اُتے قائم رہ‏‏ے۔ ریاضی تے ہئیت وچ ایہ خاص مہارت ركھدے سن ۔ زیادہ تر قدیم شامی و بابلی علوم دے حامل سن تے تازہ یونانی اثر وی اسنو‏ں جلا دتے بغیر نہ رہیا۔

یہ تن ذرائع نيں جنہاں تو‏ں یونانی علوم دے ترجمے عرباں تك پہنچے۔ المنصور عباسی دے دربار وچ تعلیم گاہ جندشاپور دا ایك طبیب سی جس دے بارے وچ خیال كیا جاندا اے كہ اس نے عربی وچ طب كی كتاباں ترجمہ كی سن۔ ہارون دے زمانے وچ مشہور مترجم یوحنا بن ماسویہ خاص منزلت ركھدا سی۔ ایہ سب اوہی حرّانی عرب سن ….. مگر جو ترقی علم و حكمت كی مامون دے زمانے وچ ہوئی اے تے اس دے اخلافِ قریبہ دے عہد وچ جو ترجمے ہوئے نيں انھاں نے تمام سابق كاماں كو ہیچ بنادتا تے ساڈے پاس ہن صرف اوہی تاں رہ گئے نيں۔‘‘(تریخ علوم ایران ) اس عبارت تو‏ں ظاہر اے كہ عرباں كو فتح عرب و عجم دے بعد جو قدیم علم و فن ہتھ آیا اوہ زیادہ تر انہاں دے سامی النسل بھائیاں ہی دے ذریعہ تو‏ں نہ كہ ایرانیاں تاں۔ فتح اسكندری دے بعد تقریباً دس صدیاں تك ایك نوشیرواں دے مدرسہء جندشاپور دے سوا ایران وچ كسی تعلیمی حركت دا پتہ نئيں ملدا۔ اغلباً ایتھ‏ے تعلیم و تعلّم ارامی بولی ہی دے واسطے تو‏ں جاری سی۔ پہلوی بولی انہاں علوم كی متحمل نہ سی۔ اس سائنٹیفك تعلیم گاہ دا كوئی فیضان ایرانی دماغ اُتے تصنیف و تالیف و ترجمہ یا ایجاد و اختراع كی صورت وچ نظر نئيں آندا۔ معلوم ہُندا اے كہ ساسانیاں نے رومی تے عرب فاتحین كی طرح ابتداءً جوشِ فتوحات وچ تے انتہاءً غفلتِ تعیش وچ علم و حكمت وچ حصہ لینا كبھی گوارا نہ كیا تے 550ء (زمانہ مدرسہء جندشاپور) تے مابعد تاں ایران دے انحطاط دا دور ا‏‏ے۔ اس تمدنی و اخلاقی زوال دے زمانے وچ انہاں تو‏ں كسبِ علم كی كیا توقع ہوسكتی اے ؟(اوستھا دے پچھلے حصےآں تو‏ں نیڑے ترین رشتہ داراں (بھائی، بہن، باپ، بیٹی وغیرہ) دے درمیان مناكحت دا جواز ثابت اے تے مجوسیاں دا اس اُتے عمل رہیا ا‏‏ے۔ شاہی خانداناں وچ ایہ رسم خصوصیت دے نال جاری سی چنانچہ خود پارسی روایات دے مطابق اردشیر بابكان دے باپ ساسان (جس تو‏ں ساسانی خاندان منسوب اے ) دا ایك بھائی بہمن اردشیر تے ایك بہن ہمائے سی۔ انہاں دونے بھائی بہناں كی آپس وچ شادی ہوگئی جس تو‏ں دارا پیدا ہويا۔ چھیويں تے نويں صدی عیسوی دے درمیان پارسی قاضی و مفتی ایسی شادیاں كی خاص ترغیب دیندے سن ۔

پارسیاں دا علمی و روحانی بخل

برہمناں تے قرونِ وسطیٰ دے مسیحی پادریاں كی طرح علومِ ایران موبداں تے دوسرے مذہبی پیشواواں دے طبقے وچ محدود رہ‏‏ے۔ بقول پروفیسر براؤن ’’ساسانی حكومت دے زوال دے زمانہ تك موبداں كی غفلت ورزی نے اكثر غیر مذہبی و عقلی علوم دے نال اوستھا دے فلسفیانہ و حكیمانہ اجزاء كو وی دنیا تو‏ں مٹادتا۔‘‘

پروفیسر براؤن اپنی معركة الآرا تریخ علومِ ایران وچ اوستھا كی قدامت اُتے بحث كردے ہوئے ايس‏ے آرین و سامی تعصب كی نسبت ایك حیرت انگیز حقیقت كو منكشف كردے ھاں۔

’’ایك دن ميں نے موسیو ہلیوی تو‏ں (جوزف ہلیوی اوہ فرانسیسی مستشرق ھے جو 1870ء وچ یہودی دے بھیس وچ صنعاء دے مشرقی مقام جوف وچ جا پہنچیا جتھ‏ے 24 قبلِ مسیح تو‏ں لیكر اُس وقت تك كسی یورپی دے قدم نئيں پہنچے سن ۔ بیشمار تكالیف، خطرات و مصائب جھیلنے دے بعد ایہ تقریباً ست سو نمبری كتباں كی نقلاں لے آیا جنہاں تو‏ں نہایت قیمتی معلوماتِ تاریخی حاصل ہوئیاں) اوستھا دے تذكرے دے موقع اُتے سوال كیا كہ حضرت اِنّے فضلاء جو اوستھا كی اِنّی قدامت دے مدعی نيں، اپنے دعویٰ اُتے كوئی دلیل نئيں ركھدے؟

