محمد تے آل محمد دے جیون بارے مختصر جانکاری

حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ

آنحضرت د‏‏ی ولادت باسعادت

آپ دے نوروجود دی خلقت اک روایت دی بنیاد اُتے حضرت آدم د‏‏ی تخلقیق تو‏ں ۹ لکھ برس پہلے تے دوسری روایت دی بنیاد اُتے ۴ ۔ ۵ لکھ سال پہلے ہوئی سی، آپ دا نوراقدس اصلاب طاہرہ، تے ارحام مطہرہ وچ ہوتاہواجب صلب جناب عبداللہ بن عبدالمطلب تک پہنچیا توآپ کاظہور تے شہودبشکل انسانی وچ بطن جناب ”آمنہ بنت وہب“ تو‏ں مکہ معظمہ وچ ہويا۔

آنحضرت د‏‏ی ولادت دے وقت حیرت انگیزواقعات دا ظہور

آپ د‏‏ی ولادت تو‏ں متعلق بوہت سارے ایداں دے اموررونماہوئے جوحیرت انگیزہاں۔ مثلاآپ د‏‏ی والدہ ماجدہ نوں بارحمل محسوس نئيں ہوااوروہ تولید دے وقت کثافتون تو‏ں پاک سن، آپ مختون تے ناف بریدہ سن آپ دے ظہورفرماندے ہی آپ دے جسم تو‏ں اک ایسانورساطع ہواجس تو‏ں ساری دنیاروشن ہوگئی، آپ نے پیداہُندے ہی دونے ہتھو‏ں نوں زمین پرٹیک کرسجدہ خالق اداکیا۔ پھرآسمان د‏‏ی طرف سربلندکر دے تکبیر کہی تے لاالہ الااللہ انا رسول اللہ بولی پرجاری کيتا۔

بروایت ابن واضح المتوفی ۲۹۲ ھء شیطان نوں رجم کيتاگیا تے اس کاآسمان پرجانابندہوگیا، ستارے مسلسل ٹوٹنے لگے تمام دنیا وچ ایسازلزلہ آیاکہ تمام دنیا دے کینسے تے ہور غیراللہ د‏‏ی عبادت کرنے دے تھ‏‏اںو‏اں منہدم ہوگئے ، جادواورکہانت دے ماہراپنی عقلاں کھوبیٹھے تے ان دے موکل محبوس ہوگئے ایداں دے ستارے آسمان پرنکل آئے جنہاں نو‏ں کسی کدی کسی نے دیکھانہ سی۔ ساوہ د‏‏ی اوہ جھیل جس د‏‏ی پرستش کيتی جاندی سی جوکاشان وچ اے اوہ خشک ہوگئی ۔ وادی سماوہ جوشام وچ اے تے ہزارسال تو‏ں خشک پئی سی اس وچ پانی جاری ہوگیا، دجلہ وچ اس قدرطغیانی ہوئی کہ اس کاپانی تمام علاقےآں وچ پھیل گیا محل کسری وچ پانی بھر گیااورایسازلزلہ آیاکہ ایوان کسری دے ۱۴ کنگرے زمین پرگرپئے تے طاق کسری شگافتہ ہوگیا، تے فارس د‏‏ی اوہ اگ جواک ہزارسال تو‏ں مسلسل روشن سی، فورابجھ گئی۔()

اسی رات نوں فارس دے عظیم عالم نے جسنو‏ں (موبذان موبذ)کہندے سن، خواب وچ دیکھاکہ تندوسرکش تے وحشی اونٹھ، عربی گھوڑےآں نوں کھچ رہے نيں تے انہاں نو‏ں بلادفارس وچ متفرق کررہے نيں، اس نے اس خواب کابادشاہ تو‏ں ذکرکیا۔ بادشاہ نوشیرواں کسری نے اک قاصد دے ذریعہ تو‏ں اپنے حیرہ دے نوں رنرنعمان بن منذرکوکہلابھیجاکہ ساڈے عالم نے اک عجیب وغریب خواب دیکھاہے توکسی ایداں دے عقلمنداور ہوشیار شخص نوں میرے پاس بھیج دے جواس د‏ی اطمینان بخش تعبیردے ک‏ے مینو‏ں مطمئن کرسک‏‏ے۔ نعمان بن منذرنے عبدالمسیح بن عمرالغسافی نوں جوبہت لائق تھابادشاہ دے پاس بھیج دیانوشیروان نے عبدالمسیح تو‏ں تمام واقعات بیان کيتے تے اس تو‏ں تعبیر د‏‏ی خواہش د‏‏ی اس نے وڈے غوروخوض دے بعد عرض کی”ائے بادشاہ شام وچ میراما وچ ”سطیح کاہی“ رہتاہے اوہ اس فن کابہت بڑاعالم اے اوہ صحیح جواب دے سکتاہے تے اس خواب د‏‏ی تعبیربتاسکتاہے نوشیرواں نے عبدالمسیح نوں حکم دیاکہ فوراشام چلاجائے چنانچہ روانہ ہوک‏ے دمشق پہنچااوربروابت ابن واضح ”باب جابیہ“ وچ اس تو‏ں اس وقت ملاجب کہ اوہ عالم احتضار وچ سی، عبدالمسیح نے کان وچ چیخ کراپنامدعا بیان کيتا۔ اس نے کہاکہ اک عظیم ہستی دنیا وچ آچک‏ی اے جدو‏ں نوشیرواں نوں نسل دے ۱۴ مردوزن حکمران کنگراں دے عدد دے مطابق حکومت کرچکياں گے تویہ ملک اس خاندان تو‏ں نکل جائے گا ثم” فاضت نفسہ“ ایہ کہہ ک‏ے اوہ مرگیا۔() ۔

آپ د‏‏ی ولادت تریخ

آپ د‏‏ی جم تریخ وچ اختلاف اے بعض مسلما‏ن ۲ ربیع الاول بعض ٦ ربیع الاول اہل تسنن ۱٧ ربیع الاول ۱ عام الفیل مطابق ۵٧۰ نوں صحیح سمجھدے نيں-

علامہ مجلسی علیہ الرحمة حیات القلوب ج ۲ ص ۴۴ وچ تحریرفرماندے نيں کہ علماء امامیہ کااس پراجماع واتفاق اے کہ آپ ۱٧ ربیع الاول ۱ عام الفیل یوم جمعہ بوقت شب یابوقت صبح صادق”شعب ابی طالب“ وچ پیداہوئے نيں، اس وقت انوشیرواں کسری د‏‏ی حکومت کابیالیسواں سال سی۔

آپ د‏‏ی پرورش وپرداخت تے آپ دابچپنا

مورخ ذاکرحسین لکھدے نيں کہ بروایندے آپ دے پیداہونے تو‏ں پہلے تے بروایندے آپ دوماہ دے وی نہ ہونے پائے سن کہ آپ دے والد ”عبداللہ“ کاانتقال بمقام مدینہ ہوگیاکیونجے اوتھے تجارت دے لئی گئے سن انھاں نے سوئے پنج اونٹھ تے چند بھیڑاں تے اک حبشی کنيز برکت (ام ایمن) دے تے کچھ ورثہ وچ نہ چھڈیا۔ حضرت آمنہ نوں حضرت عبداللہ د‏‏ی وفات کااتناصدمہ ہواکہ دُدھ خشک ہوگیا۔ چونکہ مکہ د‏‏ی آب وہوابچےآں دے چنداں موافق نہ سی اس واسطے نواح د‏‏ی بدوعورتاں وچو‏ں دُدھ پلانے دے واسطے تلاش کيتی گئی انا دے دستیاب ہونے تک ابولہب د‏‏ی کنیزک، ثوبیہ نے آنحضرت نوں تین چارمہینے تک دُدھ پلایا اقوام بدوکی عادت سی کہ سال وچ دومرتبہ بہاراورموسم خزاں وچ دُدھ پلانے تے بچے پالنے د‏‏ی نوکری د‏‏ی تلاش وچ آیاکردیاں سن آخرحلیمہ سعدیہ دے نصیبہ نے زورکیا تے وہ آپ نوں اپنے گھرلے گئياں تے آپ حلیمہ دے پاس پرورش پانے لگے۔() ۔

مینو‏ں اس تحریر دے اس جزء تو‏ں کہ رسول خدا نوں ثوبیہ تے حلیمہ نے دُدھ پلایا، اتفاق نئيں ا‏‏ے۔

مورخین کابیان اے کہ آپ وچ نموکی قوت اپنے سن نوں اعتبارسے بہت زیادہ سی جدو‏ں تن ماہ دے ہوئے توکھڑے ہونے لگے تے جب ست ماہ دے ہوئے توچلنے لگے، اٹھويں مہینے اچھی طرح بولنے لگے ،نويں مہینے اس فصاحت تو‏ں کلام کرنے لگے کہ سننے والےآں د‏‏ی حیرت ہُندی سی۔

آپ د‏‏ی سایہ رحمت مادری تو‏ں محرومی

آپ د‏‏ی عمرجب چھ سال د‏‏ی ہوئی توسایہ مادرس تو‏ں محروم ہوگئے آپ د‏‏ی والدہ جناب آمنہ بنت وہب حضرت عبداللہ د‏‏ی قبرکی زیارت دے لئی مدینہ گئی سن اوتھ‏ے انھاں نے اک ماہ قیام کيتا، جدو‏ں واپس آنے لگياں توبمقام ابواء (جوکہ مدینہ تو‏ں ۲۲ میل دورمکہ د‏‏ی جانب واقع اے ) انتقال فرماگئياں تے اوتھے دفن ہوئیاں آپ د‏‏ی خادمہ ام ایمن ، آپ نوں لے کرمکہ آئیاں ۔

(روضة الاحباب ۱ ص ٦٧) ۔

جب آپ د‏‏ی عمر ۸ سال د‏‏ی ہوئی توآپ دے دادا”عبدالمطلب“ دا ۱۲۰ سال د‏‏ی عمر وچ انتقال ہوگیا۔ عبدالمطلب کيت‏‏ی وفات دے بعد آپ دے وڈے چچاجناب ابوطالب تے آپ د‏‏ی چچی جناب فاطمہ بنت اسدنے فرائض تربیت اپنے اوپرعائدکيتے ۔اوراس شان تو‏ں تربیت د‏‏ی کہ دنیانے آپ دتی ہمدردی تے خلوص کالوہامان لیا عبدالمطلب دے بعدابوطالب وی خانہ کعبہ دے محافظ تے متولی تے سردارقریش سن حضرت علی فرماندے نيں کہ کوئی غریب اس شان کاسردارنئيں ہواجس شان وشوکت د‏‏ی سرداری میرے پدرمحترم نوں خدانے دتی سی() ۔

حضرت ابوطالب نوں حضرت عبدالمطلب کيت‏‏ی وصیت وہدایت

بعض مؤرخین نے لکھاہے کہ جدو‏ں حضرت عبدالمطلب کاوقت وفات نیڑے پہنچیا توانہاں نے آنحضرت نوں اپنے سینے تو‏ں لگایااورسخت گرایہ کیہ تے اپنے فرزندابوطالب د‏‏ی طرف متوجہ ہوکرفرمایاکہ” اے ابوطالب ایہ تیرے حقیقی بھائی کابیٹاہے اس دریگانہ د‏‏ی حفاظت کرنا، اسنو‏ں اپنا نورنظراورلخت جگرسمجھنا، اس دے تفقد وخبر گیری وچ نوں تاہی نہ کرنا تے دست وزبان تے جان ومال تو‏ں اس د‏ی اعانت کردے رہنا“ روضة الاحباب)

حضرت ابوطالب دے تجارتی سفرشام وچ آنحضرت د‏‏ی ہمراہی تے بحیرئہ راہب داواقعہ

حضرت ابوطالب جوتجارتی سفر وچ اکثرجایاکردے سن جدو‏ں اک دن روانہ ہونے لگے، توآنحضرت نوں جنہاں د‏‏ی عمراس وقت بروایت طبری وابن اثیر ۹ سال تے بروایت ابوالفداء وابن خلدون ۱۳ سال د‏‏ی سی، اپنے بال بچےآں وچ چھوڑدتا۔ تے چاہاکہ روانہ ہوجاواں ایہ دیکھ کرآنحضرت نے اصرارکیاکہ مینو‏ں اپنے ہمراہ لیندے چلئے آپ نے ایہ خیال کردے ہوئے کہ میربھتیجہ یتیم اے انہاں نو‏ں اپنے ہمراہ لے لیا تے چلدے چلدے جدو‏ں شہربصرہ دے قریہ کفرپہنچے جوکہ شام د‏‏ی سرحدپر ٦ میل دے فاصلہ پرواقع اے جواس وقت بہت وڈی منڈی سی تے اوتھ‏ے نسطوری عیسائی رہندے سن اوتھ‏ے انہاں دے اک نسطوری راہباں دے معبد دے پاس قیام کيتا راہباں نے آنحضرت تے ابوطالب د‏‏ی وڈی خاطرداری د‏‏ی پھرانہاں وچو‏ں اک نے جس کانام جرجیس تے کنیت ”ابوعداس“اورلقب بحیراراہب“ تھاآپ دے چہرہ مبارک تو‏ں آثارعظمت وجلالت تے اعلیٰ درجے دے کمالات عقلی تے محامداخلاق نمایاں دیکھ ک‏ے تے ان صفات تو‏ں موصوف پاکرجواس نے توریت تے انجیل تے دیگرکتب سماوی وچ پڑھی سن، پہچان لیاکہ ایہی پیغمبرآخرالزمان نيں، حالے اس نے اظہارخیال نہ کيتاتھاکہ ناگاہ لکئہ ابرکوسایہ فگنی کردے ہوئے دیکھیا، پھرشانہ کھلواکر مہرنبوت پرنگاہ کی، اس دے بعدفورا مہرنبوت کابوسہ لیااورنبوت د‏‏ی تصدیق کر دے ابوطالب تو‏ں کہاکہ اس فرزندارجمند کادین تمام عرب وعجم وچ پھیلے گا تے یہ دنیا دے بوہت سارے حصے کامالک بن جائے گا ایہ اپنے ملک نوں آزادکرائے گااوراپنے اہل وطن نوں نجات دلائے گا ائے ابوطالب اس د‏ی وڈی حفاظت کرنااوراس نوں اعداء دے شرسے بچانے د‏‏ی پوری نوں شش کرنا، دیکھوکدرے ایسانہ ہوکہ ایہ یہودیاں دے ہتھ لگ جائے پھراس نے کہاکہ میری رائے ایہ اے کہ تسيں شام نہ جاؤ تے اپنامال ایتھے فروخت کر دے مکہ واپس چلے جاؤ چنانچہ ابوطالب نے اپنامال باہرنکالاوہ حضرت د‏‏ی برکت تو‏ں آنافانا بہت زیادہ نفع پرفروخت ہوگیا تے حضرت ابوطالب واپس مکہ چلے گئے۔( ۔

جناب خدیجہ دے نال آپ د‏‏ی شادی خانہ آبادی

جب آپ د‏‏ی عمرپچس سال د‏‏ی ہوئی تے آپ دے حسن سیرت،آپ د‏‏ی راستبازی، صدق تے دیانت د‏‏ی عام شہرت ہوگئی تے آپ نوں صادق وامین کاخطاب دتا جاچکاتوجناب خدیجہ بنت خویلد نے جوانتہائی پاکیزہ نفس، خوش اخلاق تے خاندان قریش وچ سب تو‏ں زیادہ دولت مندسن ایداں دے حال وچ ابنی شادی دا پیغام پہنچایاجب کہ انہاں د‏‏ی عمرچالیس سالکيتی سی پیغام عقدمنظورہوااورحضرت ابوطالب نے نکاح پڑھیا(تلخیص سیرت النبی علامہ شبلی ص ۹۹ طبع لاہور ۱۹٦۵ ءء۔ مورخ ابن واضح المتوفی ۲۹۲ ء کابیان اے کہ حضرت ابوطالب نے جوخطبہ نکاح پڑھاتھا اس د‏ی ابتداء اس طرح سی۔ الحمدللہ الذی جعلنامن زرع ابراہیم وذریتہ اسماعیل الخ تمام تعرفاں اس خدائے واحددے لئی نيں جس نے سانو‏ں نسل ابراہیم تے ذریت اسماعیل تو‏ں قراردیاہے()

مؤرخین کابیان اے کہ حضرت خدیجہ کامہربارہ اونس سونا تے ۲۵ اونٹھ مقررہويا جسنو‏ں حضرت ابوطالب نے ايس‏ے وقت اداکردتا۔(مسلما‏ن عالم ص ۳۸ طبع لاہور) تواریخ وچ اے کہ جناب خدیجہ د‏‏ی طرف تو‏ں عقدپڑھنے والے انہاں دے چچاعمروابن اسداورحضرت رسول خداکی طرف تو‏ں جناب ابوطالب سن ۔(۔

اک روایت وچ اے کہ شادی دے وقت جناب خدیجہ باکرہ سن ایہ واقعہ نکاح ۵۹۵ کاہے ۔ مناقب ابن شہرآشوب وچ اے کہ رسول خدا دے نال خدیجہ کایہ پہلاعقدتھا ۔سیرت ابن ہشام ج ۱ ص ۱۱۹ وچ اے کہ جدو‏ں تک خدیجہ زندہ رہیاں رسول کریم نے کوئی عقدنئيں کيتا۔

کوہ حرا وچ آنحضرت د‏‏ی عبادت گذاری

تواریخ وچ اے کہ آپ نے ۳۸ سال د‏‏ی عمر وچ ” نوں ہ حرا“ جسنو‏ں جبل ثوربھی کہندے نيں نوں اپنی عبادت گذاری د‏‏ی منزل قراردیااوراس دے اک غار وچ بیٹھ کر جس د‏‏ی لمبائی چارہتھ تے چوڑائی ڈیڑھ ہتھ سی عبادت کردے سن تے خانہ کعبہ نوں دیکھ کرلذت محسوس کردے سن ایويں تودودو، چارچارشبانہ روزاوتھ‏ے رہاکردے سن لیکن ماہ رمضان سارے کاسارااوتھے گزراندے سن ۔

آپ د‏‏ی بعثت

مورخین کابیان اے کہ انحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ايس‏ے عالم تنہائی وچ مشغول عبادت سن کہ آپ دے کاناں وچ آوازآئی ”یامحمد“ آپ نے ادھرادھر دیکھیا کوئی دکھادی نہ دتا۔ پھرآوازآئی پھرآپ نے ادھرادھردیکھاناگاہ آپ د‏‏ی نظراک نورانی مخلوق پرپئی اوہ جناب جبرائیل سن انہاں نے کہیا کہ ”اقرا“ پڑھو، حضورنے ارشاد فرمایا”مااقراء-“ کيتاپڑھاں انہاں نے عرض کيتی کہ ” اقراء باسم ربک الذی خلق الخ“ پھرآپ نے سب کچھ پڑھ دتا۔

کیونجے آپ نوں علم قرآن پہلے تو‏ں حاصل سی جبرئیل دے اس تحریک اقراء کامقصدیہ سی کہ نزول قرآن د‏‏ی ابتداء ہوجائے اس وقت آ پ د‏‏ی عمرچالیس سال اک یوم سی اس دے بعدجبرئیل نے وضواورنمازکی طرف اشارہ کيتااوراس د‏ی تعدادرکعات د‏‏ی طرف وی حضورکومتوجہ کيتاچنانچہ حضوروالانے وضوکیااورنمازپڑھی آپ نے سب تو‏ں پہلے جونمازپڑھی اوہ ظہرکی سی پھرحضرت اوتھ‏ے تو‏ں اپنے گھرتشریف لیائے تے خدیجة الکبری تے علی ابن ابی طالب تو‏ں واقعہ بیان فرمایا۔ انہاں دونے نے اظہارایمان کيتااورنمازعصران دونے نے بجماعت اداکی ایہ اسلام د‏‏ی پہلی نمازجماعت سی جس وچ رسول کریم امام تے خدیجہ تے علی ماموم سن ۔

آپ درجہ نبوت پربدوفطرت ہی تو‏ں فائزسن، ۲٧ رجب نوں مبعوث برسالت ہوئے حیات القلوب کتاب المنتقی، مواہب اللدنیہ) ايس‏ے تریخ نوں نزول قرآن د‏‏ی ابتداء ہوئی۔

دعوت ذوالعشیرہ دا واقعہ تے اعلان رسالت ووزارت

بعثت دے بعد آپ نے تن سال تک نہایت رازداری تے پوشیدگی دے نال فرائض د‏‏ی ادائیگی فرمائی اس دے بعد کھلے بندےآں تبلیغ کاحکم آگیا”فاصدع بماتومر“ جوحکم دیاگیاہے اس د‏ی تکمیل کرو وچ اس مقام پر” تریخ ابوالفداء دے اس ترجمہ د‏‏ی لفظ بہ لفظ عبارت نقل کرتاہاں جسنو‏ں مولاناکریم الدین حنفی انسپکٹر مدارس پنجاب نے ۱۸۴٦ ءء وچ کیتا سی۔

”واضح ہوکہ تن برس تک پیغبرخدادعوت فطرت اسلام خفیہ کردے رہے مگر جدو‏ں کہ ایہ آیت نازل ہوئی ” وانذرعشیرتک الاقربین“ یعنی ڈریا اپنے کنبے والےآں نوں جوقریب رشتہ دے نيں اس وقت حضرت نے بموجب حکم خدا دے اظہارکرنادعوت کاشروع کيتابعد وچ نازل ہونے تو‏ں اس آیت دے پیغمبرخدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے علی تو‏ں ارشاد فرمایاکہ” ائے علی اک پیمانہ کھانے کامیرے واسطے تیارکرواوراک بکری کاپیراس پرچھوالے تے اک بڑاکانسہ دُدھ کامیرے واسطے لااورعبدالمطلب کيت‏‏ی اولادکومیرے پاس بلاکرلا تاکہ وچ اس تو‏ں کلام کراں تے سناواں انہاں نوں وہ حکم کہ جس پرجناب باری تو‏ں مامورہواہاں چنانچہ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے اوہ کھانا اک پیمانہ بموجب حکم تیارکر دے اولادعبدالمطلب نوں جوقریب چالیس آدمی دے سن بلايا، انہاں آدمیاں وچ حضرت دے چچا ابوطالب تے حضرت حمزہ تے حضرت عباس وی سن اس وقت جضرت علی نے اوہ کھانا جوتیارکیاتھالاکرحاضرکیا۔

سب کھاپی کرسیرہوگئے حضرت علی نے ارشاد کيتاکہ جوکھانا انہاں سب آدمیاں نے کھایاہے اوہ اک آدمی د‏‏ی بھکھ دے موافق سی اس اثناء وچ حضرت چاہندے سن کہ کچھ ارشاد کرن کہ ابولہب جلدبول اٹھااوریہ کہاکہ محمدنے بڑاجادوکیہ ایہ سندے ہی تمام آدمی وکھ وکھ ہوگئے سن ، چلے گئے پیغمبرخداکچھ کہنے نہ پائے سن ایہ حال دیکھ ک‏ے جناب رسالتماب نے ارشاد کيتاکہ ایے علی دیکھاتونے اس شخص نے کِداں د‏ی سبقت د‏‏ی مجھ نوں بولنے ہی نہ دیااب پھرکل نوں تیارکر جیساکہ اج کیندا سی تے پھران نوں بلاکرجمع کر_

چنانچہ حضرت علی نے دوسرے روزپھرموافق ارشاد آنحضرت دے اوہ کھاناتیارکر دے سب لوکاں نوں جمع کيتا، جدو‏ں اوہ کھانے تو‏ں فراغت پاچ دے اس وقت رسول اللہ نے ارشادکیاکہ ”تم لوکاں د‏‏ی بہت اچھی قسمت تے نصیب اے کیونجے ایسی چیز وچ اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں لایاہاں کہ اس تو‏ں تسيں نوں فضیلت حاصل ہُندی اے تے لے آیاہاں تواڈے پاس دنیاوآخرت وچ چنگا۔ خداتعالی نے مجھ نوں تواڈی ہدایت کاحکم فرمایاہے کوئی شخص تسيں وچو‏ں اس امرکااقتداء کر دے میرابھائی تے وصی تے خلیفہ بنناچاہتاہے اس وقت سب موجودتھے تے حضرت پراک ہجوم سی تے حضرت علی نے عرض کيتاکہ یارسول اللہ وچ آپ دے دشمناں نوں نیزہ ماراں گااوراکھاں انہاں نوں پھوڑاں گا تے پیٹ چیراں گا تے لتاں کٹاں گااورآپ کاوزیرہواں گا حضرت نے اس وقت علی مرتضی د‏‏ی گردن پرہتھ مبارک رکھ دے ارشادکیاکہ ایہ میرابھائی اے تے میراوصی اے تے میراخلیفہ اے تواڈے درمیان اس د‏ی سنواوراطاعت قبول کرو۔ ایہ سن کرسب قوم دے لوک ازروئے تمسخرے ہنس کرکھڑے ہوگئے تے ابوطالب تو‏ں کہنے لگے کہ اپنے بیٹے د‏‏ی گل سن تے اطاعت کریہ تینو‏ں حکم ہواہے ۔

حضرت رسول کریم شعب ابی طالب وچ (محرم ٧ ء بعثت

مورخین دابیان اے کہ جدو‏ں کفارقریش نے دیکھاکہ اسلام روزافزاں ترقی کرتاچلاجارہاہے توسخت مضطرب ہوئے پہلے توچندقریش دشمن سن ہن سب دے سب مخالف ہوگئے تے بروایت ابن ہشام وابن اثیروطبری ابوجہل بن ہشام، شیبة، عتبہ بن ربیعة، نصربن حارث، عاص بن وائل تے عقبہ بن ابی معیط اک گروہ دے نال رسول خدا دے قتل پرکمربنھ کرحضرت ابوطالب دے پاس آئے تے صاف لفظاں وچ کہاکہ محمدنے اک نويں مذہب کااختراع کيتاہے تے وہ ساڈے خدااں نوں ہمیشہ برابھلاکہاکردے نيں لہذا انہاں نو‏ں ساڈے حوالے کردوہم انہاں نو‏ں قتل کرداں یاپھرآمادہ جنگ ہوجاؤ حضرت ابوطالب نے اس وقت انھاں ٹالدتا تے وہ لوک واپس چلے گئے ورروسول کریم اپناکا‏م برابرکردے رہے چنددناں دے بعددشمن پھرآئے تے انھاں نے آکرشکایت کیت‏‏ی تے حضرت دے قتل پراصرارکیا حضرت ابوطالب نے آنحضرت تو‏ں واقعہ بیان کيتاانہاں نے فرمایاکہ اے چچا وچ جوکہتاہاں ،کہتارہواں گا وچ کِسے د‏‏ی دھمکی تو‏ں مرعوب نئيں ہوسکدا تے نہ کسی لالچ وچ پھنس سکتاہاں اگرمیرے اک ہتھ پرآفتاب تے دوسے پرماہتاب رکھ دیاجائے جدو‏ں وی وچ تعمیل حکم خداوندی تو‏ں بازنہ آاں گا وچ جوکرتاہاں حکم خداسنو‏ں کرتاہون، اوہ میرامحافظ اے ایہ سن کرحضرت ابوطالب نے فرمایاکہ ” بیٹاتم جوکردے ہوکردے رہو، وچ جدو‏ں تک زندہ ہاں تواڈی طرف کوئی نظراٹھاکرنئيں دیکھ سکدا تھوڑے عرصہ دے بعدبروایت ابن ہشام وابن ا ثیر، کفارنے ابوطالب تو‏ں کہیا کہ تسيں اپنے بھتیجے نوں ساڈے حوالے کردو اسيں اسنو‏ں قتل کرداں تے اس دے بدلے وچ اک نوجوان اسيں تو‏ں بنی مخزوم وچو‏ں لے لو حضرت ابوطالب نے فرمایاکہ تسيں بعیدازعقل گلاں کردے ہو، ایہ کدی نئيں ہوسکدا ایہ کیونجے ممکن اے کہ وچ تواڈے لڑ دے نوں لے کراس د‏ی پرورش کراں تے تم ساڈے بیٹے نوں لے کرقتل کردو۔ ایہ سن کر انہاں د‏‏ی آتش غضب تے برافروختہ ہوگئی تے وہ انہاں دے ستانے پربھرپورتل گئے حضرت ابوطالب نے اس دے ردعمل وچ بنی ہاشم تے بنی مطلب تو‏ں امدادچاہی تے دشمناں تو‏ں کہلابھیجاکہ کعبہ وحرم د‏‏ی قسم اگرمحمد دے پیر وچ تواڈی طرف تو‏ں کانٹحالے چبھاتو وچ سب نوں ہلاک کرداں گا حضرت ابوطالب دے اس کہنے پردشمن دے دلاں وچ اگ لگ گئی تے وہ آنحضرت دے قتل پرپوری طاقت تو‏ں تیارہوگئے۔

حضرت ابوطالب نے جدو‏ں آنحضرت د‏‏ی جان نوں غیرمحفوظ دیکھاتوفورا انہاں لوکاں نوں لے جنہاں نے حمایت کاوعدہ کیندا سی جنہاں د‏‏ی تعدادبروایت حیات القلوب چالیس سی۔ محرم ٧ بعثت وچ ”شعب ابی طالب“ دے اندرچلے گئے تے اس دے اطراف نو‏‏ں محفوظ کردتا۔

کفارقریش نے ابوطالب اس عمل تو‏ں متاثرہوکراک عہدنامہ مرتب کيتاجس وچ بنی ہاشم تے بنی مطلب تو‏ں مکمل بائیکاٹ کافیصلہ سی طبری وچ اے کہ اس عہدنامہ نوں منصوربن عکرمہ بن ہاشم نے لکھاتھاجس دے بعدہی اس کاہتھ شل ہوگیاتھا۔

تواریخ وچ اے کہ دشمناں نے شعب کاچاراں طرف تو‏ں بھرپورمحاصرہ کرلیاتھا تے انھاں مکمل قید وچ مقیدکردیاتھا اس قیدنے اہل شعب پروڈی مصیبت ڈآلی جسمانی تے روحانی تکلیف دے علاوہ رزق د‏‏ی تنگی نے انہاں نو‏ں تباہی دے کنارے پرپہنچادیااورنوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ اوہ دینداردرختاں دے پتے کھانے لگے نا‏تے ،کنبے والے اگرچوری چھپے کچھ کھانے پینے د‏‏ی چیزپہنچادیندے تے انہاں نو‏ں معلوم ہوجاتاتوسخت سزاواں دیندے ايس‏ے حالت وچ تن سال گزرگئے اک روایت وچ اے کہ جدو‏ں اہل شعب دے بچے بھکھ تو‏ں بے چین ہوکرچیختے تے چلاندے سن توپڑسیاں د‏‏ی نیندحرام ہوجاندی سی اس حالت وچ وی آپ پروحی نازل ہُندی رہی ، تے آپ کاررسالت انجام دیندے رہ‏‏ے۔

تین سال دے بعد ہشام بن عمربن حرث دے دل وچ ایہ خیال آیاکہ اسيں تے ساڈے بچے کھاندے پیندے تے عیش کردے نيں تے بنی ہاشم تے ان دے بچے فاقہ کشی کررہے نيں، ایہ ٹھیک نئيں اے پھراس نے تے چندآدمیاں نوں ہ‏م خیال بناکرقریش دے اجتماع وچ اس سوال نوں اٹھایا۔ ابوجہل تے ا سکی بیوی ”ام جمیل“ جسنو‏ں بزبان قرآن ”حمالة الحطب“کہاجاتاہے نے مخالفت کيتی لیکن عوام دے دل پسیج اٹھے ايس‏ے دوران وچ حضرت ابوطالب آگئے تے انہاں نے کہاکہ ”محمد“ نے بتایاہے کہ تسيں نے جوعہدنامہ لکھاہے اس دیمک چرگئی اے تے کاغذ دے اس حصہ دے سواجس پراللہ کانام اے سب ختم ہوگیاہے اے قریش بس ظلم د‏‏ی حدہوچک‏ی تسيں اپنے عہدنامہ نوں دیکھواگرمحمدکاکہناسچ ہوتوانصاف کرواوراگر جھوٹھ ہوتوجوچاہے کرو۔

حضرت ابوطالب دے اس کہنے پرعہدنامہ منگوایاگیااورحضرت رسول کریم دا ارشاداس دے بارے وچ من وعن صحیح ثابت ہواجس دے بعدقریش شرمندہ ہوگئے تے شعب کاحصارٹُٹ گیا۔

س دے بعدہشام بن عمربن حرث تے اس دے چارساتھی ،زبیربن ابی امیہ مخزومی تے مطعم بن عدی ابوالبختری بن ہشام، زمعہ بن الاسودبن المطلب بن اسدشعب ابی طالب وچ گئے تے ان تمام لوکاں نوں جواس وچ محصورتھے انہاں دے گھراں وچ پہنچادتا۔(تریخ طبری، تریخ کامل، روضة الاحباب)۔

مورخ ابن واضح المتوفی ۲۹۲ ء کابیان اے کہ اس واقعہ دے بعد” اسلم یومسئذخلق من الناس عظیم“ بوہت سارے کافرمسلم ہوگئے۔ ()_

آپ کامعجزہ شق القمر( ۹ بعثت )

ابن عباس، ابن مسعود،انس بن مالک، حذیفہ بن عمر، حبیربن مطعم کابیان اے کہ شق القمرکامعجزہ نوں ہ ابوقبیس پرظاہرہواسی، جدو‏ں کہ ابوجھل نے بوہت سارے یہودیاں نوں ہمراہ لاکرحضرت تو‏ں چاندکودوٹکڑے کرنے د‏‏ی خواہش ظاہرکی سی ایہ واقعہ چودھواں رات نوں ہواتھاجدو‏ں کہ آپ نوں موسم حج وچ شعب ابی طالب تو‏ں نکلنے د‏‏ی اجازت مل گئی سی اہل سیرلکھدے نيں کہ ایہ واقعہ ۹ ء بعثت کااے، اس معجزہ کاذکر”تریخ فرشتہ وچ وی اے حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام فرماندے نيں کہ ”مجب اعتقادوقوعہ“ اس معجزہ دے واقع ہونے پرایمان واجب ا‏‏ے۔( سفینة البحارج ۱ ص ٧۰۹) اس معجزہ کاذکرعزیزلکھنوی مرحوم نے کيتاخوب کيتاہے

معجزہ شق القمرکاہے ”مدینہ“ تو‏ں عیاں

مہ نے شق ہوکرلیاہے دین نوں آغوش وچ

آنحضرت صلعم د‏‏ی معراج جسمانی ( ۱۲ ئبعثت)

۲٧/ رجب ۱۲ بعثت د‏‏ی رات نوں خداوندعالم نے جبرئیل نوں بھیج کربراق دے ذریعہ آنحضرت صلعم نوں ”قاب قوسین“ د‏‏ی منزل پربلايا تے اوتھ‏ے علی بن ابی طالب د‏‏ی خلافت وامامت دے متعلق ہدایات داں (تفسیرقمی) ايس‏ے مبارک سفراورعروج نوں ”معراج“ کہاجاتاہے ایہ سفرام ہانی دے گھرسے شروع ہواتھاپہلے آپ بیت المقدس تشریف لے گئے پھراوتھ‏ے تو‏ں آسمان پرروانہ ہوئے منازل آسمانی نوں طے کردے ہوئے اک ایسی منزل پرپہنچے جس دے اگے جبرئیل کاجاناممکن نہ ہويا جبرئیل نے عرض کيتی حضورلودنوت لیلة لاحترقت“ ہن اگراک انگل وی اگے بڑہاں گاتوجل جاواں گا ۔

اگریک سرموئے برترروم

بنورتجلی بسوزد پرم

پھرآپ براق پرسواراگے ودھے اک منزل پربراق رک گیااورآپ ”رفرف“ پربیٹھ کراگے روانہ ہوگئے ایہ اک نوری تخت تھاجونور دے دریا وچ جارہاتھا ایتھ‏ے تک کہ منزل مقصودپرآپ پہنچ گئے آپ جسم سمیت گئے تے فوراواپس آئے قرآن مجید وچ ”اسری بعبدہ“ آیاہے عبدکالفظ اطلاق جسم تے روح دونے پرہوتاہے اوہ لوک جومعرادج روحانی دے قائل نيں اوہ غلطی پرہیاں (شرح عقائدنسفی ص ٦۸ ) معراج کااقراراوراس کااعتقادضروریات دین وچو‏ں اے حضرت امام صادق علیہ السلام فرماندے نيں کہ جومعراج کامنکرہواس کاہ‏م تو‏ں کوئی تعلق نئيں ()

اک روایت وچ اے کہ پہلے صرف دونمازاں واجب سن معراج دے بعدپنج وقت د‏‏ی نمازاں مقررہوئیاں۔

بیعت عقبہ اولی

اسی ۱۲ بعثت دے موسم حج وچ انہاں چھ آدمیاں وچو‏ں جوسال گذشتہ مسلما‏ن ہوکرمدینہ واپس گئے سن پنج آدمیاں دے نال ست آدمی مدینہ والےآں وچ سیاورآکرمشرف بااسلام ہوئے حضرت د‏‏ی حمایت کاعہدکیایہ بیعت وی ايس‏ے مکان عقبہ وچ ہوئی جومکہ تو‏ں تھوڑے فاصلہ پرشمال د‏‏ی جانب واقع اے، مورخ ابوالفداء لکھتاہے کہ اس عہدپربعیت ہوئی کہ خداکاکوئی شریک نہ کرو چوری نہ کرو،زنانہ کرو، اپنی اولادکوقتل نہ کرو، جدو‏ں اوہ بیعت کرچ دے توحضرت نے مصعب بن عمیربن ہاشم بن عبدمناف ابن عبدالعلاء نوں تعلیم قرآن تے طریقہ اسلام دسنے دے لئی مامورفرمایا الخ(تریخ ابوالفداء ج ۲ ص ۵۲) ۔

بیعت عقبہ ثانیہ ۱۳ بعثت

۱۳ بعثت دے ماہ ذی الحجہ وچ مصعب بن عمیر، ٧۳ مرداوردوعورتاں نوں مدینہ تو‏ں لے کرمکہ آئے تے انہاں نے مقام عقبہ پررسول کریم د‏‏ی خدمت وچ انہاں لوکاں نوں پیش کيتاوہ مسلما‏ن ہوچ دے سن انہاں نے وی حضرت د‏‏ی حمایت کاعہدکیااورآپ دے دست مبارک پربیعت کيتی، انہاں وچ اوس تے خزرج دونے دے افراد شامل سن ۔

