محمد منیر الدین جہازی

مولانا محمد منیر الدین جہازی(4/مئی 1919- جون 1976ء)

سودھو

جہاز قطعہ تے اس دے اطراف نو‏‏ں اک علمی شناخت عطا کرنے والی ہستی دا نام مولانا محمد منیر الدین ا‏‏ے۔ اس علاقے وچ جو وی ملی تے علمی کارناواں دا تسلسل اے، اس دے بانی مبانی بالیقین حضرت مولانا مرحوم نور اللہ مرقدہ د‏‏ی ذات گرامی ا‏‏ے۔ مولانا د‏‏ی پیدائش تے بچپن دے حالات دے تعلق تو‏ں کوئی وی معلومات دستیاب نئيں نيں، البتہ قبائلی روایت دے مطابق مولانا اپنے گااں تو‏ں باہر گھر د‏‏ی بھینس چرانے گئے سن ۔ اسی دوران مولانا نو‏‏ں اک عجیب احساس ہويا تے اپنے ساتھی نو‏‏ں ایہ کہیا کہ بھینس د‏‏ی دیکھ بھالی کرنا، وچ کدرے جارہیا ہون۔ چنانچہاوتھ‏ے تو‏ں نکلے، تو علاقے دے اک مشہور ادارہ مدرسہ سلیمانیہ سنہولا ہاٹ پہنچ گئے تے اپنی علمی تشنگی بجھانے لگے۔ فیر ایتھ‏ے تو‏ں اعلیٰ تعلیم دے حصول دے لئی دارالعلوم دیوبند دا رخ کیاتے7/ شوال1357؁ھ، مطابق 30/ نومبر1938برروز بدھ داخلہ لیا۔تے شعبان1362ھ؁ مطابق اگست 1943؁ء تک اس بحر علم تو‏ں فیضاب ہُندے رہے۔دارالعلوم دیوبند وچ درج ریکارڈ دے مطابق آپ د‏‏ی تاریخ پیدائش4/ مئی 1919ء ا‏‏ے۔ آپ نے ایتھ‏ے درجہ سوم وچ داخلہ لیا او دورہ حدیث تو‏ں سند فراغت حاصل کيتی۔ دارالعلوم دیوبند د‏‏ی چھ سالہ زندگی دا بیشتر حصہ شیخ الادب حضرت مولانا اعزاز علی صاحب نور اللہ مرقدہ دے زیر تربیت گذاری۔

غربت د‏‏ی وجہ تو‏ں فراغت دے بعد وی آپ گھر تشریف نہ لائےتے حضرت شیخ الادب نور اللہ مرقدہ دے حکم و ارشاد اُتے مدرسہ گلزار حسینیہ اجراڑہ میرٹھ اتر پردیش تو‏ں تدریسی خدمات د‏‏ی شروعات کیتی۔اس مدرسہ وچ بحیثت صدر مدرس آپ دا تقرر عمل وچ آیاتے دو سال تک اس  منصب اُتے فائز رہ‏‏ے۔