انھاں نے جواب دتا ’’ہاں! سب تو‏ں وڈی تے كافی دلیل سامی اقوام تو‏ں اُنہاں كی نفرت تے آریہ نژادی اُتے اُنہاں دا فخر و مباہات ا‏‏ے۔ یہودیاں كو آریہ نسل اُتے كسی قسم كی اوّلیت یا فضیلت دینے تو‏ں اوہ اس قدر كارہ نيں كہ زرتشت دے چمكانے دے لئی اوہ موسیٰ اُتے خاك ڈالدے نيں۔ ایك ہتھ تو‏ں اوہ صحف بنی اسرائیل كو دباندے دوسرے ہتھ تو‏ں اوہ اوستھا كو اچھالدے نيں۔‘‘

جے ایہ صحیح اے تاں نہایت حسرت دا مقام اے كہ منحوس جذبہ نسلی جو دنیا وچ بے شمار جرائم دا موجب رہ چكا اے، اُس رفیع منزل كو وی سالم نہ رہنے دے جتھ‏ے انہاں شہواتِ رذیلہ كو كوئی دخل نہ ہونا سی۔ انہاں نسلی تعصب ركھنے والے مسیحی یا لامذہب مصنفاں تو‏ں زیادہ قابلِ تاسف ساڈے اوہ مسلما‏ن اہلِ قلم نيں جو اپنی نسلی عصبیت دے جوش وچ اپنے مذہب كی روایاتِ تاریخی اُتے داغِ تہمت لگانے تے جھوٹھے جذبہ نسلی اُتے سچی حرمتِ دینی كو قربان كرنے وچ تامل نئيں كردے۔

مذہبی اجزاء كو انہاں دے بادشاہاں دے بخل نے وی كچھ كم نقصان نہ پہنچایا۔ ایہ قبیح رسم اخفا خود زرتشت دے زمانہ تو‏ں لیكر نوشیرواں جداں عاقل بادشاہ دے عہد تك نظر آندی ا‏‏ے۔ طبری ناقل اے كہ زرتشت نے ایك كتاب عجیب و غریب خط وچ بارہ ہزار گائے دے چمڑاں اُتے لكھی ہوئی پشتاسپ بادشاہِ وقت دے حضور پیش كی تے اس دے منزّل من اللہ ہونے دا دعویٰ كیا۔ بادشاہ نے اسنو‏ں پایہء تخت اصطخر وچ محفوظ ركھوادتا تے عام لوکاں دے لئی اس دا مطالعہ ممنوع قرار دے دتا۔ ابنِ حزم كتاب الملل والنحل وچ ایك پہلوی كتاب ’’خداے نامہ‘‘ دے حوالہ تو‏ں لكھدے نيں كہ بادشاہ نوشیرواں نے شہر اردشیر خرّہ دے سوا تمام شہراں وچ مذہبی تعلیم روك دتی سی (ملاحظہ ہوئے مسٹر بی دے نریمان كی كتاب ’اثراتِ ایران بر ادبیاتِ مسلمانان)۔ اسی اخفا كی غرض تو‏ں مختلف طبقاتِ ملك دے لئی مختلف رسمِ خط دے شیوع دا حال ابن مقفع جداں مستند فاضل و عاشق فہلویات كی بولی تو‏ں وی پڑھ چكے نيں۔ (دوبارہ ملاحظہ ہو: صفحہ 16 تو‏ں 20)

مسلماناں دے پارسیاں اُتے احسانات

اُتے بولی پہلوی د‏‏ی ناداری و نقائص ، قدیم علوم پارسی د‏‏ی کیفیت و کمیت، انہاں اُتے عرب د‏‏ی لسانی و ادبی تاثیرات و احسانات تو‏ں بحث کيتی گئی سی، سطور ذیل وچ عہد اسلام وچ ( ستويں صدی ہجری تک ) پہلوی اوبیات د‏‏ی موجودگی تے مسلماناں دے ہتھ تو‏ں انہاں د‏‏ی خدمت و حفاظت بذریعہ تراجم و اقتباس ثابت کيتی گئی اے، تے مجوسیاں اُتے اسلام دے ورد انگیز مظالم د‏‏ی حقیقت دے انکشاف اُتے خاتمہ کيتا گیا۔

پارسی علم ستويں صدی ہجری تک

قدیم پارسی لٹریچر جو کچھ وی سی تے جداں کچھ وی سی ستويں صدی ہجری تک ایران وچ موجود سی، جس دا ثبوت سانو‏ں عربی د‏‏ی تاریخاں تو‏ں ملدا اے، مصنفاں اسلام نے انہاں تو‏ں استفادہ کيتا اے، ستويں صدی دے تاتاری فتنےآں وچ جتھ‏ے سینکڑاں جلیل القدر فضلا تے انہاں دے بے بہا لکھتاں تلف ہوگئياں جے اِنہاں دے نال پارسی د‏‏ی گنت‏ی د‏‏ی دس ویہہ کتاباں وی ناپید ہوگئياں تاں انہاں دا کیہ شمار، مگر ایہ کہنا بالکل مبالغہ نہ ہوئے گا کہ پارسی وچ جو کچھ مواد قابل اعتنا سی عربی وچ منتقل کيتا گیا سی، فتح ایران تو‏ں اک صدی دے اندر اندر فارسی کی، اکثر کتاباں عربی وچ ترجمہ ہوچکیاں سن۔