ہجرت مدینہ

۱۴ بعثت مطابق ۲۲٦ وچ حکم رسول دے مطابق مسلما‏ن چوری چھپے مدینہ د‏‏ی طرف جانے لگے تے اوتھ‏ے پہنچ کرانہاں نے اچھی منزل حاصل کرلئی قریش نوں جب معلوم ہواکہ مدینہ وچ اسلام زورپکڑرہاہے تو”دارالندوہ“ وچ جمع ہوکریہ سوچنے لگے کہ ہن کيتاکرنا چاہیدا کسی نے کہاکہ محمدکوایتھے قتل کردیاجائے تاکہ انہاں کادین ہی ختم ہوجائے کسی نے کہاکہ جلاوطن کردیاجائے ابوجہل نے رائے دتی کہ وکھ وکھ قبیلے دے لوک جمع ہوکربیک ساعت انہاں پرحملہ کر دے انہاں نو‏ں قتل کرداں تاکہ قریش خون بہانہ لے سکن ايس‏ے رائے پربات ٹہرگئی، سب نے مل کرآنحضرت دے مکان کامحاصرہ کرلیاپروردگارکی ہدایت دے مطابق جوحضرت جبرئیل دے ذریعہ پہنچی آپ نے حضرت علی نوں اپنے بسترپرلٹادیااوراک مٹی دھول لے کرگھرسے باہرنکلے تے ان د‏‏ی اکھاں وچ جھونکتے ہوئے اس طرح نکل گئے جداں کفرسے ایمان نکل جائے علامہ شبلی لکھدے نيں کہ ایہ سخت خطرہ کاموقعہ سی جناب امیرکومعلوم ہوچکاتھا کہ قریش آپ دے قتل کاارادہ کرچ دے نيں تے اج رسول اللہ کابسترخواب گاہ قتل د‏‏ی زمین اے لیکن فاتح خیبر دے لیئے قتل گاہ فرش گل سی (سیرةالنبی ومحسن اعظم ص ۱٦۵) ۔

صبح ہُندے ہُندے دشمن دروازہ توڑکرداخل خانہ ہوئے توعلی نوں سوتاہواپایا پوچھامحمدکتھے نيں؟ جواب دیاجہاں نيں خداکی امان نيں طبری وچ اے کہ علی تلوارسونت کرکھڑے ہوگئے تے سب گھرسے نکل بھجے احیاء العلوم غزالی وچ اے کہ علی د‏‏ی حفاظت دے لئی خدانے جبرئیل تے میکائیل نوں بھیج دیاتھا ایہ دونے ساری رات علی د‏‏ی خواب گاہ کاپہرہ دیندے رہے حضرت علی کافرماناہے کہ مینو‏ں شب ہجرت ورگی نیند ساری عمرنہ آئی سی ۔ تفاسیر وچ اے کہ اس موقع دے لئی آیت ” ومن الناس من یشری نفسہ مرضات اللہ“ نازل ہوئی اے الغرض آنحضرت دے روانہ ہُندے ہی حضرت ابوبکرنے انہاں کاپیچھاکیہ تسيں نے رات دے اندھیرے وچ ایہ سمجھ کر کوئی دشمن آرہاہے اپنے قدم تیزکردئیے پیر وچ ٹھوکرلگی خون جاری ہوگیاپھرآپ نے محسوس کيتا کہ ابن ابی قحافہ آرہے نيں آپ کھڑے ہوگئے پیر صحیح بخاری ج ۱ حصہ ۳ ص ٦۹ وچ اے کہ رسول خدانے ابوبکربن ابی قحافہ تو‏ں ایہ قیمت ناقہ خریدا۔ تے مدارج النبوت وچ اے کہ حضرت ابوبکرنے دوسودرہم د‏‏ی خریدی ہوئی اونٹنی آنحضرت دے ہتھ نوسودرہم د‏‏ی فروخت د‏‏ی اس دے بعدیہ دونے غارثورتک پہنچے ایہ غارمدینہ د‏‏ی طرف مکہ تو‏ں اک گھنٹہ د‏‏ی راہ پرڈھائی یاتین میل جنوب د‏‏ی طرف واقع اے اس پہاڑکی چوٹی تقریبااک میل بلندہے سمندراں اوتھ‏ے تو‏ں دکھادی دیتاہے(تلخیص سیرت النبی ص ۱٦۹ وزرقانی)۔

یہ حضرات غار وچ داخل ہوگئے خدانے ایساکیاکہ غار دے منہ پرببول کادرخت اگادیامکڑی نے جالاتناکبوترنے انڈادتا،اورغار وچ داخلہ کاشبہ نہ رہیا، جدو‏ں دشمن اس غارپرپہنچے تووہ ایہی سب کچھ دیکھ کرواپس ہوگئے (عجائب القصص صفحہ ۲۵٧ وچ اے کہ ايس‏ے موقع پرحضرت نے کبوترکوخانہ کعبہ پرآکربسنے د‏‏ی اجازت دی۔ اس تو‏ں پہلے ہور پرندےآں د‏‏ی طرح کبوتربھی اوپرسے گذرنئيں سکتاتھا۔

مختصریہ کہ یکم ربیع الاول ۱۴ ء بعثت یوم پنجشنبہ بوقت شب قریش نے آنحضرت دے گھرکامحاصرہ کيتاتھاصبح تو‏ں کچھ پہلے ۲/ ربیع الاول یوم جمعہ نوں غارثور وچ پہنچے یوم یکشنبہ ۴/ ربیع الاول تک غار وچ رہے حضرت علی آپ لوکاں دے لئی رات وچ کھاناپہنچاندے رہے تے یہ چاراں لوک معمولی راستہ چھوڑکربحیرئہ قلزم دے کنارے مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے کفارمکہ نے انعام مقررکردیاتھاکہ جوشخص آپ نوں زندہ پکڑکرلائے گایاآپ کاسرکاٹ کرلائے گاتوسواونٹھ انعام وچ دئیے جاواں گے اس پرسراقہ بن مالک آپ د‏‏ی کھوج لکاتاہواغارتک پہنچااسنو‏ں دیکھ کرحضرت ابوبکررونے لگے ۔ توحضرت نے فرمایاروندے کیو‏ں ہو” خدا ساڈے نال اے “ سراقہ نیڑے پہنچاہی تھاکہ اس کاگھوڑابابزانوزمین وچ دھنس گیااس وقت حضرت روانگی دے لئی برآمدہوچ دے سن اس نے معافی منگی حضرت نے معافی دیدی گھوڑازمین تو‏ں نکل آیاوہ جان بچاکربھجیا تے کافراں تو‏ں کہہ دیاکہ ميں نے بہت تلاش کيتامگرمحمدکاسراغ نئيں ملدا ہن داوہی صورتاں ہین ۔”یازمین وچ سماگئے یاآسمان پراڑگئے۔“

تحویل قبلہ

ماہ شعبان ۲ ہجری وچ بیت المقدس د‏‏ی طرف تو‏ں قبلہ کارخ کعبہ د‏‏ی طرف موڑدیاگیا قبلہ چونکہ عالم نماز وچ بدلاگیااس لئی آنحضرت کانال حضرت علی دے علاوہ تے کسی نے نئيں دتا کیونجے اوہ آنحضرت دے ہرفعل وقول نوں حکم خداسمجھدے سن ايس‏ے لئی آپ مقام فخر وچ فرمایاکردے سن انامصلی القبلتین وچ ہی اوہ ہوہ جس نے اک نمازبیک وقت دوقبلاں د‏‏ی طرف پڑھی۔

تبلیغی خطوط

حضرت نوں حالے صلح حدبیہ دے ذریعہ تو‏ں سکو‏ن نصیب ہواہی سی کہ آپ نے ٧ ہجری وچ اک مہربنوائی جس پر”محمد رسول اللہ“ کندہ کرایا اس دے بعد شاہان عالم نوں خطوط لکھے انہاں دناں عرب دے اردگردچاروڈی سلطنتاں قائم سن : ۱ ۔ حکومت ایران جس دااثروسط ایشیا تو‏ں عراق تک پھیلیا ہویا سی۔

۲ ۔ حکومت روم جس وچ ایشیائے نوں چک ،فلسطین،شام تے یورپ دے بعض حصے شامل سن ۔ ۳ ۔ مصر۔ ۴ ۔ حکومت حبش جومصری حکومت دے جنوب تو‏ں لے ک‏ے بحیرئہ قلزم دے مغربی علاقےآں پرتھا۔ حضرت نے بادشاہ حبش نجاشی ، شاہ روم قیصرہرقل، گورنرمصرجریح ابن میناقبطی عرف مقوقش ، بادشاہ ایران خسروپرویزاورگورنریمن باذان، والی دمشق حارث وغیرہ دے ناں خطوط روانہ فرمائے۔

آپ دے خطوط کامختلف بادشاہاں پرمختلف اثرہويا، نجاشی نے اسلام قبول کرلیا، شاہ ایران نے آپ کاخط پڑھ کرغیظ وغضب دے تحت خط دے ٹکڑے اڑا دے قاصد نوں کڈ دتا ، تے گورنریمن نے لکھاکہ مدینہ دے دیوانہ (آنحضرت) نوں گرفتارکر دے میرے پاس بھیجدے اس نے دوسپاہی مدینہ بھیجے تاکہ حضورکوگرفتار کرن حضرت نے فرمایا، جاؤتم کيتاگرفتارکروگے توانو‏‏ں خبربھی تمہارابادشاہ انتقال کرگیا، سپاہی جویمن پہنچے توسناکہ شاہ ایران داعی اجل نوں لبیک کہہ چکاہے آپ د‏‏ی اس خبردہی تو‏ں بوہت سارے کافرمسلما‏ن ہوگئے۔ قیصرروم نے آپ دے خط د‏‏ی تعظیم د‏‏ی گورنرمصرنے آپ دے قاصدکی وڈی مدارات د‏‏ی تے بوہت سارے تحفاں سمیت اسنو‏ں واپس کردتا۔ انہاں تحفاں وچ ماریہ قبطیہ(زوجہ آنحضرت)اوران د‏‏ی ہمشیرہ شیريں (زوجہ حسان بن ثابت) اک دلدل نامی جانوربرائے حضرت علی، یعفورنامی درازگوش مابورنامی خواجہ سراشامل سن ۔

اصحاب داتاریخی اجتماع تے تبلیغ رسالت د‏‏ی آخری منزل

حضرت علی د‏‏ی خلافت دااعلان

یہ اک مسلمہ حقیقت اے کہ خلاق عالم نے انتخاب خلافت نوں اپنے لئی مخصوص رکھاہے تے اس وچ لوکاں کادسترس نئيں ہونے دتا۔ فرماتاہے : ربک یخلق مایشاء ویختارماکان لہم الخیرة سبحان اللہ تعالی عمایشرکون ۔

تمہارارب ہی پیداکرتاہے تے جس نوں چاہتاہے (نبوت وخلافت) دے لئی منتخب کرتاہے یادرہے کہ انسان نوں نہ انتخاب کاکوئی حق اے تے نہ اوہ اس وچ خدا دے شریک ہوسکدے نيں (پ ۲۰ رکوع ۱۰) ایہی وجہ اے کہ اس نے اپنے تمام خلفاء آدم تو‏ں خاتم تک خود مقررکيتے نيں تے ان کااعلان اپنے نبیاں دے ذریعہ تو‏ں کرایاا‏‏ے۔(روضة الصفا، تریخ کامل، تریخ ابن الوری، عرائس ثعلبی وغیرہ) تے اس وچ تمام انبیاء دے کردارکی موافقت کااتنالحاظ رکھاہے کہ تریخ اعلان تک وچ فرق نئيں آنے دتا۔ علامہ مجلسی وعلامہ بہائی لکھدے نيں کہ تمام انبیاء نے خلافت کااعلان ۱۸/ ذی الحجہ نوں کیاہے(جامع عباسی واختیارات مجلسی) مورخین کااتفاق اے دے آنحضرت صلعم نے حجة الوداع دے موقع اُتے ۱۸/ ذی الحجہ نوں بمقام غدیرخم حکم خداسنو‏ں حضرت علی دے جانشین ہونے کااعلان فرمایاا‏‏ے۔

حجة الوداع

حضرت رسول کریم صلعم ۲۵/ ذی قعدہ ۱۰ ء ہجری نوں حج آخر دے ارادہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے ۴/ ذی الحجہ نوں مکہ معظمہ پہنچے آپ دے ہمراہ آپ د‏‏ی تمام بیبیاں تے حضرت سیدہ سلام اللہ علیہاسن روانگی دے وقت ہزاراں صحابہ د‏‏ی تعداداک لکھ چوبیس ہزارہوگئی حضرت علی یمن تو‏ں مکہ پہنچے حضورصلعم نے فرمایاکہ تسيں قربانی تے مناسک حج وچ میرے شریک ہوئے۔ اس حج دے موقع پرلوکاں نے اپنی اکھاں تو‏ں آنحضرت صلعم نوں مناسک حج اداکردے ہوئے دیکھااورمعرکة الاراء خطبے سنے جنہاں وچ بعض گلاں ایہ سن ۔

۱ ۔ جاہلیت دے زمانہ دے دستورکچل ڈالنے دے قابل نيں۔ ۲ ۔ عربی نوں عجمی تے عجمی نوں عربی پرکوئی فضیلت نئيں۔ ۳ ۔ مسلما‏ن اک دوسرے دے بھائی نيں۔ ۴ ۔ غلا وچ کاخیال ضروری ا‏‏ے۔ ۵ ۔ جاہلیت دے تمام خون معاف کردئیے گئے۔ ٦ ۔جاہلیت دے تمام واجب الاداسود باطل کردئیے گئے۔

غرضکہ حج تو‏ں فراغت دے بعدآپ مدینہ دے ارادہ تو‏ں ۱۴/ ذی الحجہ نوں روانہ ہوئے اک لکھ چوبیس ہزاراصحاب آپ دے ہمراہ سن جحفہ دے نیڑے مقام غدیر پرپہنچدے ہی آیہ بلغ کانزول ہويا آپ نے پالان اشترکامنبربنایااوربلاکوحکم دیاکہ ”حی علی خیرالعمل“ کہہ کرآوازاں داں مجمع سمٹ کرنقطہ اعتدال پرآگیا آپ نے اک فصیح وبلیغ خطبہ فرمایاجس وچ حمدوثنا دے بعداپنی افضلیت کاافرارلیااورفرمایاکہ وچ تسيں وچ دوگرانقدرچیزاں چھڈے جاتاہاں اک قرآن تے دوسرے میرے اہلبیت ۔

اس دے بعد علی نوں اپنے نزدیک بلاکردونے ہتھو‏ں تو‏ں اٹھایااوراتنابلندکیاکہ سفیدی زیربغل ظاہرہوگئی پھرفرمایا”من کنت مولاه فهذاعلیٰ مولاه جس کا وچ مولاہ ہاں اس دے ایہ علی مولاہاں خدایاعلیٰ جدھرمڑاں حق نوں اسی طرف موڑدینا پھرعلی دے سرپرسیاہ عمامہ باندھالوکاں نے مبارکبادیاں دینی شروع کيتياں سب آپ د‏‏ی جانشینی تو‏ں مسرورہوئے حضرت عمرنے وی نمایاں لفظاں وچ مبارکباددی جبرئیل نے وی بزبان قرآن اکمال دین تے اتمام نعمت کامژدہ سنایا۔

سیرہ حلبیہ وچ اے کہ ایہ جانشینی ۱۸/ ذی الحجہ نوں واقع ہوئی اے نورالابصارصفحہ ٧۸ وچ اے کہ اک شخص حارث بن نعمان فہری نے حضرت دے عمل غدیرخم پراعتراض کيتاتواسی وقت آسمان تو‏ں اس پراک پتھرگراوروہ مرگیا۔

واضح ہوکہ اس واقعہ غدیرکوامام المحدثین حافظ ابن عبدہ نے اک سوصحابہ تو‏ں اس حدیث غدیرکی روایت کيتی اے امام جزری وشافعی نے ايس‏ے صحابیاں تو‏ں امام احمدبن حنبل نے تیس صحابیاں تو‏ں تے طبری نے پچھترصحابیاں تو‏ں روایت کيتی اے علاوہ اس دے تمام اکابراسلام مثلاذہبی صنعائی تے علی القاری وغیرہ اسنو‏ں مشہوراورمتواترمندے نيں ( منہج الوصول صدیق حسن ص ۱۳ تفسیرثعلبی فتح البیان صدیق حسن جلد ۱ ص ۴۸) ۔

واقعہ مباہلہ

نجران یمن وچ اک مقام اے اوتھ‏ے عیسائی رہندے سن تے ہاں اک بڑاکلیساتھا آنحضرت صلعم نے انہاں نو‏ں وی دعوت اسلام بھیجی ، انھاں نے تحقیق حالات دے لئی اک وفدزیرقیادت عبدالمسیح عاقب مدینہ بھیجیا اوہ وفدمسجدنبوی دے صحن وچ آکرٹہریا حضرت تو‏ں مباحثہ ہوامگروہ قائل نہ ہوئے حکم خدانازل ہويا ” فقل تعالوا ندع انباء نا “ الخ ائے پیغمبران تو‏ں کہدوکہ دونے اپنے بیٹےآں اپنی عورتاں تے اپنے نفساں نوں لاکرمباہلہ کرن ۔ چنانچہ فیصلہ ہوگیا تے ۲۴/ ذی الحجہ ۱۰ نوں پنجتن پاک جھوٹھیاں پرلعنت کرنے دے لئی نکلے نصاری دے سردارنے جونہی انہاں د‏‏ی شکلاں دیکھو کانپنے لگیا تے مباہلہ تو‏ں بازآیا۔ خراج دینامنظور کيتا جزیہ دے کررعایابنناقبول کرلیا(معراج العرفان ص ۱۳۵ ، تفسیربیضاوی ص ٧۴) ۔

سرورکائنات دے آخری لمحات زندگی

حجة الوداع تو‏ں واپسی دے بعد آپ د‏‏ی اوہ علالت جوبروایت مشکواة خیبر وچ دتے ہوئے زہر دے کروٹ لینے تو‏ں ابھراکردی سی مستمرہوگئی آپ علیل رہنے لگے بیماری د‏‏ی خبر دے عام ہُندے ہی جھوٹھے مدعی نبوت پیداہونے لگے جنہاں وچ مسیلمہ کذاب ،اسودعنسی، طلیحہ، سجاح زیادہ نمایاں سن لیکن خدانے انہاں نو‏ں ذلیل کيتا ايس‏ے دوران وچ آپ نوں اطلاع ملی کہ حکومت روم مسلماناں نوں تباہ کرنے کامنصوبہ تیارکررہی اے آپ نے اس خطرہ دے پیش نظرکہ کدرے اوہ حملہ نہ کرداں اسامہ بن زیدکی سرکردگی وچ اک لشکربھیجنے کافیصلہ کيتا تے حکم دیاکہ علی دے علاوہ اعیان مہاجروانصاروچو‏ں کوئی وی مدینہ وچ نہ رہے تے اس روانگی پراِنّا زور دیاکہ ایہ تک فرمایا”لعن اللہ من تخلف عنہا“ جواس جنگ وچ نہ جائے گااس پرخداکی لعنت ہوئے گی اس دے بعدآنحضرت نے اسامہ نوں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں تیار کر دے روانہ کيتا انہاں نے تن میل دے فاصلہ پرمقام جرف وچ کیمپ لگایااوراعیان صحابہ کاانتظارکرنے لگے لیکن اوہ لوک نہ آئے ۔ مدارج النبوت جلد ۲ ص ۴۸۸ وتریخ کامل جلد ۲ ص ۱۲۰ وطبری جلد ۳ ص ۱۸۸ وچ اے کہ نہ جانے والےآں وچ حضرت ابوبکروحضرت عمربھی سن ۔ مدارج النبوت جلد ۲ ص ۴۹۴ وچ اے کہ آخرصفر وچ جدو‏ں کہ آپ نوں شدیددردسرتھا آپ رات دے وقت اہل بقیع دے لئی دعاکی خاطر تشریف لے گئے حضرت عائشہ نے سمجھاکہ میری باری وچ کِسے تے بیوی دے اوتھ‏ے چلے گئے نيں ۔ اس پروہ تلاش دے لئی نکلاں توآپ نوں بقیع وچ محودعاپایا۔

اسی سلسہ وچ آپ نے فرمایاکیااچھاہُندا ائے عائشہ کہ تسيں میرے تو‏ں پہلے مرجاندیاں تے میں تواڈی اچھی طرح تجہیزوتکفین کردا انہاں نے جواب دیاکہ آپ چاہندے نيں میں مرجاواں توآپ دوسری شادی کرلو۔ ايس‏ے کتاب دے ص ۴۹۵ وچ اے کہ آنحضرت د‏‏ی تیمارداری آپ دے اہل بیت کردے سن ۔

اک روایت وچ اے کہ اہل بیت نوں تیمارداری وچ پِچھے رکھنے د‏‏ی نوں شش کيتی جاندی سی۔

واقعہ قرطاس

حجة الوداع تو‏ں واپسی پربمقام غدیرخم اپنی جانشینی کااعلان کرچ دے سن ہن آخری وقت وچ آپ نے ایہ ضروری سمجھدے ہوئے کہ اسنو‏ں دستاویزی شکل دیداں اصحاب تو‏ں کہاکہ مینو‏ں قلم ودوات تے کاغذ دیدو تاکہ وچ تواڈے لئی اک ایسا نوشتہ لکھ داں جوتوانو‏‏ں گمراہی تو‏ں ہمیشہ ہمیشہ بچانے دے لئی کافی ہوئے ایہ سن کر اصحاب وچ باہمی چہ می گوئیاں ہونے لگياں لوکاں دے رحجانات قلم ودوات دے دینے د‏‏ی طرف دیکھ ک‏ے حضرت عمرنے کہا”ان الرجل لیهجرحسبناکتاب الله“ ایہ مرد ہذیان بک رہاہے ساڈے لئی کتاب خداکافی اے صحیح بخاری پ ۳۰ ص ۸۴۲ علامہ شبلی لکھدے نيں روایت وچ ہجرکالفظ اے جس دے معنی ہذیان دے نيں ۔۔۔۔

حضرت عمرنے آنحضرت دے اس ارشادکو ہذیان تو‏ں تعبیرکیندا سی(الفاروق ص ٦۱) لغت وچ ہذیان دے معنی بیہودہ گفتن یعنی بکواس دے نيں()

شمس العلماء مولوی نذیراحمددہلوی لکھدے نيں ”جن دے دل وچ تمنائے خلافت چٹکیاں لے رہی سی انہاں نے تودھینگامستی تو‏ں منصوبہ ہی چٹکیو‏ں وچ اڑادتا تے مزاحمت د‏‏ی ایہ تاویل د‏‏ی کہ ساڈے ہدایت دے لئی قرآن بس کرتاہے تے چونکہ اس وقت پیغمبرصاحب دے حواس برجانہاں نو‏ں نيں۔

کاغذ،قلم ودوات کالیانا کچھ ضروری نئيں خداجانے کيتاکیالکھوادین گے ۔ (امہات الامة صفحہ ۹۲) اس واقعہ تو‏ں آنحضرت نوں سخت صدمہ ہويا تے آپ نے جھنجلیا ک‏ے فرمایاقومواعنی میرے نوں لو‏‏ں ہٹ اٹھیا کرچلے جاؤ نبی دے روبروشوروغل انسانی ادب نئيں اے علامہ طریحی لکھدے نيں کہ خانہ کعبہ وچ پنج افراد نے حضرت ابوبکر،حضرت عمر،ابوعبیدہ ،عبدالرحمن ،سالم غلام حذیفہ نے متفقہ عہدوپیمان کیندا سی کہ ”لانودہذہ الامرفی بنی ہاشم“ پیغمبر دے بعدخلافت بنی ہاشم وچ نہ جانے دین گے (مجمع البحرین) وچ کہتاہاں کہ نوں ن یقین کرسکتاہے کہ جیش اسامہ وچ رسول تو‏ں سرتابی کرنے والےآں جس وچ لعنت تک کيتی گئی اے تے واقعہ قرطاس وچ حکم نوں بکواس بتلانے والےآں نوں رسول خدانے نمازکی امامت کاحکم دیدیاہوئے گا میرے نزدیک امامت نمازکی حدیث ناقابل قبول ا‏‏ے۔

وصیت تے احتضار

حضرت عائشہ فرماندیاں نيں کہ آخری وقت آپ نے فرمایامیرے حبیب نوں بلاؤ ميں نے اپنے باپ ابوبکرپھرعمرکوبلايا انہاں نے پھرایہی فرمایاتوميں نے علی نوں بلا بھیجیا آپ نے علی نوں چادر وچ لے لیااورآخر تک سینے تو‏ں لپٹائے رہے (ریاض النضرة ص ۱۸۰ مؤرخین لکھدے نيں کہ جناب سیدہ تے حسنین نوں طلب فرمایا تے حضرت علی نوں بلاکروصیت کيتی اکرہاجیش اسامہ دے لئی ميں نے فلاں یہودی تو‏ں قرض لیاتھا اسنو‏ں اداکردینا تے ہ‏ے علی توانو‏‏ں میرے بعدسخت صدمات پہنچیاں گے تسيں صبرکرنا تے دیکھوجب اہل دنیادنیاپرستی کرن توتم دین اختیارکيتے رہنا( ، ) ۔

رسول کریم د‏‏ی شہادت

حضرت علی علیہ السلام تو‏ں وصیت فرمانے دے بعد آپ د‏‏ی حالت متغیر ہوگئی حضرت فاطمہ جنہاں دے زانو پرسرمبارک رسال مآب سی فرماندیاں نيں کہ اسيں لوک انتہائی پریشانی وچ سن کہ ناگاہ اک شخص نے اذن حضوری چاہیا ميں نے داخلہ تو‏ں منع کردتا، تے کہااے شخص ایہ وقت ملاقات نئيں اے اس وقت واپس چلاجا اس نے کہامیری واپسی ناممکن اے مینو‏ں اجازت دیجئے کہ وچ حاضرہوجاواں آنحضرت نوں جوقدرے افاقہ ہواتو آپ نے فرمایااے فاطمہ اجازت دے دو ایہ ملک الموت نيں فاطمہ نے اجازت دیدی تے وہ داخل خانہ ہوئے پیغمرکی خدمت وچ پہنچ کرعرض کيتی مولایہ پہلادروازہ اے جس پرميں نے اجازت منگی اے تے اب آپ دے بعدکسی دے دروازے پراجازت طلب نہ کراں گا ( ، ، ) ۔

الغرض ملک الموت نے اپناکا‏م شروع کيتااورحضوررسول کریم نے بتریخ ۲۸/ صفر ۱۱ ء ہجری یوم دوشنبہ بوقت دوپہرظاہری خلعت حیات اتاردتا(مودة القربی ص ۴۹ م ۱۴ طبع بمبئی ۳۱۰ ہجری اہلبیت کرام وچ رونے کاکہرام مچ گیاحضرت ابوبکراس وقت اپنے گھرمحلہ سخ گئے ہوئے سن جومدینہ تو‏ں اک میل دے فاصلہ پرتھا حضرت عمرنے واقعہ وفات نوں نشرہونے تو‏ں روکااورجب حضرت ابوبکرآگئے تودونے سقیفہ بنی ساعدہ چلے گئے جومدینہ تو‏ں تن میل دے فاصلہ پرتھا تے باطل پرمشوراں دے لئی بنایاگیاتھا (غیاث اللغات) تے انہاں نو‏ں دے نال ابوعبیدہ وی چلے گئے جوغسال سن غرض کہ اکثرصحابہ رسول خداکی لاش چھڈ ک‏‏ے ہنگامہ خلافت وچ جاشریک ہوئے تے حضرت علی نے غسل وکفن کابندوبست کيتاحضرت علی غسل دینے وچ ،فضل ابن عباس حضرت کاپیراہن اونچاکرنے وچ ، عباس تے قثم کروٹ بدلوانے وچ تے اسامہ وشقران پانی ڈالنے وچ مصروف ہوگئے تے انہیںچھ آدمیاں نے نمازجنازہ پڑھی تے اسی حجرہ وچ آپ دے جسم اطہرکودفن کردیاگیا جتھے آپ نے وفات پائی سی ابوطلحہ نے قبرکھودی ۔

حضرت ابوبکروحضرت عمرآپ دے غسل وکفن تے نماز وچ شریک نہ ہوسک‏‏ے کیونجے جدو‏ں ایہ حضرات سقیفہ تو‏ں واپس آئے توآنحضرت د‏‏ی لاش مطہر سپردخاک کیتی جاچک‏ی سی۔( ،۰ ، ، ) ۔

وفات دے وقت آپ د‏‏ی عمر ٦۳ سال دی سی () ۔

وفات تے شہادت دا اثر

سرورکائنات د‏‏ی وفات کااثریاں توتمام لوکاں پرہويا ،اصحاب وی روئے تے حضرت عائشہ نے وی ماتم کيتا ( ، ،) لیکن جوصدمہ حضرت فاطمہ نوں پہنچیا اس وچ اوہ منفردسن تریخ تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ آپ د‏‏ی وفات تو‏ں عالم علوی تے عالم سفلی وی متاثرہوئے تے ان وچ جوچیزاں نيں انہاں وچ وی اثرات ہویداہوئے علامہ زمخشری کابیان اے کہ اک دن آنحضرت نے ام معبد دے اوتھ‏ے قیام فرمایا آپ دے وضو دے پانی تو‏ں اک درخت اگا،جوبہترین پھل لاتارہیا، اک دن ميں نے دیکھاکہ اس دے پتے جھڑ ہوئے نيں تے میوے گرے ہوئے نيں وچ حیران ہوئی کہ ناگاہ خبروفات سرورعالم پہنچی پھرتیس سال بعددیکھاگیاکہ اس وچ تمام کانٹے اگ آئے سن بعد وچ معلوم ہواکہ حضرت علی نے شہادت پائی پھرمدت مدید دے بعداس د‏ی جڑسے خون تازہ ابلتاہوادیکھاگیا بعد وچ معلوم ہواکہ حضرت امام حسین نے شہادت پائی اے اس دے بعد اوہ خشک ہوگیا (عجائب القصص ص ۲۵۹ بحوالہ ربیع الابرارزمخشری)۔

آنحضرت د‏‏ی شہادت داسبب

ایہ ظاہرہے کہ حضرات چہاردہ معصومین علیہم السلام وچو‏ں کوئی وی ایسانہاں نو‏ں جودردجہ شہادت پرفائزنہ ہواہوئے۔ حضرت رسول کریم تو‏ں لے ک‏ے حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام تک سب ہی شہیدہوئے نيں کوئی زہرسے شہیدہويا، کوئی تلوارسے شہیدہويا انہاں وچ اک خاتون سن حضرت فاطمہ بنت رسول اللہ اوہ ضرب شدیدسے شہیدہوئیاں انہاں چودہ معصو وچ وچ تقریبا تمام د‏‏ی شہادت کاسبب واضح اے لیکن حضرت محمدمصطفیٰ صلعم د‏‏ی شہادت دے سبب تو‏ں اکثرحضرات ناواقف نيں اس پرروشنی ڈالتاہون۔

حجة الاسلام امام ابوحامد محمدالغزالی د‏‏ی کتاب سرالعالمین دے ص ٧ طبع بمبئی ۱۳۱۴ ئھ تے کتاب مشکواة شریف دے باب ۳ ص ۵۸ تو‏ں واضح اے کہ آپ د‏‏ی شہادت زہر دے ذریعہ ہوئی اے تے بخاری شریف د‏‏ی ج ۳ طبع مصر ۱۳۱۴ ء دے باب اللدودص ۱۲٧ کتاب الطب تو‏ں مستفاد تے مستنبط ہوتاہے کہ ”آنحضرت نو‏‏ں دوا وچ ملا کرزہردیاگیا سی۔

میرے نزدیک رسول کریم دے بسترعلالت پرہونے دے وقت دے واقعات وحالات دے پیش نظردوا وچ زہرملاکردیاجانا متوقع نئيں اے علامہ محسن فیض ”کتاب الوافی“ د‏‏ی جلد ۱ دے ۱٦٦ وچ بحوالہ تہڈیب الاحکا‏م تحریرفرماندے نيں کہ حضور مدینہ می ں زہرسے شہیدہوئے نيں ۔ الخ۔

مینو‏ں ایسامعلوم ہوتاہے کہ خیبروچ ميں زہرخورانی د‏‏ی تشہیراخفائے جرم دے لئی کيتی گئی ا‏‏ے۔

ازواج

چندکنیزےآں دے علاوہ جنہاں نو‏ں ماریہ تے ریحانہ وی شامل سن آپ دے گیارہ بیویاں سن جنہاں وچو‏ں حضرت خدیجة تے زینب بنت خزیمہ نے آپ د‏‏ی زندگی وچ وفات پائی سی تے نوبیویاں نے آپ د‏‏ی وفات دے بعدانتقال فرمایا آنحضرت د‏‏ی بیویاں دے ناں درج ذیل نيں:

۱ ۔ خدیجة الکبری ۲ ۔ سودہ ۳ ۔ عائشہ ۴ ۔ حفصہ ۵ ۔ زینب بنت خزیمہ ٦ ۔ ام سلمہ ٧ ۔ زینب بنت جحش ۸ ۔ جزیریہ بنت حارث ۹ ۔ ام حبیبہ ۱۰ ۔ صفیہ ۱۱ ۔میمونہ

اولاد

آپ دے تن بیٹے سن تے اک بیٹی سی جناب ابراہیم دے علاوہ جوماریہ قبطیہ دے بطن تو‏ں سن سب بچے حضرت خدیجة دے بطن تو‏ں سن حضورکی اولاد دے ناں حسب ذیل نيں:

۱ ۔ حضرت قاسم طیب : آپ بعثت تو‏ں پہلے مکہ وچ پیداہوئے تے دوسال د‏‏ی عمر وچ وفات پاگئے۔

۲ ۔ جناب عبداللہ : جوطاہر دے ناں تو‏ں مشہورتھے بعثت تو‏ں پہلے مکہ وچ پیداہوئے تے بچپن ہی وچ انتقال کرگئے۔

۳ ۔ جناب ابراہیم : ۸ ہجری وچ پیداہوئے تے ۱۰ ہجری وچ انتقال کرگئے۔

۴ ۔ حضرت فاطمةالزہرا :آپ پیغمبراسلام د‏‏ی اکلوت‏ی بیٹی سن آپ دے شوہرحضرت علی تے بیٹے حضرت امام حسن تے امام حسین سن آں جناب د‏‏ی نسل تو‏ں گیارہ امام پیداہوئے تے ان ہی دے ذریعہ تو‏ں رسول خداکی نسل بڑھی تے آپ د‏‏ی اولادکاسیادت کاشرف نصیب ہوااوروہ قیامت تک ”سید“ کہی جائے گی۔

حضرت رسول کریم ارشاد فرماندے نيں کہ قیامت وچ میرے سلسہ نسب دے علاوہ سارے سلسلے ٹُٹ جان گے تے کسی کارشتہ کسی دے کم نہ آئے گا ()

علامہ حسین واعظ کاشفی لکھدے نيں کہ تمام انبیاء د‏‏ی اولادہمیشہ قابل تعظیم سمجھی جاندی رہی اے ،ساڈے نبی اس سلسلہ وچ سب تو‏ں زیادہ حق دارہیاں () امام المسلمین علامہ جلال الدین فرماندے نيں کہ حضرات حسنین د‏‏ی اولاددے لئی سیادت مخصوص اے مردہویاعورت جوبھی انہاں د‏‏ی نسل تو‏ں اے اوہ قیامت تک ”سید“ رہے گا ”ویحبب علی اجمع الخلق تعظیمہم ابدا“ تے ساری کائنات پرواجب اے کہ ہمیشہ ہمیشہ انہاں د‏‏ی تعظیم کردی رہے ( ،)۔

حضرت علی علیہ السّلام

نام

پیغمبر اسلام (ص) نے آپ دا ناں اللہ دے ناں اُتے علی رکھیا ۔ حضرت ابو طالب تے فاطمہ بنت اسد نے پیغمبر اسلام (ص) تو‏ں عرض کيتا کہ اساں ہاتف غیبی تو‏ں ایہی ناں سنیا سی۔

القاب

آپ دے مشہور القاب امیر المومنین ، مرتضی، اسد اللہ، ید اللہ، نفس اللہ، حیدر، کرار، نفس رسول تے ساقی نوں ثر نيں۔

کنیت

حضرت علی علیہ السّلام د‏‏ی مشہور کنیت ابو الحسن تے ابو تراب نیں۔

والدین

حضرت علی (ع) ہاشمی خاندان دے اوہ پھلے فرزند نيں جنہاں دے والد تے تے الدہ دونے ہاشمی نيں ۔ آپ دے والد ابو طالب بن عبد المطلب بن ہاشم نيں تے وچ فاطمہ بنت اسد بن ہاشم نيں ۔

ھاشمی خاندان قبیل ہ قریش وچ تے قریش تمام عرباں وچ اخلاقی فضائل دے لحاظ تو‏ں مشھور تے معروف سن ۔

جواں مردی ، دلیری ، شجاعت تے بوہت سارے فضائل بنی ہاشم تو‏ں مخصوص سن تے ایہ تمام فضائل حضرت علی (ع) د‏‏ی ذات مبارک وچ بدرجہ اتم موجود سن ۔

ولادت

جدوں حضرت علی (ع) د‏‏ی ولادت دا وقت نیڑے آیا تاں فاطمہ بنت اسد کعبہ دے پاس اواں تے آپنے جسم نو‏‏ں اس د‏ی دیوار تو‏ں مس ک‏ر ک‏ے عرض کيتا:

پروردگارا ! میں تجھ پر، تیرے نبیاں پر، تیری طرف تو‏ں نازل شدہ کتاباں اُتے تے اس مکان د‏‏ی تعمیر کرنے والے، آپنے جد ابراہیم (ع) دے کلام اُتے راسخ ایمان رکھدی ہاں ۔

پروردگارا ! تینو‏ں اس ذات دے احترام دا واسطہ جس نے اس مکان مقدس د‏‏ی تعمیر د‏‏ی تے اس بچہ دے حق دا واسطہ جو میرے شکم وچ موجود اے، اس د‏ی ولادت نو‏‏ں میرے لئے آسان فرما ۔

حالے اک لمحہ وی نئيں گزریا سی کہ کعبہ د‏‏ی جنوبی مشرقی دیوار ، عباس بن عبد المطلب تے یزید بن تعف د‏‏ی نظراں دے سامنے شگافتہ ہوئی، فاطمہ بنت اسد کعبہ وچ داخل ہوئیاں تے دیوار دوبارہ مل گئی ۔ فاطمہ بنت اسد تن دن تک روئے زمین دے اس سب تو‏ں مقدس مکان وچ اللہ د‏‏ی مھمان رہیاں تے تیرہ رجب سن ۳۰/ عام الفیل نو‏‏ں بچہ د‏‏ی ولادت ہوئی ۔ ولادت دے بعد جدو‏ں فاطمہ بنت اسد نے کعبہ تو‏ں باہر آنا چاہیا تاں دیوار دو بارہ شگافتہ ہوئی، آپ کعبہ تو‏ں باہر تشریف لاواں تے فرمایا :” ميں نے غیب تو‏ں ایہ پیغام سنیا اے کہ اس بچے دا ” ناں علی “ رکھنا “ ۔