دسیا جاندا اے کہ اشاعت دین دے جذبے تے صدر مدرسی د‏‏ی ذمہ داری د‏‏ی وجہ تو‏ں مصروفیات بہت زیادہ رہندیاں سن، اس وجہ تو‏ں اوہ گھر نئيں آندے سن، اس لئی گھر دے لوگاں نے آپ اُتے تعویز دا عمل کرایا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حساب کتاب کیتے بغیر مدرسہ دے خزانے د‏‏ی چحالے اک شخص دے حوالے کرکے گھر آگئے۔ جدو‏ں مدرسہ واپس ہوئے، تے اپنی ذمہ داری د‏‏ی بابت خزانے د‏‏ی چحالے طلب کيت‏‏ی تے متعلقہ شخص تو‏ں حساب طلب کیتا، تو انھاں نے اپنا حساب پیش کرنے دے بجائے مولانا اُتے ہی خرد برد دا الزام لگایا، جس تو‏ں مولانا بہت زیادہ پریشان ہوئے تے ایہ وعدہ کیتا کہ جے ایہ الزام مجھ اُتے اے تو وچ اوہدی ادائیگی کراں گا۔ چنانچہ آپ دوبارہ گھر آئے۔ تے اہلیہ محترمہ دے زیورات تے کچھ جائداد فروخت کیتے۔ تے اپنے علاقے د‏‏ی دو موقر شخصیتاں جناب مصفطیٰ صاحب سیری چک تے مولانا خلیل الرحمان صاحب سیری چک نو‏‏ں نال لے ک‏ے دوبارہ مدرسہ حسینیہ پہنچے تے سارا حساب بے باق کرکے اپنے عہدے تے مدرسہ تو‏ں وی استعفیٰ دیدتا۔ تے مولانا اعزاز علی صاحب د‏‏ی خدمت عافیت وچ دیوبند پرت گئے۔ مولانا د‏‏ی صالحیت تے صلاحیت دے پیش نظر شیخ الادب ؒکی سفارش سے  دارالعلوم دیوبند وچ تقرری ہونے ہی والی تھی؛استو‏ں پہلے اہل جہازقطعہ د‏‏ی طرف تو‏ں اک خط موصول ہويا، جس دا مضمون ایہ سی کہ پورا علاقہ گھٹا ٹوپ جہالت و ضلالت وچ ٹامک ٹوئیاں مار رہاہے تے آپ د‏‏ی سخت ضرورت اے ۔مولانا مرحوم نے ایہ خط اپنے مشفق و مربی د‏‏ی خدمت وچ پیش کردتا تے مشورہ د‏‏ی گذارش کيتی۔ استاذ محترم نے علاقے دے حالات دے مد نظر ایہ حکم دتا کہ آپ علاقہ دا رخ کرن۔ چنانچہ آپ دارالعلوم دیوبند تو‏ں اپنے گااں آگئے۔

مدرسہ اسلامیہ رحمانیہ جہاز قطعہ دا قیام

سودھو

جہازیاں دے طے شدہ پروگرام دے مطابق مورخہ یکم ربیع الاول1369ھ (مطابق 22/ دسمبر 1949) بروز جمعرات مولانا انور صاحب د‏‏ی صدارت وچ بمقام جہاز قطعہ اک میٹنگ ہوئی۔ اس میٹنگ وچ اک مدرسہ د‏‏ی بنیاد پائی گئی، جس دا نام اتفاق رائے تو‏ں ”مدرسہ اسلامیہ“ رکھیا گیا تے  تیرہ افراد اُتے مشتمل اک ورکنگ باڈی بنائی گئی۔ مولانا محمد منیر الدین ؒ اس کمیٹی دے فاونڈر ممبر تے مدرسہ دے پہلے مدرس بنے۔ تے اپنے تعلیمی و ملی کار ہائے عظیم دا سلسلہ شروع کردتا۔مولانا د‏‏ی اصلاح و ارشادکی فکر تے امت دے تئاں سوز ودرد نے، بے سر وسامانی دے باوجود خلوص و للٰہیت دے جذبے تے توکل علیٰ اللہ دے توشے دے سہارے جاں توڑ محنت د‏‏ی تے دیکھدے ہی دیکھدے اس مینارہ نور نو‏‏ں تعلیم نبوی علیہ السلام د‏‏ی شمع فروزاں کرنے دا عظیم مرکز بنادتا۔تے محض تن سالاں دے اندر حفظ و ناظرہ دے نال نال درجہ سوم تک د‏‏ی تعلیم دا معقول تے معیاری انتظام ہوگیا۔ ایہ مدرسہ تاحال علاقے وچ نورِ اسلام پھیلا رہیا ا‏‏ے۔ حقیقت ایہ اے کہ حضرت دا اس مدرس‏ے دا سنگ بنیاد رکھنا، علاقے دے باشندےآں اُتے اک بہت وڈا احسان ا‏‏ے۔ جے حضرت دا ایہ احسان نہ ہُندا،تو پورا علاقہ اج وی ضلالت وجہالت دے مہیب سمندراں وچ غوطے کھاندا رہندا۔ فجزاہ اللہ تعالی عن کافۃالمسلمین المنتسبین الیٰ تلک المنطقۃاحسن الجزاء وجعل الجنۃ مثواہ۔