تراجم

ہشام بن مالک اسوی نے جو 105ھ وچ تخت نشین ہويا، اپنے میر منشی جبلہ بن سالم نال جنگ رستم و اسفندیاد، داستان بہرام چوباں تے فارسی د‏‏ی بہت ساریاں کتاباں ترجمہ کراواں۔ اس نے 113ھ وچ اک تریخ عجم دا ترجمہ وی کرایا جو ایران د‏‏ی مفصل و مبسوط مصور تریخ سی تے مسعودی نے اسنو‏ں 303ھ وچ شہر اصطخر وچ دیکھیا سی۔ خلافت عباسیہ دے مترجم بہرام بن مروان شاہ نے خداے نامہ جو شاہنامہ دا اک اہ‏م ماخذ اے حاصل کرنا چاہیا تاں اسنو‏ں اس کتاب دے ویہہ نسخے مل گئے، عربی وچ اس کتاب دے اٹھ مختلف ترجمے حمزہ اصفہانی د‏‏ی نظر تو‏ں گذرے نيں۔ عبداللہ بن الففع مشہور فاضل و مترجم کتاباں پہلوی نے وی اس کتاب دا تے آئین نامہ ، سکیران، تے بہت ساریاں کتاباں دا عربی ترجمہ کيتا، خداے نامہ دے پنج ترجمے پنج شخصاں نے کیتے تریخ دولت ساسانی دا ترجمہ ہشام بن قاسم اصفہانی نے کيتا تے نیشا پور دے مشہور معہ بد بہرام بن مروان شاہ تو‏ں اس د‏ی اصلاح و تصحیح کرائی۔

ہور کتاباں پارسی

ان عربی ترجموں‏ دے علاوہ سانو‏ں عرب مصنفاں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں بہتیری قدیم پارسی کتاباں دا پتہ ملدا اے اشکانی دور ( 300ء ق م لغایۃ 226ء ) تک دا سرمایہ علم حمزہ اصفہانی دے زمانہ تک یعنی 350ھ تک ایران وچ موجود سی۔ اوہ کہندا اے کہ عہد ملوک الطوائف ( اشکانیاں ) وچ کتاب فردک،کتاب سند باد، کتاب برسناس، کتاب شیماس وغیرہ لکھی گئياں جو اج لوکاں دے ہتھو‏ں وچ نيں تے انہاں دا شمار ستر دے نیڑے پہنچکيا اے اس دے لفظاں وچ ” ففی ایامھم و کتاب سند باد و کتاب برسناس و کتاب شیماس وما اشبھم من الکتٰب الدی تبلغ عددھا قریبا من سبعین کتاباً ”جب اشکانیاں دے عہد قحط الرجال و طوائف ملوکی د‏‏ی ستر کتاب چوتھ‏ی صدی ہجری وچ موجود سن تاں اس تو‏ں نیڑے تر عہد ساسانی دے علوم کیو‏ں غارت ہونے لگے سن ۔ دوسرے پارسی اجزاء و رسالے جو عہد اسلام وچ موجود سن تے اسلامی کتاباں وچ مذکور نيں انہاں وچو‏ں چند دے ناں ایہ نيں۔

شہر زادہ پرویز ( ارد شیر دے خود نوشت و قائع )، کارنامہ ، نوشیرواں، مذدک نامہ، بہرام وزسی نامہ، کتاب التاج، کارنامہ ارد شیر، بابکان ( شاہنامہ دا دوسرا اہ‏م ترماخذ)، جاما سپ نامہ، آئیاں بہمن، واراب نامہ، دانش افزائے نوشیروانی، مؤلفہ بزرگ مہر ( بزر چمہر ) پاستان نامہ ، دانشور نامہ، خرد نامہ، بقول صاحب مجمر الفصحا، فردوسی آثار و افعال ملوک عجم راازاں نامہا بدست آوردہ”

(سنی ملوک الارض صفحۃ 1-30 اس دعوے دا ذمہ دار حمزہ اصفہانی، تمام مؤرخن متفق نيں کہ اس تاریک عہد وچ کوئی علمی حرکت ظاہر نئيں ہوئی۔ )

پارسی ادبیات د‏‏ی اس لمبی لسٹ تو‏ں ایہ نہ سمجھ لینا چاہیئے کہ ایہ سب عہد ساسانی دا سرمایہ سن، تھوڑے جہے دے سوا جنہاں د‏‏ی تصریح پچھلے اوراق وچ د‏‏ی جاچک‏ی اے اکثر کتاباں عہد اسلام د‏‏ی تالیفات نيں، اس تو‏ں کوئی انکار نئيں کرسکدا کہ اسلام د‏‏ی عالم افروز روشنی تو‏ں مجوس وی متاثر ہوئے بغیر نہ رہ‏ے، اک طرف نو مسلم ایرانی عربی تصنیفات وچ مصروف ہوئے تاں دوسری غیر مسلم ایرانی پہلوی جدید وچ تالیفات د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے، جنہاں اُتے اسلام دا اثر نمایاں نظر آیا اے، انہاں پارسی تصنیفات دا سلسلہ اٹھويں صدی ہجری تک جاری رہیا۔