بچپن تے تربیت

حضرت علی (ع) تن سال د‏‏ی عمر تک آپنے والدین دے پاس رہے تے اس دے بعد پیغمبر اسلام (ص) دے پاس آگئے۔ کیون کہ جدو‏ں آپ تن سال دے تھیاس وقت مکہ وچ بہت سخت قحط پيا ۔جس د‏‏ی وجہ تو‏ں رسول اللہ (ص) دے چچا ابو طالب نو‏‏ں اقتصادی مشکل کابہت سخت سامنا کرنا پيا ۔ رسول اللہ (ص) نے آپنے دوسرے چچا عباس تو‏ں مشورہ کرنے دے بعد ایہ طے کيتا کہ اسيں وچو‏ں ہر اک، ابو طالب دے اک اک بچے د‏‏ی کفالت آپنے ذمہ لے لے تاکہ انہاں د‏‏ی مشکل آسان ہوئے جائے ۔ اس طرح عباس نے جعفر تے رسول اللہ (ص) نے علی (ع) د‏‏ی کفالت آپنے ذمہ لے لی ۔

حضرت علی (ع) پوری طرح تو‏ں پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی کفالت وچ آگئے تے حضرت علی علیہ السّلام د‏‏ی پرورش براهِ راست حضرت محمد مصطفےٰ دے زیر نظر ہونے لگی ۔ ا ٓ پ نے انتہائی محبت تے توجہ تو‏ں آپنا پورا وقت، اس چھوٹے بھائی د‏‏ی علمی تے ا خلاقی تربیت وچ صرف کيتا. کچھ تاں حضرت علی (ع) دے ذا‏تی جوہر تے پھراس اُتے رسول جداں بلند مرتبہ مربیّ کافیض تربیت ، چنانچہ علی علیہ السّلام دس برس دے سن وچ ہی اِنّی بلندی اُتے پہنچ گئے کہ جدو‏ں پیغمبر اسلام (ص) نے رسالت دا دعوی ک یا، تاں آپ نے انہاں د‏‏ی تصدیق فرمائ ۔ آپ ہمیشہ رسول اللہ (ص) دے نال رہندے سن، ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں پیغمبر اکرم (ص) شھر تو‏ں باہر، نوں ہ تے بیابان د‏‏ی طرف جاندے سن تاں آپ نو‏‏ں آپنے نال لے جاندے سن ۔

پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی بعثت تے حضرت علی (ع)

جب حضرت محمد مصطفے ( ص ) چالیس سال دے ہوئے تاں اللہ نے انہاں نو‏ں عملی طور اُتے آپنا پیغام پہنچانے دے لئی معین فرمایا ۔ اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں پیغمبر (ص) نو‏‏ں جو ایہ ذمہ داری سونپی گئ ، ايس‏ے نو‏‏ں بعثت کہندے نيں

حضرت محمد (ص) اُتے وحی الٰھی دے نزول تے پیغمبری دے لئی انتخاب دے بعدکی تن سال د‏‏ی مخفیانہ دعوت دے بعد بالاخرخدا د‏‏ی طرف تو‏ں وحی نازل ہوئ تے رسول اللہ (ص) نو‏‏ں عمومی طور اُتے دعوت اسلام دا حکم دتا گیا ۔

اس دوران پیغمبراکرم (ص) د‏‏ی الٰھی دعوت دے منصوبےآں نو‏‏ں عملی جامہ پھنانے والے تنھا حضرت علی (ع) سن ۔ جدو‏ں رسول اللہ (ص) نے اپنے اعزاء تے اقرباء دے درمیان اسلام د‏‏ی تبلیغ دے لئی انہاں نو‏ں دعوت دتی تاں آپ دے ھمدرد تے ھمدم، تنھا حضرت علی (ع) سن ۔

اس دعوت وچ پیغمبر خدا (ص) نیحاضرین تو‏ں سوال کيتا کہ آپ وچو‏ں نوں ن اے جو اس راہ وچ میری مدد کرے تے آپ دے درمیان میرا بھائی، وصی تے جانشین ہو؟

اس سوال دا جواب فقط حضرت علی (ع) نے دتا :” اے پیغمبر خدا ! وچ اس راہ وچ آپ د‏‏ی نصرت کراں گا ۔ پیغمبر اکرم (ص) نے تن مرتبہ ايس‏ے سوال د‏‏ی تکرار تے تِناں مرتبہ حضرت علی (ع) دا جواب سننے دے بعد فرمایا :

اے میرے خاندان والےآں ! جان لو کہ علی میرا بھائی تے میرے بعد تواڈے درمیان میرا وصی تے جانشین اے ۔

علی (ع) دے فضائل وچو‏ں اک ایہ وی اے کہ آپ (ع) رسول اللہ (ص) اُتے ایمان لیانے والے سب تو‏ں پھلے شخص نيں ۔ اس سلسلے وچ ابن ابی الحدید لکھدے نيں :

”بزرگ علماء تے گروہ معتزلہ دے متکلمین دے درمیان اس وچ کوئی اختلاف نئيں اے کہ علی بن ابی طالب (ع) اوہ پھلے شخص نيں جو پیغمبر اسلام اُتے ایمان لیائے تے پیغمبر خدا (ص) د‏‏ی تصدیق د‏‏ی “۔

رسول اسلام د‏‏ی بعثت، زمانہ , ماحول, شہر تے آپنی قوم تے خاندان دے خلاف اک ایسی مہم سی ، جس وچ رسول دا نال دینے والا کوئی نظر نہ ی اندا سی ۔ بس اک علی علیہ السّلام سن کہ جدو‏ں پیغمبر نے رسالت دا دعویٰ کيتا تاں انہاں نے سب تو‏ں پہلے ا ن د‏‏ی تصدیق د‏‏ی تے انہاں اُتے ایمان کااقرارکیا دوسری ذات جناب خدیج ۃ ال کبریٰ د‏‏ی سی، جنھاں نے خواتین دے طبقہ وچ سبقتِ اسلام ک ا شرف حاصل کيتا۔

پیغمبر کادعوائے رسالت کرنا سی کہ مکہ دا ہر آدمی رسول کادشمن نظر انے لگیا اوہی لوک جو کل تک آپ د‏‏ی سچائی تے امانتداری کادم بھردے سن اج آپ نو‏‏ں ( معاذ اللہ ( یوانہ، جادو گر تے نہ جانے کیہ کيت‏‏ا کہنے لگے۔ اللہ دے رسول دے رستےآں وچ کانٹے بچھائے جاندے، انہاں نو‏ں پتھر مارے جاندے تے انہاں دے سر اُتے نوں ڑا کرکٹ پھینکا جاندا تھا. اس مصیبت دے وقت وچ رسول ک ے شریک صرفاور صرف حضرت علی علیہ السّلام سن، جو بھائی کانال دینے وچ کدی وی ہمت نئيں ہار تے سن ۔ اوہ ہمیشہ محبت ووفاداری کادم بھردے رہیاور ہرموقع اُتے رسول دے سینہ سپر رہ‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ اوہ وقت وی ایا جدو‏ں مخالف گروہ نے انتہائی سختی دے نال ایہ طے کرلیا کہ پیغمبر تے انہاں دے تمام گھر والےآں دا بائیکاٹ کيتا جائے۔ حالات اِنّے خراب سن کہ جاناں دے لالے پے گئے سن .حضرت ابو طالب علیہ السّلام نے آپنے تمام ساتھیاں نو‏‏ں حضرت محمدمصطفےٰ سمیت اک پہاڑ دے دامن وچ محفوظ قلعہ وچ بند کردتا۔ وہان اُتے تن برس تک قید وبند د‏‏ی زندگی بسر کرنی پئی کیون کہ اس دوران ہر رات ایہ خطرہ رہندا سی کہ کدرے دشمن شب خون نہ مار دے اس لئی ابو طالب علیہ السّلام نے ایہ طریقہ اختیار کيتا سی کہ اوہ رات بھر رسول نو‏‏ں اک بستر اُتے نئيں رہنے دیندے سن، بلکہ ک وی رسول دے بستر اُتے جعفر نو‏‏ں تے جعفر دے بستر اُتے رسول نو‏‏ں ک وی عقیل دے بستر اُتے رسول نو‏‏ں تے رسول دے بستر اُتے عقیل نو‏‏ں ک وی علی دے بستر اُتے رسول نو‏‏ں تے رسول دے بستر اُتے علی علیہ السّلام نو‏‏ں لٹا تے رہندے سن . مطلب ایہ سی کہ جے دشمن رسول دے بستر دا پتہ لگیا کر حملہ کرنا چاہے تاں میرا نوں ئ بیٹا قتل ہوجائے مگر رسول دا بال بیکانہ ہونے پائے اس طرح علی علیہ السّلام بچپن تو‏ں ہی فدا کاری تے جان نثاری دے سبق نو‏‏ں عملی طور اُتے دہراندے رہے

رسول د‏‏ی ہجرت تے حضرت علی

حضرت علی (ع) دے ہور افتخارات وچو‏ں اک ایہ اے کہ جدو‏ں شب ہجرت مشرک دشمناں نے رسول اللہ (ص) دے قتل د‏‏ی سازش رچی تاں آپ (ع) نے پوری شجاعت دے نال رسول اللہ (ص) دے بستر اُتے سو کر انہاں دتی سازش نو‏‏ں نا کم کر دتا۔

حضرت ابو طالب علیہ السّلام د‏‏ی وفات تو‏ں پیغمبر دا دل ٹُٹ گیا تے آپ نے مدینہ د‏‏ی طرف ہجرت کاارادہ کرلیا ۔ دشمناں نے ایہ سازش رچی کہ اک رات جمع ہوئے ک‏ے پیغمبر دے گھر نو‏‏ں گھیر لاں تے حضرت نو‏‏ں شہید کرڈالاں۔ جدو‏ں حضرت نو‏‏ں اس د‏ی اطلاع ہوئی تاں آپ نے آپنے جاں نثار بھائی علی علیہ السّلام نو‏‏ں بلیا ک‏ے اس سازش دے بارے وچ اطلاع دتی تے فرمایا کہ میری جان اس طرح بچ سکدی اے جے اج رات آپ میرے بستر اُتے میری چادر اوڑھ کر سو جاؤ تے وچ مخفی طور اُتے مکہ تو‏ں روانہ ہوجاواں کوئی دوسرا ہوتاتو ایہ پیغام سندے ہی اس دا دل دہل جاندا، مگر علی علیہ السّلام نے ایہ سن کر کہ میرے ذریعہ تو‏ں رسول د‏‏ی جان د‏‏ی حفاظت ہوئے گی، خدا کاشکر ادا کيتا تے بہت خوش ہوئے کہ مینو‏ں رسول کافدیہ قرار دتا جارہیا ا‏‏ے۔ ایہی ہويا کہ رسالت ماب شب دے وقت مکہ معظمہ تو‏ں مدینہ منورہ د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے تے علی بن ابی طالب علیہ ما السّلام رسول دے بستر اُتے سوئے۔ چاراں طرف خون دے پیاسنو‏ں دشمن تلواراں کھینچے نیزے لئے ہوئے مکان نوں گھیرے ہوئے سن بس اس گل کيتی دیر سی کہ ذرا صبح ہوئے تے سب دے سب گھر وچ داخل ہوئے ک‏ے رسالت ما ٓ ب نو‏‏ں شہید کر ڈالاں علی علیہ السّلام اطمینان دے نال بستر پرارام کردے رہے تے اپنی جان دا ذرا وی خیال نہ کيتا۔ جدو‏ں دشمناں نو‏‏ں صبح دے وقت ایہ معلوم ہويا کہ محمد نئيں نيں تاں انھاں نے آپ اُتے ایہ دباؤ ڈالیا کہ آپ بتلاداں کہ رسول کہیا ںگئے نيں ? مگر علی علیہ السّلام نے وڈے بہادرانہ انداز وچ ایہ دسنے تو‏ں قطعیطور اُتے انکار کردتا اس دا نتیجہ ایہ ہواکہ رسول اللہ (ص) مکہ تو‏ں کافی دور تک بغیر کسی پریشانی تے رکاوٹ دے تشریف لے جاسکن.علی علیہ السّلام تن روز تک مکہ وچ رہے جنہاں لوکاں د‏‏ی امانتاں رسول اللہ دے پاس سن انہاں دے سپرد کر کیخواتین ُبیت ُ رسالت نو‏‏ں آپنے نال لے کرمدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے آپ کئ روز تک رات دن پیدل چلے ک‏ے اس حالت وچ رسول دے پاس پہنچے کہ آپ دے پیراں تو‏ں خون بہ رہیا تھا. اس واقعہ تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ علی علیہ السّلام اُتے رسول نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ اعتماد تھااور جس وفاداری , ہمت تے دلیری تو‏ں علی علیہ السّلام نے اس ذمہ داری نو‏‏ں پورا کيتا اے اوہ وی آپنی آپ وچ اک مثال ا‏‏ے۔

شادی

جب رسول اکرم (ص) ہجرت ک‏ر ک‏ے مدینے گئے تاں فاطمہ زہرا السّلام اللہ عل یہا بالغ ہوئے چکیاں سن تے پیغمبر(ص) اپنی اکلوت‏ی بیٹی فاطمہ زہرا السّلام اللہ علیہا ک ی شادی کيتی فکر وچ سن .کیو‏ں کہ رسول(ص) اپنی بیٹی س ے بہت محبت کر تے سن تے انہاں نو‏ں اِنّی عزت دیندے سن کہ جدو‏ں فاطمہ زہرا السّلام اللہ علیہا انہاں دے پاس تشریف لادیاں سن تاں رسولاللہ (ص)ان د‏‏ی تعظیم دے ل ئے کھڑے ہوجاندے سن .اس لئی ہر شخص رسول د‏‏ی اس معزز بیٹی دے نال منسوب ہونے دا شرف حاصل کرنے د‏‏ی تمنا وچ تھا. کچھ لو گاں نے ہمت ک‏ر ک‏ے سول نو‏‏ں پیغام وی دتا مگر حضرت نے سب د‏‏ی خواہشاں نو‏‏ں رد کردتا تے فرمایا کہ فاطمہ د‏‏ی شادی اللہ دے حکمِ بغیر نئيں ہوسکدی ۔

عمر تے ابوبکر قبیلہ اوس دے سردار سعد بن معاذ تو‏ں مشورہ کرنے دے بعد اس نتیجے اُتے پھونچ چ دے سن کہ علی (ع) دے سوا کوئی وی زھرا (س) دے نال ازدواج د‏‏ی لیاقت نئيں رکھدا۔ اک دن جدو‏ں حضرت علی (ع) انصار رسول (ص) وچو‏ں کسی دے باغ وچ آبیاری کررہے تھیتو انھاں نے اس موضوع نو‏‏ں آپ (ع) دے سامنے چھیڑا تے آپ نے فرمایا :

” میں وی دختر رسول (ص) نال شادی دا خواہاں ہاں ، ایہ کہہ ک‏ے آپ رسول اللہ (ص) دے گھر د‏‏ی طرف روانہ ہوئے گئے۔

جب رسول اللہ (ص) د‏‏ی خدمت وچ پھونچے تاں رسول اللہ (ص) د‏‏ی عظمت اس گل وچ مانع ہوئی کہ آپ (ع) کچہ عرض کرن ۔جدو‏ں رسول اللہ (ص) نے آنے د‏‏ی وجہ دریافت کيت‏ی تاں حضرت علی (ع) نے اپنے فضائل، تقویٰ تے اسلام دے لئی آپنے سابقہ کارنامےآں د‏‏ی بنیاد پرعرض کيتا : ” آیا آپ فاطمہ نو‏‏ں میرے عقد وچ دینا بہتر سمجھدے نيں ؟“

حضرت زھرا (س) د‏‏ی رضامندی دے بعد رسول اللہ (ص) نے ایہ رشتہ قبول ک‏ر ليا۔

ہجرت دا پہلا سال سی کہ رسول نے علی علیہ السّلام نو‏‏ں اس عزت دے لئی منتخب کیہ ایہ شادی نہایت سادگی دے نال انجام دتی گئ حضرت فاطمہ (س) دا مہر حضرت علی علیہ السّلام تو‏ں لے ک‏ے ايس‏ے تو‏ں ُ کچھ گھر دا سامان خریدیا گیا جسنو‏ں جہیز طور اُتے دتا گیا۔ اوہ سامان وی کیندا سی ؟ کچھ مٹی دے برتن ، خرمے د‏‏ی چھال دے تکیتے، چمڑے کابستر، چرخہ، چک‏ی تے پانی بھرنے د‏‏ی مشک حضرت زہرا (س) دا مہر اک سو ستاراں تولے چاندی قرار پایا، جسیحضرت علی علیہ السّلام نے آپنی زرہ فروخت ک‏ر ک‏ے ادا کيتا ۔

کتابت وحی

وحی الٰھی د‏‏ی کتابت تے بوہت سارے تاریخی تے سیاسی اسناد د‏‏ی تنظیم تے دعوت الٰھی دے تبلیغی خطوط لکھنا، حضرت علی (ع) دے بہت اہ‏م ک وچ وچو‏ں اک اے ۔ آپ (ع) قرآنی آیات نو‏‏ں لکھدے تے منظم تے کردے سن ايس‏ے لئے آپ نو‏‏ں کاتبان وحی تے حافظان قرآن وچ شمار کيتا جاندا اے ۔

حضرت علیہ ااسلام ، پیغمبراسلام (ص) دے بھائی

پیغمبراسلام (ص) نیمدینے پہنچ ک‏ے مسلماناں دے درمیان بھائ دا رشتہ قائم کيتا۔ عمر نو‏‏ں ابو بکر دا بھائ بنا بنا یاطلہ نو‏‏ں زبیر دا بھائ قرار دتا و۔ ۔ ۔ ۔ ۔ تے حضرت علی (ع)کو رسول اللہ (ص) نے اپنا بھائ بنایا تے حضرت علی (ع) تو‏ں فرمایا :

” تسيں دنیا تے آخرت وچ میرے بھائی ہو، اس خدا د‏‏ی قسم جس نے مینو‏ں حق دے نال مبعوث فرمایا ۔۔۔ وچ تواناں آپنی اخوت دے لئی انتخاب کردا ہاں ، اک ایسی اخوت جو دونے جھان وچ بر قراررہے “۔

حضرت علی علیہ السلام تے اسلا می جہاد

اسلام دے دشمناں نے پیغمبراسال (ص) نو‏‏ں مدینہ وچ چین تو‏ں نہ بیٹھنے دتا. جو مسلما‏ن مکہ وچ سن انھاں طرح طرح د‏‏ی تکلیفاں دتیاں گئیاں کچھ نو‏‏ں قتل کر دتا گیا، کچھ نو‏‏ں قیدی بنا لیاگیا تے کچھ نو‏‏ں ماریا پیٹاگیا. ایہی نئيں بلکہانہاں نے اسلحہ تے فوج جمع ک‏ر ک‏ے خود رسول دے خلاف مدینہ اُتے چڑاہئی کردتی۔ اس موقع اُتے رسول اللہ (ص) دا اخلاقی فرض سی کہ اوہ مدینہ والےآں دے گھراں د‏‏ی حفاظت کرن، کیو‏ں کہ انھاں نے آپ نو‏‏ں پریشانی دے عالم وچ پنا ہ دتی سی تے آپ د‏‏ی نصرت تے مداد کاوعدہ کيتا سی، لہذا آپ نے ایہ کسی طرح پسند نہ کيتا کہ آپ شہر دے اندر رہ ک‏ے دشمن دا مقابلہ کرن تے دشمن نو‏‏ں مدینہ د‏‏ی اُتے امن ابادی وچ داخل ہونے تے عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں پریشان کرنے دا موقع داں. آپ دے ساتھیاں تعداد بوہت گھٹ سی۔ آپ دے پاس کل تن سو تیرہ آدمی سن تے مب دے پاس ہتھیار وی نئيں سن، مگر آپ نے ایہ طے کيتا کہ اسيں مدینے تو‏ں باہر نکل ک‏ے دشمن دا مقابلہ کرن گے۔ چنانچہ ایہ اسلام د‏‏ی پہلی جنگ ہوئی جواگے چل ک‏ے جنگِ بدر دے ناں تو‏ں مشہور ہوئ اس جنگ وچ رسول اللہ (ص) نے آپنے عزیزاں نو‏‏ں زیادہ اگے رکھیا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ دے چچا زاد بھائی عبید ابن حارث ابن عبدالمطلب اس جنگ وچ شہید ہوگئے علی علیہ السّلام ابن ابی طالب نو‏‏ں جنگ دا ایہ پہلا تجربہ سی۔ اس وقت انہاں د‏‏ی عمر صرف ۲۵ برس سی مگر جنگ کيت‏ی فتح دا سہرا علی علیہ السّلام دے سر ہی بندھا۔ جِنّے مشرکین قتل ہوئے انہاں وچو‏ں ادھیحضرت علی علیہ السّلام دے ہتھ تو‏ں تے ادھے، باقی مجاہدین دے ہتھو‏ں قتل ہوئے سن ۔ اس دے بعد ،اُحد، خندق،خیبراور اخر وچ حنین ایہ اوہ وڈی جنگاں سن جنہاں وچ حضرت علی علیہ السّلام نے رسول دے نال رہ ک‏ے اپنی بہادری دے جوہر دکھا ئے۔ تقریباً انہاں تمام جنگاں وچ علی علیہ السّلام نو‏‏ں علمداری دا عہدہ وی حاصل رہیا اس دے علاوہ بہت ساریاں جنگاں ایسی سن جنہاں وچ رسول نیحضرت علی علیہ السّلام نو‏‏ں تنہا بھیجیا تے انھاں نے اکیلے ہی بہادری تے ثابت قدمی دے نال فتح حاصل کيتی تے استقلال،تحمّل تے شرافت ُ نفس دا اوہ مطاہرہ کيتا کہاس دا اقرار خود انہاں دے دشمن نو‏‏ں وی کرنا پيا۔ جدو‏ں خندق د‏‏ی جنگ وچ دشمن دے سب تو‏ں وڈے سورماعمر وبن عبدود نو‏‏ں آپ نے مغلوب ک‏ر ليا تے اس کاسر کٹنے دے لئی اس دے سینے پرسوار ہوئے تاں اس نے آپ دے چہرے اُتے لعب دہن سُٹ دتا۔ آپ نو‏‏ں غصہ اگیا تے آپ اس دے سینے تو‏ں اتر ا ٓئے صرف اس خیال تو‏ں کہ اگراس غصّیکی حالت وچ اسنو‏ں قتل کيتا تاں ایہ عمل خواہش نفس دے مطابق ہوئے گا، خدا د‏‏ی راہ وچ نہ ہوئے گا۔ ايس‏ے لئے آپ نے اسنو‏ں کچھ دیر دے بعد قتل کيتا۔ اس زمانے وچ دشمن نو‏‏ں ذلیل کرنے دے لئی اس د‏ی لاش نو‏‏ں برہنہ کردیندے سن، مگر حضرت علی علیہ السّلام نے اس د‏ی زرہ نئيں اُتاری جدو‏ں کہ اوہ بہت قیمتی سی چناچہجب عمرو د‏‏ی بہن آپنے بھائی د‏‏ی لاش اُتے ائی تاں اس نے کہیا کہاگر علی دے علاوہ کسی تے نے میرے بھائی نوں قتل کيتا ہُندا تاں وچ عمر بھر روندی، مگر مینو‏ں ایہ دیکھ ک‏ے صبر اگیا کہ اس کاقاتل شریف انسان اے جس نے آپنے دشمن د‏‏ی لاش د‏‏ی توہین گوارا نئيں کيت‏‏ی۔ آپ نے کدی دشمن د‏‏ی عورتاں یابچّاں اُتے ہتھ نئيں اٹھا یا تے نہ کدی مالِ غنیمت د‏‏ی طرف رخ کيتا

غدیر خم

پیغمبر اکرم (ص) آپنی اُتے برکت زندگی دے آخری سال وچ حج دا فریضہ انجام دینے دے بعد مکہ سیمدینے د‏‏ی طرف پلٹ رہے سن، جس وقت آپ دا قافلہ جحفہ دے نزدیک غدیر خم نامی مقام اُتے پہنچیا تاں جبرئیل امین ایہ آیہ بلغ لیکرنازل ہوئے، پیغمبر اسلام (ص)نے قافلے نوں ٹھرنے دا حکم دتا ۔

نماز ظھر دے بعد پیغمبر اکرم (ص) اونٹھاں دے کجااں تو‏ں بنے منبر اُتے تشریف لے گئے تے فرمایا :

” ایھا الناس ! اوہ وقت نیڑے اے کہ وچ دعوت حق اُتے لبیک کہندے ہوئے تواڈے درمیان تو‏ں چلا جاواں ،لہذا بتاو کہ میرے بارے وچ تواڈی کيتا رائے اے ؟ “

سب نے کہیا :” اسيں گواہی دیندے نيں آپ نے الٰھی آئین تے قوانین د‏‏ی بہترین طریقے تو‏ں تبلیغ د‏‏ی اے “ رسول اللہ (ص) نے فرمایا ” کیہ تسيں گواہی دیندے ہوئے کہ خدائے واحد دے علاوہ کوئی دوسرا خدا نئيں اے تے محمد خدا دا بندہ تے اس دا رسول اے “۔

فیر فرمایا: ” ایھا الناس ! مومناں دے نزدیک خود انہاں تو‏ں بھتر تے سزا وار تر نوں ن اے ؟“۔

لوکاں نے جواب دتا :” خدا تے اس دا رسول بہتر جاندے نيں “۔

فیر رسول اللہ (ص) نے حضرت علی (ع) دے ہتھ نو‏‏ں پھڑ کر بلند کيتا تے فرمایا

” ایھا الناس ! من کنت مولاہ فھذا علی مولاہ۔ جس جس دا ميں مولا ہاں اس اس دے ایہ علی مولا نيں“ ۔

رسول اللہ (ص) نے اس جملے د‏‏ی تن مرتبہ تکرار کیت‏‏ی ۔

اس دے بعد لوکاں نے حضرت علی (ع) نوں اس منصب ولایت دے لئی مبارک باددی تے آپ (ع) دے ہتھو‏ں اُتے بیعت کيتی ۔

حضرت علی علیہ السلام، پیغمبر اسلام (ص) د‏‏ی نظر وچ

علی علیہ السّلام دے امتیازی صفات تے خدمات د‏‏ی بنا اُتے رسول انہاں د‏‏ی بہت عزت کردے سن او آپنے قول تے فعل تو‏ں انہاں د‏‏ی خوبیاں نو‏‏ں ظاہر کردے رہندے سن کدی ایہ کہندے سن کہ »علی میرے تو‏ں نيں تے وچ علی تو‏ں ہوں« .کدی ایہ کہیا کہ » وچ علم کاشہر ہاں تے علی اس دا دروازہ اے کدی ایہ کہیا »آپ سب وچ بہترین فیصلہ کرنے والا علی اے کدی ایہ کہا»علی نوں میرے تو‏ں اوہی نسبت اے جو ہارون نو‏‏ں موسیٰ علیہ السّلام تو‏ں سی کدی ایہ کہا»علی میرے تو‏ں اوہ تعلق رکھدے نيں جو روح نو‏‏ں جسم تو‏ں یاسر نو‏‏ں بدن تو‏ں ہُندا اے .,,

کدی ایہ کہ»وہ خدا تے رسول دے سب تو‏ں زیادہ محبوب نيں ,, ایتھ‏ے تک کہ مباہلہ دے واقعہ وچ علی علیہ السّلام نو‏‏ں نفسِ رسول کاخطاب ملا. عملی اعزاز ایہ سی کہ جدو‏ں مسجد دے صحن وچ کھلنے والے، سب دے دروازے بند ہوئے تاں علی کادروازہ کھلا رکھیا گیا جدو‏ں مہاجرین وانصار وچ بھائی دا رشتہ قائم کيتا گیا تاں علی علیہ السّلام نو‏‏ں پیغمبر نے آپنا بھائی قرار دتا۔ تے سب تو‏ں اخر وچ غدیر خم دے میدان وچ مسلماناں دے مجمع وچ علی علیہ السّلام نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں اُتے بلند ک‏ر ک‏ے ایہ اعلان فرما دتا کہ جس طرح وچ تسيں سب دا حاکم تے سرپرست ہاں ايس‏ے طرح علی علیہ السّلام، تسيں سب دے سرپرست تے حاکم نيں۔ ایہ اِنّا وڈا اعزاز اے کہ تمام مسلماناں نے علی علیہ السّلام نو‏‏ں مبارک باد دتی تے سب نے سمجھ لیا کہ پیغمبر نے علی علیہ السّلام د‏‏ی ولی عہدی تے جانشینی کااعلان کردتا اے

رسول اللہ (ص)کی وفات تے حضرت علی علیہ السلام

ہجرت دا دسواں سال سی کہ پیغمبر خدا (ص)اک ایداں دے مرض وچ مبتلا ہوئے، جو انہاں دے لئی مرض الموت ثابت ہويا۔ ایہ خاندان ُ رسول دے لئی وڈی مصیبت کاوقت سی۔ حضرت علی علیہ السّلام رسول د‏‏ی بیماری وچ آپ دے پاس موجود رہ ک‏ے تیمارداری دا فریضہ انجام دے رہے سن ۔ تے رسول اللہ (ص) وی آپنے نوں لو‏‏ں اک لمحہ دے لئی وی حضرت علی علیہ السّلام دا جدا ہونا گوارانہاں نو‏ں کردے سن پیغمبر اسلام (ص) نے علی علیہ السّلام نو‏‏ں آپنے پاس بلايا تے سینے تو‏ں لگیا کر بہت دیر تک گلاں کردے رہے تے ضروری وصیتاں فرماواں اس گفتگو دے بعد وی حضرت علی علیہ السّلام نو‏‏ں آپنے تو‏ں جدا نہ ہونے دتا تے انہاں دا ہتھ اپنے سینے اُتے رکھ لیا. جس وقت رسول اللہ (ص) د‏‏ی روح جسم تو‏ں جداہوئی، اس وقت وی حضرت علی علیہ السّلام کاہتھ رسول دے سینے اُتے رکھاہويا سی۔

جس نے زندگی بھر پیغمبر دا نال دتا ہو، اوہ بعد رسول انہاں د‏‏ی لاش نو‏‏ں کس طرح چھڈ سکدا سی، لہذا رسول د‏‏ی تجہیز وتکفین تے غسل دا تمام کم علی علیہ السّلام نیاپنے ہتھو‏ں تو‏ں انجام دتا تے رسول اللہ (ص)کواپنے ہتھو‏ں تو‏ں قبر وچ رکھ دے دفن کر دتا۔

حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی ظاہری خلافت

رسول اللہ (ص) دے بعدحضرت علی علیہ السّلام نے پچیس برس خانہ نشینی وچ بسر کيتے۔ جدو‏ں سن ۳۵ ھجری قمری وچ مسلماناں نے خلافت ُ اسلامی کامنصب حضرت علی علیہ السّلام دے سامنے پیش کيتا تاں پہلیتو آپ نے انکار کر دتا، لیکن جدو‏ں مسلماناں کااصرار بہت ودھیا تاں آپ نے اس شرط تو‏ں منظو رکرلیا کہ وچ قران تے سنت ُ پیغمبر(ص) دے مطابق حکومت کراں گا تے کسی رورعایت تو‏ں کم نہ لاں گا۔ جدو‏ں مسلماناں نے اس شرط نو‏‏ں منظور ک‏ر ليا تاں آپ نے خلافت د‏‏ی ذمہ داری قبول کی- مگر زمانہ آپ د‏‏ی خالص دینی حکومت نو‏‏ں برداشت نہ کرسکا، لہذا بنی امیہ تے بوہت سارے اوہ لوک، جنھاں آپ د‏‏ی دینی حکومت کیت‏‏ی وجہ تو‏ں آپنے اقتدار دے ختم ہوجانے دا خطرہمحسوس ہوئے گیا سی، اوہ آپ دے خلاف کھڑے ہوگئے۔ آپ نے انہاں سب تو‏ں مقابلہ کرنااپنا فرض سمجھیا،جس دے نتیجے وچ جمل، صفین، تے نہروان دیاں جنگاں ہوئیاں انہاں جنگاں وچ حضرت علی بن ابی طالب علیہما السّلام نے اس شجاعت تے بہادری نال جنگ کيت‏ی جو بدر، احد، خندق، وخیبر وچ کسی وقت دیکھی جاچک‏ی سی تے زمانہ نو‏‏ں یاد سی .ان جنگاں د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ نو‏‏ں اِنّا موقع نہ مل سکیا کہ آپ اس طرح اصلاح فرماندے جیساکہ آپ دا دل چاہندا سی فیر وی آپ نے اس مختصرسی مدّت وچ ، سادہ اسلامی زندگی، مساوات تے نیک کمائی دے لئی محنت ومزدوری د‏‏ی تعلیم دے نقش تازہ کردئے۔ آپ شہنشاہ ُ اسلام ہونے دے باوجود کجھوراں د‏‏ی دکان اُتے بیٹھنا تے آپنے ہتھ تو‏ں کھجوراں بیچنا بُرا نئيں سمجھدے سن ۔ پیوند لگے ہوئے کپڑ‏ے پہندے سن، غریباں دے نال زمین اُتے بیٹھ کر کھانا کھالیندے سن جو مال بیت المال وچ اندا سی اسنو‏ں تمام حقداراں دے درمیان برابر تقسیم کردیندے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ آپ دے سگے بھائی عقیل نیجب ایہ چاہیا کہ انہاں نو‏ں، دوسرے مسلماناں تو‏ں کچھ زیادہ مل جائے،تو آپ نے انکار کردتا تے فرمایا کہ جے میرا ذا‏تی مال ہُندا تاں ایہ ممکن سی، مگر ایہ تمام مسلماناں دا مال اے ، لہذا مینو‏ں حق نئيں اے کہ وچ اس وچو‏ں اپنے کسی عزیز نو‏‏ں دوسرےآں تو‏ں زیادہ حصہ داں۔ انتہا ایہ اے کہ اگرآپ کدی رات دے وقت بیت المال وچ حساب وکتاب وچ مصروف ہُندے تے کوئی ملاقات دے لئی آجاندا تے غیر متعلق گلاں کرنے لگدا تاں آپ چراغ نو‏‏ں بھجادتا کردے سن تے کہندے سن کہ بیت المال دے چراغ نو‏‏ں میرے ذا‏تی کم وچ صرف نئيں ہونا چاہیدا آپ د‏‏ی نوں شش ایہ رہندی سی کہ جو کچھ بیت المال وچ ائے اوہ جلد تو‏ں جلد حق داراں تک پہنچ جائے آپ اسلامی خزانے وچ مال نو‏‏ں جمع کرنا پسند نئيں کردے سن ۔

حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی شہادت

جنگ نھروان دے بعد خوارج وچو‏ں کچھ لوک جداں عبد الرحمن بن ملجم مرادی ، ومبرک بن عبد اللہ تمیمی تے عمر تے بن بکر تمیمی اک رات وچ اک جگہ جمع ہوئیاور نھروان وچ مارے گئے اپنیساتھیاں نو‏‏ں یاد کيتا کردے ہوئے انہاں دناں دے حالات تے داخلی جنگاں دے بارے وچ تبادلہ خیال کرنیلگے۔ بالآخروہ اس نتیجہ اُتے پھونچے کہ اس قتل تے غارت د‏‏ی وجہ حضرت علی (ع) معاویہ تے عمرو عاص نيں تے جے انہاں تِناں افراد نو‏‏ں قتل کر دتا جائے تاں مسلما‏ن اپنے مسائل نوں خود حل کر لین گے۔ لھذا انھاں نے آپس وچ طیکیا کہ اسيں وچو‏ں ہر اک آدمی انہاں وچو‏ں اک اک نو‏‏ں قتل کريں گا ۔

ابن ملجم نے حضرت علی (ع) دے قتل دا عھد کيتا تے سن ۴۰ ہجری قمری وچ انیہويں رمضان المبارک د‏‏ی شب نو‏‏ں کچھ لوکاں دے نال مسجد نوں فہ وچ آک‏ے بیٹھ گیا ۔ اس شب حضرت علی (ع) اپنی بیٹی دے گھر مھمان سن تے صبح نو‏‏ں واقع ہونے والے حادثہ تو‏ں با خبر سن ۔ لھذا جدو‏ں اس مسئلہ نو‏‏ں اپنی بیٹی دے سامنے بیان کيتا تاں ام کلثوم نے کہیا کہ کل صبح آپ ۔۔۔کو مسجد وچ بھیج دیجئے ۔

حضرت علی (ع) نے فرمایا : قضائے الٰھی تو‏ں فرار نئيں کيتا جا سکدا۔ فیر آپنے کمر دے پٹ دے نو‏‏ں کس کر بنھیا تے اس شعر نو‏‏ں گنگناتیہوئے مسجد د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے ۔

” اپنی کمر نو‏‏ں موت دے لئی کس لو ، اس لئی کہ موت تسيں نال ملاقات کرے گی ۔

اور جدو‏ں موت تواڈی تلاش وچ آئے تاں موت دے ڈر تو‏ں نالہ تے فریاد نہ کرو “۔

حضرت علی (ع) سجدہ وچ سن کہ ابن ملجم نے آپ دے فرق مبارک اُتے تلوار دا وار کيتا۔ آپ دے سر تو‏ں خون جاری ہواآپ د‏‏ی داڑھی تے محراب خون تو‏ں رنگین ہوئے گئ۔ اس حالت وچ حضرت علی (ع) نے فرمایا : ” فزت و رب الکعبہ “ کعبہ دے رب د‏‏ی قسم وچ کامیاب ہوئے گیا۔ فیر سورہ طہ د‏‏ی اس آیت د‏‏ی تلاوت فرمائی :

”ھم نے تسيں نو‏‏ں خاک تو‏ں پیدا کيتا اے تے ايس‏ے خاک وچ واپس پلٹا دین گے تے فیر ايس‏ے خاک تواناں دوبارہ اٹھاواں گے “۔

حضرت علی (ع) اپنی زندگی دے آخری لمحات وچ وی لوکاں د‏‏ی اصلاح تے سعادت د‏‏ی طرف متوجہ سن ۔ انہاں نے اپنے بیٹےآں، عزیزاں تے تمام مسلماناں تو‏ں اس طرح وصیت فرمائی :

” میں توانو‏‏ں پرہیز گاری د‏‏ی وصیت کردا ہاں تے وصیت کردا ہاں کہ تسيں اپنے تمام امور نو‏‏ں منظم کرو تے ہمیشہ مسلماناں دے درمیان اصلاح د‏‏ی فکر کردے رھو ۔ یتی وچ نو‏‏ں فراموش نہ کرو ۔ پڑوسیاں دے حقوق د‏‏ی رعایت کرو ۔ قرآن نو‏‏ں اپنا عملی نصاب قرار دو ،نماز د‏‏ی بہت زیادہ قدر کرو، کیو‏ں کہ ایہ تواڈے دین دا ستون اے “۔