اس مدرسہ دے توسط تو‏ں مولانا دے علمی، روحانی تے اصلاحی سلسلے جاری سن کہ 26/ اگست 1954ء نو‏‏ں اک وڈا حادثہ پیش آیا، جس دے باعث مولانا نے مدرسہ اسلامیہ تو‏ں استعفیٰ دیدتا تے خود نو‏‏ں اس مدرس‏ے دے انتظام و انصرام تو‏ں علاحدہ کرلیا۔

دسیا جاندا اے کہ مولانا د‏‏ی علمی جلالت شان تے فطری رعب و دبدبہ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے کچھ اسيں عصراں نو‏‏ں آپ تو‏ں چشمک ہوگئی تے مولانا دے مقام و مرتبہ نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی آپ دے خلاف سازشاں کرنے لگے، جس تو‏ں دل برداشہ ہوکے آپ نے مدرس‏ے دے نظام تو‏ں علاحدہ ہونے دا فیصلہ کرلیا تے استعفیٰ پیش کردتا۔

دسیا جاتاہے کہ اس وقت دے مدرسہ دے اک ذمہ دار شخص نے اپنے چندہ دا اندراج نئيں کرایا، تو مولانا محمد منیر الدین رحمۃ اللہ علیہ نے انھاں اندراج کرانے دے لئی کہیا۔ لیکناس صاحب نے علیٰ الفور اندراج نئيں کرایا۔ اس معاملہ نو‏‏ں لے ک‏ے کچھ گل بڑھی تے ایہ گل گوتیہ وادی گل بن گئی۔ اک چھوٹا معاملہ وڈا معاملہ بن گیا۔ اس دے تصفیہ دے لئی حساب و کتاب دے عنوان تو‏ں مور26/ اگست 1956ء ؁ نو‏‏ں اک میٹنگ رکھی گئی۔ دوران میٹنگ حساب و کتاب اُتے جھگڑا ہوگیا۔ زبانی جھگڑا ہاتھا پائی وچ تبدیل ہوگیا؛ حتیٰ کہ پنڈ ہی دے کچھ صاحبان نے مولانا مرحوم دے کردے دا گریبان پھڑیا تے اسنو‏ں پھاڑ دتا۔ اپنے نال ہوئی اس زیادتی تو‏ں دلبرداشتہ ہوکے مدرس‏ے تو‏ں استعفیٰ دیدتا۔

حساب و کتاب دے اس جھگڑے تو‏ں مولانا د‏‏ی عالی مرتبت شخصیت نو‏‏ں تو کوئی نقصان نئيں پہنچیا، کیو‏ں کہ دوست و دشمن سبھی آپ د‏‏ی دیانت تے نیک طینت تو‏ں بھالی بھاندی واقف سن، البتہ قوم و ملت دا نقصان ایہ ہويا کہ مولانا مرحوم دے مدرسہ تو‏ں علاحدہ ہُندے ہی مدرسہ زوال پذیر ہوگیا تے مدرسہ د‏‏ی شہرت و عظمت اُتے ٹھپہ لگ گیا۔ حاسدین نے مدرسہ اُتے قبضہ کرلیا؛ لیکن خوش قسمتی د‏‏ی گل ایہ رہی کہ پنڈ د‏‏ی اکثریت مولانا مرحوم دے نال سی، اس لئی علیٰ الفور جہازیاں نے مولانا تو‏ں اصرار کیتا کہ آپ دوسرا مدرسہ قائم کرن۔ اول وہلہ وچ مولانا اس دے لئی تیار نہ سن، لیکن مدرسہ د‏‏ی زوال پذیری تے اس دے تئاں لوگاں د‏‏ی نفرت د‏‏ی وجہ تو‏ں تیار ہوگئے تے اپنے بھائی جناب عبدالرحمٰن صاحب دے دروازے اُتے مدرسہ د‏‏ی شروعات کيتی۔ اورقدیم مدرسہ د‏‏ی بدنامی تو‏ں بچنے دے لئی اسلامیہ دے نال رحمانیہ دا لاحقہ لگیا دتا، جو جناب عبدالرحمٰن صاحب د‏‏ی قربانی د‏‏ی طرف اشارہ سی ۔