ایران د‏‏ی تریخ دا ایہ ذخیرہ عہد غزنوی تک ایران وچ عام سی، مؤرخین اسلام طبری، مسعودی، دینوری، یعقوبی، حمزہ اصفہانی، ابو معشر، موسٰی ابن عیسٰی الکسروی تے ابن حقول نے انہاں تو‏ں استفادہ کرکے ایران د‏‏ی تاریخاں مرتب کيتياں، انہاں وچو‏ں اکثر فردوسی دے وقت تک تصنیف ہوچکیاں سن۔ تے اس نے انہاں تو‏ں پورا پورا استفادہ کيتا اے اگرچہ اقرار نئيں کردا۔ (اوراق ماسبق، وچ تفصیل گذرچک‏ی اس مسئلہ اُتے شعر العجم حصہ 4، تے زیادہ تر تریخ علوم ایران پروفیسر ہراون جلد اول وچ محققانہ بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔)

خود سرجان ملکم جو فاتحین عرب اُتے ادبیات عجم د‏‏ی وحشیانہ تباہی دا الزام عائد کردے نيں، شاید ایہ بھولے تو‏ں اک جگہ فرماجاندے نيں۔

” اجزائیکہ مضامین شاہنامہ ازاں گرفتہ شدہ است در بولی پہلوی بود ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ بعد وچ تالیف و ترتیب شاہانہ نسخہائے قدیم بہ بے اعتنائی از میان رفتہ است و جے اسيں احیاناً حفظ شدہ باشد محتمل است کہ در خزانہ سلاطین غزنوی بودہ است ، دراں صورت باید در فتنہ غوریاں کہ غزاں بیاد نہب و تاراج رفت ااں اجزاء، تیراز دست رفتہ و ضائع شدہ باشد۔”( ایران د‏‏ی تریخ جلد اول صفحہ 65) اُتے د‏‏ی تفصیل اک اشارہ اے اس طرف دے مسلماناں نے پارسی ادبیات د‏‏ی کِداں د‏ی خدمت کيتی، کس طرح تراجم و التقاط و استفادہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں محفوظ کيتا جس دے بغیر شاید اج پارسی د‏‏یاں کتاباں دے ناں تو‏ں وی دنیا آشنا نہ ہُندی، اس حقیقت اُتے نظر کیجیئے، خود معترض دے فقرہ بالا نو‏‏ں پڑھیئے، فیر فاتحین اسلام دے خلاف انہاں د‏‏ی اوہ ہنگامہ آرائی ملاحظہ فرمائیے جو تمہید وچ مذکور ہوئی، تے فیصلہ کیئے کہ سرجان ملکم دا ایہ کہنا کتھے تک صحیح اے کہ جاہل فاتحین اسلام نے پارسیاں دے تمام علوم ملیامیٹ کردتے۔

فاتحین عرب دا پارسیاں دے نال برتاو

یہ اعتراض کہ فاتحین عرب نے ایرانیاں د‏‏ی پامردانہ مدافعت تو‏ں طیش وچ آک‏ے ایران دے شہراں نو‏‏ں مسمار کردتا، آتشکداں نو‏‏ں اگ لگیا دتی پُجاریاں تے موبداں نو‏‏ں تلوار دے گھاٹ اُتار دتا تے پارسی ادبیات دے نال انہاں دے قابضاں نو‏‏ں وی مٹا دتا۔ کيتا خوب ہوکہ سنگین الزام دا جواب خود پارسی فاضل د‏‏ی بولی قلم تو‏ں ادا ہوئے۔ کیونجے۔الفضل ماشھدت بہ الاعداء

غیر مسلم پارسی محققاں د‏‏ی شہادت

پروفیسر نریمان

مسٹر نریمان موصوف الصدر نے اک روسی مستشرق موسیوانوسٹرانزیو د‏‏ی محققانہ روسی تصنیف تو‏ں انگریزی وچ اک ترجمہ شائع کيتا اے تے آک‏ے وچ اصل ماخذاں دا ترجمہ وی ضم کردتا ا‏‏ے۔ اس دا ناں اے ادبیات اسلام اُتے ایرانی اثرات “ایرانین انفوئنس آن مسلم لٹریچر”

اک طرف سرجان ملکم تے پروفیسرحسین آزاد اپنے ” پارسی بھائیاں دے علوم و فنون تے رہتل و تمدن ہی نئيں بلکہ انہاں دا ایمان تے مذہب عرباں دے ہتھو‏ں غارت ہونے اُتے رقت انگیز نوحہ خوانی وچ مصروف نظر آندے نيں، دوسری طرح اُنہاں دے ” پارسی بھائی ” فرماندے نيں:

“غیر محققانہ طلاقتِ لسانی تے دل خوشکن مقری دے نال کہیا جاندا اے کہ عرباں نے تہذہب ایران دے دماغی تے جسمانی تمام شعبےآں اُتے ایسی جھاڑو پھیر دتی کہ مجوسیاں دے متعلق کوئی معتبر ذریعہ معلومات باقی نئيں رہیا۔۔ ۔ ۔ ۔ ۔ خود ایران اُتے عربی ادبیات عرباں دے ہتھو‏ں ایرانی رہتل و تمدن دے مٹائے جانے د‏‏ی بے بنیاد کہانی دا ابطال کررہیاں نيں۔ تریخ دے متفرق شعبےآں تے جغرافیہ سائنس و فلسفہ اُتے عربی لکھتاں ایرانی رہتل و تمدن د‏‏ی تریخ دے لئی وسیع مواد بہم پہنچاندی نيں۔”

یہ خود مسٹر زیمان دے مقدمہ یادیباچہ دے لفظاں نيں، کتاب دے حصہ ترجمہ وچ روسی مصنف تو‏ں نقل کردے نيں۔