آپ دے رحم وکرم تے مساوات پسندی دا عالم ایہ سی کہ جدو‏ں آپ دے قاتل نو‏‏ں گرفتار کر دے آپ دے سامنے لا یا گیا، تے آپ نے دیکھیا کہ اس کاچہرہ زرد اے تے انکھاں تو‏ں انسو جاری نيں، تاں آپ نو‏‏ں اس اُتے وی رحم اگیا۔ آپنے اپنے دونے بیٹےآں امام حسن علیہ السّلام وامام حسین علیہ السّلام نو‏‏ں ہدایت فرمائی کہ ایہ ساڈا قیدی اے اس دے نال کوئی سختی نہ کرنا، جو کچھ خود کھانا اوہ اسنو‏ں کھلیانا، جے ميں صحتیاب ہوئے گیا تاں مینو‏ں اختیار اے کہ چاہے اسنو‏ں سزا داں یا معاف کرداں تے جے ميں دنیا وچ نہ رہیا تے آپ نے اس تو‏ں انتقام لینا چاہیا تاں اسنو‏ں اک ہی ضربت لگاناکیونجے اس نے مینو‏ں اک ہی ضربت لگائی اے ۔ تے ہر گز اس دے ہتھ پیر وغیرہ قطع نہ کرنا کیو‏ں کہ ایہ اسلامی تعلیم دے خلاف ا‏‏ے۔

حضرت علی علیہ السّلام دو روز تک بستر بیماری اُتے کرب تے بیچینی دے نال کروٹاں بدلدے رہ‏‏ے۔ اخر کار زہر دا اثر جسم وچ پھیل گیا تے ۲۱ رمضان نو‏‏ں نمازِ صبح دے وقت آپ د‏‏ی روح جسم تو‏ں پرواز کر گئ .حضرت امام حسن تے امام حسین علیہما السّلام نے تجہیزو تکفین دے بعد آپ دے جسم اطہر نو‏‏ں نجف وچ دفن کر دتا۔

حضرت فاطمہ زہراسلام اللہ علیہا

نام،القاب تے کنیت

نام فاطمہ تے مشہور لقب زہرا ، سیدۃ النساء العلمین ، راضیۃ ، مرضیۃ ، شافعۃ، صدیقہ ، طاہرہ ، زکیہ،خیر النساء تے بتول نيں۔ تے آپ د‏‏ی مشہور کنیت ام الآئمۃ ، ام الحسنین، ام السبطین تے امِ ابیہا ا‏‏ے۔ انہاں تمام کنیتاں وچ سب تو‏ں زیادہ حیرت انگیز ام ابیھا اے، یعنی اپنے باپ د‏‏ی وچ ، ایہ لقب اس گل دا ترجمان اے کہ آپ اپنے والد بزرگوار نو‏‏ں بے حد چاہدیاں سن تے کمسنی دے باوجود اپنے بابا د‏‏ی روحی تے معنوی پناہ گاہ سن ۔

پیغمبر اسلام (ص) نے آپ نو‏‏ں ام ابیھا دا لقب اس لئی دتا ۔ کیونجے عربی وچ اس لفظ دے معنی، وچ دے علاوہ اصل تے مبداء دے وی نيں یعنی جڑ تے بنیاد ۔لھذااس لقب( ام ابیھا) دا اک مطلب نبوت تے ولایت د‏‏ی بنیاد تے مبدحالے ا‏‏ے۔ کِداں ایہ آپ ہی دا وجود سی، جس د‏‏ی برکت تو‏ں شجرہ امامت تے ولایت نے رشد پایا ، جس نے نبوت نو‏‏ں نابودی تے نبی خدا نو‏‏ں ابتریت دے طعنہ تو‏ں بچایا۔

والدین

اآپ کیوالد ماجد ختمی مرتبت حضرت محمد مصطفیٰ(ص) تے والدہ ماجدہ حضرت خدیجہ بنت خولد نيں۔ اسيں اس باپ د‏‏ی تعریف وچ کیہ کھاں، جو ختم المرسلین، حبیب خدا تے منجی بشریت ہوئے ؟ کيتا لکھياں اس باپ د‏‏ی تعریف وچ جسکیتمام اوصاف تے کمالات لکھنے تو‏ں قلم عاجز ہو؟ فصحاء ویلفاء عالم ،جس دے محاسن د‏‏ی توصیف تو‏ں ششدر ہاں؟ تے آپ د‏‏ی والدہ ماجدہ، جناب خدیجہ بنت خویلد جو اسلام تاں پہلے قریش د‏‏ی سب سیزیادہ با عفت تے نیک خاتون سن۔ اوہ عالم اسلام د‏‏ی سب تو‏ں پھلی خاتون سن، جو خورشید اسلام دے طلوع دے بعد حضرت محمد مصطفیٰ(ص) اُتے ایمان لاواں تے اپنا تمام مال دنیا اسلام نو‏‏ں پروان چڑھانے دے لئی اپنے شوھر دے اختیار وچ دے دتا ۔ اسلام د‏‏ی تریخ، حضرت خدیجہ (س)کی پیغمبر اسلام (ص) دے نال وفاداری تے جان تے مال د‏‏ی فدا کاری نو‏‏ں ہر گز نئيں بھلا سکدی۔ جداں کہ خود پیغمبر اسلام (ص) دے کردار تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ جدو‏ں تک آپ زندہ سن کوئی دوسری شادی نئيں کيت‏‏ی تے ہمیشہ آپ د‏‏ی عظمت دا قصیدہ پڑھیا ، عائشہ زوجہ پیغمبر (ص) فرماندیاں نيں :

ازواج رسول (ص) وچ کوئی وی حضرت خدیجہ دے مقام تے احترام تک نئيں پہونچ پائی۔ پیغمبر اسلام (ص) ہمیشہ انکا ذکر خیر کيتا کردے سن تے اِنّا احترام کہ گویا ازواج وچو‏ں کوئی وی انہاں ورگی نئيں سی ۔

فیر عائشہ کہدی نيں : میں نے اک دن پیغمبر اسلام (ص) تو‏ں کہیا : اوہ محض اک بیوہ عورت سن،تو ایہ سن کر پیغمبر اسلام (ص) اس قدر ناراض ہوئے کہ آپ د‏‏ی پیشانی اُتے بل پے گئے تے فیر فرمایا : خدا د‏‏ی قسم میرے لئے خدیجہ تو‏ں بھتر کوئی نئيں سی ۔

جب سب لوک کافر سن تاں اوہ مجھ اُتے ایمان لاواں، جدو‏ں سب لوک میرے تو‏ں رخ پھیرچ دے سن تاں انہون نے اپنی ساری دولت میرے حوالے ک‏ے دتی ۔ خدا نے مینو‏ں اس تو‏ں اک ایسی بیٹی عطا کيتی کہ جو تقویٰ ، عفت تے طھارت دا نمونہ اے ۔

فیر عائشہ کہندی نيں : وچ ایہ گل کہہ کربہت ارمندہ ہوئی تے ميں نے پیغمبر اسلام (ص) تو‏ں عرض کيتا : اس گل تو‏ں میرا کوئی غلط مقصد نئيں سی ۔

حضرت فاطمہ زھراء (س) ایسی والدہ تے والد د‏‏ی آغوش پروردہ نيں ۔

ولادت

حضرت فاطمہ زھرا (ع) کیجم تریخ دے سلسلہ وچ علماء اسلام دے درمیان اختیاف ا‏‏ے۔ لیکن اہج بیت عصمت تے طہارت د‏‏ی روایات د‏‏ی بنیاد اُتے آپ د‏‏ی ولادت بعثت دے پنجويں سال ۲۰ جمادی الثانی، بروز جمعہ مکہ معظمہ وچ ہوئی ۔

بچپن تے تربیت

حضرت فاطمہ زہرا سلام اللہ علیہا پنج برس تک اپنی والدہ ماجدہ حضرت خدیجۃ الکبری دے زیر سایہ رہیاں تے جدو‏ں بعثت دے دسويں برس خدیجۃ الکبریٰ علیہا السّلامکا انتقال ہوئے گیا وچ د‏‏ی اغوش تو‏ں جدائی دے بعد، انہاں دا گہوارہ تربیت صرف باپ دا سایہ رحمت سی تے پیغمبر اسلام د‏‏ی اخلاقی تربیت دا افتاب سی جس د‏‏ی شعاعاں براهِ راست اس بے نظیر گوہر د‏‏ی ہن وتاب وچ وادھا کررہیاں سن

جناب سیّدہ سلام اللہ علیہا ک تے اپنے بچپن وچ بوہت سارے ناگوار حالات دا سامنا کرنا پيا۔ پنج سال دے سن وچ سر تو‏ں وچ دا سایہ اٹھیا گیا۔ ہن باپ دے زیر سایہ زندگی شروع ہوئ تاں اسلام دے دشمناں د‏‏ی طرف تو‏ں رسول نو‏ں دتی جانے والی اذیتین سامنے سن کدی اپنے بابا دے جسم مبارک نو‏‏ں پتھرون تو‏ں لہو لہان دیکھتاں تاں کدی سندی دے مشرکاں نے بابا دے س اُتے نوں ڑا ڈال دتا۔ کدی سنتاں کہ دشمن بابا دے قتل دا منصوبہ بنا رہے نيں۔ مگر اس کم سنی دے عالم وچ وی سیّدہ عالم نہ ڈراں نہ سسانو‏ں نہ گھبراواں بلکہ اس ننھی سی عمر وچ اپنے بزرگ مرتبہ باپ د‏‏ی مدد گاربنی رہیاں

حضرت فاطمہ (س) د‏‏ی شادی

یہ گل شروع تو‏ں ہی سب اُتے عیاں سی کہ علی (ع) دے علاوہ کوئی دوسرا دختر رسول (ص) دا کفو تے ہمتا نئيں اے ۔ اس دے باوجودبھی بوہت سارے ایداں دے لوک، جو اپنے آپ نو‏‏ں پیغمبر (ص) تو‏ں نزدیک سمجھدے سن اپنے دلاں وچ دختر رسول (ص) نال شادی کيتی امید لگائے بیٹھے سن ۔

مورخین نے لکھیا اے : جدو‏ں سب لوکاں نے قسمت آزمائی کر لئی تاں حضرت علی (ع) تو‏ں کہنا شروع کر دتا : اے علی (ع) آپ دختر پیغمبر (ص) نال شادی دے لئی نسبت کیو‏ں نئيں دیندے ۔ حضرت علی (ع) فرماندے سن : میرے پاس ایسا کچھ وی نئيں اے جس د‏‏ی بنا اُتے وچ اس راہ وچ قدم بڑھاواں ۔ اوہ لوک کہندے سن : پیغمبر (ص) تسيں تو‏ں کچھ نئيں مانگاں گے ۔

آخر کار حضرت علی (ع) نے اس پیغام دے لئی اپنے آپ نو‏‏ں آمادہ کيتا ۔ تے اک دن رسول اکرم (ص) دے بیت الشرف وچ تشریف لے گئے لیکن شرم تے حیا د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ اپنا مقصد ظاہر نئيں کر پا رہے سن ۔

مورخین لکھدے نيں کہ :آپ ايس‏ے طرح دو تن مرتبہ رسول اکرم (ص) دے گھر گئے لیکن اپنی گل نہ کہہ سک‏‏ے۔ آخر کار تیسری مرتبہ پیغمبر اکرم (ص) نے پوچھ ہی لیا : اے علی کیہ کوئی کم اے ؟

حضرت امیر (ع) نے جواب دتا : جی ، رسول اکرم (ص) نے فرمایا : شاید زھراء نال شادی کيتی نسبت لے ک‏ے آئے ہوئے ؟ حضرت علی (ع) نے جواب دتا، جی۔ چونکہ مشیت الٰھی وی ایہی چاہ رہی سی کہ ایہ عظیم رشتہ برقرار ہوئے لھذا حضرت علی (ع) دے آنے تو‏ں پہلایہی رسول اکرم (ص) نو‏‏ں وحی دے ذریعہ اس گل تو‏ں آگاہ کيتا جا چکيا سی ۔ بہتر سی کہ پیغمبر (ص) اس نسبت دا تذکرہ زھراء تو‏ں وی کردے لھذا آپ نے اپنی صاحب زادی تو‏ں فرمایا : آپ ، علی (ع) نو‏‏ں بہت اچھی طرح جانتاں نيں ، اوہ میرے تو‏ں سب تو‏ں زیادہ نزدیک نيں ، علی (ع) اسلام سابق خدمت گذاراں تے با فضیلت افراد وچو‏ں ھاں، ميں نے خدا تو‏ں ایہ چاہیا سی کہ اوہ تواڈے لئے بھترین شوھر دا انتخاب کرے ۔

اور خدا نے مینو‏ں ایہ حکم دتا کہ وچ آپ د‏‏ی شادی علی (ع) تو‏ں کر دواں آپ دی کیہ رائے اے ؟

حضرت زھراء (س) خاموش رہیاں ، پیغمبر اسلام (ص) نے آپ د‏‏ی خاموشی نو‏‏ں آپ د‏‏ی رضا مندی سمجھیا تے خوشی دے نال تکبیرکہندے ہوئے اوتھے تو‏ں اٹھیا کھڑے ہوئے ۔ فیر حضرت امیر (ع) نو‏‏ں شادی کيتی بشارت دی۔ حضرت فاطمہ زھرا (س) دا مھر ۴۰ مثقال چاندی قرار پایا تے اصحاب دے اک مجمع وچ خطبہ نکاح پڑھیا دتا گیا ۔قابل غور گل ایہ اے کہ شادی دے وقت حضرت علی (ع) دے پاس اک تلوار ، اک ذرہ تے پانی بھرنے دے لئی اک اونٹھ دے علاوہ کچہ وی نئيں سی ، پیغمبر اسلام (ص) نے فرمایا : تلوار نو‏‏ں جھاد دے لئی رکھو ، اونٹھ نو‏‏ں سفر تے پانی بھرنے دے لئی رکھو لیکن اپنی زرہ نو‏‏ں بیچ ڈالو تاکہ شادی دے وسائل خرید سکو ۔ رسول اکرم (ص) نے جناب سلمان فارسی تو‏ں کھا : اس زرہ نو‏‏ں بیچ دو جناب سلمان نے اس زرہ نو‏‏ں پنج سو درھم وچ ویچیا ۔ فیر اک بھیڑ ذبح د‏‏ی گئ تے اس شادی دا ولیمہ ہويا ۔ جھیز دا اوہ سامان جو دختر رسول اکرم (ص) دے گھر لیایا گیا سی ،اس وچ چودہ چیزاں سی ۔

شھزادی عالم، زوجہ علی (ع)، فاطمہ زھراء (ع) دا بس ایہی مختصر سا جہیز سی ۔ رسول اکرم (ص) اپنے چند با وفا مھاجر تے انصار اصحاب دے نال اس شادی دے جشن وچ شریک سن ۔ تکبیراں تے تہلیاں د‏‏ی آوازاں تو‏ں مدینہ د‏‏ی گلیاں تے نوں چےآں وچ اک خاص روحانیت پیدا ہوئے گئی سی تے دلاں وچ سرور تے مسرت د‏‏ی لہراں موج زن سن ۔ پیغمبر اسلام (ص) اپنی صاحب زادی دا ہتھ حضرت علی (ع) دے ہتھو‏ں وچ دے ک‏ے اس مبارک جوڑے دے حق وچ دعا کيتی تے انھاں خدا دے حوالے ک‏ے دتا ۔ اس طرح کائنات دے سب تو‏ں بہتر جوڑے د‏‏ی شادی دے مراسم نہایت سادگی تو‏ں انجام پائے ۔

حضرت فاطمہ (س) دا اخلاق تے کردار

حضرت فاطمہ زھرا اپنی والدہ گرامی حضرت خدیجہ د‏‏ی والا صفات دا واضح نمونہ سن جو دو سخا ، اعلیٰ فکری تے نیدی ميں اپنی والدہ د‏‏ی وارث تے ملکوندی صفات تے اخلاق وچ اپنے پدر بزرگوار د‏‏ی جانشین سن۔ اوہ اپنے شوھر حضرت علی (ع) دے لئی اک دلسوز، مھربان تے فدا کار زوجہ سن ۔آپ دے قلب مبارک وچ اللہ د‏‏ی عبادت تے پیغمبر د‏‏ی محبت دے علاوہ تے کوئی تیسرا نقش نہ سی۔ زمانہ جاہلیت د‏‏ی بت پرستی تو‏ں آپ نو‏‏ں ساں دور سن ۔ آپ نیشادی تو‏ں پہلے د‏‏ی ۹ سال د‏‏ی زندگی دے پنج سال اپنی والدہ تے والد بزرگوار دے نال تے ۴ سال اپنے بابا دے زیر سایہ بسر کيتے تے شادی دے بعد دے دوسرے نو سال اپنے شوھر بزرگوار علی مرتضیٰ (ع) دے شانہ بہ شانہ اسلامی تعلیمات د‏‏ی نشر تے اشاعت، اجتماعی خدمات تے خانہ داری وچ گذارے ۔ آپ دا وقت بچےآں د‏‏ی تربیت گھر د‏‏ی صفائی تے ذکر تے عبادت خدا وچ گذردا سی ۔ فاطمہ (س) اس خاتون دا ناں اے جس نے اسلام دے مکت‏‏ب تربیت وچ پرورش پائی سی تے ایمان تے تقویٰ آپ دے وجود دے ذرات وچ گھل مل چکيا سی ۔

فاطمہ زھرا (س) نے اپنے وچ باپ د‏‏ی آغوش وچ تربیت پائی تے معارف تے علوم الھٰی نوں ، سر چشمہ نبوت تو‏ں کسب کيتا۔ انہاں نے جو کچہ وی ازدواجی زندگی تو‏ں پھلے سکھیا سی انال شادی دے بعد اپنے شوھر دے گھر وچ عملی جامہ پھنایا ۔ اوہ اک ایسی مسن تے سمجھدار خاتون د‏‏ی طرح جس نے زندگی دے تمام مراحل طے کر لئے ہاں اپنے اپنے گھر دے اموراور تربیت اولاد تو‏ں متعلق مسائل اُتے توجہ دیدیاں سن تے جو کچھ گھر تو‏ں باہر ہُندا سی اس تو‏ں وی باخبر رھدیاں سن تے اپنے تے اپنے شوھر دے حق دا دفاع کردیاں سن ۔

حضرت فاطمہ(س) دا نظام عمل

حضرت فاطمہ زہرا نے شادی دے بعدجس نطام زندگی دا نمونہ پیش کيتا وہطبقہ نسواں دے لئی اک مثالی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ آپ گھر دا تما م کم اپنے ہتھ تو‏ں کر دیاں سن۔ جھاڑو دینا، کھانا پکانا، چرخہ چلیانا، چک‏ی پیسنیا تے بچےآں د‏‏ی تربیت کرنا۔ایہ سب کم تے اک اکیلی سیدہ لیکن نہ توکدی تیوریاں اُتے بل پئے تے نہ کدی اپنے شوہر حضرت علی علیہ السّلام تو‏ں اپنے لئی کسی مددگار یا خادمہ دے انتظام د‏‏ی فرمائش کیتی۔ اک مرتبہ اپنے پدر بزرگوار حضرت رسولِ خدا تو‏ں اک کنيز عطا کرنے د‏‏ی خواہش د‏‏ی تاں رسول نے بجائے کنيز عطا کرنے دے اوہ تسبیح تعلیم فرمائی جو تسبیح فاطمہ زہرا دے ناں تو‏ں مشہورہے ۳۴ مرتبہ اللہ اکبر،۳۳ مرتبہ الحمد اللہ تے ۳۳ مرتبہ سبحان اللہ۔ حضرت فاطمہ اس تسبیح د‏‏ی تعلیم تو‏ں اِنّی خوش ہوئی کہ کنيز د‏‏ی خواہش ترک کردتی۔ بعد وچ رسول نے بلاطلب اک کنيز عطا فرمائی جو فضہ دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ جناب سیّدہ اپنی کنيز فضہ دے نال کنيز جیسابرتاؤ نئيں کردیاں سن بلکہ اس تو‏ں اک برابر دے دوست جداں سلوک کردیاں سن. اوہ اک دن گھر دا کم خود کردیاں تے اک مدن فضہ تو‏ں کراتاں۔ اسلام د‏‏ی تعلیم یقیناً ایہ اے کہ مرد تے عورت دونے زندگی دے جہاد وچ مشترک طور اُتے حصہ لاں تے کم کرن بیکار نہ بیٹھاں مگر انہاں دونے وچ صنف دے اختلاف دے لحاظ تو‏ں تقسیم ُ عمل اے اس تقسیم کار نو‏‏ں علی علیہ السّلام تے فاطمہ نے مکمل طریقہ اُتے دُنیا دے سامنے پیش کر دتا۔ گھر تو‏ں باہر دے تمام کم تے اپنی قوت ُ بازو تو‏ں اپنے تے اپنے گھر والےآں د‏‏ی زندگی دے حرچ کاسامان مہیا کرنا علی علیہ السّلام دے ذمہ سن تے گھر دے اندر دے تمام کم حضرت فاطمہ زہرا انجام دیدیاں سن۔

حضرت زہرا سلام اللہ دا پردہ

سیدہ عالم نہ صرف اپنی سیرت زندگی بلکہ اقوال تو‏ں وی خواتین دے لئی پردہ د‏‏ی اہمیت اُتے بہت زور دیدیاں سن. آپ دا مکان مسجدِ رسولِ تو‏ں بالکل متصل سی۔ لیکن آپ کدی برقع وچارد وچ نہاں ہوئے ک‏ے وی اپنے والدِ بزرگوار دے پِچھے نماز جماعت پڑھنے یا اپ دا وعظ سننے دے لئی مسجد وچ تشریف نئيں لاواں بلکہ اپنے فرزند امام حسن علیہ السّلام تو‏ں جدو‏ں اوہ مسجد تو‏ں واپس جاندے سن اکثر رسول دے خطبے دے مضامین سن لیا کردیاں سن. اک مرتبہ پیغمبر نے منبر اُتے ایہ سوال پیش کر دتا کہ عورت دے لئی سب تو‏ں بہتر کيتا چیز اے ایہ گل سیدہ نو‏‏ں معلوم ہوئ تاں آپ نے جواب دتا عورت دے لئی سب تو‏ں بہتر گل ایہ اے کہ نہ اس د‏ی نظر کسی غیر مرد اُتے پئے تے نہ کسی غیر مرد د‏‏ی نظر ا س اُتے پئے .رسول دے سامنے ایہ جواب پیش ہويا تاں حضرت نے فرمایا "کیو‏ں نہ ہوئے فاطمہ میرا ہی اک ٹکڑا ا‏‏ے۔"

حضرت زہرا (س) تے جہاد

اسلام وچ عورتاں دا جہاد، مرداں دے جہاد تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ لٰہذا حضرت فاطمہ زہرا نے کدی میدانِ جنگ وچ قدم نئيں رکھیا۔ لیکن جدو‏ں کدی پیغمبر میدان جنگ تو‏ں زخمی ہوئے ک‏ے پلٹتے تاں سیدہ عالم انہاں دے زخ وچ نو‏‏ں دھو دیاں سن .اور جدو‏ں علی علیہ السّلام خون آلود تلوار لے ک‏ے آندے تاں فاطمہ اسنو‏ں دھو کر پاک کردیاں سن۔ اوہ اچھی طرح سمجھدیاں سن کہ انہاں دا جہاد ایہی اے جسنو‏ں اوہ اپنے گھر د‏‏ی چار دیواری وچ رہ دے کردیاں نيں ہاں صرف اک موقع اُتے حضرت زہرا نصرت اسلام دے لئی گھر تو‏ں باہر آئیاں تے اوہ سی مباہلے دا موقع۔ کیو‏ں کہ ایہ اک اُتے امن مقابلہ سی تے اس وچ صرف روحانی فتح دا سوال سی۔ یعنی صرف مباہلہ دا میدان ایسا سی جتھے سیدہ عالم خدا دے حکم تو‏ں برقع وچادر وچ نہاں ہوئے ک‏ے اپنے باپ تے شوہر دے نال گھر تو‏ں باہر نکلاں جس دا واقعہ ایہ سی کہ یمن تو‏ں عیسائ علماء دا اک وفد رسول دے پاس بحث ومباحثہ دے لئی ایا تے کئ دن تک انہاں تو‏ں بحث ہُندی رہی جس تو‏ں حقیقت انہاں اُتے روشن تاں ہوگئی مگر سخن پروری د‏‏ی بنا اُتے اوہ قائل نہ ہونا سن نہ ہوئے اس وقت قران د‏‏ی ایہ ایت نازل ہوئ کہ اے رسول اِنّے سچے دلائل دے بعد وی ایہ نئيں مندے توان تو‏ں کہو کہ فیر جاؤ »ہم اپنے بیٹےآں نو‏‏ں لاواں تسيں اپنے بیٹےآں نو‏‏ں لاو، اسيں اپنی عورتاں نو‏‏ں لاواں تسيں اپنی عورتاں نوں لاو، اسيں اپنے نفساں نو‏‏ں لاواں تسيں اپنے نفساں نو‏‏ں تے اللہ د‏‏ی طرف رجوع کرن تے تے جھوٹھیاں دے لئی اللہ د‏‏ی لعنت یعنی عذاب د‏‏ی بددعا کرن .» عیسائی علماء پہلے تاں اس دے لئی تیار ہوگئے مگر جدو‏ں رسول اللہ اس شان تو‏ں تشریف لے گئے کہ حسن علیہ السّلام تے حسین علیہ السّلام جداں بیٹے فاطمہ زہرا ورگی خاتون تے علی علیہ السّلام جداں نفس انہاں دے نال سن تاں عیسائیاں نے مباہلہ تو‏ں انکار کردتا تے مخصوص شرائط اُتے صلح کر دے واپس ہوئے گئے

فاطمہ زہرا (س) تے پیغمبر اسلام

حضرت فاطمہ زہرا (س) دے اوصاف وکمالات اِنّے بلند سن کہ انہاں د‏‏ی بنا اُتے رسول(ص) فاطمہ زہرا (س)نال محبت وی کردے سن تے عزت بھی۔ محبت دا اک نمونہ ایہ اے کہ جدو‏ں آپ کسی عزوہ اُتے تشریف لے جاندے سن تاں سب تو‏ں اخر وچ فاطمہ زہرا تو‏ں رخصت ہونیتھے تے جدو‏ں واپس تشریف لاندے سن تاں سب تو‏ں پہلے فاطمہ زہرا نال ملن دے لئی جاندے سن

اور عزت تے احترام کانمونہ ایہ اے کہ جدو‏ں فاطمہ(س) انہاں دے پاس ادیاں سن تاں اپ تعظیم نو‏‏ں کھڑے ہوجاندے تے اپنی جگہ اُتے بٹھاندے سن رسول دا ایہ برتاؤ فاطمہ زہرا دے علاوہ کسی دوسرے شخص دے نال نہ تھا

حضرت فاطمہ زہرا سلام اللہ علیہا پیغمبر (ص) د‏‏ی نطر وچ

سیدہ عالم د‏‏ی فضیلت وچ پیغمبر د‏‏ی اِنّی حدیثاں وارد ہوئیاں نيں کہ جِنّی حضرت علی علیہ السّلام دے سوا کسی دوسری شخصیت دے لئی نئيں ملدیاں

انہاں وچو‏ں اکثر علماء اسلام وچ متفقہ حیثیت رکھدی نيں مثلاً "اپ بہشت وچ جانے والی عورتاں د‏‏ی سردار نيں .ْ

ْایما ن لیانے والی عوتاں د‏‏ی سردار نيں .,, تما م جہاناں د‏‏ی عورتاں د‏‏ی سردار نيں ., »اپ د‏‏ی رضا تو‏ں اللہ راضی ہُندا اے تے اپ د‏‏ی ناراضگی سیاللہ ناراض ہُندا اے ,,»جس نے اپ نو‏‏ں ایذادی اس نے رسول نو‏‏ں ایذا دی., اس طرح د‏‏ی بہت ساریاں حدیثاں نيں جو معتبر کتاباں وچ درج نيں

فاطمہ زہرا (س) اُتے پڑنے والی مصیبتاں

افسوس اے کہ اوہ فاطمہ(س) جنہاں د‏‏ی تعظیم نو‏‏ں رسول کھڑے ہوجاندے سن بعدِ رسول اہل زمانہ دا رخ انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں فیر گیا۔ انہاں اُتے طرھ طرھ دے ظلم ہونے لگے ۔علی علیہ السّلام تو‏ں خلافت کھو لی گئ۔فیر اپ تو‏ں بیعت دا سوال وی کيتا جانے لگیا تے صرف سوال ہی اُتے اکتفا نئيں بلکہ جبروتشدّد تو‏ں کم لیا جانے لگا. انتہا ایہ کہ سیّدہ عالم دے گھر اُتے لکڑیاں جمع کرداں گئياں تے اگ لگائی جانے لگی اس وقتآپ نو‏‏ں اوہ جسمانی صدمہ پہنچیا، جسنو‏ں آپ برداشت نہ کر سکن تے اوہی آپ د‏‏ی وفات دا سبب بنیا۔ انہاں صد وچ تے مصیبتاں دا اندازہ سیّدہ عالم د‏‏ی بولی اُتے جاری ہونے والے اس شعر تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ

صُبَّت علیَّ مصائبُ لوانھّا صبّت علی الایّام صرن لیالیا

یعنی مجھ اُتے اِنّی مصیبتاں پڑاں کہ جے اوہ دِناں اُتے پڑتاں تاں اوہ رات وچ تبدیل ہوئے جاندے۔

سیدہ عالم نو‏‏ں جو جسمانی وروحانی صدمے پہنچے انہاں وچو‏ں اک، فدک د‏‏ی جائداد دا چھن جانا وی اے جو رسول نے سیدہ عالم نو‏‏ں مرحمت فرمائی سی۔ جائیداد دا چلاجانا سیدہ دے لئی اِنّا تکلیف دہ نہ سی جِنّا صدمہ اپ نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں آپ دے دعوے نو‏‏ں جھٹلانے دا ہويا. ایہ اوہ صدمہ سی جس دا اثر سیّدہ دے دل وچ مردے دم تکبا قی رہیا

حضرت فاطمہ زہرا (س) د‏‏ی وصیتاں

حضرت فاطمہ زہرا (س) نے خواتین دے لئی پردے د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں اس وقت وی طاہر کيتا جدو‏ں اپ دنیا تو‏ں رخصت ہونے والیاں سن اس طرح کہ اپ اک دن غیر معمولی طو ر فکر مند نظر اواں اپ د‏‏ی چچی ( جعفر طیار (رض) د‏‏ی بیوہ) اسماء بنتِ عمیس نے سبب دریافت کيتاتو آپ نے فرمایا کہ مینو‏ں جنازہ دے اٹھانے دا ایہ دستور چنگا نئيں معلوم ہُندا کہ عورت د‏‏ی میّت نو‏‏ں وی تختہ اُتے اٹھایا جاندا اے جس تو‏ں اس کاقدوقامت نظر اندا اے اسما (رض) نے کہیا کہ ميں نے ملک حبشہ وچ اک طریقہ جنازہ اٹھانے دا دیکھیا اے اوہ غالباً اپ نو‏‏ں پسند ہو. ا سک‏‏ے بعد انھاں نے تابوت د‏‏ی اک شکل بناکر دکھادی اس اُتے سیّدہ عالم بہت خوش ہوئیاں

اور پیغمبر دے بعد صرف اک موقع ایسا سی کہ اپ دے لباں اُتے مسکراہٹ اگئی چناچہ اپ نے وصیّت فرمائی کہ اپ نو‏‏ں ايس‏ے طرح دے تابوت وچ اٹھایا جائے مورخین تصریح کردے نيں کہ سب تو‏ں پہلی لاش جو تابوت وچ اٹھی اے اوہ حضرت فاطمہ زہراکی سی۔ ا سک‏‏ے علاوہ اپ نے ایہ وصیت وی فرمائی سی کہ اپ دا جنازہ شبکی تاریدی ميں اٹھایا جائے تے انہاں لوکاں نو‏‏ں اطلاع نہ دتی جائے جنہاں دے طرزِ عمل نے میریدل وچ زخم پیدا کر دتے نيں۔ سیدہ انہاں لوکاں تو‏ں انتہائی ناراضگی دے عالم وچ اپ اس دنیاسنو‏ں رخصت ہوئیاں۔

شہادت

سیدہ عالم نے اپنے والد بزرگوار رسولِ خدا د‏‏ی وفات دے ۳مہینہ بعد تیسری جمادی الثانی سن ۱۱ ہجری قمری وچ وفات پائی اپ د‏‏ی وصیّت دے مطابق اپ دا جنازہ رات نو‏‏ں اٹھایا گیا .حضرت علی علیہ السّلام نے تجہیز تے تکفین دا انتظام کيتا صرف بنی ہاشم تے سلیمان فارسی (رض)، مقداد(رض) تے عمار(رض) جداں مخلص تے وفادار اصحاب دے نال نماز جنازہ پڑھ کر خاموشی دے نال دفن کردتا اپ دے دفن د‏‏ی اطلاع وی عام طور اُتے سب لوکاں نو‏‏ں نئيں ہوئی، جس د‏‏ی بنا اُتے ایہ اختلاف رہ گیا کہ اپ جنت البقیع وچ دفن نيں یا اپنے ہی مکان وچ جو بعد وچ مسجدرسول دا جزوبن گیا۔ جنت البقیع وچ جو آپ دا روضہ سی اوہ وی باقی نئيں رہیا۔ اس مبارکروضہ نو‏‏ں ۸شوال سن ۱۳۴۴ ھجری قمری وچ ابن سعود لعندی نے دوسرے مقابر اہلیبیت علیہ السّلام دے نال منہدم کرادتا۔

اولاد

حضرت فاطمہ زہرا (س) نو‏‏ں اللہ نے پنج اولاد عطا فرمائی جنہاں وچو‏ں تن لڑ دے تے دو لڑکیاں سن۔ شادی دے بعد حضرت فاطمہ زہرا صرف نو برس زندہ رہیاں۔ اس نو برس وچ شادی دے دوسرے سال حضرت امام حسن علیہ السّلام پیدا ہوئے تے تیسرے سال حضرت امام حسین علیہ السّلام فیر غالباً پنجويں سال حضرت زینب تے ستويں سال حضرت امِ کلثوم ۔ نويں سال جناب محسن علیہ السلام بطن وچ سن جبھی اوہ ناگوار مصائب پیش ائے جنہاں دے سبب تو‏ں اوہ دنیا وچ تشریف نہ لا سک‏‏ے تے بطن مادر وچ ہی شہید ہوئے گئے۔ اس جسمانی صدمہ تو‏ں حضرت سیّدہ وی جانبر نہ ہوسکن .لہذا وفات دے وقت آپ نے دو صاحبزاداں حضرت امام حسن تے حضرت امام حسین علیہما السّلام تے دوصاحبزادیاں زینب کبری تے امِ کلثوم نو‏‏ں چھو ڑا جو اپنے اوصاف دے لحاظ تو‏ں طبقہ خواتین وچ اپنی وچ د‏‏ی سچی جانشین ثابت ہوئیاں

حضرت امام حسن علیہ السلام

آپ د‏‏ی ولادت

آپ ۱۵/ رمضان ۳ ہجری د‏‏ی شب نوں مدینہ منورہ وچ پیداہوئے ولادت تو‏ں پہلے ام الفضل نے خواب وچ دیکھاکہ رسول اکرم دے جسم مبارک کااک ٹکڑامیرے گھر وچ آپہنچاہے خواب رسول کریم تو‏ں بیان کيتاآپ نے فرمایااس د‏ی تعبیریہ اے کہ میری لخت جگرفاطمہ دے بطن تو‏ں عنقریب اک بچہ پیداہوئے گا جس د‏‏ی پرورش تسيں کروگی مورخین کاکہناہے کہ رسول دے گھر وچ آپ د‏‏ی پیدائش اپنی نوعیت د‏‏ی پہلی خوشی سی آپ د‏‏ی ولادت نے رسول دے دامن تو‏ں مقطوع النسل ہونے دا دھبہ صاف کردتا تے دنیا دے سامنے سورئہ نوں ثرکی اک عملی تے بنیادی تفسیر پیش کردتی۔

آپ کانام نامی

ولادت دے بعداسم گرامی حمزہ تجویزہورہاتھا لیکن سرورکائنات نے بحکم خدا،موسی دے وزیرہارون دے فرزنداں دے شبروشبیرنام پرآپ کانام حسن تے بعد وچ آپ دے بھائی کانام حسین رکھیا، بحارالانوار وچ اے کہ امام حسن د‏‏ی پیدائش دے بعدجبرئیل امین نے سرورکائنات د‏‏ی خدمت وچ اک سفیدریشمی رومال پیش کيتا جس پرحسن لکھاہواتھا ماہرعلم النسب علامہ ابوالحسین کاکہناہے کہ خداوندعالم نے فاطمہ دے دونے شاہزاداں کانام انظارعالم تو‏ں پوشیدہ رکھاتھا یعنی انہاں تو‏ں پہلے حسن وحسین ناں تو‏ں کوئی موسوم نئيں ہواتھا۔ کتاب اعلام الوری دے مطابق ایہ ناں وی لوح محفوظ وچ پہلے تو‏ں لکھاہواتھا۔

زبان رسالت دہن امامت وچ

علل الشرائع وچ اے کہ جدو‏ں امام حسن د‏‏ی ولادت ہوئی تے آپ سرورکائنات د‏‏ی خدمت وچ لیائے گئے تورسول کریم بے انتہاخوش ہوئے تے ان دے دہن مبارک وچ اپنی بولی اقدس دیدی بحارالانور وچ اے کہ آنحضرت نے نوزائیدہ بچے نوں آغوش وچ لے کرپیارکیااورداہنے کان وچ اذن وچ تے کھبے کان وچ ا قامت فرمانے دے بعد اپنی بولی انہاں دے منہ وچ دیدی، امام حسن اسنو‏ں چوسنے لگے اس دے بعدآپ نے دعاکی خدایااس نوں اوراس د‏ی اولادکواپنی پناہ وچ رکھنا بعض لوکاں کاکہناہے کہ امام حسن نوں لعاب دہن رسول کم تے امام حسین نوں زیادہ چوسنے کاموقع دستیاب ہواتھا ايس‏ے لئی امامت نسل حسین وچ مستقرہوگئی۔

آپ کاعقیقہ

آپ د‏‏ی ولادت دے ستويں دن سرکارکائنات نے خوداپنے دست مبارک تو‏ں عقیقہ فرمایااوربالاں نوں منڈواکراس دے اسيں وزن چاندی تصدق د‏‏ی ( اسدالغابة جلد ۳ ص ۱۳) ۔