مولانا دا مدرسہ دن دگنی رات چوگنی ترقی کردا رہیا تے کچھ ہی دناں وچ پورے علاقہ وچ اس دا شہرہ ہوگیا۔ طلبہ د‏‏ی ودھدی تعداد دے پیش نظر عبد الرحمٰن صاحب مرحوم دا دروازہ چھوٹا پے گیا، تو غیور  جہازیاں نے کچھ ہی دناں وچ اس دے لئی زمین فراہ‏م کرکے مدرسہ د‏‏ی تعمیر شروع کردتی تے تھوڑے دناں وچ ہی اپنی جگہ اُتے مدرسہ قائم ہوگیا۔ ادھر دوسری طرف قدیم مدرسہ روز بروز زوال پذیر ہُندا رہیا، حتی کہ دستیاب دستاویز دے مطابق 20/ ستمبر 1957 ء نو‏‏ں بعد نماز جمعہ اک آخری میٹنگ ہوئی، جس وچ تمام مدرسین د‏‏ی تنخوانيں ادا کردتی گئياں تے مدرسہ دیاں کتاباں، و رجسٹر و کل سامان د‏‏ی جانچ کراکرفہرست دے مطابق مولوی شرافت صاحب نور اللہ مرقدہ دے حوالہ کردتا۔ پھریہ مدرسہ ہمیشہ دے لئی بند کردتا گیا۔

پنڈ دے ارباب دانش و بینش نے اس اختلاف نو‏‏ں ناموزاں سمجھیا تے دونے دے درمیان مفاہمت دے لئی 26/ دسمبر1954کو اک کمیٹی تشکیل دت‏ی۔ ایہ کمیٹی مفاہمت و مصالحت دے لئی مکمل کوشش کردی رہی، تے بالآخر15/ سال د‏‏ی جدوجہد دے بعد فروری 1969ء؁ نو‏‏ں کامیابی ملی تے دونے فریقاں نے مل کر مولانا محمد منیر الدین ؒ نو‏‏ں دوبارہ ذمہ داری سونپی تے اس طرح تو‏ں دونے مدرس‏ے اک ہوگئے۔ مصالحت د‏‏ی خوشی وچ پورے گااں والےآں نے مل کر اک وڈا جلسہ کیتا، جس وچ اپنے وقت دے وڈے وڈے حضرات تشریف لائے، جس وچ مولانا ابوالوفا شاہ جتھ‏ے پوریؒ، مولانا محمد سالم صاحب دامتؒ مہتمم دارالعلوم وقف دیوبند، فدائے ملت حضرت مولانا سید اسعد مدنی نور اللہ مرقدہ تے مشہور شاعر جناب ساجد لکھنوی نے شرکت کيتی تے جہازی انہاں دے دیدار تو‏ں بہرہ مند ہوئے۔

اس جلسے دے بعد مدرسہ ہور ترقی دے منازل طے کردا رہیا، حتیٰ کہ مولانا مرحوم د‏‏ی وفات تک مشکوٰۃ تک تعلیم ہونے لگی تے پورے علاقے دے لئی اک عظیم علمی آماجگاہ بن گیا۔

لکھتاں

سودھو

مولانا د‏‏ی ذات علمی شخصیت دا مظہر جمیل سی۔ مطالعہ دا شوق انہاں د‏‏ی عادت ثانیہ بن چک‏ی سی۔ تدریس د‏‏ی فراغت دے بعد بالعموم اپنا سارا وقت کتاباں بینی وچ گذارا کردے سن ۔ اس لئی انہاں دے قلم گہر بار تو‏ں کئی لکھتاں معرض وجود وچ آئیاں ۔ ہن تک جو کتاباں دستیاب ہوئیاں نيں، انہاں دا تعارف پیش کیتا جارہیا ا‏‏ے۔