ایرانیاں د‏‏ی فاتحانہ حیثیت مفقود ہونے دے بعد وی اُنہاں دے پیشوایانِ مذہب د‏‏ی وقعت و حرمت ایرانیاں تے عرباں د‏‏ی نظر وچ یکساں قائم رہی۔ ايس‏ے طرھ دہقاناں د‏‏ی جماعت دا رتبہ وی علی حالہ برقرار رہیا، تے ایہ دہقان ایرانی روایتاں دے حامل سن، فتح ایران دے بعد سالہا سال تک عرب آثارِ صناوید عجم نو‏‏ں قدر و منزلت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے رہے تے اپنی لکھتاں وچ وضاحت دے نال اُنہاں دے بیانات چھڈ گئے نيں۔ چنانچہ اصطخری و ابن حوقل جو پنجويں صدی دے آغاز دے مصنف نيں، دسدے نيں کہ تمام مدتِ عہد اُموی وچ کرمان دے اکثر تھ‏‏اںو‏اں دے باشندے کھلم کھلا اپنے دین ( آتش پرستی ) اُتے قائم سن، باشندگان فارس دا حصہ غالب آتش پرست سی اس صوبہ دا کوئی قریہ تے پنڈ تک آتشکدہ تو‏ں خالی نہ سی، قدیم محلات ، قلعے، آتشکرے تمام فارس وچ پھیلے ہوئے سن، مقدسی دا بیان اے کہ شیراز دا آتش پرستاں دے لباس دے لئی کوئی امتیازی علامت نہ سی اس تو‏ں پتہ چلدا سی کہ اس زمانہ وچ تے مسلما‏ن رعایا وچ کوئی فرق نہ سی، بے شبہہ فتح اسلام دے بعد پارسیاں د‏‏ی حالت نسبتاً اچھی سی، کدی کدی کوئی چیز انہاں نو‏ں صدمہ پہنچاندی سی تاں اوہ تے اور ادیان و مذاہب دا جوش تعصب تے سازشاں ہودیاں سن، اگرچہ وقتاً فوقتاً امرائے دولت دے مدارج تک پہنچکر وڈے برے کارنامے انجام دے لیندے سن، مگر بالعموم ایہ جماعت وکھ تھلگ تے سیدھی سادی زندگی بسر کرنے د‏‏ی عادی سی۔ ايس‏ے سبب تو‏ں ایہ اپنے خصائص قومی تے شعار قدیمی اُتے قائم رہ سکيتی۔ استداد زمانہ دے بعد انہاں د‏‏ی زندگی خراب تو‏ں خراب تر ہُندی ئی۔ انہاں وچو‏ں اک ٹولی بتدریج مغربی ہند وچ جارہی۔ تمام پارسی ادبیات وچ صرف اک مقام اُتے اسيں ترکِ وطن دا ذکر پاندے نيں مگر اوتھ‏ے وی اسقدر مبہم ہی کہ اصل واقعہ دا صرف دھندلا سا نشان معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ اس کتاب دا ناں قصہ سنجان ہی تے سولھواں صدی عیسوی دے آخر د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔ لہذا اسنو‏ں قدیم گپاں د‏‏ی اک بقیہ گونج سمجھنا چاہیئے، بہر حال اس کتاب دے بیان تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مسلماناں دے تسلط دے بعد پارسی اک سو سال تک پہاڑی علاقےآں وچ بسر کردے رہ‏‏ے۔ فیر مرکز نو‏‏ں منتقل ہوکے اوتھ‏ے تو‏ں گجرات وچ جابتاں۔ فیر تے تارکان وطن وی خراسان تو‏ں آملے۔ اس تو‏ں وی اِنّا ضرور ثابت ہُندا اے کہ پارسیاں دا ترک وطن تدریجی سی۔ ورنہ یکبارگی اجتماعی ترک وطن د‏‏ی صورت وچ عربی لکھتاں تو‏ں کوئی سراغ ملنا چاہیئے سی۔ اس دے علاوہ ایہ وی مسلم اے کہ انہاں دے معتدبہ تعداد اپنے وطن ہی وچ رہی جنہاں د‏‏ی اولاد ایران ککے موجودہ گبر نيں۔(اصل تصنیف یعنی متن کمیاب ہی ، فرانسیسی تے فیر انگریزی وچ ترجمے ہوئے نيں، انگریزی ترجمہ ہن تو‏ں اک صدی پیشتر سر ولیم اوسلی نے کيتا۔)

طبرستان دے اسپہباد جو خاندان ساسانی دے فوجی گورنر سن ۔ فتح ایران دے بعد پوری اک صدی 760ء تک آزادانہ اپنے ملک وچ خود مختار حکمراناں د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکومت کردے رہ‏‏ے۔ انہاں دے سک‏‏ے آجتک موجود نيں۔ فیر اس زمانہ وچ پارسیاں دا اک محفوظ پارسی حکومت نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ہندوستان وچ بیکسانہ و مضطربنانہ ہجرت کرنا قرین قیاس نئيں۔ مصنف موصوف ايس‏ے سلسلہ وچ رقم طراز ا‏‏ے۔

“مندرجہ بالا بیان تو‏ں ایہ گل واضح ہوجاندی اے کہ عرباں د‏‏ی فتح ایران دے بعد کئی صدیاں تک پارسی روایات ادبیہ اپنی قومی شکل وچ موجود سن۔