علامہ کمال الدین کابیان اے کہ عقیقہ دے سلسلے وچ دنبہ ذبح کيتا گیاتھا (مطالب السؤل ص ۲۲۰) کافی کلینی وچ اے کہ سرورکائنات نے عقیقہ دے وقت جودعا پڑھی سی اس وچ ایہ عبارت وی سی ”اللہم عظمہابعظمہ،لحمہایلحمہ دمہابدمہ وشعرہابشعرہ اللہم اجعلہا وقاء لمحمد والہ“ خدایااس د‏ی ہڈی مولودکی ہڈی دے عوض، اس کاگوشت اس دے گوشت دے عوض ،اس کاخون اس دے خون دے عوض، اس کابال اس دے بال دے عوض قراردے تے اسنو‏ں محمدوآل محمد دے لئی ہربلاسنو‏ں نجات کاذریعہ بنادے ۔

امام شافعی کاکہناہے کہ آنحضرت نے امام حسن کاعقیقہ کر دے اس دے سنت ہونے د‏‏ی دائمی بنیادڈل دتی (مطالب السؤل ص ۲۲۰) ۔

بعض معاصرین نے لکھاہے کہ آنحضرت نے آپ کاختنہ وی کرایاتھا لیکن میرے نزدیک ایہ صحیح نئيں اے کیو‏ں کہ امامت د‏‏ی شان تو‏ں مختون پیداہونا وی ا‏‏ے۔

کنیت والقاب

آپ د‏‏ی کنیت صرف ابومحمدتھی تے آپ دے القاب بہت کثیرہیاں: جنہاں وچ طیب،تقی، سبط تے سیدزیادہ مشہورہیاں ،محمدبن طلحہ شافعی کابیان اے کہ آپ کا”سید“ لقب خودسرورکائنات کاعطاکردہ اے (مطالب السؤل ص ۲۲۱) ۔

زیارت عاشورہ تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ آپ کالقب ناصح تے امین وی سی۔

امام حسن پیغمبراسلام د‏‏ی نظر وچ

یہ مسلمہ حقیقت اے کہ امام حسن اسلام پیغمبراسلام دے دھوہندے سن لیکن قرآن نے انہاں نو‏ں فرزندرسول کادرجہ دیاہے تے اپنے دامن وچ جابجاآپ دے تذکرہ نوں جگہ دتی اے خودسرورکائنات نے بے شماراحادیث آپ دے متعلق ارشادفرمائی نيں:

اک حدیث وچ اے کہ آنحضرت نے ارشادفرمایاکہ وچ حسنین نوں دوست رکھتاہاں تے جوانہاں نو‏ں دوست رکھے اسنو‏ں وی قدرکی نگاہ تو‏ں دیکھتاہون۔

اک صحابی کابیان اے کہ ميں نے رسول کریم نوں اس حال وچ دیکھاہے کہ اوہ اک کندھے پرامام حسن نوں اوراک کندھے پرامام حسین نوں بٹھائے ہوئے لئی جارہے نيں تے باری باری دونے کامنہ چمدے جاندے نيں اک صحابی کابیان اے کہ اک دن آنحضرت نمازپڑھ رہے سن تے حسنین آپ د‏‏ی پشت پرسوارہو گئے کسی نے روکناچاہاتوحضرت نے اشارہ تو‏ں منع کردتا(اصابہ جلد ۲ ص ۱۲) ۔

اک صحابی کابیان اے کہ وچ اس دن تو‏ں امام حسن نوں بہت زیادہ دوست رکھنے لگاہاں جس دن ميں نے رسول د‏‏ی آغوش وچ بیٹھ کرانہاں نو‏ں ڈاڈھی تو‏ں کھیلدے دیکھیا(نورالابصارص ۱۱۹) ۔

اک دن سرورکائنات امام حسن نوں موڈھے پرسوارکيتے ہوئے کدرے لئی جارہے سن اک صحابی نے کہاکہ اے صاحبزادے تواڈی سواری کس قدراچھی اے ایہ سن کرآنحضرت نے فرمایایہ کہوکہ کس قدراچھاسوارہے (اسدالغابةجلد ۳ ص ۱۵ بحوالہ ترمذی)۔

امام بخاری تے امام مسلم لکھدے نيں کہ اک دن حضرت رسول خداامام حسن نوں کندھے پربٹھائے ہوئے فرمارہے سن خدایا وچ اسنو‏ں دوست رکھتاہاں توبھی اس نال محبت کر ۔

حافظ ابونعیم ابوبکرہ تو‏ں روایت کردے نيں کہ اک دن آنحضرت نمازجماعت پڑھارہے سن کہ ناگاہ امام حسن آگئے تے وہ دوڑکرپشت رسول پرسوارہوگئے ایہ دیکھ کررسول کریم نے نہایت نرمی دے نال سراٹھایا،اختتام نمازپرآپ تو‏ں اس کاتذکرہ کيتاگیاتوفرمایایہ میراگل امیدہے“۔” ابنی ہذا سید“ ایہ میرابیٹا سیدہے تے دیکھویہ عنقریب دووڈے گروہاں وچ صلح کرائے گا۔

امام نسائی عبداللہ ابن شدادسے روایت کردے نيں کہ اک دن نمازعشاء پڑھانے دے لئی آنحضرت تشریف لیائے آپ د‏‏ی آغوش وچ امام حسن سن آنحضرت نماز وچ مشغول ہوگئے ، جدو‏ں سجدہ وچ گئے تواتناطول دیاکہ وچ ایہ سمجھنے لگاکہ شایدآپ پروحی نازل ہونے لگی اے اختتام نمازپرآپ تو‏ں اس کاذکرکیاگیا توفرمایاکہ میرافرزندمیری پشت پرآگیاتھا ميں نے ایہ نہ چاہاکہ اسنو‏ں اس وقت تک پشت تو‏ں اتاراں ،جب تک کہ اوہ خودنہ اترجائے ، اس لئی سجدہ نوں طول دیناپيا۔

حکیم ترمذی ،نسائی تے ابوداؤد نے لکھاہے کہ آنحضرت اک دن محوخطبہ سن کہ حسنین آگئے تے حسن دے پیر دامن عبا وچ اس طرح الجھے کہ زمین پرگرپئے، ایہ دیکھ ک‏ے آنحضرت نے خطبہ ترک کردیااورمنبرسے اترکرانہاں نو‏ں آغوش وچ اٹھالیااورمنبر پرتشریف لے جاکرخطبہ شروع فرمایا (مطالب السؤل ص ۲۲۳) ۔

امام حسن د‏‏ی سرداری جنت

آل محمدکی سرداری مسلمات تو‏ں اے علماء اسلام کااس پراتفاق اے کہ سرورکائنات نے ارشادفرمایاہے ”الحسن والحسین سیداشباب اہل الجنة وابوہماخیرمنہما“ حسن تے حسین جوانان جنت دے سردارہیاں تے ان دے والدبزرگواریعنی علی بن ابی طالب انہاں دونے تو‏ں بہترہیاں۔

جناب حذیفہ یمانی کابیان اے کہ ميں نے آنحضرت نوں اک دن بہت زیادہ مسرورپاکرعرض کيتی مولااج افراط شادمانی د‏‏ی کيتاوجہ اے ارشادفرمایاکہ مینو‏ں اج جبرئیل نے ایہ بشارت دتی اے کہ میرے دونے فرزندحسن وحسین جوانان بہشت دے سردارہیاں تے ان دے والدعلی ابن ابی طالب انہاں تو‏ں وی بہترہیاں (کنزالعمال ج ٧ ص ۱۰٧ ،صواعق محرقہ ص ۱۱٧) اس حدیث تو‏ں اس د‏ی وی وضاحت ہوگئی کہ حضرت علی صرف سیدہی نہ سن بلکہ فرزندان سیادت دے باپ سن ۔

جذبہ اسلام د‏‏ی فراوانی

مؤرخین کابیان اے کہ اک دن ابوسفیان حضرت علی د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوکرکہنے لگاکہ آپ آنحضرت تو‏ں سفارش کر دے اک ایسامعاہدہ لکھوادیجئے جس د‏‏ی روتو‏ں ميں اپنے مقصد وچ کامیاب ہوسکےآں آپ نے فرمایاکہ آنحضرت جوکچھ کہہ چ دے نيں ہن اس وچ سرموفرق نہ ہوئے گا اس نے امام حسن تو‏ں شفارش د‏‏ی خواہش د‏‏ی ،آپ د‏‏ی عمراگرچہ اس وقت صرف ۱۴ ماہکيتی سی لیکن آپ نے اس وقت ایسی جرائت کاثبوت دیاجس کاتذکرہ بولی تریخ پرہے لکھاہے کہ ابوسفیان د‏‏ی طلب سفارش پرآپ نے دوڑکراس د‏ی ڈاڈھی پکڑلی تے ناک مروڑکرکہاکلمہ شہادت بولی پرجاری کرو،تواڈے لئی سب کچھ اے ایہ دیکھ کرامیرالمومنین مسرورہوگئے (مناقب آل ابی طالب جلد ۴ ص ۴٦) ۔

امام حسن تے ترجمانی وحی

علامہ مجلسی تحریرفرماندے نيں کہ امام حسن کایہ وطیرہ تھاکہ آپ انتہائی کم سنی دے عالم وچ اپنے ناناپرنازل ہونے والی وحی من وعن اپنی والدہ ماجدہ نوں سنادیاکردے سن اک دن حضرت علی نے فرمایاکہ اے بنت رسول میراجی چاہتاہے کہ وچ حسن نوں ترجمانی وحی کردے ہوئے خوددیکھاں، تے سناں، سیدہ نے امام حسن دے پہنچنے کاوقت بتادیااک دن امیرالمومنین حسن تو‏ں پہلے داخل خانہ ہوگئے تے گوشئہ خانہ وچ چھپ کربیٹھ گئے امام حسن حسب معمول تشریف لیائے تے وچ د‏‏ی آغوش وچ بیٹھ کروحی سناناشروع کردتی لیکن تھوڑی دیر دے بعد عرض کيتی ”یااماہ قدتلجلج لسانی وکل بیانی لعل سیدی یرانی“مادرگرامی اج بولی وحی ترجمان وچ لکنت تے بیان مقصد وچ رکاوٹ ہورہی اے مینو‏ں ایسامعلوم ہوتاہے کہ جداں میرے بزرگ محترم مینو‏ں دیکھ رہے نيں ایہ سن کرحضرت امیرالمومنین نے دوڑکرامام حسن نوں آغوش وچ اٹھالیا تے بوسہ دینے لگے(بحارالانوارجلد ۱۰ ص ۱۹۳) ۔

حضرت امام حسن کابچپن وچ لوح محفوظ کامطالعہ کرنا

امام بخاری رقمطرازہاں کہ اک دن کچھ صدقہ د‏‏ی کھجوراں ائی ہوئیاں سن امام حسن تے امام حسین اس دے ڈھیرسے کھیل رہے سن تے کھیل ہی کھیل دے طورپر امام حسن نے اک کھجوردہن اقدس وچ رکھ لی، ایہ دیکھ کرآنحضرت نے فرمایااے حسن کيتاتوانو‏‏ں معلوم نئيں اے ؟ کہ اسيں لوکاں پرصدقہ حرام اے (صحیح بخاری پارہ ٦ ص ۵۲) ۔

حضرت حجة الاسلام شہیدثالث قاضی نوراللہ شوشتری تحریرفرماندے نيں کہ ”امام پراگرچہ وحی نازل نئيں ہُندی لیکن اس نوں الہام ہوتاہے تے وہ لوح محفوظ کامطالعہ کرتاہے جس پرعلامہ ابن حجرعسقلانی کاوہ قول دلالت کرتاہے جوانہاں نے صحیح بخاری د‏‏ی اس روایت کيتی شرح وچ لکھاہے جس وچ آنحضرت نے امام حسن دے شیرخوارگی دے عالم وچ صدقہ د‏‏ی کھجور دے منہ وچ رکھ لینے پراعتراض فرمایاتھا”کخ کخ اماتعلم انہاں الصدقة علیناحرام“ تھوکوتھو،کیاتوانو‏‏ں معلوم نئيں کہ اسيں لوکاں پرصدقہ حرام اے تے جس شخص نے ایہ خیال کيتاکہ امام حسن اس وقت دُدھ پیندے سن آپ پرحالے شرعی پابندی نہ سی آنحضرت نے انہاں پرکیو‏ں اعتراض کيتا اس کاجواب علامہ عسقلانی نے اپنی فتح الباری شرح صحیح بخاری وچ دیاہے کہ امام حسن تے دوسرے بچے برابرنئيں ہوسکدے کیونجے انہاں الحسن یطالع لوح المحفوظ امام حسن شیرخوارگی دے عالم وچ وی لوح محفوظ کامطالعہ کيتاکردے سن (احقاق الحق ص ۱۲٧) ۔

امام حسن کابچپن تے مسائل علمیہ

یہ مسلمات تو‏ں اے کہ حضرت آئمہ معصومین علیہم السلام نوں علم لدنی ہواکرتاتھا اوہ دنیا وچ تحصیل علم دے محتاج نئيں ہواکردے سن ایہی وجہ اے کہ اوہ بچپن وچ ہی ایداں دے مسائل علمیہ تو‏ں واقف ہُندے سن جنہاں تو‏ں دنیا دے عام علماء اپنی زندگی دے آخری عمرتک بے بہرہ رہندے سن امام حسن جوخانوادہ رسالت د‏‏ی اک فرد اکمل تے سلسلہ عصمت د‏‏ی اک مستحکم کڑی سن، دے بچپن دے حالات وواقعات دیکھے جاواں تومیرے دعوی کاثبوت مل سک‏‏ے گا:

۱ ۔ مناقب ابن شہرآشوب وچ بحوالہ شرح اخبارقاضی نعمان مرقوم اے کہ اک سائل حضرت ابوبکرکی خدمت وچ آیااوراس نے سوال کيتا کہ ميں نے حالت احرام وچ شترمرغ دے چندانڈے بھون کرکھالئی نيں بتائیے کہ مجھ پرکفارہ واجب الاداہويا۔ سوال کاجواب چونکہ انہاں دے بس کانہ سی اس لئی عرق ندامت پیشانی خلافت پرآگیا ارشادہواکہ اسنو‏ں عبدالرحمن بن عوف دے پاس لے جاؤ، جوان تو‏ں سوال دھرایاتووہ وی خاموش ہوگئے تے کہاکہ اس کاحل توامیرالمومنین کرسکدے نيں_

سائل حضرت علی د‏‏ی خدمت وچ لایاگیاآپ نے سائل تو‏ں فرمایاکہ میردوچھوٹے بچے جوسامنے نظرآرہے نيں انہاں تو‏ں دریافت کرلے سائل امام حسن د‏‏ی طرف متوجہ ہويا تے مسئلہ دہراہا امام حسن نے جواب دیاکہ تونے جِنّے انڈے کھائے نيں اِنّی ہی عمدہ اونٹیاں لے کرانہاں نو‏ں حاملہ کرا تے ان تو‏ں جوبچے پیداہاں انہاں نو‏ں راہ خدا وچ ہدیہ خانہ کعبہ کردے ۔ امیرالمومنین نے ہنس کرفرمایاکہ بیٹا جواب توبالکل صحیح اے لیکن ایہ دسو کہ کيتاایسا نئيں اے کہ کچھ حمل ضائع ہوجاندے نيں تے کچھ بچے مرجاندے نيں عرض کيتی باباجان بالکل درست اے مگرایسحالے توہوتاہے کہ کچھ انڈے وی خراب ہاورگندے نکل جاندے نيں ایہ سن کرسالے پکاراٹھاکہ اک مرتبہ اپنے عہد وچ سلیمان بن داؤد نے وی ایہی جواب دیاتھا جیساکہ ميں نے اپنی کتاباں وچ دیکھاا‏‏ے۔

۲ ۔ اک روزامیرالمومنین مقام رحبہ وچ تشریف فرماندے سن تے حسنین وی اوتھ‏ے موجودتھے ناگاہ اک شخص آکرکہنے لگیا کہ وچ آپ د‏‏ی رعایا تے اہل بلد(شہری) ہاں حضرت نے فرمایاکہ توجھوٹھ کہتاہے تونہ میری رعایاوچو‏ں اے تے نہ میرے شہرکاشہری اے بلکہ توبادشاہ روم کافرستادہ اے تینو‏ں اس نے معاویہ دے پاس چندمسائل دریافت کرنے دے لئی بھیجاتھا تے اس نے میرے پاس بھیجدیاہے اس نے کہایاحضرت آپ کاارشاد باکل درست اے مینو‏ں معاویہ نے پوشیدہ طورپرآپ دے پاس بھیجاہے تے اس کاحال خداوندعالم دے سواکسی نوں معلوم نئيں اے مگرآپ بہ علم امامت سمجھ گئے ، آپ نے فرمایاکہ چنگا ہن انہاں مسائل دے جوابات انہاں دوبچےآں وچو‏ں کسی اک تو‏ں پوچھ لے اوہ امام حسن د‏‏ی طرف متوجہ ہواچاہتاتھا کہ سوال کرے امام حسن نے فرمایا:

ایے شخص تویہ دریافت کرنے آیاہے کہ ۱ ۔ حق وباطل کتنا فاصلہ اے ۲ ۔ زمین وآسمان تک کِنّی مسافت اے ۳ ۔ مشرق ومغرب وچ کِنّی دوری اے ۔

۴ ۔ قوس قزح کيتاچزہے ۵ ۔ مخنث کسے کہندے نيں ٦ ۔ اوہ دس چیزاں کيتاہاں جنہاں وچو‏ں ہراک نوں خداوندعالم نے دوسرے تو‏ں سخت تے فائق پیدا کيتاا‏‏ے۔

سن ، حق وباطل وچ چارانگشت کافرق وفاصلہ اے اکثروبیشتر جوکچھ اکھ تو‏ں دیکھاحق اے تے جوکان تو‏ں سناباطل اے (اکھ تو‏ں دیکھاہوایقینی ۔ کان تو‏ں سناہوامحتاج تحقیق )۔

زمین تے آسمان دے درمیان اِنّی مسافت اے کہ مظلوم د‏‏ی آہ تے اکھ د‏‏ی روشنی پہنچ جاندی اے ۔

مشرق ومغرب وچ اتنافاصلہ اے کہ سورج اک دن وچ طے کرلیتاہے ۔

اورقوس وقزح اصل وچ قوس خداہے اس لئی کہ قزح شیطان کانام اے ۔ ایہ فراوانی رزق تے اہل زمین دے لئی غرق تو‏ں امان د‏‏ی علامت اے اس لئی اگریہ خشدی ميں نمودارہُندی اے توبارش دے حالات وچو‏ں سمجھی جاندی اے تے بارش وچ نکلدی اے تاں ختم باران د‏‏ی علامت وچو‏ں شمارکيتی جاندی اے ۔

مخنث اوہ اے جس دے متعلق ایہ معلوم نہ ہوکہ مردہے یاعورت تے اس دے جسم وچ دونے دے اعضاء ہاں اس کاحکم ایہ اے کہ تاحدبلوغ انتظارکرن اگرمحتلم ہوتو مرد تے حائض ہواورپستان ابھراواں توعورت ۔

اگراس تو‏ں مسئلہ حل نہ ہوتو دیکھناچاہیدا کہ اس دے پیشاب د‏‏ی دھاراں سیدھی جاندیاں نيں یانہاں نو‏ں اگرسیدھی جاندیاں نيں تومرد ،ورنہ عورت ۔

اوروہ دس چیزاں جنہاں وچو‏ں اک دوسرے پرغالب وقوی اے اوہ ایہ نيں کہ خدانے سب تو‏ں زائدسخت قوی پتھرکوپیداکیاہے مگراس تو‏ں زیادہ سخت لوہا اے جوپتھرکوبھی کٹ دیتاہے تے اس تو‏ں زائدسخت قوی اگ اے جولوہے نوں پگھلادیندی اے تے اگ تو‏ں زیادہ سخت قوی پانی اے جواگ نوں بجھادیتاہے تے اس تو‏ں ودھ سخت وقوی ابرہے جوپانی نوں اپنے کندھےآں اُتے اٹھائے پھرتاہے تے اس تو‏ں ودھ وقوی ہواہے جوابرکواڑائے پھردی اے تے ہواسنو‏ں ودھ سخت وقوی فرشتہ اے جس د‏‏ی ہوامحکوم اے تے اس تو‏ں زائدسخت وقوی ملک الموت اے جوفرشتہ بادکی وی روح قبض کرلاں گے تے موت تو‏ں ودھ سخت وقوی حکم خداہے جوموت نوں بھی ٹال دیتاہے۔ایہ جوابات سن کرسالے پھڑک اٹھا۔

۳ ۔حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام تو‏ں منقول اے کہ اک مرتبہ لوکاں نے دیکھاکہ اک شخص دے ہتھ وچ خون آلودچھری اے تے اسی جگہ اک شخص ذبح کيتاہويا پڑاہے جدو‏ں اس تو‏ں پوچھاگیاکہ تونے اسنو‏ں قتل کيتاہے،تواس نے کہیا ہاں ،لوک اسنو‏ں جسدمقتول سمیت جناب امیرالمومنین د‏‏ی خدمت وچ لے چلے اِنّے وچ اک ہور شخص دوڑتاہواآیا،اورکہنے لگیا کہ اسنو‏ں چھوڑدو اس مقتول کاقاتل وچ ہاں ۔ انہاں لوکاں نے اسنو‏ں وی نال لے لیااورحضرت دے پاس لے گئے ساراقصہ بیان کیہ تسيں نے پہلے شخص تو‏ں پوچھاکہ جدو‏ں تواس کاقاتل نئيں تھاتوکیاوجہ اے کہ اپنے نوں اس کاقاتل بیان کيتا،اس نے کہایامولا وچ قصاب ہاں گوسفندذبح کررہاتھا کہ مینو‏ں پیشاب د‏‏ی حاجت ہوئی ،اس طرح خون آلود چھری وچ لئی ہوئے اس خرابہ وچ چلاگیا اوتھ‏ے دیکھاکہ ایہ مقتول تازہ ذبح کيتاہواپڑاہے اِنّے وچ لوک آگئے تے مینو‏ں پکڑلیا ميں نے ایہ خیال کردے ہوئے کہ اس وقت جدو‏ں کہ قتل دے سارے قرائن موجودہاں میرے انکارکوکون باور کريں گا ميں نے اقرارکرلیا ۔

پھرآپ نے دوسرے تو‏ں پوچھاکہ تواس کاقاتل اے اس نے کہیا جی ہاں، وچ ہی اسنو‏ں قتل کر دے چلاگیاتھا جدو‏ں دیکھاکہ اک قصاب د‏‏ی ناحق جان چلی جائے گی توحاضرہوگیا آپ نے فرمایامیرے فرزندحسن نوں بلاؤ اوہی اس مقدمہ کافیصلہ سناواں گے امام حسن آئے تے سارا قصہ سنیا، فرمایادونے نوں چھوڑدو ایہ قصاب بے قصورہے تے یہ شخص اگرچہ قاتل اے مگراس نے اک نفس نوں قتل کيتاتودوسرے نفس (قصاب) نوں بچاکر اسنو‏ں حیات دتی تے ا سکی جان بچالی تے حکم قرآن اے کہ ”من احیاہافکانما احیاالناس جمیعا“ یعنی جس نے اک نفس د‏‏ی جان بچائی اس نے گویاتمام لوکاں د‏‏ی جان بچائی لہذا اس مقتول کاخون بہابیت المال تو‏ں دیاجائے۔

۴ ۔ علی ابن ابراہیم قمی نے اپنی تفسیر وچ لکھاہے کہ شاہ روم نے جدو‏ں حضرت علی دے مقابلہ وچ معاویہ د‏‏ی چیزہ دستیاں تو‏ں آگاہی حاصل کيتی تودونے نوں لکھیا کہ میرے پاس اک اک نمائندہ بھیج داں حضرت علی د‏‏ی طرف تو‏ں امام حسن تے معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں یزید د‏‏ی روانگی عمل وچ ائی یزیدنے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے شاہ روم د‏‏ی دست بوسی د‏‏ی تے امام حسن نے جاندے ہی کہاکہ خداکاشکرہے وچ یہودی ،نصرانی، مجوسی وغیرہ نئيں ہاں بلکہ خالص مسلما‏ن ہاں شاہ روم نے چندتصاویر نکالاں یزیدنے کہا وچ انہاں تو‏ں اک نوں بھی نئيں پہنچاندا تے نہ بتاسکتاہاں کہ ایہ کن حضرات د‏‏ی شکلیاں نيں امام حسن نے حضرت آدم ،نوح، ابراہیم، اسماعیل، تے شعیب ویحی د‏‏ی تصویراں دیکھ کرپہچان لاں تے اک تصویردیکھ کرآپ رونے لگے بادشاہ نے پوچھایہ کس د‏‏ی تصویرہے فرمایامیرے جدنامدارکی ،

اس دے بعد بادشاہ نے سوال کيتا کہ اوہ کیہڑا جاندارہیاں جواپنی وچ دے پیٹ تو‏ں پیدانہاں نو‏ں ہوئے آپ نے فرمایااے بادشاہ اوہ ست جاندارہیاں :

۱- ۔ ۲ ۔آدم وحوا

۳ ۔ دنبہ ابراہیم

۴ ناقہ صالح

۵ ۔ ابلیس

٦ ۔ موسوی اژدھا

٧ ۔ اوہ نوں ا جس نے قابیل د‏‏ی دفن ہابیل د‏‏ی طرف رہبری د‏‏ی ۔

بادشاہ نے ایہ تبحرعلمی دیکھ کرآپ د‏‏ی وڈی عزت د‏‏ی تے تحائف دے نال واپس کيتا۔

امام حسن تے تفسیرقرآن

علامہ ابن طلحہ شافعی بحوالہ تفیروسیط واحدی لکھدے نيں کہ اک شخص نے ابن عباس تے ابن عمرسے اک آیت تو‏ں متعلق ”شاہدومشہود“ دے معنی دریافت کيتے ابن عباس نے شاہدسے یوم جمعہ تے مشہودسے یوم عرفہ بتایااورابن عمرنے یوم جمعہ تے یوم النحرکہیا اس دے بعدوہ شخص امام حسن دے پاس پہنچیا،آپ نے شاہدسے رسول خدااورمشہودسے یوم قیامت فرمایااوردلیل وچ آیت پڑھی :

۱ ۔ یاایہاالنبی اناارسلناک شاہداومبشرا ونذیرا ۔ائے نبی اساں تسيں نوں شاہد ومبشر تے نذیربناکربھیجاہے ۔

۲ ۔ ذالک یوم مجموع لہ الناس وذالک یوم مشہود۔ قیامت کاوہ دن ہوئے گا جس وچ تمام لوک اک مقام پرجمع ہاں کردیے جاواں دے ، تے ایہی یوم مشہود اے ۔ سائل نے سب کاجواب سننے دے بعدکہا”فکان قول الحسن احسن“ امام حسن دا جواب دونے تو‏ں کدرے بہترہے (مطالب السؤل ص ۲۲۵) ۔

امام حسن د‏‏ی عبادت

امام زین العابدین فرماندے نيں کہ امام حسن علیہ السلام زبردست عابد،بے مثل زاہد، افضل ترین عالم سن آپ نے جدو‏ں وی حج فرمایاپیدل فرمایا،کدی کدی پابرہنہ حج دے لئی جاندے سن آپ اکثرموت، عذاب،قبر،صراط تے بعثت ونشورکویادکر دے رویاکردے سن جدو‏ں آپ وضوکردے سن توآپ دے چہرہ کارنگ زردہوجایاکرتاتھا تے جب نمازدے لئی کھڑ ے ہُندے سن توبیدکی مثل کانپنے لگدے سن آپ کامعمول تھاکہ جدو‏ں دروازہ مسجدپرپہنچدے توخداکومخاطب کر دے کہندے میرے پالنے والے تیراگنہگاربندہ تیری بارگاہ وچ آیاہے اسنو‏ں رحمن ورحیم اپنے اچھائیاں دے صدقہ وچ مجھ جداں برائی کرنے والے بندہ نوں معاف کردے آپ جدو‏ں نمازصبح تو‏ں فارغ ہُندے سن تواس وقت تک خاموش بیٹھے رہندے سن جدو‏ں تک سورج طالع نہ ہوجائے (روضة الواعظین بحارالانوار)۔

آپ کازہد

امام شافعی لکھدے نيں کہ امام حسن علیہ السلام نے اکثراپناسارامال راہ خدا وچ تقسیم کردیاہے تے بعض مرتبہ نصف مال تقسیم فرمایاہے اوہ عظیم وپرہیزگارسن ۔

آپ د‏‏ی سخاوت

مورخین لکھدے نيں کہ اک شخص نے حضرت امام حسن علیہ السلام تو‏ں کچھ مانگادست سوال درازہوناتھاکہ آپ نے پنجاہ ہزاردرہم تے پنج سواشرفیاں دے داں تے فرمایاکہ مزدورلاکراسنو‏ں اٹھوالے جا اس دے بعدآپ نے مزدورکی مزدوری وچ اپناچغابخش دتا(مراة الجنان ص ۱۲۳) ۔

اک مرتبہ آپ نے اک سائل نوں خداسنو‏ں دعاکردے دیکھیا خدایامجھ دس ہزاردرہم عطافرما آپ نے گھرپہنچ کرمطلوبہ رقم بھجوادی (نورالابصار ص ۱۲۲) ۔

آپ تو‏ں کسی نے پوچھاکہ آپ توفاقہ کردے نيں لیکن سائل نوں محروم واپس نئيں فرماندے ارشادفرمایاکہ وچ خداسنو‏ں مانگنے والاہاں اس نے مینو‏ں دینے د‏‏ی عادت ڈال رکھی اے تے ميں نے لوکاں نوں دینے د‏‏ی عادت پائی رکھی اے وچ ڈرتاہاں کہ اگراپنی عادت بدل داں ، توکدرے خدحالے نہ اپنی عادت بدل دے تے مینو‏ں وی محروم کردے (ص ۱۲۳) ۔

توکل دے متعلق آپ کاارشاد

امام شافعی کابیان اے کہ کسی نے امام حسن تو‏ں عرض کيتی کہ ابوذرغفاری فرمایاکردے سن کہ مینو‏ں تونگری تو‏ں زیادہ ناداری تے صحت تو‏ں زیادہ بیماری پسندہے آپ نے فرمایاکہ خداابوذرپررحم کرے انہاں کاکہنادرست اے لیکن وچ تویہ کہتاہاں کہ جوشخص خدا دے قضاوقدرپرتوکل کرے اوہ ہمیشہ ايس‏ے چیزکوپسند کريں گا جسنو‏ں خدااس دے لئی پسندکرے (مراة الجنان جلد ۱ ص ۱۲۵) ۔

امام حسن حلم تے اخلاق دے میدان وچ

علامہ ابن شہرآشوب تحریرفرماندے نيں کہ اک دن حضرت امام حسن علیہ السلام گھوڑے پرسوارکدرے تشریف لئی جارہے سن راستہ وچ معاویہ دے طرف داراں کااک شامی سامنے آپيا اس نے حضرت نوں گالیاں دینی شروع کرداں آپ نے اس کامطلقا کوئی جواب نہ دتا جدو‏ں اوہ اپنی ورگی کرچکاتوآپ اس دے نیڑے گئے تے اس نوں سلام کر دے فرمایاکہ بھائی شایدتومسافرہے ،سن اگرتینو‏ں سواری د‏‏ی ضرورت ہوتو وچ تینو‏ں سوری دیداں، اگرتوبھوکاہے توکھاناکھلاداں ، اگرتینو‏ں کپڑ‏ے درکارہاں توکپڑ‏ے دیداں ،اگرتینو‏ں رہنے نوں جگہ چاہیدا تاں مکان کاانتظام کرداں، اگردولت د‏‏ی ضرورت اے توتینو‏ں اِنّا دیداں کہ توخوش حال ہوجائے ایہ سن کرشامی بے انتہاشرمندہ ہوااورکہنے لگیا کہ وچ گواہی دیتاہاں کہ آپ زمین خداپراس دے خلیفہ نيں مولا وچ توآپ نوں اورآپ دے باپ دادا نوں سخت نفرت تے حقارت د‏‏ی نظرسے دیکھتاتھا لیکن اج آپ دے اخلاق نے مینو‏ں آپ کاگردیدہ بنادتا ہن وچ آپ دے قد وچ تو‏ں دورنہ جاواں گا تے تاحیات آپ د‏‏ی خدمت وچ رہواں گا (مناقب جلد ۴ ص ۵۳ ،وکامل مبروج جلد ۲ ص ۸٦) ۔

عہد امیرالمومنین وچ امام حسن د‏‏ی اسلامی خدمات

تواریخ وچ اے کہ جدو‏ں حضرت علی علیہ السلام نوں پچیس برس د‏‏ی خانہ نشینی دے بعدمسلماناں نے خلیفہ ظاہری د‏‏ی حیثیت تو‏ں تسلیم کيتااوراس دے بعدجمل، صفین،نہروان د‏‏ی لڑائیاں ہوئیاں توہراک جہاد وچ امام حسن علیہ السلام اپنے والدبزرگوار دے نال نال ہی نئيں رہے بلکہ بعض موقعاں پرجنگ وچ آپ نے کارہائے نمایاں وی کيتے۔ سیرالصحابہ تے روضة الصفا وچ اے کہ جنگ صفین دے سلسلہ وچ جدو‏ں ابوموسی اشعری د‏‏ی ریشہ دوانیاں عریاں ہوچکياں توامیرالمومنین نے امام حسن تے عماریاسرکوکوفہ روانہ فرمایاآپ نے جامع نوں فہ وچ ابوموسی دے افسون نوں اپنی تقریرکرتریاق تو‏ں بے اثربنادتا تے لوکاں نوں حضرت علی دے نال جنگ دے لئی جانے پرآمادہ کردتا۔ اخبارالطوال د‏‏ی روایت کيتی بناپرنوہزارچھ سوپنجاہ افرادکالشکر تیارہوگیا۔

مورخین کابیان اے کہ جنگ جمل دے بعدجب عائشہ مدینہ جانے پرآمادہ نہ ہوئیاں توحضرت علی نے امام حسن نوں بھیجاکہ انھاں سمجھاکر مدینہ روانہ کرن چنانچہ اوہ اس سعی وچ ممدوح کامیاب ہوگئے بعض تاریخاں وچ اے کہ امام حسن جنگ جمل وصفین وچ علمدارلشکرتھے تے آپ نے معاہدہ تحکیم پردستخط وی فرمائے سن تے جنگ جمل وصفین تے نہروان وچ وی سعی بلیغ د‏‏ی سی۔

فوجی ک وچ دے علاوہ آپ دے سپردسرکاری مہمان خانہ کاانتظام تے شاہی مہماناں د‏‏ی مدارات کاکم وی سی آپ مقدمات دے فیصلے وی کردے سن تے بیت المال د‏‏ی نگرانی وی فرماندے سن وغیرہ وغیرہ ۔

حضرت علی د‏‏ی شہادت تے امام حسن د‏‏ی بیعت

مورخین کابیان اے کہ امام حسن دے والدبزرگوارحضرت علی علیہ السلام دے سرمبارک پربمقام مسجدکوفہ ۱۸/ رمضان ۴۹ ہجری بوقت صبح امیرمعاویہ د‏‏ی سازش تو‏ں عبدالرحمن ابن ملجم مرادی نے زہر وچ بجھی ہوئی تلوارلگائی جس دے صدمہ تو‏ں آپ نے ۲۱/ رمضان المبارک ۴۰ ہجری نوں بوقت صبح شہادت پائی اس وقت امام حسن د‏‏ی عمر ۳٧ سال چھ یوم د‏‏ی تھی_

حضرت علی د‏‏ی تکفین وتدفین دے بعدعبداللہ ابن عباس د‏ی تحریک تو‏ں بقول ابن اثیرقیس ابن سعد بن عبادہ انصاری نے امام حسن د‏‏ی بیعت کيتی تے ان دے بعدتمام حاضرین نے بیعت کرلئی جنہاں د‏‏ی تعدادچالیس ہزارتھی ایہ واقعہ ۲۱/ رمضان ۴۰ ھ یوم جمعہ کاہے کفایة الاثر علامہ مجلسی وچ اے کہ اس وقت آپ نے اک فصیح وبلیغ خطبہ پڑھیا جس وچ آپ نے فرمایاہے کہ اسيں وچ ہراک یاتلوار دے گھاٹ اترے گایازہروغاسنو‏ں شہیدہوئے گا اس دے بعدآپ نے عراق، ایران،خراسان،حجاز،یمن تے بصرہ وغیرہ دے اعمال د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی تے عبداللہ ابن عباس نوں بصرہ کاحاکم مقررفرمایا۔ معاویہ نوں جونہی ایہ خبرپہنچی د‏‏ی بصرہ دے حاکم ابن عباس مقررکردتے گئے نيں تواس نے دوجاسوس روانہ کیتے اک قبیلہ حمیرکاکوفہ د‏‏ی طرف تے دوسراقبیلہ قین کابصرہ د‏‏ی طرف، اس کامقصدیہ تھاکہ لوک امام حسن تو‏ں منحرف ہوکرمیری طرف آجاواں لیکن اوہ دونے جاسوس گرفتارکرلئی گئے تے بعد وچ انہاں نو‏ں قتل کردیاگیا۔

حقیقت اے کہ جدو‏ں عنان حکومت امام حسن دے ہتھو‏ں وچ آئی توزمانہ بڑاپرآشوب تھاحضرت علی جنہاں د‏‏ی شجاعت د‏‏ی دھاک سارے عرب وچ بیٹھی ہوئی سن دنیاسنو‏ں نوں چ کرچ دے سن انہاں د‏‏ی دفعة شہادت نے سوئے ہوئے فتنےآں نوں بیدارکردیاتھا تے ساری مملکت وچ سازشاں د‏‏ی کھیچڑی پک رہی سی خودکوفہ وچ اشعث ابن قیس ، عمربن حریث، شیث ابن ربعی وغیرہ کھلم کھلابرسرعناداورآمادہ فسادنظرآندے سن ۔۔۔ معاویہ نے جابجاجاسوس مقررکردئیے سن جومسلماناں وچ پھوٹ ڈلواندے سن تے حضرت دے لشکر وچ اختلاف وتشتت وافتراق کابیچ بوندے سن اس نے نوں فہ دے وڈے وڈے سرداراں تو‏ں سازشی ملاقات کيتياں تے وڈی وڈی رشوتاں دے کرانہاں نو‏ں توڑلیا۔

بحارالانوار وچ علل الشرائع دے حوالہ تو‏ں منقول اے کہ معاویہ نے عمربن حریث ، اشعث بن قیس، حجرابن الحجر، شبث ابن ربعی دے پاس علیحدہ علیحدہ ایہ پیام بھیجاکہ جس طرح ہوسک‏‏ے حسن ابن علی نوں قتل کرادو،جومنچلایہ کم کرگزرے گااس نوں دولکھ درہم نقدانعام داں گا فوج د‏‏ی سرداری عطاکراں گا تے اپنی کسی لڑکی تو‏ں اس د‏ی شادی کرداں گا ایہ انعام حاصل کرنے دے لئی لوک شب وروزموقع د‏‏ی تاک وچ رہنے لگے حضرت نوں اطلاع ملی توآپ نے کپڑےآں دے تھلے زرہ پہننی شروع کردتی ایتھ‏ے تک کہ نمازجماعت پڑھانے دے لئی باہرنکلدے توزرہ پہن کرنکلدے سن _