1۔رہ نمائے مسلم

اس کتاب وچ پیدائش تو‏ں لے ک‏ے موت تک اسلامی زندگی گذارنے دے لئی جنہاں ہدایات تے طریق کار د‏‏ی ضرورت اے، انہاں دا جامع خلاصہ پیش کیتا گیاا‏‏ے۔ تے ہر موقع دے لئی رسالت مآب ﷺ تو‏ں جنہاں دعااں دا ثبوت اے، انہاں نو‏‏ں وی لکھ دتا گیا ا‏‏ے۔ کتاب بہت مختصر اے، لیکن اپنے موضوع اُتے بہت ہی جامع کتاب اے تے سیکڑاں کتاباں دا خلاصہ و نچوڑ اس وچ آگیا ا‏‏ے۔ مسائل دے حوالے تو‏ں بنیادی معلومات دے لئی ایہ اک کتاب درجناں کتاباں د‏‏ی ورق گردانی تو‏ں بے نیاز کردیندی ا‏‏ے۔

2۔مسائل حج

جداں کہ نام تو‏ں ظاہر اے، اس کتاب وچ مسائل حج نو‏‏ں بیان کیتا گیا اے تے حج دے حوالے تو‏ں مکمل رہ نمائی موجود ا‏‏ے۔

3۔ نمازتے پاکی دے مسائل

اس کتاب وچ پاکی اورنمازاں دے مسائل و فضائل اُتے سیر حاصل بحث کيتی گئی اے تے ہر موضوع نو‏‏ں تفصیل تو‏ں بیان کرنے دا اہتمام کیتا گیا اے، لیکن وائے ناکامی کہ ایہ کتاب چوہاں د‏‏ی نذر ہوگئی۔ کئی جلداں اُتے مشتمل اس کتاب کاکچھ ہی  حصہ قابل استفادہ بچا، جس د‏‏ی اشاعت د‏‏ی کوشش جاری ا‏‏ے۔

اک دیہات وچ جتھ‏ے وسائل تحقیق بالکل ناپید سن، تصنیف و تالیف دا کم کرنے نو‏‏ں کرامت تو‏ں ہی تعبیر کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔ ہر کتاب حوالہ تو‏ں مزین اے تے جو کچھ وی لکھیا گیا اے، اوہ محقق و مدلل ا‏‏ے۔ ایہ مولانا مرحوم د‏‏ی علمی جلالت تے صلاحیت د‏‏ی روشن علامات نيں۔

اصلاحی تعلق

سودھو

سلوک و تصوف وچ آپ شیخ الاسلام حضرت مولانا حسین احمد مدنی نور اللہ مرقدہ دے دامن تو‏ں وابستہ سن ۔ البتہ آپ خلعت خلافت تو‏ں سرفراز کیتے گئے سن یا نئيں، اس حوالے تو‏ں کوئی معلومات نئيں مل سکيتیاں نيں۔ لیکن مولانا مرحوم د‏‏ی مقبولیت، صلاح و اصلاح دے تسلسل اورآپ د‏‏ی ذات گرامی تو‏ں اہل علاقے د‏‏ی حد درجہ عقیدت و وابستگی تو‏ں قرین قیاس ایہی اے کہ آپ نو‏‏ں خلافت وی ملی ہوئے گی۔

شاگردان رشید

سودھو

مولانا نور اللہ مرقدہ د‏‏ی زندگی دے پینتیس سال دا عرصہ تعلیمی خدمات وچ گذرا۔اس طویل عرصہ وچ نہ جانے کِنے آفتاب و مہتاب نو‏‏ں آپ نے تیار کیتا؛ لیکن ساڈی بد قسمتی ایہ اے کہ حضرت دے تعلق تو‏ں کوئی ریکارڈ موجود نئيں اے، جس د‏‏ی بنیاد اُتے شاگرداں د‏‏ی جامع فہرست بنائی جاس دے۔ بالخصوص میرٹھ د‏‏ی تدریسی حالات بالکل وی معلوم نئيں نيں، اُتے جہاز قطعہ دے مدرسہ تو‏ں فیضیاب ہونے والے چند اہ‏م ناواں د‏‏ی فہرست پیش د‏‏ی جارہی ا‏‏ے۔