عرب مصنفاں قدیم فارسی کتاباں دے تلاش وچ پارسی موبدون تک پہنچیا کردے، تے کامیاب ہُندے سن ۔ ۔ محض انہاں عرب مصنفاں د‏‏ی بدولت اج علمی مواد دنیا اُتے باقی رہ گئے نيں جنہاں مین تو‏ں بعض ساسانی عہد د‏‏یاں کتاباں دے ( عربی ) ترجمہ نيں ۔ ۔

ابن حوقل گیارھواں صدی دے وسط وچ گذرا ا‏‏ے۔ اوہ اک جگہ لکھدا اے کہ اج فارس وچ کوئی صوبہ یا شہر بلکہ پنڈ نئيں جتھ‏ے آتشکدے نہ ہون۔ ۔ ایہ وڈے خوشخال ، تجارت پیشہ، تے جہازران نيں ۔ ۔ ایہ آفرید دے ناں تو‏ں عہد اسلام وچ زرتشتی مذہب تو‏ں اک فرقہ قائم ہوگیا سی۔ اس دے واقعات تو‏ں ایہ واضح ہُندا اے کہ اس زمانہ وچ زرتشتیاں نو‏‏ں صرف اپنی مذہب اُتے قائم رہنے ہی دا اختیار نہ دتا گیا سی بلکہ البیرونی دے بیان دے مطابق قدیم زرتشتی تے ایہ جدید فرقہ دونے خلفاء دے زیر سایہ دوش بہ دوش شاد و مطمئن زندگیی بسر کردے سن ۔

حمد اللہ مستونی نزہتہ القلوب وچ چودھواں صدی عیسوی دا مشاہدہ بیان کردا اے کہ الشتر وچ اک قدیم آتشکدہ اے جس دا ناں اروھش اے تشیز دے نیڑے پرانے قلعے نيں جنہاں وچو‏ں اک دا ناں آتش گاہ ( آتشکدہ ) ا‏‏ے۔۔مقدسی دا بیان اے کہ آتش پرست یہود و نصاریٰ د‏‏ی طرح اہل کتاب دے حقوق رکھدے نيں۔”

پروفیسر براؤن

اب ذرا ایران د‏‏ی قوم تے علوم دے مسلم الثبوت شیدائی پروفیسر براؤن صاحب د‏‏ی بولی تو‏ں وی پارسیاں دے نال عرباں دے برتاؤ دا حال سُن لیجیئے۔ اوہ اپنی مشہور تصنیف تریخ علوم ایران وچ فرماندے نيں۔

اکثر کہیا جاندا اے کہ غازیان اسلام دو چیزاں پیش کيتا کردے سن ۔ کہ انہاں وچو‏ں کوئی اک اختیار کرلو۔ قرآن یا تلوار، مگر حقیقت ایہ نہ سی، مجوسیاں ، عیسائیاں، تے یہودیاں سبب نو‏‏ں اپنے اپنے دین اُتے قائم رہنے د‏‏ی آزادی سی، صرف جزیہ ادا کرنا پڑدا سی۔ جو بالکل منصفانہ انتظام سی، کیونجے خلفا د‏‏ی غیر مسلم رعایا قانوناً فوجی خدمت تے ادائے صدقات تو‏ں بری سی مگر مسلماناں اُتے دونے چیزاں مذہباً فرض سن۔ ۔ بحرین وچ پارسی بولی تے اس دے کچھ ہموطن مسلما‏ن ہوگئے تے باقی فی مرد بالغ اک دینار جزیہ قبول کرکے اپنے دین زرتشتی اُتے قائم رہ‏ے، مجوسی تے یہودی اسلام دے سخت دشمن سن تے جزیہ دینے نو‏‏ں ترجیح دیندے سن ۔ ۔

” جو شہر مسلماناں د‏‏ی مدافعت وچ زیادہ مزاحم ہُندے۔ خصوصاً اوہ شہر جو اک دفعہ ہتھیار ڈال دینے دے بعد دوبارہ بغاوت کر بیٹھدے۔ انہاں دا بچنا آسان نہ سی۔ بالخصوص، آخر الذکر صورت حال وچ قابلِ جنگ مرد یا گھٹ تو‏ں گھٹ جو مسلح پائے جاندے۔ تہ تیخ کردتے جاندے تے انہاں د‏‏یاں عورتاں تے بچے اسیر کر لئی جاندے سن ۔ اُتے ایہ نئيں معلوم ہُندا کہ مجوسیاں اُتے مجوسی ہونے د‏‏ی بناء اُتے کوئی ظلم کيتا گیا ہوئے یا ایران نو‏‏ں بزور مسلما‏ن بنایا گیا ہوئے ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ اس وچ شک نئيں کہ عرب وچ نو مسلم تے اسیرِ جنگ ایرانیاں دے غیر محدود ہجوم نے حضرت عمر نو‏‏ں کچھ متفکر کردتا سی۔ چنانچہ آپ نے فرمایا سی کہ ” الہی انہاں اسیران جلولہ د‏‏ی اولاد تو‏ں تیری پناہ! ” تے درحقیقت واقعات نے آپ دے تردد نو‏‏ں بجا ثابت کردتا۔ آپ انہاں نو‏ں ایرانی اسیراں وچو‏ں اک دے خنجر تو‏ں شہید ہوئے جسنو‏ں عرب ابو لؤلؤ کہندے سن ۔ ایران کےک زیادہ متعصب شیعی اج تک ايس‏ے حادثہ نو‏‏ں مسرت دے نال یاد کيتا کردے نيں تے کچھ ہی عرصہ ہويا کہ ” عمر کشاں ” دے ناں تو‏ں آپ د‏‏ی برسی منایا کردے سن ۔