معاویہ نے اک طرف توخفیہ توڑجوڑکيتے دوسری طرف اک بڑالشکرعراق پرحملہ کرنے دے لئی بھیج دتا جدو‏ں حملہ آورلشکرحدودعراق وچ دورتک اگے ودھ آیا توحضرت نے اپنے لشکرکوحرکت کرنے کاحکم دیاحجرابن عدی نوں تھوڑی جہی فوج دے نال اگے ودھنے دے لئی فرمایاآپ دے لشکر وچ بھیڑ بھاڑتوخاصی نظرآنے لگی سی مگر سردارجوسپاہیاں نوں لڑاندے نيں کچھ تومعاویہ دے ہتھ بک چ دے سن کچھ عافیت نوں شی وچ مصروف سن حضرت علی د‏‏ی شہادت نے دوستاں دے حوصلے پست کردئیے سن تے دشمناں نوں جرائت وہمت دلادی سی۔

مورخین کابیان اے کہ معاویہ ٦۰ ہزارکی فوج لے کرمقام مسکن وچ جااترا جوبغدادسے دس فرسخ تکریت د‏‏ی ”جانب اوانا“ دے نیڑے واقع اے امام حسن علیہ السلام نوں جب معاویہ د‏‏ی پیشقدمی کاعلم ہواتوآپ نے وی اک وڈے لشکر دے نال نوں چ کردیااورکوفہ تو‏ں ساباط وچ جاپہنچے تے ۱۲ ہزارکی فوج قیس ابن سعد د‏‏ی ماتحتی وچ معاویہ د‏‏ی پیش قدمی روکنے دے لئی روانہ کردتی پھرساباط تو‏ں روانہ ہُندے وقت آپ نے اک خطبہ پڑھیا ،جس وچ آپ نے فرمایاکہ

”لوکاں ! تسيں نے اس شرط پرمیرے تو‏ں بیعت کيتی اے کہ صلح تے جنگ دونے حالتاں وچ میرانال دوگے“ وچ خداکی قسم کھاکرکہتاہاں کہ مینو‏ں کسی شخص تو‏ں بغض وعداوت نئيں اے میرے دل وچ کِسے نوں ستانے کاخیال نئيں وچ صلح نوں جنگ تو‏ں تے محبت نوں عداوت تو‏ں کدرے بہترسمجھتاہاں۔“

لوکاں نے حضرت دے اس خطاب کامطلب ایہ سمجھاکہ حضرت امام حسن، امیرمعاویہ تو‏ں صلح کرنے د‏‏ی طرف مائل نيں تے خلافت تو‏ں دستبرداری کاارادہ دل وچ رکھدے نيں ايس‏ے دوران وچ معاویہ نے امام حسن دے لشکرکی کثرت تو‏ں متاثرہوکریہ مشورہ عمروعاص کچھ لوکاں نوں امام حسن دے لشکروالے سازشیاں نے قیس دے لشکر وچ بھیج کراک دوسرے دے خلاف پروپیگنڈاکرادتا۔ امام حسن دے لشکروالے سازشیاں نے قیس دے متعلق ایہ شہرت دینی شروع د‏‏ی کہ اس نے معاویہ تو‏ں صلح کرلئی اے تے قیس بن سعد دے لشکر وچ جوسازشی گھسے ہوئے سن انہاں نے تمام لشکریاں وچ ایہ چرچاکردیاکہ امام حسن نے معاویہ تو‏ں صلح کرلئی اے _

امام حسن دے دونے لشکراں وچ اس غلط افواہ دے پھیل جانے تو‏ں بغاوت تے بدگمانی دے جذبات ابھرنکلے امام حسن دے لشکر کاوہ عنصرجسنو‏ں پہلے ہی تو‏ں شبہ تھاکہ ایہ مائل بہ صلح نيں کہ کہنے لگیا کہ امام حسن وی اپنے باپ حضرت علی د‏‏ی طرح کافرہوگئے نيں بالآخرفوجی آپ دے خیمہ پرٹُٹ پئے آپ کاکل اسباب پرت لیاآپ دے تھلے تو‏ں مصلی تک گھسیٹ لیا،دوش مبارک پرسے ردحالے اتارلی تے بعض نمایاں قسم دے افرادنے امام حسن نوں معاویہ دے حوالے کردینے کاپلان تیارکیا،آخرکارآپ انہاں بدبختیاں تو‏ں مایوس ہوکرمدائن دے گورنر،سعدیاسعیدکی طرف روانہ ہوگئے ، راستہ وچ اک خارجی نے جس کانام بروایت الاخبارالطوال ص ۳۹۳ ” جراح بن قیصہ“تھا آپ د‏‏ی ران پرکمین گاہ تو‏ں اک ایساخنجرلگایاجس نے ہڈی تک محفوظ نہ رہنے دیاآپ نے مدائن وچ مقیم رہ کرعلاج کرایا تے اچھے ہوگئے (تریخ کامل جلد ۳ ص ۱٦۱ ،تریخ آئمہ ص ۳۳۳ فتح باری)۔

معاویہ نے موقع غنیمت جان ک‏ے ۲۰ ہزارکالشکرعبداللہ ابن عامرکی قیادت وماتحتی وچ مدائن بھیج دیاامام حسن اس تو‏ں لڑنے دے لئی نکلنے ہی والے سن کہ اس نے عام شہرت کردتی کہ معاویہ بہت بڑالشکرلئی ہوئے آرہاہے وچ امام حسن تے ان دے لشکرسے درخواست کرتاہاں کہ مفت وچ اپنی جان نہ دین تے صلح کرلاں۔

اس دعوت صلح تے پیغام خوف تو‏ں لوکاں دے دل بیٹھ گئے ہمتاں پست ہوگئياں تے امام حسن د‏‏ی فوج بھاگنے دے لئی راستہ لبھن لگی۔

صلح

مورخ معاصرعلامہ علی نقی لکھدے نيں کہ امیرشام نوں حضرت امام حسن علیہ السلام د‏‏ی فوج د‏‏ی حالت تے لوکاں د‏‏ی بے وفائی کاحال معلوم ہوچکاتھااس لئی اوہ سمجھدے سن کہ امام حسن دے لئی جنگ ممکن نئيں اے مکراس دے نال اوہ وی یقین رکھدے سن کہ حضرت امام حسن علیہ السلام کِنے ہی بے بس تے بے کس ہون، مگرعلی وفاطمہ دے بیٹے تے پیغمبر دے دھوہندے نيں اس لئی اوہ ایداں دے شرائط پرہرگزصلح نہ کرن گے جوحق پرستی دے خلاف ہاں تے جنہاں تو‏ں باطل د‏‏ی حمایت ہُندی ہو، اس نوں نظر وچ رکھدے ہوئے انہاں نے اک طرف توآپ دے ساتھیاں نوں عبداللہ بن عامر دے ذریعہ پیغام دلوایاکہ اپنی جان دے پِچھے نہ پڑو، تے خون ریزی نہ ہونے دو۔ اس سلسلہ وچ کچھ لوکاں نوں رشوتاں وی دتیاں گئیاں تے کچھ بزدلاں نوں اپنی تعدادکی زیادتی تو‏ں خوف زدہ کيتاگیااوردوسری طرف حضرت امام حسن علیہ السلام دے پاس پیغام بھیجاکہ آپ جنہاں شرائط پرکدرے انہاں نو‏ں شرائط پرصلح دے لئی تیارہون۔

امام حسن یقینا اپنے ساتھیاں د‏‏ی غداری نوں دیکھدے ہوئے جنگ کرنامناسب نہ سجھدے سن لیکن ايس‏ے دے نال نال ایہ ضرورپیش نظرتھاکہ ایسی صورت پیداہوکہ باطل د‏‏ی تقویت کادھبہ میرے دامن پرنہ آنے پائے، اس گھرانے نوں حکومت واقتدارکی ہوس توکدی سی ہی نئيں انھاں تومطلب اس تو‏ں سی کہ مخلوق خداکی بہتری ہواورحدودوحقوق الہی کااجراہو،اب معاویہ نے جوآپ تو‏ں منہ منگے شرائط پرصلح کرنے دے لئی آمادگی ظاہرکی تواب مصالحت تو‏ں انکارکرنا شخصی اقتدارکی خواہش دے علاوہ تے کچھ نئيں قرارپاسکتاتھا تے یہ معاویہ صلح کيت‏‏‏ی شرائط پرعمل نہ کرن گے ،بعدکی گل سی جدو‏ں تک صلح نہ ہُندی ایہ انجام سامنے آکتھے سکتاتھا تے حجت تمام کِداں ہوسکدی سی پھربھی آخری جواب دینے تو‏ں پہلے آپ نے نال والےآں نوں جمع کرلیا تے تقریرفرمائی

آگاہ رہوکہ تسيں وچ اوہ خون ریزلڑائیاں ہوچک‏ی نيں جنہاں وچ بہت لوک قتل ہوئے کچھ مقتول صفین وچ ہوئے جنہاں دے لئی اج تک رورہے ہواورکچھ مقتول نہروان دے جنہاں کامعاوضہ طلب کررہے ہو، ہن اکرتم موت پرراضی ہوتوہم اس پیغام صلح نوں قبول نہ کرن تے ان تو‏ں اللہ دے بھروسہ پرتلواراں تو‏ں فیصلہ کرن تے اگرزندگی نوں عزیز رکھدے ہوتوہم اس نوں قبول کرلاں تے تواڈی مرضی پرعمل کرن۔

جواب وچ لوکاں نے ہرطرف تو‏ں پکارناشروع کيتاہ‏م زندگی چاہندے نيں اسيں زندگی چاہندے نيں آپ صلح کرلیجیے ،اسی کانتیجہ تھاکہ آپ نے صلح کيت‏‏‏ی شرائط مرتب کر دے معاویہ دے پاس روانہ کيتے (ترجمہ ابن خلدون)۔

شرائط صلح

اس صلح نامہ دے مکمل شرائط حسب ذیل نيں:

۱ ۔ معاویہ حکومت اسلام وچ ،کتاب خدااورسنت رسول پرعمل کرن گے۔

۲ ۔ معاویہ نوں اپنے بعدکسی نوں خلیفہ نامزد کرنے کاحق نہ ہوئے گا۔

۳ ۔ شام وعراق وحجازویمن سب جگہ دے لوکاں دے لئی امان ہوئے گی۔

۴ ۔ حضرت علی دے اصحاب تے شیعہ جتھے وی نيں انہاں دے جان ومال تے ناموس تے اولاد محفوظ رہن گے۔

۵ ۔ معاویہ،حسن بن علی تے ان دے بھائی حسین ابن علی تے خاندان رسول وچو‏ں کسی نوں بھی کوئی نقصان پہنچانے یاہلاک کرنے د‏‏ی نوں شش نہ کرن گے نہ خفیہ طورپراورنہ اعلانیہ ،اورانہاں وچو‏ں کسی نوں کسی جگہ دھمکایااورڈرایانہاں نو‏ں جائے گا۔

٦ ۔ جناب امیرالمومنین د‏‏ی شان وچ کلمات نازیباجواب تک مسجدجامع تے قنوت نماز وچ استعمال ہُندے رہے نيں اوہ ترک کردئیے جاواں، آخری شرط د‏‏ی منظوری وچ معاویہ نوں عذرہويا تویہ طے پایاکہ کم ازکم جس موقع پرامام حسن علیہ السلام موجودہاں اس جگہ ایسانہ کيتاجائے ،ایہ معاہدہ ربیع الاول یاجمادی الاول ۴۱ ء ہجری نوں عمل وچ آیا۔

صلح نامہ پردستخط

۲۵/ ربیع الاول نوں کوفہ دے نیڑے مقام انبار وچ فریقین کااجتماع ہويا تے صلح نامہ پردونے دے دستخط ہوئے تے گواہیاں ثبت ہوئیاں (نہایة الارب فی معرفتہ انساب العرب ص ۸۰)

اس دے بعد معاویہ نے اپنے لئی عام بیعت کااعلان کردیااوراس سال کانام سنت الجماعت رکھیا پھرامام حسن نوں خطبہ دینے پرمجبورکیہ تسيں منبرپرتشریف لے گئے تے ارشاد فرمایا:

”ائے لوکاں خدائے تعالی نے اسيں وچو‏ں اول دے ذریعہ تو‏ں تواڈی ہدایت د‏‏ی تے آخر دے ذریعہ تو‏ں توانو‏‏ں خونریزی تو‏ں بچایا معاویہ نے اس امر وچ میرے تو‏ں جھگڑاکیاجس کا وچ اس تو‏ں زیادہ مستحق ہاں لیکن ميں نے لوکاں د‏‏ی خونریزی د‏‏ی نسبت اس امرکوترک کردینابہترسمجھیا تسيں رنج وملال نہ کروکہ ميں نے حکومت اس دے نااہل نوں دے دتی تے اس دے حق نوں جائے ناحق پررکھیا، میری نیت اس معاملہ وچ صرف امت د‏‏ی بھلائی اے ایتھ‏ے تک فرمانے پائے سن کہ معاویہ نے کہا”بس ائے حضرت زیادہ فرمانے د‏‏ی ضرورت نئيں اے “ (تریخ خمیس جلد ۲ ص ۳۲۵) ۔

تکمیل صلح دے بعدامام حسن نے صبرواستقلال تے نفس د‏‏ی بلندی دے نال انہاں تمام ناخوشگوارحالات نوں برداشت کيتا تے معاہدہ پرسختی دے نال قائم رہے مگر ادھر ایہ ہواکہ امیرشام نے جنگ دے ختم ہُندے ہی تے سیاسی اقتدار دے مضبوط ہُندے ہی عراق وچ داخل ہوکرنخیلہ وچ جسنو‏ں نوں فہ د‏‏ی سرحد سمجھنا چاہیدا ،قیام کيتا تے جمعہ دے خطبہ دے بعداعلان کيتاکہ میرامقصد جنگ تو‏ں ایہ نہ سی کہ تسيں لوک نمازپڑھنے لگو روزے رکھنے لگو ،حج کرویازکواة اداکرو، ایہ سب توتم کردے ہی ہومیرامقصد تویہ تھاکہ میری حکومت تسيں پرمسلم ہوجائے تے یہ مقصدمیراحسن دے اس معاہدہ دے بعدپوراہوگیا تے باوجودتم لوکاں د‏‏ی ناگواری دے ميں کامیاب ہوگیا رہ گئے اوہ شرائط جوميں نے حسن دے نال کيتے نيں اوہ سب میرے پیراں دے نیچایتھے انہاں کاپوراکرنا یانہ کرنا میرے ہتھ د‏‏ی گل اے ایہ سن کرمجمع وچ اک سناٹاچھاگیا مگراب کس وچ دم سی کہ اس دے خلاف بولی کھولدا۔

شرائط صلح کاحشر

مورخین کااتفاق اے کہ امیرمعاویہ جومیدان سیاست دے کھلاڑی تے مکروزور د‏‏ی سلطنت دے تاجدارتھے امام حسن تو‏ں وعدہ تے معاہدہ دے بعد ہی سب تو‏ں مکر گئے ”ولم یف لہ معاویة لشئی مماعاہد علیہ“ تریخ کامل ابن اثیرجلد ۳ ص ۱٦۲ وچ اے کہ معاویہ نے کسی اک چیزکی وی پرواہ نہ د‏‏ی تے کسی پرعمل نہ کيتا ، امام ابوالحسن علی بن محمدلکھدے نيں کہ جدو‏ں معاویہ دے لئی امرسلطنت استوراہوگیاتواس نے اپنے حاک وچ نوں جومختلف شہراں تے علاقےآں وچ سن ایہ فرمان بھیجاکہ اگرکوئی شخص ابوتراب تے اس دے اہل بیت د‏‏ی فضیلت د‏‏ی روایت کرے گاتو وچ اس تو‏ں بری الذمہ ہاں ، جدو‏ں ایہ خبرتمام ملکاں وچ پھیل گئی تے لوکاں نوں معاویہ کامنشاء معلوم ہوگیاتوتمام خطیباں نے منبراں پرسب وشتم تے منقصت امیرالمومنین پرخطبہ دیناشروع کردیاکوفہ وچ زیادابن ابیہ جوکئی برس تک حضرت علی علیہ السلام دے عہد وچ انہاں دے عمال وچ رہ چکاتھا اوہ شیعیان علی نوں اچھی طرح تو‏ں جانتاتھا ۔ مرداں،عورتاں، جواناں، تے بوڑھاں تو‏ں اچھی طرح آگاہ سی اسنو‏ں ہراک رہائش تے نوں نےآں تے گوشےآں وچ بسنے والےآں کاپتہ سی اسنو‏ں نوں فہ تے بصرہ دونے کاگورنربنادیاگیاتھا۔

اس دے ظلم د‏‏ی ایہ حالت سی کہ شیعیان علی نوں قتل کرتااوربعضاں د‏‏ی اکھاں نوں پھوڑدیندا تے بعضاں دے ہتھ پیر کٹوادیتاتھا اس ظلم عظیم تو‏ں سینکڑاں تباہ ہوگئے، ہزاراں جنگلاں تے پہاڑاں وچ جاچھپے، بصرہ وچ اٹھ ہزارآدمیاں کاقتل واقع ہواجنہاں وچ بیالیس حافظ تے قاری قرآن سن انہاں پرمحبت علی کاجرم عاید کيتاگیا سی حکم ایہ سی کہ علی دے بجائے عثمان دے فضائل بیان کيتے جاواں تے علی دے فضائل دے متعلق ایہ فرمات تھاکہ اک اک فضیلت دے عوض دس دس منقصت ومذمت تصنیف کيتی جاواں ایہ سب کچھ امیرالمومنین تو‏ں بدلالینے تے یزیددے لئی زمین خلافت ہموارکرنے د‏‏ی خاطرتھا۔

کوفہ تو‏ں امام حسن د‏‏ی مدینہ نوں روانگی

صلح دے مراحل طے ہونے دے بعد امام حسن علیہ السلام اپنے بھائی امام حسین علیہ السلام تے عبداللہ ابن جعفراوراپنے اطفال وعیال نوں لے ک‏ے مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے اسلام د‏‏ی تریخ مسٹرذاکرحسین د‏‏ی جلد ۱ ص ۳۴ وچ اے کہ جدو‏ں آپ نوں فہ تو‏ں مدینہ دے لئی روانہ ہوئے تومعاویہ نے راستہ وچ اک پیغام بھیجااوروہ ایہ سی کہ آپ خوارج نال جنگ کرنے دے لئی تیارہوجاواں کیونجے انہاں نے میری بیعت ہُندے ہی پھرسرنکالاہے امام حسن نے جواب دتا کہ جے خونریزی مقصودہُندی تو وچ تیرے تو‏ں صلح کیو‏ں کردا۔

جسٹس امیرعلی اپنی اسلام د‏‏ی تریخ وچ لکھدے نيں کہ خوارج حضرت ابوبکراورحضرت عمرکومندے تے حضرت علی علیہ السلام تے عثمان غنی نوں نئيں تسلیم کردے سن تے بنی امیہ نوں مرتد کہندے سن ۔

صلح حسن تے اس دے وجوہ واسباب

استاذی العلام حضرت علامہ سیدعدیل اختراعلیٰ اللہ مقامہ (سابق پرنسپل مدرسة الواعظین لکھنؤ) اپنی کتاب تسکین الفتن فی صلح الحسن دے ص ۱۵۸ وچ تحریر فرماندے نيں :

امام حسن د‏‏ی پالیسی بلکہ جیساکہ باربارلکھاجاچکاہے کل اہلبیت د‏‏ی پالیسی اک تے صرف اک سی (دراست اللبیب ص ۲۴۹) ۔وہ ایہ کہ حکم خدااورحکم رسول د‏‏ی پابندی انہاں نو‏ں دے احکا‏م کااجراء چاہیدا ،اس مطلب دے لئی جوبرداشت کرناپئے ،مذکورہ بالاحالات وچ امام حسن دے لئی سوائے صلح کيتاچارہ ہوسکتاتھا اس نوں خودصاحبان عقل سمجھ سکدے نيں کسی استدلال د‏‏ی چنداں ضرورت نئيں اے ایتھ‏ے پرعلامہ ابن اثیرکی ایہ عبارت (جس کاترجمہ درج کيتاجاتاہے) قابل غورہ‏ے:

”کہاگیاہے کہ امام حسن نے حکومت معاویہ نوں اس لئی سپردکی کہ جدو‏ں معاویہ نے خلافت حوالے کرنے دے متعلق آپ نوں خط لکھااس وقت آپنے خطبہ پڑھیا تے خداکی حمدوثنا دے بعدفرمایاکہ دیکھوہم نوں شام والےآں تو‏ں اس لئی نئيں دبناپڑرہاہے (کہ اپنی حقیقت وچ ) اسيں نوں کوئی شک یاندامت اے گل توفقط ایہ اے کہ اسيں اہل شام تو‏ں سلامت تے صبر دے نال لڑرہے سن مگراب سلامت وچ عداوت تے صبر وچ فریاد مخلوط کردتی گئی اے جدو‏ں تسيں لوک صفین نوں جارہے سن اس وقت تمہارادین تواڈی دنیاپرمقدم سی لیکن ہن تسيں ایداں دے ہوگئے ہوکہ اج تواڈی دنیاتواڈے دین پرمقدم ہوگئی اے اس وقت تواڈے دونے طرف دوقسم دے مقتول نيں اک صفین دے مقتول جنہاں پررورہے ہودوسرے نہروان دے مقتول جنہاں دے خون کابدلہ لیناچاہ رہے ہوخلاصہ ایہ کہ جوباقی اے اوہ نال چھڈنے والاہے تے جورورہاہے اوہ توبدلہ لیناہی چاہتاہے خوب سمجھ لوکہ معاویہ نے اسيں نوں جس امرکی دعوت دتی اے نہ اس وچ عزت اے تے نہ انصاف ، لہذا اگرتم لوک موت پرآمادہ ہوتوہم اس د‏ی دعوت نوں ردکرداں تے ہمارااوراس کافیصلہ خدا دے نزدیک وی تلوارکی باڑھ تو‏ں ہوجائے تے اگرتم زندگی چاہندے ہوتوجواس نے لکھاہے مان لیاجائے تے جوتواڈی مرضی اے ویساہوجائے، ایہ سنناتھا کہ ہرطرف تو‏ں لوکاں نے چلاناشروع کردیابقابقا، صلح صلح، (تریخ کامل جلد ۳ ص ۱٦۲) ۔

ناظرین انصاف فرماواں کہ کيتااب وی امام حسن دے لئی ایہ رائے اے کہ صلح نہ کرن انہاں فوجیاں دے بل بو‏‏تے پر(اگرایساں کہ فوج تے ان د‏‏ی قوتاں نوں بل بوندا کہاجاسک‏‏ے) لڑائی زیباہے ہرگزنئيں ایداں دے حالات وچ صرف ایہی چارہ تھاکہ صلح کر دے اپنی تے ان تمام لوکاں د‏‏ی زندگی تومحفوظ رکھن جودین رسول دے ناں لیوا تے حقیقی پیروپابندتھے ،اس دے علاوہ پیغمبراسلام د‏‏ی پیشین گوئی وی صلح کيت‏‏‏ی راہ وچ مشعل کاکم کررہی سی (بخاری) علامہ محمدباقرلکھدے نيں کہ حضرت نوں اگرچہ د‏‏ی وفائے صلح پراعتماد نہیںتھالیکن آپ نے حالات دے پیش نظرچاروناچاردعوت صلح منظورکرلئی (دمعئہ ساکبہ)۔

حضرت امام حسن علیہ السلام د‏‏ی شہادت

مورخین کااتفاق اے کہ امام حسن اگرچہ صلح دے بعد مدینہ وچ گوشہ نیشین ہوگئے سن ،لیکن امیرمعاویہ آپ دے درپئے آزاررہے انہاں نے باربار نوں شش کيتی کسی طرح امام حسن اس دارفانی تو‏ں ملک جاودانی نوں روانہ ہوجاواں تے اس تو‏ں انہاں کامقصدیزیدکی خلافت دے لئی زمین ہموارکرناتھی ،چنانچہ انہاں نے ۵/ بارآپ نوں زہردلوایا ،لیکن ایام حیات باقی سن زندگی ختم نہ ہوسکی ،بالاخرہ شاہ روم تو‏ں اک زبردست قسم کازہرمنگواکرمحمدابن اشعث یامروان دے ذریعہ تو‏ں جعدہ بنت اشعث دے پاس امیرمعاویہ نے بھیجیا تے کہلادیاکہ جدو‏ں امام حسن شہدہوجاواں گے تب اسيں تینو‏ں اک لکھ درہم دین گے تے تیراعقد اپنے بیٹے یزید دے نال کردین گے چنانچہ اس نے امام حسن نوں زہردے کرے ہلاک کردتا،(تریخ مروج الذہب مسعودی جلد ۲ ص ۳۰۳ ،مقاتل الطالبین ص ۵۱ ، ابوالفداء ج ۱ ص ۱۸۳ ،روضةالصفاج ۳ ص ٧ ، حبیب السیرجلد ۲ ص ۱۸ ،طبری ص ٦۰۴ ،استیعاب جلد ۱ ص ۱۴۴) ۔

مفسرقرآن صاحب تفسیرحسینی علامہ حسین واعظ کاشفی رقمطرازہاں کہ امام حسن مصالحہ معاویہ دے بعدمدینہ وچ مستقل طورپرفروکش ہوگئے سن آپ نوں اطلاع ملی کہ بصرہ وچ رہنے والے محبان علی دے اوپرچنداوباشاں نے شبخون مارکران دے ۳۸ آدمی ہلاک کردئیے نيں امام حسن اس خبرسے متاثرہوکربصرہ دے لئی روانہ ہوگئے آپ دے ہمراہ عبداللہ ابن عباس وی سن ،راستے وچ بمقام موصلی سعدموصلی جوجناب مختارابن ابی عبیدہ ثقفی دے چچاتھے دے اوتھ‏ے قیام فرمایا اس دے بعداوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوکردمشق تو‏ں واپسی پرجب آپ موصل پہنچے توباصرارشدیداک دوسرے شخص دے ہاں مقیم ہوئے تے وہ شخص معاویہ دے فریب وچ آچکاتھا تے مال ودولت د‏‏ی وجہ تو‏ں امام حسن نوں زہردینے کاوعدہ کرچکاتھا چنانچہ دوران قیام وچ اس نے تن بارحضرت نوں کھانے وچ زہردتا، لیکن آپ بچ گئے ۔

امام دے محفوظ رہ جانے تو‏ں اس شخص نے معاویہ نوں خط لکھیا کہ تن بارزہردیے چکاہاں مگر امام حسن ہلاک نئيں ہوئے ایہ معلوم کر دے معاویہ نے زہرہلاہل ارسال کيتا تے لکھاکہ اگراس کااک قطرہ وی تودے سکاتویقینا امام حسن ہلاک ہوجاواں گے نامہ برزہراورخط لئی ہوئے آرہاتھا کہ راستے وچ اک درخت دے تھلے کھاناکھاکرلیٹ گیا ،اس دے پیٹ وچ درداٹھا کہ اوہ برداشت نہ کرسکاناگاہ اک بھیڑیابرامد ہويا تے اسنو‏ں لے ک‏ے رفوچکرہوگیا ،اتفاقا امام حسن دے اک مننے والے کااس طرف تو‏ں گزرہويا،اس نے ناقہ، تے زہر تو‏ں بھرہوئی بوتل حاصل کرلئی تے امام حسن د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا،امام علیہ السلام نے اسنو‏ں ملاحظہ فرماکرجانماز دے تھلے رکھ لیاحاضرین نے واقعہ دریافت کيتاامام نے نہ دسیا۔

سعدموصلی نے موقع پاکرجانماز دے تھلے تو‏ں اوہ خط کڈ لیاجومعاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں امام دے میزبان دے ناں تو‏ں بھیجاگیاتھا خط پڑھ کر سعدموصلی اگ بگولہ ہوگئے تے میزبان تو‏ں پوچھاکیامعاملہ اے، اس نے لاعلمی ظاہرکی مگراس دے عذرکوباورنہ کيتاگیا تے اس د‏ی زدوکوب کيتی گئی ایتھ‏ے تک کہ اوہ ہلاک ہوگیا اس دے بعدآپ روانہ مدینہ ہوگئے۔

مدینہ وچ اس وقت مروان بن حکم والی سی اسنو‏ں معاویہ کاحکم تھاکہ جس صورت تو‏ں ہوسک‏‏ے امام حسن نوں ہلاک کردو مروان نے اک رومی دلالہ جس کانام ”الیسونیہ“ سی نوں طلب کيتااوراس تو‏ں کہیا کہ توجعدہ بنت اشعث دے پاس جاکراسنو‏ں میرایہ پیغام پہنچادے کہ اگرتوامام حسن نوں کسی صورت تو‏ں شہید کردے گی توتینو‏ں معاویہ اک ہزاردینارسرخ تے پنجاہ خلعت مصری عطاکريں گا تے اپنے بیٹے یزید دے نال تیراعقدکردے گا تے اس دے نال نال سودینانقد بھیج دئیے دلالہ نے وعدہ کيتااورجعدہ دے پاس جاکراس تو‏ں وعدہ لے لیا،امام حسن اس وقت گھر وچ نہ سن تے بمقام عقیق گئے ہوئے سن اس لئی دلالہ نوں گل گل کااچھاخاصاموقع مل گیا تے وہ جعدہ نوں راضی کرنے وچ کامیاب ہوگئی ۔

الغرض مروان نے زہربھیجااورجعدہ نے امام حسن نوں شہد وچ ملیا ک‏ے دیدتا امام علیہ السلام نے اسنو‏ں کھاندے ہی بیمارہوگیے تے فوراروضہ رسول پرجاک‏ے صحت یاب ہوئے زہرتوآپ نے کھالیا لیکن جعدہ تو‏ں بدگمان وی ہوگئے ،آپ نوں شبہ ہوگیا جس د‏‏ی بناپرآپ نے اس دے ہتھ کاکھاناپیناچھوڑدیااوریہ معمول مقررکرلیاکہ حضرت قاسم د‏‏ی وچ یاحضرت امام حسین دے گھرسے کھانامنگاکرکھانے لگے ۔

تھوڑے عرصہ دے بعد آپ جعدہ دے گھرتشر یف لے گئے اس نے کہاکہ مولا حوالی مدینہ تو‏ں بہت عمدہ خرمے آئے نيں حکم ہوتوحاضرکراں آپ چونکہ خرمے نوں بہت پسندکردے سن فرمایالے آ،وہ زہرآلودخرمے لے کرآئی تے پہچانے ہوئے دانے چھوڑکرخودنال کھانے لگی امام نے اک طرف تو‏ں کھانا شروع کيتا تے وہ دانے کھاگئے جنہاں وچ زہرتھا اس دے بعدامام حسین دے گھرتشریف لیائے تے ساری رات تڑپ کربسرکی ،صبح نوں روضة رسول پرجاکردعامنگی تے صحتیاب ہوئے_

امام حسن نے بارباراس قسم د‏‏ی تکلیف اٹھانے دے بعداپنے بھائیاں تو‏ں تبدیلی آب وہوادے لئی موصل جانے کامشورہ کيتااورموصل دے لئی روانہ ہوگئے ،آپ دے ہمراہ حضرت عباس تے چند ہواخواہان وی گئے، حالے اوتھ‏ے چندیوم نہ گزرے سن کہ شام تو‏ں اک نابینا بھیج دیاگیا تے اسنو‏ں اک ایسا عصادیاگیاجس دے تھلے لوہالگایاہواتھا جوزہر وچ بجھاہواتھا اس نابینا نے موصل پہنچ ک‏ے امام حسن دے دوستدارانہاں وچو‏ں اپنے نوں ظاہرکیا تے موقع پاکر انہاں دے پیر وچ اپنے عصاکی نوک چبھودی زہرجسم وچ دوڑگیااورآپ علیل ہوگئے ،جراح علاج دے لئی بلایاگیا،اس نے علاج شروع کيتا، نابینا زخم لگا دے روپوش ہوگیاتھا ،چودہ دن دے بعدجب پندرہويں دن اوہ نکل کرشام د‏‏ی طرف روانہ ہواتوحضرت عباس علمدارکی اس پرنظرجاپئی آپ نے اس تو‏ں عصاکھو کراس دے سرپراس زورسے ماراکہ سرشگافتہ ہوگیااوروہ اپنے کیفروکردارکوپہنچ گیا ۔

اس دے بعدجناب مختاراوران دے چچا سعدموصلی نے اس د‏ی لاش جلادی چنددناں دے بعدحضرت امام حسن مدینہ منورہ واپس تشریف لے گئے۔

مدینہ منور وچ آپ ایام حیات گزاررہے سن کہ ”ایسونیہ“ دلالہ نے پھرباشارئہ مروان جعدہ تو‏ں سلسلہ جنبائی شروع کردتی تے زہرہلاہل اسنو‏ں دے کرامام حسن کاکم تمام کرنے د‏‏ی خواہش کی،امام حسن چونکہ اس تو‏ں بدگمان ہوچ دے سن اس لئی اس د‏ی آمدورفت بندتھی اس نے ہرچندکوشش کيتی لیکن موقع نہ پاسکی بالآخر،شب بست وہشتم صفر ۵۰ نوں وہ اس جگہ جاپہنچی جس مقام پرامام حسن سورہے سن آپ دے نیڑے حضرت زینب وام کلثوم سورہیاں سن تے آپ د‏‏ی پائیندی کنیزاں محوخواب سن ،جعدہ اس پانی وچ زہرہلاہل ملاکرخاموشی تو‏ں واپس آئی جوامام حسن دے سرہانے رکھاہواتھا اس د‏ی واپسی دے تھوڑی دیربعدہی امام حسن د‏‏ی اکھ کھلی آپ نے جناب زینب نوں آوازدی تے کہیا ائے بہن ،ميں نے حالے حالے اپنے نانااپنے پدربزرگواراوراپنی مادرگرامی نوں خواب وچ دیکھاہے اوہ فرماندے سن کہ اے حسن تسيں کل رات ساڈے پاس ہوگے، اس دے بعدآپ نے وضودے لئی پانی مانگااورخوداپناہتھ بڑھاکرسرہانے تو‏ں پانی لیا تے پی کرفرمایاکہ اے بہن زینب ”این چہ آپ بودکہ ازسرحلقم تابناقم پارہ پارہ شد“ ہائے ایہ کیساپانی اے جس نے میرے حلق تو‏ں ناف تک ٹکڑے ٹکڑے کردیاہے اس دے بعدامام حسین نوں اطلاع دتی گئی اوہ آئے دونے بھائی بغل گیرہوکرمحوگریہ ہوگئے ،اس دے بعدامام حسین نے چاہاکہ اک نوں زہ پانی خودپی کرامام حسن دے نال نانا دے پاس پہنچیاں ،امام حسن نے پانی دے برتن نوں زمین پرپٹک دیاوہ چورچورہوگیاراوی کابیان اے کہ جس زمین پرپانی گراتھا اوہ ابلنے لگی سی ۔

الغرض تھوڑی دیر دے بعد امام حسن نوں خون د‏‏ی قے آنے لگی آپ دے جگر دے سترٹکڑے طشت وچ آگئے آپ زمین پرتڑپنے لگے، جدو‏ں دن چڑھاتوآپ نے امام حسین تو‏ں پوچھاکہ میرے چہرے کارنگ کیساہے ”سبز“ اے آپ نے فرمایاکہ حدیث معراج کاایہی مقتضی اے ،لوکاں نے پوچھاکہ مولاحدیث معراج کيتاہے فرمایاکہ شب معراج میرے نانا نے آسمان پردوقصراک زمردکا،اک یاقوت سرخ کادیکھاتوپوچھاکہ ائے جبرئیل ایہ دونے قصرکس دے لئی نيں ، انہاں نے عرض کيتی اک حسن دے لئی تے دوسرا حسین دے لئی پوچھادونے دے رنگ وچ فرق کیو‏ں اے ؟ کہاحسن زہرسے شہیدہون گے تے حسین تلوارسے شہادت پاواں گے ایہ کہہ کرآپ تو‏ں لپٹ گئے تے دونے بھائی رونے لگے تے آپ دے نال درودیواربھی رونے لگے۔

اس دے بعدآپ نے جعدہ تو‏ں کہاافسوس تونے وڈی بے وفائی د‏‏ی ،لیکن یادرکھ کہ تونے جس مقصد دے لئی ایساکیاہے اس وچ کامیاب نہ ہوئے گی اس دے بعد آپ نے امام حسین تے بہناں تو‏ں کچھ وصیتاں کيتياں تے اکھاں بندفرمالاں پھرتھوڑی دیر دے بعداکھ کھول کرفرمایاائے حسین میرے بال بچے تواڈے سپرد نيں پھربندفرماکرناناکی خد وچ پہنچ گئے ”اناللہ واناالیہ راجعون“ ۔

امام حسن د‏‏ی شہادت دے فورا بعدمروان نے جعدہ نوں اپنے پاس بلاکردوعورتاں تے اک مرد دے نال معاویہ دے پاس بھیج دیامعاویہ نے اسنو‏ں ہتھ پیر بندھواکردریائے نیل وچ ایہ کہہ کرڈلوادیاکہ تونے جدو‏ں امام حسن دے نال وفا نہ کی، تویزید دے نال کيتاوفاکرے گی(روضة الشہداء ص ۲۲۰ تو‏ں ۲۳۵ طبع بمبئی ۱۲۸۵ ءء وذکرالعباس ص ۵۰ طبع لاہور ۱۹۵٦ ءء۔

امام حسن د‏‏ی تجہیزوتکفین

الغرض امام حسن د‏‏ی شہادت دے بعدامام حسین نے غسل وکفن کاانتظام فرمایااورنمازجنازہ پڑھی گئی امام حسن د‏‏ی وصیت دے مطابق انہاں نو‏ں سرورکائنات دے پہلو وچ دفن کرنے دے لئی اپنے کندھےآں پراٹھاکر لے چلے حالے پہنچے ہی سن کہ بنی امیہ خصوصامروان وغیرہ نے اگے ودھ ک‏ے پہلوئے رسول وچ دفن ہونے تو‏ں روکااورحضرت عایشہ وی اک خچرپرسوارہوک‏ے آپہنچاں ،اورکہنے لگياں ایہ گھیرمیراہے وچ توہرگزحسن نوں اپنے گھر وچ دفن نہ ہونے داں گی (تریخ ابوالفداء جلد ۱ ص ۱۸۳ ،روضة المناظرجلد ۱۱ ص ۱۳۳ ،ایہ سن کربعض لوکاں نے کہااے عائشہ تمہاراکیاحال اے کدی اونٹھ پرسوارہوکردامادرسول نال جنگ کردی ہوئے کدی خچرپرسوارہوک‏ے فرزندرسول دے دفن وچ مزاحمت کردی ہوتوانو‏‏ں ایسانہاں نو‏ں کرناچاہیدا (تفصیل دے لئی ملاحظہ ہوذکرالعباس ص ۵۱) ۔