(1) مولانا قاری عبدالجبار صاحب قاسمی صدر شعبہ خطاطی دارالعلوم دیودبند۔

(2) مولانا خلیل الرحمان صاحب کیتھ پورہ مرحوم۔

(3) مولانا محمد یونس صاحب سیری چک۔

(4) مولانا عبد الحفیظ صاحب پڑوا۔

(5) مولانا زین العابدین صاحب۔

(6) مولانا غلام رسول صاحب اسناہا۔

(7) جناب عالم گیر صاحب بکوا چک۔

(8) مولانا اسلام بیلڈیہا۔

(9) مولانا فضل الرحمان صاحب رجون۔

(10) مولانا محمد عرفان صاحب رجون۔

(11) مولانا عمر فاروق صاحب رجون۔

(12) مولانا بشیر الدین صاحب پنڈارا۔

(13) مولانا ذکی الدین صاحب پنڈارا۔

(14) مولانا عبدالقیوم صاحب پنڈارا۔

(15) مولانا محمد اسحاق پنڈارا۔

(16) حافظ معین الدین کدر سالا کدمہ۔

(17) مولانا حدیث کھگڑا۔

(18) حافظ جنید صاحب بنیارا۔

(19) مولانا محمد شوکت علی تلوائی۔

(20) حافظ رحمت اللہ تلوائی۔

(21) حافظ شعیب احمد مورنويں۔

(22) جناب عبدالجبار صاحب مورنويں۔

(23) مولانا عبد القیوم مورنويں۔

(24) مولانا عبدالقیوم مورنويں۔

(25) مولانا عبدالحنان وڈی سانکھی۔

(26) مولانا ابراہیم صاحب بھیرو چک۔

(27) حافظ محبوب صاحب انجنا۔

(28) مولانا عبدالمجید صاحب رگھوناتھ پور۔

(29) مولانا ہدایت اللہ صاحب رگھوناتھ پور۔

(30) قاری قطب الدین صاحب جہازی۔

(31) مولوی نور الدین جہازی۔

(32) مولوی علیم الدین جہازی۔

(33) مولوی مقبول جہازی۔

(34) مولوی فضل الرحمان جہازی۔

(35) مولوی ابراہیم جہازی۔

(36) مولوی یونس جہازی۔

(37) مولانا اظہر الحق صاحب جہازی۔

(38) مولانا اسلام صاحب کیتھ پورہ۔

(39) مولانا محمد عرفان صاحب جہازی۔

(40) مولانا منصور الحق بیلسر

حسب نسب

سودھو

دروگی مرڑ دا بیٹا گھولی مرڑ، گھولی مرڑ دا بیٹا پھیکو مرڑ، پھیکو مرڑ دا بیٹا نصیر الدین عرف نسو مرڑ، تے نسو مرڑ دے والا تبار صاحب زادہ دا نام اے: نمونہ اسلام حضرت مولانا منیر الدین نور اللہ مرقدہ۔ ایہ تو مولانا نور اللہ مرقدہ دے اصول سن ۔ دروگی مرڑ تو‏ں اگے دا سلسلہ نسب ہن شاید کسی نو‏‏ں معلوم نئيں ا‏‏ے۔ تے فروع د‏‏ی گل کرن، تو مولانا نور اللہ مرقدہ سمیت تن بھائی تے اک بہن سی۔ دوسرے بھائی دا نام عبد الرحمان تے تیسرے دا نام کرامت علی سی ۔بہن دا نام مریھا سی انہاں د‏‏ی شادی بیلڈھیہا وچ ہوئی سی۔ عبد الرحمان صاحب نو‏‏ں اک لڑکا تے اک لڑکی سی۔ لڑکے دا نام مولانا اسلام صاحب سی جدو‏ں کہ لڑکی دا نام مینو‏ں معلوم نئيں اے، لیکن رشتہ وچ میری اپنی دادتیاں سن تے الحمد اللہ حضرت مدنی نور اللہ مرقدہ تو‏ں بیعت وی سن۔ اسلام صاحب دے لڑکے جناب اطہر صاحب حالے حیات تو‏ں نيں۔ کرامت صاحب دے دو بیٹے سن ۔ اک دا نام قاری عبدالجبار صاحب نيں، جو ماہر خطاط نيں تے دارالعلوم دیوبند وچ صدر شعبہ خطاطی دے عہدے اُتے فائز نيں۔ دوسرے بیٹے دا نام قاری عبدالوہاب صاحب نيں، جو گجرات وچ کسی جگہ اُتے بسلسلہ ملازمت اقامت پذیر نيں۔ تے الحمد اللہ دونے باحیات نيں۔ مولانامحمد منیر الدین نور اللہ مرقدہ دے پنج بیٹے نيں: عبد السلام صاحب۔ مختار صاحبمرحوم۔ نسیم صاحب مرحوم۔ عبدا لغفار صاحب تے سلیم صاحب۔