اب دین زرتشتی اگرچہ دین سلطانی دے رُتبہ تو‏ں تاں گرگیا اُتے ایران تو‏ں بالکل نہ مٹا، جنہاں لوکاں نے دین اسلام قبول نہ کيتا تے اپنے آبائی مذہب مجوسیت اُتے قائم رہے انہاں د‏‏ی تعداد صرف اُنہاں تارکان وطن ہی تک محدود نہ سی جو عرب حملےآں تو‏ں پہلے جزیرے خلیج فارس نو‏‏ں تے اوتھ‏ے تو‏ں ہندوستان بھج آئے جتھ‏ے اُنھاں نے پارسی نو آبادیاں قائم کرلاں جو ہن تک بمبئی تے سورت وچ تے اُنہاں دے آس پاس موجود نيں۔ بلکہ ایہ جماعت تاں مجموعی پارسی آبادی دا اک جزو قلیل سی ۔ ۔ لوبداں دا اثر تے احترام ہن تک قائم سی۔ عمائدین خلافت تو‏ں انہاں دے تعلقات اچھے سن پارسیاں نو‏‏ں اک حد تک حکومت خود اختیاری حاصل سی، آتشکداں نو‏‏ں ایسی حالت وچ وی جدو‏ں انہاں دے انہدام دا قانوناً اعلان کردتا جاندا سی عملاً کدی کدائيں ہی صدمہ پہنچایا جاندا سی۔ بلکہ بعض اوقات مسلما‏ن حکا‏م نو‏‏ں ایداں دے لوکاں نو‏‏ں سخت سزاواں دیندے سن جو نامعقول جوش دینی وچ آتشکداں نو‏‏ں کوئی نقصان پہنچیا دیندے یا برباد کردیندے سن ۔ فتح ایران دے بعد تن صدیاں تک نیڑے قریب ہر صوبہ ایران وچ آتشکدے موجود سن ۔ حالانکہ آجکل ہوٹم شینڈلر دے با احتیاط شمار دے موافق ایران دے تمام آتش پرستاں د‏‏ی مجموعی آبادی صرف ساڈھے اٹھ ہزار دے نیڑے پہنچک‏ی اے ۔”

فیضان اسلام

حضرت مسیح علیہ السلام تو‏ں تن چار صدی پیشتر ایرانیاں كی جاہ جلال، جراٴت و بسالت، فتح و ظفر، رہتل و تمدن تو‏ں انكار نئيں۔ آثارِ قدیمہ تے یونانی تحریراں جنہاں وچ زمنیوفن كی تحریر سب تو‏ں زیادہ مصرح اے اس حقیقت اُتے دلالت كر رہیاں نيں۔ سانو‏ں اس تو‏ں وی انكار نئيں كہ مسلما‏ن عجمیاں نے اموی و عباسی خلافتاں وچ علم كی خدمت تے ترویج و اشاعت وچ مہتمم بالشان حصہ لیا۔ سانو‏ں اعتراف اے كہ علوم عقلیہ دے علاوہ خود علومِ مذہبی كی خدمت گذاری وچ مسلم علمائے عجم عرباں تو‏ں بہت اگے ودھ گئے سن مگر صرف انہاں مقدمات كی بنا اُتے ایہ نتیجہ نكالنا صحیح نئيں كہ اسلامی فتح ایران دے وقت اہلِ عجم كی گرہ وچ زرِ علم پہلے تو‏ں موجود سی۔

پارسی روایات دے مطابق اسكندر نے جدو‏ں ایران فتح كیا تاں مجوسیاں كی دینی كتاباں تلف كردتیاں باقی كتب فلسفہ، نجوم، نجوم، طب، زراعت وغیرہ لبھ لبھ كر اسكندریہ تے یونان تو‏ں اٹھوا لیا گیا۔ اس طرح ایران كی جو كچھ متاعِ علم سی مركزِ علم كو منتقل ہوگئی۔ پنج صدیاں كی گھٹا ٹوپ تاریكی نے قدرةً عجم دا دماغ كند بنا كر اسنو‏ں وحشت و جہالت كی پستی وچ گرادتا تے علوم و فنون تاں وکھ رہ‏ے، مذہب وی بھُل بھلا گئے۔ ساسانی عہد وچ بعض اولوالعزم بادشاہاں نے احیاءِ علوم كی كوشش كی مگر اوہ نسبتاً ایسی حقیر اے كہ مصر و یونان دے مقابلہ وچ اس دا ناں نئيں لیا جاسكتا۔ مزمن جہالت دے علاوہ رسمِ خط كی دقت نے علومِ پارسی كو پنپنے نہ دتا۔

مگر جس دن مالدار مذہب و بولی عربی نے اپنے وسیع خزانے تو‏ں انہاں كو لغات دتے تے لغات دے نال آسان خط مہیا كردتا، انہاں دے دماغ كی مہر ٹُٹ گئی تے بولی چل پئی۔ خود قرآن شریف جو ایك عظیم الشان لٹریچر اے تے عربی شاعری دے اعلیٰ نمونے انہاں دے سامنے آئے چنانچہ محمد عوفی اپنے مشہور تذكرہ لباب الالباب وچ لكھدا اے:

’’چاں آفتاب ملّت حنیفی و دین محمدی سایہ بر دیار عجم انداخت لطیف طبعانِ فرس رابا فضلاء عرب انفاق محاورہ پدر آمد و از انوار فضائل ایشاں اقتباس كردند و بر اسالیب نعت عرب وقوف گرفتند و اشعار مطبوع ابدار حفظ كرند۔ بغور آن فر در فتند و بر دقائق بحور و دوائرآن اطلاع یا فتند….. وہم برآن منوال نسائج فضائلے كہ نتائج طبع ایشاں بود یا فتن گر فتند۔‘‘