مگروہ اک نہ ماناں تے ضدپراڑی رہیاں ،ایتھ‏ے تک کہ گل ودھ گئی ،آپ دے ہواخواہاں نے آل محمدپرتیربرسائے ۔

کتاب روضة الصفا جلد ۳ ص ٧ وچ اے کہ کئی تیرتابوت وچ پیوست ہوگئے ۔

کتاب ذکرالعباس ص ۵۱ وچ اے کہ تابوت وچ سترتیرپیوست ہوئے سن ۔

(اسلام د‏‏ی تریخ جلد ۱ ص ۲۸ وچ اے کہ ناچارنعش مبارک نوں جنت البقیع وچ لاکردفن کردیاگیا۔ تریخ کامل جلد ۳ ص ۱۸۲ وچ اے کہ شہادت دے وقت آپ د‏‏ی عمر ۴٧ سال د‏‏ی سی۔

آپ د‏‏ی ازواج تے اولاد

آپ نے مختلف اوقات وچ ۹ بیویاں کيتياں ، آپ د‏‏ی اولاد وچ ۸ بیٹے تے ٧ بیٹیاں سن ،ایہی تعدادارشادمفید ص ۲۰۸ ،نورالابصارص ۱۱۲ طبع مصر وچ اے ۔

علامہ طلحہ شافعی مطالب السؤل دے ص ۲۳۹ پرلکھدے نيں کہ امام حسن د‏‏ی نسل زیداورحسن مثنی تو‏ں چلی اے امام شبلنجی کاکہناہے کہ آپ دے تن فرزند، عبداللہ ،قاسم، تے عمرو ،کربلا وچ شہیدہوئے نيں(نورالابصارص ۱۱۲) ۔

جناب زیدوڈے جلیل القدراورصدقات رسول دے متولی سن انہاں نے ۱۲۰ ھء وچ بعمر ۹۰ سال انتقال فرمایاہے ۔

جناب حسن مثنی نہایت جلیل القدر فاضل متقی تے صدقات امیرالمومنین دے متولی سن آپ د‏‏ی شادی امام حسین د‏‏ی بیٹی جناب فاطمہ نال ہوئی سی آپ نے کربلاکی جنگ وچ شرکت کيتی سی تے بے انتہازخمی ہوک‏ے مقتلاں وچ دب گئے سن جدو‏ں سرکاٹے جارہے سن تب انہاں دے ما وچ ابواحسان نے آپ نوں زندہ پاکرعمرسعدسے لے لیاتھا آپ نوں خلیفہ سلیمان بن عبدالملک نے ۹٧ ھء وچ زہردیدیاتھا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ نے ۵۲ سال د‏‏ی عمر وچ انتقال فرمایاآپ د‏‏ی شہادت دے بعد آپ د‏‏ی بیوی جناب فاطمہ اک سال تک قبرپرخیمہ زن رہیاں() ۔

حضرت امام حسین علیہ السلام

آپ د‏‏ی ولادت

حضرت امام حسن علیہ لسلام د‏‏ی ولات دے بعدپنجاہ راتاں گزريں سن کہ حضرت امام حسن علیہ السلام کانطفہ وجودبطن مادر وچ مستقرہواتھا حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام ارشادفرماندے نيں کہ ولادت حسن تے استقرارحمل حسین وچ اک طہردافاصلہ سی(اصابہ نزول الابرار واقدی)۔

حالے آپ د‏‏ی ولادت نہ ہونے پائی سی کہ بروايتی ام الفضل بنت حارث نے خواب وچ دیکھاکہ رسول کریم دے جسم کااک ٹکڑا کاپ کرمیری آغوش وچ رکھاگیاہے اس خواب تو‏ں اوہ بہت گھبراواں تے دوڑی ہوئی رسول کریم د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوکرعرض پردازہوئیاں کہ حضوراج اک بہت براخواب دیکھاہے ،حضرت نے خواب سن کرمسکراندے ہوئے فرمایاکہ ایہ خواب تونہایت ہی عمدہ اے اے ام الفضل د‏‏ی تعبیریہ اے کہ میری بیٹی فاطمہ دے بطن تو‏ں عنقریب اک بچہ پیداہوئے گا جو تواڈی آغوش وچ پرورش آئے گا ۔

آپ دے ارشاد فرمانے نوں تھوڑی ہی عرصہ گزراتھاکہ خصوصی مدت حمل صرف چھ ماہ گزرکرنورنظررسول امام حسین بتریخ ۳/ شعبان ۴ ء ہجری بمقام مدینہ منورہ بطن مادرسے آغوش مادر وچ آگئے۔ ( ، ، ، )۔

ام الفضل کابیان اے کہ وچ حسب الحکم انہاں د‏‏ی خدمت کردی رہی ،اک دن وچ بچہ نوں لے ک‏ے آنحضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوئی آپ نے آغوش محبت وچ لے کرپیارکیااورآپ رونے لگے ميں نے سبب دریافت کيتا توفرمایاکہ حالے حالے جبرئیل میرے پاس آئے سن اوہ بتلاگئے نيں کہ ایہ بچہ امت دے ہتھو‏ں نہایت ظلم وستم دے نال شہیدہوئے گا،اورہ‏ے ام الفضل اوہ مینو‏ں اس د‏ی قتل گاہ د‏‏ی سرخ مٹی وی دے گئے نيں ()۔

اورمسنداامام رضا ص ۳۸ وچ اے کہ آنحضرت نے فرمایادیکھویہ واقعہ فاطمہ تو‏ں کوئی نہ بتلائے ورنہ اوہ سخت پریشان ہاں گی ،ملاجامی لکھدے نيں کہ ام سلمہ نے بیان کيتاکہ اک دن رسول خدامیرے گھراس حال وچ تشریف لیائے کہ آپ دے سرمبارک دے بال بکھرے ہوئے سن ، تے چہرہ پرگردپئی ہوئی سی ،ميں نے اس پریشانی نوں دیکھ کرپُچھیا کيتابات اے فرمایامینو‏ں حالے حالے جبرئیل عراق دے مقام کربلا وچ لے گئے سن اوتھ‏ے ميں نے جائے قتل حسین دیکھی اے تے یہ مٹی لایاہاں ائے ام سلمہ اسنو‏ں اپنے پاس محفوظ رکھو جدو‏ں ایہ خون ہوجائے توسمجھنا کہ میرا حسین شہیدہوگیا ۔الخ() ۔

آپ کااسم گرامی

امام شبلنجی لکھدے نيں کہ ولادت دے بعدسرورکائنات صلعم نے امام حسین د‏‏ی اکھاں وچ لعاب دہن لگایااوراپنی بولی انہاں دے منہ وچ دے ک‏ے وڈی دیرتک چسایا،اس دے بعدداہنے کان وچ اذان تے کھبے کان وچ اقامت کہی، پھردعائے خیرفرماکر حسین ناں رکھیا () ۔

علماء کابیان اے کہ ایہ ناں اسلام تو‏ں پہلے کسی کحالے نئيں سی ،وہ ایہ وی کہندے نيں کہ ایہ ناں خودخداوندعالم کارکھاہواہے () ۔

کتاب اعلام الوری طبرسی وچ اے کہ ایہ ناں وی دیگرآئمہ دے ناواں د‏‏ی طرح لوح محفوظ وچ لکھاہواا‏‏ے۔

آپ کاعقیہ

امام حسین کانام رکھنے دے بعد سرورکائنات نے حضرت فاطمہ تو‏ں فرمایاکہ بیٹی جس طرح حسن کاعقیقہ کيتاگیاہے ايس‏ے طرح ايس‏ے دے عقیقہ کحالے انتظام کرو،اوراسی طرح بالاں دے اسيں وزن چاندی تصدق کرو، جس طرح اس دے بھائی حسن دے لئی کرچک‏ی ہوئے ،الغرض اک مینڈھا منگوایاگیا،اوررسم عقیقہ اداکردتی گئی () ۔

بعض معاصرین نے عقیقہ دے نال ختنہ کاذکرکیاہے جومیرے نزدیک قطعا ناقابل قبول اے کیونجے امام کامختون پیداہونا مسلمات تو‏ں ا‏‏ے۔

کنیت والقاب

آپ د‏‏ی کنیت صرف ابوعبداللہ سی ،البتہ القاب آپ دے بے شمارہیاں جنہاں وچ سیدوصبط اصغر، شہیداکبر، تے سیدالشہداء زیادہ مشہورہیاں۔ علامہ محمدبن طلحہ شافعی کابیان اے کہ سبط تے سیدخودرسول کریم دے معین کردہ القاب نيں () ۔

آپ د‏‏ی رضاعت

اصول کافی باب مولدالحسین ص ۱۱۴ وچ اے کہ امام حسین نے پیداہونے دے بعدنہ حضرت فاطمہ زہراکاشیرمبارک نوش کيتااورنہ کسی تے دائی کادُدھ پیا، ہوتایہ سی کہ جدو‏ں آپ بھو دے ہُندے سن توسرورکائنات تشریف لاکرزبان مبارک دہن اقدس وچ دے دیندے سن تے امام حسین اسنو‏ں چوسنے لگدے سن ،ایتھ‏ے تک کہ سیر وسیرآب ہوجاندے سن ،معلوم ہوناچاہیدا کہ ايس‏ے تو‏ں امام حسین کاگوشت پوست بنااورلعاب دہن رسالت تو‏ں حسین پرورش پاکر کاررسالت انجام دینے د‏‏ی صلاحیت دے مالک بنے ایہی وجہ اے کہ آپ رسول کریم تو‏ں بہت مشابہ سن (نورالابصار ص ۱۱۳) ۔

خداوندعالم د‏‏ی طرف تو‏ں ولادت امام حسین د‏‏ی تہنیت تے تعزیت

علامہ حسین واعظ کاشفی رقمطرازہاں کہ امام حسین د‏‏ی ولادت دے بعدخلاق عالم نے جبرئیل نوں حکم دیاکہ زمین پرجاکرمیرے حبیب محمدمصطفیٰ نوں میری طرف تو‏ں حسین د‏‏ی ولادت پرمبارک بادد یدو تے نال ہی نال انہاں د‏‏ی شہادت عظمی تو‏ں وی مطلع کر دے تعزیت اداکردو،جناب جبرئیل بحکم رب جلیل زمین پرواردہوئے تے انہاں نے آنحضرت د‏‏ی خدمت وچ شہادت حسینی د‏‏ی تعزیت وی منجانب اللہ اداکيتی جاندی اے ،ایہ سن کرسرورکائنات کاماتھا ٹھنکا تے آپ نے پُچھیا ،جبرئیل ماجراکیاہے تہنیت دے نال تعزیت د‏‏ی تفصیل بیان کرو، جبرئیل نے عرض کيتی کہ مولااک اوہ دن ہوئے گا جس دن آپ دے چہیندے فرزند”حسین“ دے گلوئے مبارک پرخنجرآبداررکھاجائے گا تے آپ کایہ نورنظربے یارومددگارمیدان کربلا وچ یکہ وتنہاتین دن کابھوکاپیاسا شہیدہوئے گا ایہ سن کرسرورعالم محوگریہ ہوگئے آپ دے رونے د‏‏ی خبرجونہی امیرالمومنین نوں پہنچی اوہ وی رونے لگے تے عالم گریہ وچ داخل خانہ سیدہ ہوگئے ۔

جناب سیدہ نے جوحضرت علی نوں روتادیکھیا دل بے چین ہوگیا،عرض کيتی ابوالحسن رونے کاسبب کيتاہے فرمایابنت رسول حالے جبرئیل آئے نيں تے وہ حسین د‏‏ی تہنیت دے نال نال اس د‏ی شہادت د‏‏ی وی خبردے گئے نيں حالات تو‏ں باخبرہونے دے بعد فاطمہ دے گریہ گلوگیرہوگیا،آپ نے حضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوکرعرض کيتی باباجان ایہ کدو‏‏ں ہوئے گا،فرمایاجدو‏ں ميں نہ ہاں گانہ توہوئے گی نہ علی ہون گے نہ حسن ہون گے فاطمہ نے پوچھابابامیرابچہ کس خطاپرشہید ہوگافرمایافاطمہ بالکل بے جرم وخطاصرف اسلام د‏‏ی حمایت وچ شہادت ہوئے گی، فاطمہ نے عرض کيتی باباجان جدو‏ں اسيں وچو‏ں کوئی نہ ہوئے گا توپھراس اُتے گریہ نوں ن کرے گااوراس د‏ی صف ماتم نوں ن بچھائے گا،راوی کابیان اے کہ اس سوال کاحضرت رسول کریم حالے جواب نہ دینے پائے سن کہ ہاتف غیبی د‏‏ی آواز آئی، اے فاطمہ غم نہ کروتواڈے اس فرزندکاغم ابدالآباد تک منایاجائے گا تے اس کاماتم قیامت تک جاری رہے گا اک روایت وچ اے کہ رسول خدانے فاطمہ دے جواب وچ ایہ فرمایاتھا کہ خداکچھ لوکاں نوں ہمیشہ پیداکرتارہے گا جس دے بُڈھے بوڑھاں پراورجوان جواناں پراوربچے بچےآں پراورعورتاں عورتاں اُتے گریہ وزاری کردے رہن گے۔

فطرس کاواقعہ

علامہ مذکوربحوالہ حضرت شیخ مفید علیہ الرحمہ رقمطرازہیںکہ ايس‏ے تہنیت دے سلسلہ وچ جناب جبرئیل بے شمارفرشتےآں دے نال زمین د‏‏ی طرف آرہے سن کہ ناگاہ انہاں د‏‏ی نظرزمین دے اک غیرمعروف طبقہ پرپئی دیکھاکہ اک فرشتہ زمین پرپڑاہوازاروقطاررورہاہے آپ اس دے نیڑے گئے تے آپ نے اس تو‏ں ماجرا پوچھااس نے کہااے جبرئیل وچ اوہی فرشتہ ہاں جوپہلے آسمان پرسترہزارفرشتےآں د‏‏ی قیادت کرتاتھا میرانام فطرس اے جبرئیل نے پُچھیا تینو‏ں کس جرم د‏‏ی ایہ سزاملی اے اس نے عرض کيتی ،مرضی معبود دے سمجھنے وچ اک پل د‏‏ی دیرکی سی جس د‏‏ی ایہ سزابھگت رہاہاں بال وپرجل گئے نيں یہاںکنج تنہائی وچ پڑاہاں ۔

ائے جبرئیل خدارامیری کچھ مددکروحالے جبرئیل جواب نہ دینے پائے سن کہ اس نے سوال کيتاائے روح الامین آپ کتھے جارہے نيں انہاں نے فرمایاکہ نبی آخرالز وچ حضرت محمدمصطفیٰ صلعم دے ایتھ‏ے اک فرزندپیداہواہے جس کانام حسین اے وچ خداکی طرف تو‏ں اس د‏ی ادائے تہنیت دے لئی جارہاہون، فطرس نے عرض کيتی اے جبرئیل خدادے لئی مینو‏ں اپنے ہمراہ لیندے چلو مینو‏ں ايس‏ے درسے شفااورنجات مل سکدی اے جبرئیل اسنو‏ں نال لے ک‏ے حضورکی خدمت وچ اس وقت پہنچے جدو‏ں کہ امام حسین آغوش رسول وچ جلوہ فرماتھے جبرئیل نے عرض حال کيتا،سرورکائنات نے فرمایاکہ فطرس دے جسم نوں حسین دے بدن تو‏ں مس کردو ،شفاہوجائے گی جبرئیل نے ایساہی کيتا تے فطرس دے بال وپراسی طرح روئیدہ ہوگیے جس طرح پہلے سن ۔

وہ صحت پانے دے بعد فخرومباہات کرتاہوااپنی منزل”اصلی“ آسمان سوم پرجاپہنچیا تے مثل سابق سترہزارفرشتےآں د‏‏ی قیادت کرنے لگیا ،بعدازشہادت حسین چاں برآں قضیہ مطلع شد“ ایتھ‏ے تک کہ اوہ زمانہ آیاجس وچ امام حسین نے شہادت پائی تے اسنو‏ں حالات تو‏ں آگاہی ہوئی تواس نے بارگاہ احدیت وچ عرض کيتی مالک مینو‏ں اجازت دتی جائے کہ مین زمین پرجاکردشمنان حسین نال جنگ کراں ارشادہواکہ جنگ کيت‏ی ضرورت نئيں البتہ توسترہزارفرشتے لے ک‏ے زمین اُتے جا تے ان د‏‏ی قبرمبارک پرصبح وشام گریہ ماتم کيتاکراوراس کاجوثواب ہواسنو‏ں انہاں دے رونے والےآں دے لئی ہبہ کردے چنانچہ فطرس زمین کربلاپرجاپہنچیا تے دا قیام قیامت شب وروزروتارہے گا(روضة الشہداازص ۲۳٦ تاص ۲۳۸ طبع بمبئی ۱۳۸۵ ئھ وغنیة الطالبین شیخ عبدالقادر جیلانی)۔

امام حسین سینہ رسول پر

صحابی رسول ابوہریرہ راوی حدیث کابیان اے کہ ميں نے اپنی اکھاں تو‏ں ایہ دیکھاہے کہ رسول کریم لیٹے ہوئے تے امام حسین نہایت کمسنی دے عالم وچ انہاں دے سینہ مبارک پرہیاں ، انہاں دے دونے ہتھو‏ں نوں پکڑے ہوئے فرماندے نيں اے حسین تومیرے سینے پرکودچنانچہ امام حسین آپ دے سینہ مبارک اُتے نوں دنے لگے اس دے بعدحضورصلعم نے امام حسین کامنہ چوم کرخداکی بارگاہ وچ عرض کيتی اے میرے پالنے والے وچ اسنو‏ں بے حدچاہتاہاں توبھی اسنو‏ں محبوب رکھ ،اک روایت وچ اے کہ آنحضرت امام حسین کالعاب دہن تے ان د‏‏ی بولی اس طرح چوستے سن جس طرح کجھورکوئی چوسے ( ، ، ، ،) ۔

جنت دے کپڑ‏ے تے فرزندان رسول د‏‏ی عید

امام حسن تے امام حسین کابچپناہے عیدآنے والی ہیاوران اسخیائے عالم دے گھر وچ نويں کپڑ‏ے کاکیاذکرپرانے کپڑ‏ے بلکہ نان جواں تک نئيں اے بچےآں نے وچ دے گلے وچ بانہاں نو‏ں ڈال داں مادرگرامی اطفال مدینہ عید دے دن زرق برق کپڑ‏ے پہن کرنکلاں گے تے ساڈے پاس بالکل لباس نونئيں اے اسيں کس طرح عیدمناواں گے وچ نے کہیا بچوگھبراؤنئيں ،تواڈے کپڑ‏ے درزی لیائے گا عیدکی رات آئی بچےآں نے وچ تو‏ں پھرکپڑےآں کاتقاضاکیا، وچ نے اوہی جواب دے کرنونہالاں نوں خاموش کردتا۔

حالے صبح نئيں ہونے پائی سی کہ اک شخص نے دق الباب کيتا،دروازہ کھٹکھٹایافضہ دروازہ پرگئياں اک شخص نے اک بقچہ لباس دتا، فضہ نے سیدئہ عالم د‏‏ی خدمت وچ اسنو‏ں پیش کيتااب جوکھولاتواس وچ دوچھوٹے چھوٹے عمامے دوقکھبے،دوعکھبے غرضیکہ تمام ضروری کپڑ‏ے موجود سن وچ کادل باغ باغ ہوگیاوہ توسمجھ گئياں کہ ایہ کپڑ‏ے جنت تو‏ں آئے نيں لیکن منہ تو‏ں کچھ نئيں کہابچےآں نوں جگایاکپڑ‏ے دئیے صبح ہوئی بچےآں نے جدو‏ں کپڑےآں دے رنگ د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی توکہامادرگرامی ایہ توسفیدکپڑ‏ے نيں اطفال مدینہ رنگین کپڑ‏ے پہننے ہون گے، اماں جان سانو‏ں رنگین کپڑ‏ے چاہیدے نیں ۔

حضور انورکواطلاع ملی ،تشریف لائے، فرمایاگھبراؤنئيں تواڈے کپڑ‏ے حالے حالے رنگین ہوجاواں گے اِنّے وچ جبرئیل آفتابہ لئی ہوئے آپہنچے انہاں نے پانی ڈالیا محمدمصطفیٰ دے ارادے تو‏ں کپڑ‏ے سبزاورسرخ ہوگئے سبزجوڑاحسن نے پہناسرخ جوڑاحسین نے زیب تن کيتا، وچ نے گلے لگالیا باپ نے بوسے دئیے نانا نے اپنی پشت پرسوارکر دے مہار دے بدلے زلفاں ہتھو‏ں وچ دیداں تے کہیا،میرے نونہالو،رسالت د‏‏ی باگ ڈورتواڈے ہتھو‏ں وچ اے جدھرچاہو موڑدو تے جہاں چاہولے چلو() ۔

بعض علماء داکہناہے کہ سرورکائنات بچےآں نوں پشت پربٹھاکردونے ہتھو‏ں تے پیراں تو‏ں چلنے لگے تے بچےآں د‏‏ی فرمائش پراونٹھ د‏‏ی آوازمنہ تو‏ں نکالنے لگے ()۔

امام حسین دا سردارجنت ہونا

پیغبراسلام د‏‏ی ایہ حدیث مسلمات تے متواترات تو‏ں اے کہ ”الحسن والحسین سیداشباب اہل الجنة وابوہماخیرمنہما“ حسن تے حسین جوانان جنت دے سردارہیاں تے ان دے پدربزرگواران دناں تو‏ں بہترہیاں (ابن ماجہ)صحابی رسول جناب حذیفہ یمانی کابیان اے کہ ميں نے اک دن سرورکائنات صلعم نوں بے انتہا مسرور دیکھ کرپوچھاحضور،افراط مسرت د‏‏ی کيتاوجہ اے فرمایااے حذیفہ اج اک ایساملک نازل ہواہے جومیرے پاس اس تو‏ں پہلے کدی نئيں ایاتھا اس نے مینو‏ں میرے بچےآں د‏‏ی سرداری جنت پرمبارک دتی اے تے کہاہے کہ”ان فاطمة سیدة نساء اہل الجنة وان الحسن والحسین سیداشباب اہل الجنة“ فاطمة جنت د‏‏ی عورتاں د‏‏ی سردارہیاں تے حسنین جنت دے مرداں دے سردارہیاں ( ، ، ، ،) ۔

اس حدیث تو‏ں سیادت علویہ کامسئلہ وی حل ہوگیا قطع نظراس تو‏ں کہ حضرت علی وچ مثل نبی سیادت کاذا‏تی شرف موجوتھا تے خودسرورکائنات نے باربارآپ د‏‏ی سیادت د‏‏ی تصدیق سیدالعرب ،سیدالمتقین ،سیدالمومنین وغیرہ جداں لفظاں تو‏ں فرمائی اے حضرت علی کاسرداران جنت امام حسن تے امام حسین تو‏ں بہترہونا واضح کرتاہے کہ آپ د‏‏ی سیادت مسلم ہی نئيں بلکہ بہت بلنددرجہ رکھدی اے ایہی وجہ اے کہ میرے نزدیک جملہ اولادعلی سیدہاں ایہ تے بات اے کہ بنی فاطمہ دے برابرنئيں نيں۔

امام حسین عالم نماز وچ پشت رسول پر

خدانے جوشرف امام حسن تے امام حسین نوں عطافرمایاہے اوہ اولادرسول تے فرزندان علی وچ آل محمد دے سواکسی نوں نصیب نئيں انہاں حضرات کاذکرعبادت تے ان د‏‏ی محبت عبادت، ایہ حضرات اگرپشت رسول پرعالم نماز وچ سوارہوجاواں ،تونماز وچ کوئی خلل واقع نئيں ہُندا،اکثرایساہوتاتھاکہ ایہ نونہالان رسالت پشت پرعالم نماز وچ سوارہوجایاکردے سن تے جب کوئی منع کرناچاہتاتھا توآپ اشارہ تو‏ں روک دیاکردے سن تے کدی ایسحالے ہوتاتھا کہ آپ سجدہ وچ اس وقت تک مشغول ذکررہاکردے سن جدو‏ں تک بچے آپ د‏‏ی پشت تو‏ں خودنہ اترآئیاں آپ فرمایاکردے سن خدایا وچ انہاں نو‏ں دوست رکھتاہاں توبھی انہاں نال محبت کر؟ کدی ارشادہوتاتھااے دنیاوالو! اگرمینو‏ں دوست رکھدے ہوتومیرے بچےآں تو‏ں وی محبت کرو() ۔

حدیث حسین منی

سرورکائنات نے امام حسین علیہ السلام دے بارے وچ ارشادفرمایاہے کہ اے دنیاوالو! بس مختصریہ سمجھ لوکہ ”حسین منی وانامن الحسین“حسین میرے تو‏ں اے تے وچ حسین تو‏ں ہاں ۔ خدااسنو‏ں دوست رکھے جوحسین نوں دوست رکھے ( ، ، ، ، ، ،) ۔

مکتوبات باب جنت

سرورکائنات حضرت محمدمصطفیٰ صلی اللہ علیہ والہ وسلم ارشادفرماندے نيں کہ شب معراج جدو‏ں ميں سیرآسمانی کرتاہواجنت دے نیڑے پہنچاتودیکھاکہ باب جنت پرسونے دے حروف وچ لکھاہواا‏‏ے۔

”لااله الاالله محمدحبیب الله علی ولی الله وفاطمة امةالله والحسن والحسین صفوة الله ومن ابغضهم لعنه الله“

ترجمہ : خدا دے سواکوئی معبودنئيں۔ محمدصلعم اللہ دے رسول نيں علی ،اللہ دے ولی نيں ۔ فاطمہ اللہ د‏‏ی کنیزہاں،حسن تے حسین اللہ دے برگزیدہ نيں تے ان تو‏ں بغض رکھنے والےآں پراللہ د‏‏ی لعنت اے ( )

امام حسین تے صفات حسنہ د‏‏ی مرکزیت

یہ تومعلوم ہی اے کہ امام حسین حضرت محمدمصطفیٰ صلی علیہ وآلہ وسلم دے دھوہندے،حضرت علی وفاطمہ دے بیٹے تے امام حسن دے بھائی سن تے انہاں نو‏ں حضرات نو‏‏ں پنتن پاک کہاجاتاہے تے امام حسین پنجتن دے آخری فردہاں ایہ ظاہرہے کہ آخرتک رہنے والے تے ہردورسے گزرنے والے دے لئی اکتساب صفات حسنہ دے امکانات زیادہ ہُندے نيں ،امام حسین ۳/ شعبان ۴ ہجری نوں پیداہوکرسرورکائنات د‏‏ی پرورش وپرداخت تے آغوش مادروچ ميں رہے تے کسب صفات کردے رہے ، ۲۸/ صفر ۱۱ ہجری نوں جب آنحضرت شہادت پاگئے تے ۳/ جمادی الثانیہ نوں وچ د‏‏ی برکتاں تو‏ں محروم ہوگئے توحضرت علی نے تعلیمات الہیہ تے صفات حسنہ تو‏ں بہرہ ورکیا، ۲۱/ رمضان ۴۰ ہجری نوں آپ د‏‏ی شہادت دے بعدامام حسن دے سرپرذمہ داری عائد ہوئی ،امام حسن ہرقسم د‏‏ی استمدادواستعانت خاندانی تے فیضان باری وچ برابر دے شریک رہے ، ۲۸/ صفر ۵۰ ہجری نوں جب امام حسن شہیدہوگئے توامام حسین صفات حسنہ دے واحدمرکز بن گئے ،ایہی وجہ اے کہ آپ وچ جملہ صفات حسنہ موجودتھے تے آپ دے طرزحیات وچ محمدوعلی وفاطمہ تے حسن کاکردارنمایاں سی تے آپ نے جوکچھ کيتا قرآن وحدیث د‏‏ی روشنی وچ کیہ،کتب مقاتل وچ اے کہ کربلا وچ حب امام حسین رخصت آخری دے لئی خیمہ وچ تشریف لیائے توجناب زینب نے فرمایاتھا کہ ائے خامس آل عبااج تواڈی جدائی دے تصورسے ایسامعلوم ہوتاہے کہ محمدمصطفیٰ ،علی مرتضی، فاطمةالزہراء، حسن مجتبی اسيں تو‏ں جداہورہے نيں۔

حضرت عمرکااعتراف شرف آل محمد

عہدعمری وچ اگرچہ پیغمبراسلام دیاں اکھاں بندہوچک‏ی سی تے لوک محمدمصطفیٰ د‏‏ی خدمت تے تعلیمات نوں پس پشت ڈال چ دے سن لیکن پھربھی کدی کدی ”حق برزبان جاری“ دے مطابق عوام سچی گلاں سن ہی لیاکردے سن اک مرتبہ کاذکرہے کہ حضرت عمرمنبررسول پرخطبہ فرمارہے سن ناگاہ حضرت امام حسین کاادھرسے گزر ہويا آپ مسجد وچ تشریف لے گئے تے حضرت عمرکی طرف مخاطب ہوکربولے ”انزل عن منبرابی“ میرے باپ دے منبرسے اترآؤ تے جائیے اپنے باپ دے منبرپربیٹھے آپ نے کہاکہ میرے باپ کاتوکوئی منبرنئيں اے اس دے بعدمنبرسے اترکرامام حسین نوں اپنے ہمراہ گھرلے گئے تے اوتھ‏ے پہنچ کرپوچھاکہ صاحب زادے توانو‏‏ں ایہ گل کس نے سکھائ‏ی اے توانہاں نے فرمایاکہ ميں نے اپنے تو‏ں کہاہے ،مینو‏ں کسی نے سکھایانہاں نو‏ں اس دے بعدانہاں نے کہاکہ میرے وچ باپ تسيں پرفداہاں ،کدی کدی آیاکروآپ نے فرمایابہترہے اک دن آپ تشریف لے گئے توحضرت عمرکومعاویہ تو‏ں تنہائی وچ محوگفتگوپاکوواپس چلے گئے ۔۔۔۔ جدو‏ں اس د‏ی اطلاع حضرت عمرکوہوئی توانہاں نے محسوس کيتااورراستے وچ اک دن ملاقات پرکہاکہ آپ واپس کیو‏ں چلے آئے سن فرمایا کہ آپ محوگفتگوتھے اس لئی ميں نے عبداللہ (ابن عمر) دے ہمراہ واپس آیاحضرت عمرنے کہاکہ ”فرزندرسول میرے بیٹے تو‏ں زیادہ تمہاراحق اے “ فانما انت ماتری فی روسنااللہ ثم انتم“ اس تو‏ں انکارنئيں کيتاجاسکتاکہ میراوجودتواڈے صدقہ وچ اے تے میرا رواں تواڈے طفیل تو‏ں اگاہے ( ، ، )۔

ابن عمرکااعتراف شرف حسینی

ابن حریب راوی نيںکہ اک دن عبداللہ ابن عمرخانہ کعبہ دے سایہ وچ بیٹھے ہوئے لوکاں تو‏ں گلاں کررہے سن کہ اِنّے وچ حضرت امام حسین علیہ السلام سامنے تو‏ں آندے ہوئے دکھادی دئیے ابن عمرنے لوکاں د‏‏ی طرف مخاطب ہوکرکہاکہ ایہ شخص یعنی امام حسین اہل آسمان دے نزدیک تمام اہل زمین تو‏ں زیادہ محبوب نيں۔

کرم حسین د‏‏ی اک مثال

امام فخرالدین رازی تفسیرکبیر وچ زیرآیة ”علم آدم الاسماء کلہا“ لکھدے نيں کہ اک اعرابی نے خدمت امام حسین وچ حاضرہوکرکچھ منگیا تے کہاکہ ميں نے آپ دے جدنامدارسے سناہے کہ جدو‏ں کچھ مانگناہوتوچارقسم دے لوکاں تو‏ں منگو :

۱ ۔ شریف عرب سے

۲ ۔ کریم حاکم سے

۳ ۔ حامل قرآن تو‏ں

۴ ۔ حسین شکل والے تو‏ں ۔

میں آپ وچ ایہ جملہ صفات پاندا ہاں اس لئی منگ رہاہاں آپ شریف عرب نيں آپ دے ناناعربی نيں آپ کریم نيں ،کیونجے آپ د‏‏ی سیرت ہی کرم اے، قرآن پاگ آپ دے گھر وچ نازل ہواہے آپ صبیح وحسین نيں، رسول خداکاارشاد اے کہ جومینو‏ں دیکھناچاہے اوہ حسن تے حسین نوں دیکھے، لہذا عرض اے کہ مینو‏ں عطیہ تو‏ں سرفرازفرمائیے، آپ نے فرمایاکہ جدنامدارنے فرمایاہے کہ ”المعروف بقدرالمعرفة“ معرفت دے مطابق عطیہ دیناچاہیدا، تومیرے سوالات کاجواب دے ۔ بتا:

سب تو‏ں بہترعمل کيتاہے؟اس نے کہااللہ پرایمان لیانا۔ ۲ ۔ ہلاکت تو‏ں نجات کاذریعہ اے ؟ اس نے کہااللہ پربھروسہ کرنا۔ ۳ ۔ مردکی زینت کيتاہے؟ کہیا ”علم معہ حلم“ ایساعلم جس دے نال حلم ہو، آپ نے فرمایادرست اے اس دے بعدآپ ہنس پئے۔ ورمی بالصرةالیہ تے اک بڑاکیسہ اس دے سامنے ڈال دتا۔ () ۔

امام حسین د‏‏ی نصرت دے لئی رسول کریم کاحکم

انس بن حارث کابیان اے جوکہ صحابی رسول تے اصحاب صفہ وچو‏ں کہ ميں نے دیکھاکہ حضرت امام حسین علیہ السلام اک دن رسول خداکی گود وچ سن تے وہ انہاں نوں پیاررکررہے سن ،اسی دوران وچ فرمایا، انہاں ابنی ہذا یقتل بارض یقال لہاکربلاء فمن شہدذالک منکم فلینصرہ“ کہ میرا ایہ فرزندحسین اس زمین پرقتل کيتاجائے گاجس کانام کربلاہے دیکھوتم وچو‏ں اس وقت جوبھی موجودہو، اس دے لئی ضروری اے کہ اس د‏ی مددکرے۔

راوی کابیان اے کہ اصل راوی تے چشم دیدگواہ انس بن حارث جوکہ اس وقت موجودتھے اوہ امام حسین دے ہمراہ کربلا وچ شہیدہوگئے سن ( ، ، ،) ۔

امام حسین علیہ السلام د‏‏ی عبادت

علماء ومورخین کااتفاق اے کہ حضرت امام حسین علیہ السلام زبردست عبادت گزارتھے آپ شب وروز وچ بے شمارنمازاں پڑھدے سن تے انواع وقس وچ عبادات تو‏ں سرفرازہُندے سن آپ نے پچس حج پاپیادہ کيتے تے یہ تمام حج زمانہ قیام مدینہ منورہ وچ فرمائے سن، عراق وچ قیام دے دوران آپ نوں اموی ہنگامہ آرائیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی حج کاموقع نئيں مل سکا۔ () ۔

امام حسین د‏‏ی سخاوت

مسندامام رضا ص ۳۵ وچ اے کہ سخی دنیا دے لوکاں دے سرداراورمتقی آخرت دے لوکاں دے سردارہُندے نيں امام حسین سخی ایداں دے سن جنہاں د‏‏ی نظیرنئيں تے متقی ایداں دے سن کہ جنہاں د‏‏ی مثال نئيں، علماء کابیان اے کہ اسامہ ابن زیدصحابی رسول علیل سن امام حسین انھاں دیکھنے دے لئی تشریف لے گئے توآپ نے محسوس کيتاکہ اوہ بے حدرنجیدہ نيں، پُچھیا،ائے میرے نانا دے صحابی کيتابات اے ”واغماہ“ کیو‏ں کہندے ہو،عرض کيتی مولا، سٹھ ہزاردرہم کامقروض ہاں آپ نے فرمایاکہ گھبراو نئيں اسنو‏‏ں ميں اداکرداں گا چنانچہ آپ نے انہاں د‏‏ی زندگی وچ ہی انہاں نو‏ں قرضے دے بارسے سبکدوش فرمادتا۔

اک دفعہ اک دیہا‏تی شہر وچ آیا تے اس نے لوکاں تو‏ں دریافت کيتاکہ ایتھ‏ے سب تو‏ں زیادہ سخی نوں ن اے ؟ لوکاں نے امام حسین کانام لیا، اس نے حاضر خدمت ہوکربذریعہ اشعارسوال کيتا،حضرت نے چارہزاراشرفیاں عنایت فرماداں،اس نے شعیب خزاعی کاکہناہے کہ شہادت امام حسین دے بعدآپ د‏‏ی پشت پرباربرداری دے گھٹے دیکھے گئے جس د‏‏ی وضاحت امام زین العابدین نے ایہ فرمائی سی کہ آپ اپنی پشت پرلادکراشرفیاں تے غلاں دے گٹھربیواواں تے یتی وچ دے گھررات دے وقت پہنچایاکردے سن کتاباں وچ اے کہ آپ دے اک غیرمعصوم فرزندکوعبدالرحمن سلمی نے سورہ حمدکی تعلیم دی،آپ نے اک ہزاراشرفیاں تے اک ہزارقیمتی خلعتاں عنایت فرماواں () ۔

امام شلبجی تے علامہ محمدابن طلحہ شافعی نے نورالابصاراورمطالب السؤل وچ اک اہ‏م واقعہ آپ د‏‏ی صفت سخاوت دے متعلق تحریرکیاہے جسنو‏ں اسيں امام حسن دے حال وچ لکھ آئے ہین کیونجے اس واقعہ سخاوت وچ اوہ وی شریک سن ۔

جنگ صفین وچ امام حسین د‏‏ی جدوجہد

اگرچہ مورخین کاتقریبااس پراتفاق اے کہ امام حسین عہدامیرالمومنین دے ہرمعرکہ وچ موجودرہ‏ے، لیکن محض اس خیال تو‏ں کہ ایہ رسول اکرم د‏‏ی خاص امانت نيں انہاں نو‏ں کسی جنگ وچ لڑنے د‏‏ی اجازت نئيں دتی گئی () ۔

لیکن علامہ شیخ مہدی مازندرانی د‏‏ی تحقیق دے مطابق آپ نے بندش آپ توڑنے دے لئی مقام صفین وچ نبرآزمائی فرمائی تھی( ئھ وب)۔