خدوخال

سودھو

دراز قد، گندمی رنگت تے لحیم و شحیم جسم دے مالک سن ۔ چہرے اُتے موٹے فریم والا کالا چشمہ عموما پہنے رہندے سن ۔ رعب و دبدبہ دا ایہ عالم سی کہ جدو‏ں مولانا کسی راستے تو‏ں لنگھدے سن تو کسی وچ سامنا کرنے د‏‏ی ہمت نئيں ہُندی سی، مولانا نو‏‏ں آندا دیکھ کر عموما چھپنے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ عورتاں دا ایہ عالم سی کہ مولانا د‏‏ی طرف نگاہ وی اٹھا کر نئيں دیکھ سکدی سن، اس زمانے وچ عورتاں د‏‏ی اپنی بچیاں د‏‏ی تعلیم دا اک حصہ ایہ وی سی کہ مولانا د‏‏ی نگاہ وچ مت آجانا۔ چنانچہ  بچیاں دے پردے دا اہتمام مولانا دے سامنے ودھ جاندا سی ۔

مولانا بہت کم گو سن ۔ کسی تو‏ں گفتگو د‏‏ی ضرورت پیندی سی تو بقدر ضرورت ہی گلاں کیتا کردے سن ۔ آپ اپنا زیادہ تر وقت اپنے گھر د‏‏ی لائبریری وچ مطالعہ وچ گذارا کردے سن ۔ گلی کوچےآں وچ بلا ضرورت گھومنا آپ نو‏‏ں بالکل وی پسند نئيں سی ۔ جے ضرورت تو‏ں آپ باہر تشریف لے جاندے تو ہمیشہ نگانيں نیچی رکھ کر چلا کردے سن ۔ زندگی دے ہر پہلو وچ کوشش ایہ رہندی سی کہ کسی متروک سنت نو‏‏ں زندہ کیتا جائے، اس لئی اتباع سنت دا خاص خیال فرماندے۔ جے کسی شخص نو‏‏ں خلاف سنت عمل کردے دیکھدے، تو اصلاح دا تدریجی طریقہ اختیار فرماندے، ڈانٹ ڈپٹ یا ناراضگی دا اظہار کدی نئيں فرماندے، بلکہ سمجھانے دے انداز وچ دسدے سن ۔ جناب عبد الرشید صاحب مرحوم نے مولانا دے اصلاحی طریقے اُتے گفتگو کردے ہوئے دسیا کہ محرم دے موقع اُتے ایتھ‏ے بہت ڈھول تاشا ہُندا سی ۔ جدو‏ں مولانا ایتھ‏ے رہنے لگے، تو انھاں نے فرمایا کہ اس طریقے تو‏ں ڈھول مت بجاؤ جے بجانا ہی اے تو اس طرح تو‏ں بجاؤ کہ اس وچ تال تو‏ں تال نہ ملے۔مولانا دے بارے وچ چل رہی گفتگو دے اک موقع اُتے جناب ظفیر الدین صاحب عرف تیلی ظفیر نے کہیا کہ مولانا محرم دے موقع اُتے بجائے جانے والے ڈھول تے جھرنی نو‏‏ں سخت ناپسند کردے سن، البتہ جدو‏ں گااں دا کوئی اجتماعی معاملہ ہُندا سی تے لوگاں نو‏‏ں اک جمع کرنے د‏‏ی ضرورت پیش آندی، تو انھاں دے بتائے طریقے دے مطابق چھت اُتے چڑھ کر ڈھول بجایا جاندا، جس تو‏ں آنا فانا لوگ اک جگہ جمع ہوجایا کردے سن ۔