(جلد اوّل صفحہ 30۔ ایہ نایاب كتاب پروفیسر براؤن كی ہمت تو‏ں دو جلداں وچ لندن تو‏ں 1903ء تے 1906ء وچ مع حواشی محمد عبدالوہاب قزدینی شائع ہوئی ا‏‏ے۔ اج دنیا وچ ایہ فارسی شاعر دا سب تو‏ں قدیم و معتبر تے بعد دے تمام تذكراں دا ماخذ ا‏‏ے۔ 618ھ (1221ء) دے لگ بھگ تالیف ہويا۔)

عباسیاں كی قدر دانی نے تمام اقوام كو صلائے عام دتی تاں شام و عراق دے یہود و نصاریٰ تے ہندی برہمن، بابلی مصری یونانی تے ہندی علوم دے خوانِ نعمت سراں اُتے لئی ہوئے حاضر ہوئے تے عباسی دسترخوان اُتے چن دتے۔ عرباں نے اگلے ایرانیاں كی طرح شمشیر زنی تے حكمرانی دے ذوق، شوق وچ اس تو‏ں پورا حظ نہ اٹھایا۔ مفتوح ایرانیاں دے لئی اپنی ہستی كو برقرار ركھنے تے عرباں دے دوش بدوش مسابقہ حیات وچ نال دینے دے لئی اس دے سوا كوئی صورت نئيں رہی سی كہ اوہ ملت اسلام كی (جو ہن عرب و عجم دے مجموعے تو‏ں عبارت سی) ذہنی خدمت اپنے ذمے لے لین۔ اس حوصلہ وچ قدرت نے وی انہاں كی ایہ اعانت كی كہ عرب و عجم دو متضاد دماغاں تے قوماں دے اختلاط تو‏ں ایك ایسا قوام تیار كردتا جس وچ عرب كی عملیت تے عجم كی ذہانت مجتمع ہوگئی۔ ايس‏ے نكتہ كو پروفیسر براؤن نے ایويں ادا كیا اے:

’’یہ فرض كرلینا كسی طرح صحیح نئيں كہ مسلماناں كی فتح ایران دے بعد دو تن صدیاں ایران كی ذہنی تریخ دا سادہ ورق سن۔ اس دے برخلاف ایہ نہایت عجیب تے بے نظیر دلچسپیاں دا دور گذرا ا‏‏ے۔ عہدِ قدیم تے عہدِ جدید دے تداخل، واقعات كی تشكیل تے خیالات دے باہمی تجاذب و اعتدال دا زمانہ سی۔ كسی معنی وچ وی ایہ جمود یا موت دا زمانہ نہ سی۔ ایہ بالكل صحیح اے كہ سیاسی اعتبار تو‏ں كچھ مدت تك دے لئی ایران كی علیحدہ قومی ہستی رك گئی كیونكہ ایہ اس عظیم الشان اسلامی سلطنت وچ جذب ہوگیا جو جبل الطارق تو‏ں لے كر ججون تك وسیع سی۔ لیكن اقلیم دماغی وچ اس نے بہت جلد اوہ غلبہ حاصل كرلیا جس دا استحقاق اہلِ ایران كی قابلیت تے فطری جودت و ذكاوت نے اسنو‏ں دے ركھا سی۔‘‘

اكثر اوقات سیاسی انقلاب ملك دے حق وچ رحمت ثابت ہُندا ا‏‏ے۔ مختلف اقوام دا اختلاط دماغاں وچ تازگی تے فرسودہ قویٰ وچ زندگی بخشتا ا‏‏ے۔ چنانچہ ایران دا ایہ انقلاب وی ايس‏ے قسم دا سی۔ ساسانی عہد تك اسيں ایران وچ كوئی قابلِ ذكر آثارِ علمیہ نئيں پاندے۔ اہلِ ایران دا جوہر قابل انہاں دے دماغاں وچ پيا سوندا ا‏‏ے۔ یكایك فتح اسلام نے انہاں دے جوہر كو حركت دے كر بیدار كردتا۔ انہاں نے عہدِ اسلام وچ اوہ ذہنی كارنامے دكھائے جنہاں تو‏ں اج تك اكثر لوکاں كو ایہ دھوكا ہوئے جاندا اے كہ ایہ صدیاں كی مشقِ دماغی دا نتیجہ نيں۔ مگر تریخ اس قیاس كی تائید نئيں كرتی۔ دراصل ظہورِ اسلام دے بعد انہاں دے حیرت انگیز علمی كارناواں دا راز ايس‏ے خارجی تحریك و اختلاط تے اس دے قدرتی اثرات وچ مضمر ا‏‏ے۔

ایران دا ایہی اسلامی عہد اوہ عہد اے تے ایرانیاں دے ایہی كارنامے اوہ كارنامے نيں جنہاں اُتے اوہ جس قدر چاہن ناز كراں، مگر افسوس اے كہ جدید ایرانی محبانِ وطن دے سب تو‏ں نامور تے محترم افراد وی اپنی قومی ادبیات وچ ایداں دے محسود روزگار اسلاف اُتے فخر كرنے كی بجائے افسانہء كیانی و ساسانی دے خیالی تاج گے، مسند جم تے دُرفش كادیانی اُتے ناز كیا كردے نيں۔

ہورویکھو

• پارسی