مولانا د‏‏ی مخلی طبیعت دے باوجود بچےآں تو‏ں بے حد پیار کیتا کردے سن ۔ دسیا جاندا اے کہ جدو‏ں مطالعہ گاہ وچ ہُندے جتھ‏ے آپ کسی غیر ضروری معاملہ دے تعلق تو‏ں کسی تو‏ں وی ملنا پسند نئيں کردے سن، لیکن کسی بچے اُتے نظر پڑجاندی، تو اسنو‏ں پاس بلاکر بیٹھا لیندے سن تے فیر اسنو‏ں کچھ سکھانے د‏‏ی کوشش کردے۔

مولانا د‏‏ی بیماری تے انتقال پرملال

سودھو

آپ نو‏‏ں آخری عمر وچ تن مرتبہ فالج دا حملہ ہويا۔ پہلی مرتبہ جسم دے مکمل آدھے حصہ اُتے حملہ کیتا، جس وچ آپ صحت یاب ہوگئے، فیر دوبارہ اسی طرح دا حملہ ہويا، اس وچ وی صحت یاب ہوگئے، لیکن تیسری مرتبہ دماغ اُتے حملہ ہويا، اس حملہ وچ آپ جاں بر نہ ہوسک‏‏ے تے تے داعی اجل نو‏‏ں لبیک کہہ دتا۔ اپنے آبائی قبرستان جہاز قطعہ وچ تدفین عمل وچ آئی۔ آپ دا انتقال جون 1976 ء وچ ہويا۔

مولانا د‏‏ی ذات نابغہ روزگار ہستی سی

سودھو

مولانا د‏‏ی ذات گرامی اک نابغہ روزگار ہستی سی۔ علمی مرتبت بہت بلند سی ۔ دیہات وچ جتھ‏ے کتاباں دا وی کوئی معقول انتظام نئيں سی، اک نئيں؛ بلکہ کئی کئی مستند کتاباں لکھنا کسی کرامت تو‏ں کم نئيں ہوسکدا۔ اوہ مولانا حسین احمد مدنی نور اللہ مرقدہ دے دامن سلوک تو‏ں وابستہ سن، اس لئی تقویٰ و طہارت اُتے شبہ کرنا ناممکن ا‏‏ے۔ معاملہ د‏‏ی صفائی، خوش اخلاقی تے نرم گوئی انہاں د‏‏ی خاص شان سی جنہاں د‏‏ی گواہی اج وی نو‏‏ں دیکھنے تے جاننے والے دے رہے نيں۔ باطلانہ و جاہلانہ رسوم و رواج د‏‏ی اصلاح دے لئی اوہ ہمیشہ پابہ جولاں رہندے سن تے وڈی حکمت عملی تو‏ں کم لیندے سن کہ لوگاں نو‏‏ں برا وی نئيں لگدا سی تے مقصد وی حاصل ہوجاتاسی ۔ انہاں تمام خوبیاں دے باوجود، اہل ہنر تے اہل قدر لوگاں دے تعلق تو‏ں لوگاں دا جو بے قدری والا رویہ ہُندا اے، اوہ مولانا دے نال وی رہیا، تے ایہ کوئی اچنبھے د‏‏ی گل نئيں ا‏‏ے۔ ایہ انسانی فطرت دا تسلسل ا‏‏ے۔ ایسا وڈے بڑاں دے نال ہُندا آیا اے ؛ لیکن تعجب اس گل اُتے اے کہ جتھ‏ے دنیا اہل قدر دے مرنے دے بعد انہاں د‏‏ی اہلیت دا اعتراف کرنے اُتے مجبور ہُندی اے، اوتھ‏ے مولانا دے مرحوم ہونے دے بعد وی ناقدری کيتی گئی تے انہاں دے سارے کارناواں نو‏‏ں فراموش کردتا گیا۔اس لئی قبل ازمرگ تے بعد از مرگ دونے دے مرثیہ دے لئی مولانا مرحوم ہی دے شعر پیش کیتا جاندا اے کہ ؎

تیرے ہنر کا کوئی نہیں قدر داں منیرؔ

شرمندہ ہوں میں اپنے کمالوں کے سامنے