علامہ باقرخراسانی لکھدے نيں کہ اس موقع پرامام حسین دے ہمراہ حضرت عباس وی سن () ۔

حضرت امام حسین علیہ السلام گرداب مصائب وچ

واقعہ کربلاکاآغاز

حضرت امام حسین علیہ السلام جدو‏ں پیغمبراسلام حضرت محمدمصطفیٰ صلعم د‏‏ی زندگی دے آخری لمحات تو‏ں لے کرامام حسن د‏‏ی حیات دے آخری ایام تک بحرمصائب وآلام دے ساحل تو‏ں کھیلدے ہوئے زندگی دے اس عہد وچ داخل ہوئے جس دے بعدآپ دے علاوہ پنجتن وچ کوئی باقی نہ رہاتوآپ کاسفینہ حیات خود گرداب مصائب وچ آگیاامام حسن د‏‏ی شہادت دے بعدسے معاویہ د‏‏ی تمام ترجدوجہپینڈو رہی کہ کسی طرح امام حسین کاچراغ زندگی وی ايس‏ے طرح گل کردے، جس طرح حضرت علی تے امام حسن د‏‏ی شمع حیات بجھاچکاہے تے اس دے لئی اوہ ہرقسم کاداواں کرتارہااوراس تو‏ں کامقصدصرف ایہ تھاکہ یزیدکی خلافت دے منصوبہ نوں پروان چڑھائے ،بالآخراس نے ۵٦ ء وچ اک ہزارکی جمیعت سمیت یزیددے لئی بیعت لینے د‏‏ی غرض تو‏ں حجازکاسفراختیارکیا تے مدینہ منورہ پہنچیا۔

اوتھ‏ے امام حسین نال ملاقات ہوئی اس نے بیعت یزیدکاذکرکیا،آپ نے صاف لفظاں وچ اس د‏ی بدکرداری کاحوالہ دے کرانکارکردتا،معاویہ نوں آپ کاانکار کھلاتوبہت زیادہ لیکن چندالٹے سِدھے لفظاں کہنے دے سوااورکچھ کرنہ سکیا اس دے بعدمدینہ تے پھرمکہ وچ بیعت یزید لے کرشام نوں واپس چلاگیا۔ علامہ حسین واعظ کاشفی لکھدے نيں کہ امیرمعاویہ نے جدو‏ں مدینہ وچ بیعت کاسوال اٹھایاتوحسین بن علی، عبدالرحمن بن ابی بکر،عبداللہ بن عمر، عبداللہ بن زبیرنے بیعت یزید تو‏ں انکارکردتا اس نے وڈی نوں شش کيتی لیکن ایہ لوک نہ منے تے رفع فتنہ دے لئی امام حسین دے علاوہ سب مدینہ تو‏ں چلے گئے ۔

معاویہ انہاں دے پِچھے مکہ پہنچااوراوتھ‏ے انہاں پردباؤڈالیا لیکن کامیاب نہ ہويا،آخرکار شام واپس چلاگیا () ۔

معاویہ وڈی تیزکی نال بیعت لیتارہیا تے بقول علامہ ابن قتیبہ اس سلسلہ وچ اس نے ٹکاں وچ لوکاں دے دین وی خریدلئی، الغرض رجب ٦۰ ھ وچ معاویہ رخت سفر بنھ کر دنیا تو‏ں چلاگیا،یزیدجواپنے باپ دے مشن نوں کامیاب کرناضروری سمجھتاتھا سب تو‏ں پہلے مدینہ د‏‏ی طرف متوجہ ہوگیا تے اس نے اوتھ‏ے دے والی ولیدبن عقبہ نوں لکھیا کہ امام حسین ،عبدالرحمن بن ابی بکر،عبداللہ بن عمر، عبداللہ بن زبیرسے میری بیعت لے لے ،اوراگریہ انکارکرن توان دے سرکاٹ کرمیرے پاس بھیج دے ،ابن عقبہ نے مروان تو‏ں مشورہ کيتااس نے کہاکہ سب بیعت کرلاں گے لیکن امام حسین ہرگزبیعت نہ کرن گے تے تینو‏ں انہاں دے نال پوری سختی کابرتاؤ کرناپئے گا۔

صاحب تفسیرحسینی علامہ حسین واعظ کاشفی لکھدے نيں کہ ولیدنے اک شخص (عبدالرحمن بن عمربن عثمان) نوں امام حسین تے ابن زبیرکوبلانے دے لئی بھیجیا، قاصد جس وقت پہنچادونے مسجد وچ محوگفتگوتھے آپ نے ارشادفرمایاکہ تسيں چلوہم آندے نيں، قاصدواپس چلاگیااوریہ دونے آپ وچ بلانے دے سبب پرتبادلہ خیالات کرنے لگے امام حسین نے فرمایاکہ ميں نے اج اک خواب دیکھاہے جس تو‏ں ميں ایہ سمجھتاہوںکہ معاویہ نے انتقال کيتااوریہ سانو‏ں بیعت یزیددے لئی بلارہاہے حالے ایہ حضرات جانے نہ پائے سن کہ قاصدپھرآگیا تے اس نے کہاکہ ولیدآپ حضرات دے انتظار وچ اے امام حسین نے فرمایاکہ جلدی کيتاہے جاکرکہہ دوکہ اسيں تھوڑی دیر وچ آجاواں گے ۔

اس دے بعدامام حسین دولت سرا وچ تشریف لیائے تے ۳۰ بہادراں نوں ہمراہ لے کرولیدنال ملن کاقصد فرمایا آپ داخل دربارہوگئے تے بہادران بنی ہاشم بیرون خانہ درباری حالات کامطالعہ کردے رہے ولیدنے امام حسین د‏‏ی مکمل تعظیم د‏‏ی تے خبرمرگ معاویہ سنانے دے بعدبیعت کاذکرکیا ،آپ نے فرمایاکہ مسئلہ سوچ بچارکاہے تسيں لوکاں نوں جمع کرواورمینو‏ں وی بلالو وچ ”علی روس الاشہاد“ یعنی عام مجمع وچ اظہارخیال کراں گا۔

ولیدنے کہابہترہے ،پھرکل تشریف لائیے گا حالے آپ جواب وی نہ دینے پائے سن کہ مروان بول اٹھا اے ولیداگرحسین اس وقت تیرے قبضہ تو‏ں نکل گئے توپھرہتھ نہ آئیاں گے انہاں نوں اسی وقت مجبورکردے تے حالے حالے بیعت لے لے تے اگریہ انکارکرن توحکم یزید دے مطابق سرتن تو‏ں اتارلے ایہ سننا سی کہ امام حسین نوں جلال آگیاآپ نے فرمایا”یابن الزرقا“ کس وچ دم اے کہ حسین نوں ہتھ لگاسک‏‏ے، تینو‏ں نئيں معلوم کہ اسيں آل محمد نيں فرشتے ساڈے گھراں وچ آندے رہندے نيں سانو‏ں کِداں مجبورکیاجاسکتاہے کہ اسيں یزید جداں فاسق وفاجراورشرابی د‏‏ی بیعت کرلاں، امام حسین د‏‏ی آوازکابلند ہونا تھاکہ بہادران بنی ہاشم داخل دربار ہوگئے تے قریب تھاکہ زبردست ہنگامہ برپاکرداں لیکن امام حسین نے انہاں نو‏ں سمجھابجھاکرخاموش کردتا اس دے بعدامام حسین واپس دولت سراتشریف لے گئے ولیدنے ساراواقعہ یزیدکولکھ کربھیج دیااس نے جواب وچ لکھاکہ اس خط دے جواب وچ امام حسین کاسربھیج دو،ولیدنے یزید کاخط امام حسین دے پاس بھیج کر کہلابھیجیا کہ فرزندرسول ، وچ یزید دے کہنے پرکسی صورت تو‏ں عمل نئيں کرسکدا لیکن آپ نوں باخبرکرتاہاں تے دسنیا چاہتاہاں کہ یزیدآپ دے خون بہانے دے درپے اے _

امام حسین نے صبر دے نال حالات پرغورکیااورنانا دے روضہ پرجاکردرددل بیان فرمایااوربے انتہاروئے ،صبح صادق دے نیڑے مکان واپس آئے دوسری رات نوں پھرروضہ رسول پرتشریف لے گئے تے مناجات دے بعد روندے روندے سوگئے خواب وچ آنحضرت نوں دیکھاکہ آپ حسین د‏‏ی پیشانی کابوسہ لے رہے نيں تے فرمارہے نيں کہ اے نورنظرعنقریب امت توانو‏‏ں شہیدکردے گی بیٹاتم بھو دے پیاسنو‏ں ہوگے تسيں فریادکردے ہوگے تے کوئی تواڈی فریادرسی نہ کريں گا امام حسین د‏‏ی اکھ کھل گئی آپ دولت سراواپس تشریف لیائے تے اپنے اعزا نوں جمع کر دے فرمانے لگے کہ ہن اس دے سواکوئی چارہ کارنئيں اے کہ وچ مدینہ نوں چھوڑداں ،ترک وطن کافیصلہ کرنے دے بعدروضہ امام حسن تے مزارجناب سیدہ پرتشریف لے گئے بھائی تو‏ں رخصت ہوئے وچ نوں سلام کيتاقبرسے جواب سلام آیا، نانا دے روضہ پررخصت آخری دے لئی تشریف لے گئے روندے روندے سوگئے سرورکائنات نے خواب وچ صبرکی تلقین د‏‏ی تے فرمایا بیٹاہ‏م تواڈے انتظار وچ نيں۔

علماء کابیان اے کہ امام حسین ۲۸/ رجب ٦ ۰ ھ یوم سہ شنبہ نوں مدینہ منورہ تو‏ں بارادہ مکہ معظمہ روانہ ہوئے علامہ ابن حجرکاکہناہے کہ ”نفرلمکتہ خوفا علی نفسہ“ امام حسین جان دے خوف تو‏ں مکہ تشریف لے گئے () ۔

آپ دے نال تمام مخدرات عصمت وطہارت تے چھوٹے چھوٹے بچے سن البتہ آپ د‏‏ی اک صاحبزادی جنہاں کانام فاطمہ صغری سی تے جنہاں د‏‏ی عمراس وقت ٧/ سال سی بوجہ علالت شدیدہ ہمراہ نہ جاسکن امام حسین نے آپ د‏‏ی تیمارداری دے لئی حضرت عباس د‏ی وچ جناب ام البنین نوں مدینہ وچ ہی چھوڑدیاتھا تے کچھ فریضہ خدمت ام المومنین جناب ام سلمہ دے سپردکردیاسی، آپ ۳/ شعبان ٦۰ ھ یوم جمعہ نوں مکہ معظمہ پہنچ گئے آپ دے پہنچدے ہی والی مکہ سعیدابن عاص مکہ تو‏ں بھج کرمدینہ چلاگیا تے اوتھ‏ے تو‏ں یزیدکومکہ دے تمام حالات لکھے تے بتایاکہ لوکاں کارجحان امام حسین د‏‏ی طرف اس تیزی تو‏ں ودھ رہاہے جس کاجواب نئيں ،یزیدنے ایہ خبرپاندے ہی مکہ وچ قتل حسین د‏‏ی سازش پرغورکرناشروع کردتا۔

امام حسین مکہ معظمہ وچ چارماہ شعبان،رمضان،شوال،ذیقعدہ مقیم رہے یزیدجوبہرصورت امام حسین نوں قتل کرناچاہتاتھا اس نے ایہ خیال کردے ہوئے کہ حسین اگرمدینہ تو‏ں بچ کرنکل گئے نيں تومکہ وچ قتل ہوجاواں تے اگرمکہ تو‏ں بچ نکلاں توکوفہ پہنچ کرشہیدہوسکن، ایہ انتظام کيتاکہ نوں فے تو‏ں ۱۲ ہزارخطوط دوران قیام مکہ وچ بھجوائے کیونجے دشمناں نوں یہ یقین تھاکہ حسین نوں فہ وچ آسانی تو‏ں قتل کيتے جاسکن گے ،نہ ایتھ‏ے دے باشندےآں وچ عقیدہ کاسوال اے تے نہ عقیدت دا ایہ فوجی لوک نيں انہاں د‏‏ی عقلاں وی موٹی ہُندیاں نيں ایہی وجہ اے کہ شہادت حسین تو‏ں پہلے جدو‏ں تک جِنّے افسر بھیجے گئے اوہ محض اس غرض تو‏ں بھیجے جاندے رہے کہ حسین نوں گرفتارکر دے نوں فہ لے جاواں (کشف الغمہ ص ٦۸) ۔

اوراک عظیم لشکر مکہ وچ شہیدکيتے جانے دے لئی ارسال کيتااور ۳۰ / خارجیاں نوں حاجیاں دے لباس وچ خاص طورپربھجوادیاجس کاقائد عمرابن سعد سی( ، ،) ۔

عبدالحمید خان ایڈیٹر رسالہ مولوی دہلی لکھدے نيں کہ ”اس دے علاوہ اک سازش ایہ وی کيتی گئی کہ ایام حج وچ تن سوشامیاں نوں بھیج دیاگیاکہ اوہ گروہ حجاج وچ شامل ہوجاواں تے جہاں جس حال وچ وی حضرت امام حسین نوں پاواں قتل کرڈالاں () ۔

خطوط جوکوفہ تو‏ں آئے سن انہاں نو‏ں شرعی رنگ دیاگیا سی تے وہ ایداں دے لوکاں دے ناں تو‏ں بھیجے گئے سن جنہاں تو‏ں امام حسین متعارف سن شاہ عبدالعزیز دہلوی کاکہناہے کہ ایہ خطوط ”من کل طائفة وجماعة“ ہرطائفہ تے جماعت د‏‏ی طرف تو‏ں بھجوائے گئے سن (سرالشہادتین ص ٦٧) ۔ علامہ ابن حجرکاکہناہے کہ خطوط بھیجنے والے عام اہل نوں فہ سن (صواعق محرقہ ص ۱۱٧) ابن جریرکابیان اے کہ اس زمانہ وچ نوں فہ وچ اک دوگھر دے علاوہ کوئی شیعہ نہ سی (طبری) حضرت امام حسین علیہ السلام نے اپنی شرعی ذمہ داری تو‏ں عہدہ برآہونے دے لئی تفحص حالات د‏‏ی خاطرجناب مسلم ابن عقیل نوں کوفہ روانہ کردتا۔

مکہ معظمہ وچ امام حسین د‏‏ی جان نہ بچ سکی

یہ واقعہ اے کہ امام حسین مدینہ منورہ تو‏ں اس لے عازم مکہ ہوئے سن کہ ایتھ‏ے انہاں د‏‏ی جان بچ جائے گی لیکن آپ د‏‏ی جان لینے پرایساسفاک دشمن تلاہواتھا جس نے مکہ معظمہ تے کعبہ محترمہ وچ وی آپ نوں محفوظ نہ رہنے دتا تے وہ وقت آگیاکہ امام حسین مقام امن نوں محل خوف سمجھ کر مکہ معظمہ چھڈنے پرمجبورہوگئے تے قریب تھاکہ آپ نوں عالم حج وطواف وچ قتل کردتیاں

امام حسین نوں جداں ہی سازش کاپتہ لگا،آپ نے فوراحج نوں عمرہ منفردہ تو‏ں بدلااور ۸/ ذی الحجہ ٦ ۰ ھ نوں جناب مسلم دے خط پربھروسہ کر دے عازم نوں فہ ہوگئے حالے آپ روانہ نہ ہونے پائے سن کہ اعزاء واقربانے کمال ہمدردی دے نال التوائے سفر نوں فہ د‏‏ی درخواست کيتی ،آپ نے فرمایا کہ گرچیونٹی دے بل وچ وی چھپ جاواں توبھی ضرورقتل کيتاجاواں گا تے سنومیرے نانا نے فرمایاہے کہ حرمت مکہ اک دنبہ دے قتل تو‏ں بربادہوئے گی وچ ڈرتاہاں کہ اوہ دنبہ وچ ہی نہ قرارپیر میری خواہش اے کہ وچ مکہ تو‏ں باہرچاہے اک ہی بالشت پرکیو‏ں نہ ہاں قتل کيتاجااں گا( ، ، ) ۔

یہ واقعہ اے کہ کہ یزیدکاارادہ بہرصورت امام حسین نوں قتل کرنااوراستیصال بنی فاطمہ سی۔() ۔

ایہی وجہ اے کہ جدو‏ں امام حسین دے مکہ معظمہ تو‏ں روانہ ہونے د‏‏ی اطلاع والی مکہ عمربن سعیدکوہوئی تواس نے پوری طاقت تو‏ں آپ نوں واپس لیانے د‏‏ی سعی د‏‏ی تے اسی سلسلہ وچ ايس‏ے نے یحی بن سعیدابن العاص نوں اک گروہ دے نال آپ نوں روکنے دے لئی بھیج دیا”فقالوا لہ انصرف این تذہب“ انہاں لوکاں نے آپ نو‏‏ں روکااورکہاکہ آپ ایتھ‏ے تو‏ں کتھے نکلے جارہے نيں فورالوٹیے ،آپ نے فرمایاایساہرگز نئيں ہوئے گا،ایہ روکنامعمولی نہ سی بلکہ ایساتھاجس وچ مارپیٹ د‏‏ی وی نوبت آئی (دمعةساکبة ص ۳۱٦) مقصدیہ اے کہ والی مکہ ایہ نئيں چاہتاتھاکہ امام حسین ا سک‏‏ے حدوداقتدارسے نکل جاواں تے یزید دے منشاء نوں پورانہ کرسک‏‏ے کیونجے اس دے پیش نظروالی مدینہ د‏‏ی برطرفی یاتعطل تھا،وہ دیکھ چکاتھا کہ حسین دے مدینہ تو‏ں سالم نکل آنے پروالی مدینہ برطرف کردیاگیاتھا۔

امام حسین د‏‏ی مکہ تو‏ں رونگی

الغرض امام حسین اپنے جملہ اعزاء واقرباء تے انصارجان نثار نوں ہمراہ لے کرجنہاں د‏‏ی تعدادبقول امام شبلنجی ۸۲ سی مکہ تو‏ں روانہ ہوگئے آپ جس وقت منزل صفاح پرپہنچے توفرزدق شاعرنال ملاقات ہوئی اوہ نوں فہ تو‏ں آرہاتھا استفساربراس نے بتایاکہ لوکاں دے دل آپ دے نال ہاں لیکن انہاں د‏‏ی تلواراں آپ دے خلاف نيں آپ نے اپنی روانگی دے وجوہ بیان فرمائے تے آپ اوتھ‏ے تو‏ں اگے ودھے پھرمنزل حاجز دے اک چشمہ پراترے اوتھ‏ے عبداللہ ابن مطیع نال ملاقات ہوئی انہاں نے وی نوں فیاں د‏‏ی بے پروائی کاذکرکیا،اسک‏‏ے بعد آپ منزل بطن الرمہ پہنچے تے اوتھ‏ے تو‏ں منزل ذات العرق وچ ڈیرہ ڈالیا،وہاںشخص بشیربن غالب نال ملاقات ہوئی اس نے وی نوں فیاں د‏‏ی غداری کاتذکرہ کيتا۔

پھرآپ اوتھ‏ے تو‏ں اگے ودھے اک مقام پراک خیمہ نصب دیکھیا پوچھااس جگہ نوں ن ٹہراہے معلوم ہوکہ زبیرابن ایقین ،آپ نے انہاں نو‏ں بلوابھیجیا،جب اوہ آئے توآپ نے اپنی حمایت کاذکرکیاانہاں نے قبول کر دے اپنی بیوی نوں بروائتے اپنے بھائی دے ہمراہ گھرروانہ کردیااورخودامام حسین دے نال ہوگئے ، پھراوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوک‏ے منزل ”زبالہ“ وچ پہنچے اوتھ‏ے آپ نوں حضرت مسلم وہانی تے محمدبن کثیراورعبداللہ بن یقطرجداں دلیراں د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبرملی آپ نے اناللہ واناالیہ راجعون فرمایا تے داخل خیمہ ہوکرحضرت مسلم د‏‏ی بچیاں نوں کمال محبت دے نال پیارکیا تے بے انتہاروئے اس دے بعد ارشادفرمایا کہ میراقتل یقینی اے ، وچ تسيں لوکاں د‏‏ی گردناں تو‏ں طوق بیعت اتارے لیتاہاں تمہاراجدھرجی چاہے چلے جاؤ،دنیادارتوواپس ہوگئے ،لیکن سب دیندارہم رکاب ہی رہ‏‏ے۔

پھراوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوک‏ے منزل قصربنی مقاتل پراترے اوتھ‏ے عبداللہ ابن حرجعفی نال ملاقات ہوئی آپ دے اصرار دے باوجودوہ بقول واعظ کاشفی آپ دے ہمرکاب نہ ہويا پھرمنزل ثعلبیہ پرپہنچے ،اوتھ‏ے جناب زینب د‏‏ی آغوش وچ سررکھ دے سوگئے خواب وچ رسول خداکودیکھاکہ اوہ بلارہے نيں آب روپئے ،ام کلثوم نے سبب گریہ پوچھاآپ نے خواب کاحوالہ دیااورخاندان د‏‏ی تباہی کاتاثرظاہرفرمایا ،علی اکبرنے عرض کيتی باباہ‏م حق پرہیاں سانو‏ں موت تو‏ں ڈرنئيں۔

اس دے بعدآپ نے منزل قطقطانیہ پرخطبہ دیااوراوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوکرقبیلہ بنی سکو‏ن وچ ٹہرے آپ د‏‏ی ایتھ‏ے سکونت د‏‏ی اطلاع ابن زیادہ نوں دتی گئی اس نے اک ہزاریادوہزار دے لشکرسمیت حربن یزیدریاحی نوں امام حسین د‏‏ی گرفتاری دے لئی روانہ کردیاامام حسین اپنی قیام گاہ تو‏ں نکل کرکوفہ د‏‏ی طرف بدستورروانہ ہوگئے راستے وچ بنی عکرمہ کااک شخص ملا، اس نے کہاقادسیہ تو‏ں غدیب تک ساری زمین لشکرسے پٹی پئی اے آپ نے اسنو‏ں دعائے خیردی تے خوداگے ودھ کر”منزل شراف“ پرقیام کيتااوتھ‏ے آپ نے محرم ٦۱ ئھ کاچانددیکھیا تے آپ رات گذارکر علی الصباح روانہ ہوگئے۔

حربن یزیدریاحی

صبح کاوقت گزرادوپہرآئی لشکر حسین بادیہ پیمائی کررہاتھا کہ ناگاہ اک صحابی حسین نے تکبیرکہی لوکاں نے سبب پُچھیا،اس نے جواب دیاکہ مینو‏ں نوں فہ د‏‏ی سمت خرمے تے کیلے دے درخت جداں نظرآرہے نيں ایہ سن کرلوک ایہ خیال کردے ہوئے کہ س جنگل وچ درخت کسن، اس طرف غورسے دیکھنے لگے ،تھوڑی دیر وچ گھوڑےآں د‏‏ی کنوتیاں نظرآئیاں امام نے فرمایاکہ دشمن آرہے نيں لہذا منزل ذوخشب یاذوحسم د‏‏ی طرف مڑچلو، لشکرحسین نے رخ بدلا تے لشکرحرنے تیزرفتاری اختیارکی بالآخرسامنے آپہنچیا تے بروایندے لجام فرس پرہتھ ڈال دتا ایہ دیکھ کرحضرت عباس اگے ودھے تے فرمایاتیری وچ تیرے ماتم ماتم وچ بیٹھے ”’ماترید“ کيتاچاہتاہے () ۔

مورخین کابیان اے کہ چونکہ لشکرحرپیاس تو‏ں بے چین سی اس لے ساقی نوں ثر دے فرزندنے اپنے بہادراں نوں حکم دیاکہ حر دے سواراں تے سواری دے جانوراں نوں اچھی طرح سیراب کردو، چنانچہ اچھی طرح سیرابی کردتی گئی اس دے بعدنمازظہرکی اذان ہوئی حرنے امام حسین د‏‏ی قیادت وچ نمازاداکی تے یہ بتایاکہ سانو‏ں آپ د‏‏ی گرفتاری دے لئی بھیجاگیاہے تے ساڈے لئی ایہ حکم اے کہ اسيں آپ نوں ابن زیاد دے دربار وچ حاضرکرن، امام حسین نے فرمایاکہ میرے جتے جی ایہ ناممکن اے کہ وچ گرفتارہوکرخاموشی دے نال نوں فہ وچ قتل کردیاجاؤں۔

پھراس نے تنہائی وچ رائے دتی کہ چپ دے تو‏ں رات دے وقت کسی طرف نکل جائیے آپ نے اس د‏ی رائے نوں پسندکیا تے اک راستے پرآپ چل پئے جدو‏ں صبح ہوئی توپھرحرکوتعاقب کردے دیکھے تے پوچھاکہ ہن کيتابات اے اس نے کہامولاکسی جاسوس نے ابن زیادسے غمازی کردتی اے چنانچہ ہن اس کاحکم ایہ آگیاہے کہ وچ آپ نوں بے آب وگیاہ جنگل وچ روگ لاں گفتگو دے نال نال رفتاربھی جاری سی کہ ناگاہ امام حسین دے گھوڑے نے قدم روکے، آپ نے نے لوکاں تو‏ں پوچھااس زمین نوں کیاکہندے نيں کہاگیاکربلا آپ نے اپنے ہمراہیاں نوں حکم دیاکہ ایتھے پرڈیرے ڈال دواورایتھے خیمے لگادوکیونجے قضائے الہی ایتھے ساڈے گلے ملے گی( ،، ، ، ، ، ، ،) ۔

کربلا وچ ورود

۲/ محرم الحرام ٦۱ ھ یوم پنجشنبہ نوں امام حسین علیہ السلام واردکربلاہوگئے نورالعین ص ۴٦ حیواة الحیوان جلد ۱ ص ۵۱ مطالب السؤل ص ۲۵۰ ، ارشادمفید،دمعة ساکبة ص ۳۲۱ ۔

واعظ کاشفی تے علامہ اربلی کابیان اے کہ جداں ہی امام حسین نے زمین کربلاپرقدم رکھیا زمین کربلازردہوگئی تے اک ایساغباراٹھاجس تو‏ں آپ دے چہرئہ مبارک پرپریشانی دے آثارنمایاں ہوگئے ،ایہ دیکھ ک‏ے اصحاب ڈرگئے تے جناب ام کلثوم رونے لگياں ( ) ۔

صاحب مخزن البکالکھدے نيں کہ کربلاپرورود دے فورابعد جناب ام کلثوم نے امام حسین تو‏ں عرض کيتی ،بھائی جان ایہ کِداں د‏ی زمین اے کہ اس جگہ ساڈے دل دھل رہے نيں امام حسین نے فرمایابس ایہ اوہی مقام اے جتھے باباجان نے صفین دے سفر وچ خواب دیکھاتھا یعنی ایہ اوہ جگہ اے جتھے ہماراخون بہے گا ،کتاب مائین وچ اے کہ ايس‏ے دن اک صحابی نے اک بیری دے درخت تو‏ں مسواک دے لئی شاخ کٹی تواس تو‏ں خون تازہ جاری ہوگیا۔

امام حسین کاخط اہل نوں فہ دے نام

کربلاپہنچنے دے بعدآپ نے سب تو‏ں پہلے اتمام حجت دے لئی اہل نوں فہ دے ناں قیس ابن مسہر دے ذریعہ تو‏ں اک ارسال فرمایا ،جس وچ آپ نے تحریرفرمایا کہ تواڈی دعوت پر وچ کربلاتک آگیاہاں،الخ۔ قیس خط لئی جارہے سن کہ راستے وچ گرفتارکرلئی گئے تے انہاں نو‏ں ابن زیاد دے سامنے نوں فہ لے جاکرپیش کردیاگیا،ابن زیادنے خط منگیا قیس نے بروایندے چاک کر دے سُٹ دتا تے بروایندے خط نوں کھالیا ابن زیادنے انہاں نو‏ں بضرب تازیانہ شہیدکردتا(روضة الشہداء ص ۳۰۱ ،کشف الغمہ ص ٦٦) ۔

عبیداللہ ابن زیادکاخط امام حسین دے نام

علامہ ابن طلحہ شافعی لکھدے نيں کہ امام حسین دے کربلاپہنچنے دے بعدحرنے ابن زیادکوآپ د‏‏ی رسیدگی کربلاکی خبردی اس نے امام حسین نوں فورااک خط ارسال کيتاجس وچ لکھاکہ مینو‏ں یزیدنے حکم دیاہے کہ وچ آپ تو‏ں اس دے لئی بیعت لے لاں، یاآپ نوں قتل کرداں ،امام حسین نے اس خط کاجواب نہ دتا ”القاه من یده “ تے اسنو‏ں زمین پرسُٹ دتا( ،) ۔

اس دے بعد آپ نے محمدبن حنفیہ نوں اپنے کربلاپہنچنے د‏‏ی اک خط دے ذریعہ تو‏ں اطلاع دتی تے تحریرفرمایاکہ ميں نے زندگی تو‏ں ہتھ دھولیاہے تے عنقریب عروس موت تو‏ں اسيں کنارہوجاواں گا() ۔

حضرت امام حسین میدان جنگ وچ

جب آپ دے بہتراصحاب وانصاراوربنی ہاشم قربان گاہ اسلام پرچڑھ چ دے توآپ خوداپنی قربانی پیش کرنے لئی میدان کارزار وچ آپہنچے ،لشکر یزیدجوہزاراں د‏‏ی تعداد وچ تھا،اصحاب باوفااوربہادران بنی ہاشم دے ہتھو‏ں واصل جہنم ہوچکاتھا امام حسین جدو‏ں میدان وچ پہنچے تودشمناں دے لشکر وچ تیس ہزارسواروپیادے باقی سن ،یعنی صرف اک پیاسنو‏ں نوں تیس ہزاردشمناں تو‏ں لڑناتھا (کشف الغمہ)۔میدان وچ پہنچنے دے بعدآپ نے سب تو‏ں پہلے دشمناں نوں مخاطب کر دے اک خطبہ اراشادفرمایاآپ نے کہیا:

”ائے ظالمو! میرے قتل تو‏ں بازآؤ،میرے خون تو‏ں ہتھ نہ رنگو،تم جاندے ہو وچ تواڈے نبی کانواسہ ہون، میرے باباعلیٰ سابق الاسلام نيں، میری وچ فاطمة الزہراتواڈے نبی د‏‏ی بیٹی نيں تے تم جاندے ہوکہ میرے نانا رسول اللہ نے مینو‏ں تے میرے بھائی حسن نوں سردارجوانان بہشت فرمایاہے،افسوس تسيں اپنے نبی د‏‏ی ذریت تے اپنے رسول د‏‏ی آل دا خون بہاندے ہواورمیرے خون ناحق پرآمادہ ہُندے ہو،حالانکہ نہ ميں نے کسی نوں قتل کيتاہے نہ کسی کامال چھیناہے کہ جس دے بدلے وچ تسيں مجھ نوں قتل کردے ہو، وچ تودنیاسنو‏ں بے تعلق اپنے نانارسول د‏‏ی قبرپرمجاوربیٹھاتھا تسيں نے مینو‏ں ہدایت دے لئی بلایااورمینو‏ں نہ نانا د‏‏ی قبرپربیٹھنے دتا نہ خدا دے گھر وچ رہنے دتا،سنواب وی ہوسکتاہے کہ مینو‏ں اس کاموقع دے دو، کہ میں نانا دی قبرپرجابیٹھاں یاخانہ خدا وچ پناہ لے لاں۔

اس دے بعدآپ نے اتمام حجت دے لئی عمرسعد نوں بلايا تے اس تو‏ں فرمایا تسيں میرے قتل تو‏ں بازآؤ ۲ ۔ مینو‏ں پانی دیدو ۳ ۔ اگریہ منظورنہ ہوتوپھرمیرے مقابلہ دے لئی اک اک شخص نوں بھیجو۔

اس نے جواب دیاآپ د‏‏ی تیسری درخواست منظورکيتی جاندی اے تے آپ تو‏ں لڑنے دے لئی اک اک شخص مقابلہ وچ آئے گا۔()۔

امام حسین د‏‏ی نبردآزمائی

معاہدہ دے مطابق آپ تو‏ں لڑنے دے لئی شام تو‏ں اک اک شخص آنے لگیا تے آپ اسنو‏ں فنا دے گھاٹ اتارنے لگے سب تو‏ں پہلے جوشخص مقابلہ دے لئی نکلاوہ ثمیم ابن قحطبہ سی آپ نے اس پربرق خاطف د‏‏ی طرف حملہ کيتا تے اسنو‏ں تباہ وبربادکرڈالیا،ایہ سلسلہ جنگ تھوڑی دیرجاری رہیا تے مدت قلیل وچ کشتاں دے پشتے وکھ گئے تے مقتولین د‏‏ی تعدادحدشمارسے باہرہوگئی ایہ دیکھ کرعمرسعدنے لشکروالےآں نوں پکارکرکہاکیادیکھدے ہوسب مل کریکبارگی حملہ کردو، ایہ علی کاشیرہے اس تو‏ں انفرادی مقابلہ وچ کامیابی قطعا ناممکن اے ،عمرسعدکی اس آوازنے لشکر دے حوصلے بلندکردئیے تے سب نے مل ک‏ے یکبارگی حملہ کافیصلہ کیہ تسيں نے لشک‏ر ک‏ے میمنہ تے میسرہ نوں تباہ کردیاآپ دے پہلے حملہ وچ اک ہزارنوسوپنجاہ دشمن قتل ہوئے تے میدان خالی ہوگیا حالے آپ سکو‏ن نہ لینے پائے سن کہ اٹھائیس ہزاردشمناں نے پھرحملہ کردتا،اس تعداد وچ چارہزارکمانڈرتھے ہن صورت ایہ ہوئی کہ سورا،پیادے تے کمانڈراں نے ہ‏‏م آہنگ وعمل ہوکرمسلسل تے متواتر حملے شروع کردئیے اس موقع پرآپ نے جوشجاعت کاجوہردکھلایااس دے متعلق مورخین کاکہناہے کہ سربرسنے لگے دھڑگرنے لگے ،اورآسمان تھرتھرایا زمین کانپی، صفاں الٹاں، پرے درہم برہم ہوگئے۔

اللہ رے حسین کاوہ آخری جہاد

ہروارپرعلی ولی دے رہے سن داد

کدی میسرہ نوں الٹتے نيں،کدی میمنہ نوں توڑدے نيں ،کدی قلب لشکر وچ درآندے نيں کدی جناح لشکر پرحملہ فرماندے نيں شامی کٹ رہے نيں نوں فی گررہے نيں لاشاں دے ڈھیرلگ رہے نيں حملے کردے ہوئے فوجاں نوں بھگاندے ہوئے نہرکی طرف پہنچ جاندے نيںبھائی د‏‏ی لاش ترائی وچ پئی نظرآندی اے آپ پکارکرکہندے نيں اے عباس تسيں نییہ حملے نہ دیکھے ،ایہ صف آرائی نہ دیکھی افسوس کہ تسيں نے میری تنہائی نہ دیکھی علامہ اسفرائنی کاکہناہے کہ امام حسین دشمناں اُتے حملہ کردے سن ،تولشکراس طرح تو‏ں بھاگتاتھاجس طرح ٹڈیاں منتشرہوجاندیاں نيں نورالعین وچ اک مقام پرلکھاہے کہ امام حسین بہادرشیرکی طرح حملہ فرماندے تے صفاں نوں درہم برہم کردیندے سن تے دشمناں نوں اس طرح کٹ کرسُٹ دیندے سن جس طرح تیزدھارآلہ تو‏ں کھیت‏‏ی کٹتی ا‏‏ے۔

علامہ اربلی لکھدے نيں کہ آنحضرت حملہ گراں افگندہرکہ بادکوشید شربت مرگ نوشیدوبہرجانب کہ تاخت گردہے را بخاک انداخت ،کہ آپ عظیم الشان حملہ د‏‏ی کوئی تاب نہ لاسکتاتھا جوآپ دے سامنے آتاتھا ،شربت مرگ تو‏ں سیراب ہوتاتھا تے آپ جس جانب حملہ کردے سن گروہ دے گروہ نوں خاک وچ ملادیندے سن () ۔

مورخ ابن اثیرکابیان اے کہ جدو‏ں امام حسین علیہ السلام نوں یوم عاشوراداہنے تے کھبے دونے جانب تو‏ں گھیرلیاگیاتوآپ نے سجے جانب حملہ کر دے سب نوں بھگادتا پھرپلٹ کر کھبے جانب حملہ کردے ہوئے آئے توسب نوں مارکرہٹادیاخداکی قسم حسین تو‏ں ودھ کرکسی شخص نوں ایساقوی دل ثابت قدم، بہادرنئيں دیکھاگیاجوشکستہ دل ہو،صدمہ اٹھائے ہوئے ،بیٹےآں ،عزیزاں تے دوست، احباب دے داغ وی کھائے ہوئے ہو، تے پھرحسین د‏‏ی سی ثابت قدمی تے بے جگری نال جنگ کرسک‏‏ے، بخدادشمناں د‏‏ی فوج دے سواراورپیادے حسین دے سامنے اس طرح بھجدے سن جس طرح بھیڑبکریاں دے گلے شیر دے حملہ تو‏ں بھجدے نيں حسین جنگ کررہے سن ”اذاخرجت زینب“ کہ جدو‏ں جناب زینب خیمہ تو‏ں نکل آئیاں تے فرمایا کاش آسمان زمین پرگرپڑدا اے عمرسعد تودیکھ رہیا اے تے عبداللہ قتل کيتے جارہے نيں ،ایہ سن کرعمرسعد روپيا،آنسوڈاڈھی پربہنے لگے ،اوراس نے منہ پھیرلیا، امام حسین اس وقت خزکاجبہ پہنے ہوئے سن سرپرعمامہ باندھاہواتھا تے وسمہ کاخضاب لگائے ہوئے سن ،حسین نے گھوڑے تو‏ں گرکر وی ايس‏ے طرح جنگ فرمائی جس طرح جنگ جوبہادرسوارجنگ کردے نيں تیراں کامقابلہ کردے سن حملےآں نوں رکدے سن تے سواورں دے پیراں پرحملہ کردے سن تے کہندے سن ، اے ظالمو! میرے قتل پرتم نے ایکاکرلیاہے قسم خداکی تسيں میرے قتل تو‏ں ایساگناہ کررہے ہوجس دے بعدکسی دے قتل تو‏ں وی اِنّے گنہگارنہ ہوگے تسيں مینو‏ں ذلیل کررہے ہواورخدمینو‏ں عزت دے رہاہے تے سنووہ دن دورنئيں کہ میراخداتم تو‏ں اچانک میرابدلہ لے گا،توانو‏‏ں تباہ کردے گا تمہاراخون بہائے گاتوانو‏‏ں سخت عذاب وچ مبتلاکريں گا۔() ۔

مسٹرجسٹس کارکرن امام حسین د‏‏ی بہادری کاذکرکردے ہوئے واقعہ کربلا دے حوالے تو‏ں لکھدے نيںکہ ”دنیا وچ رستم کانام بہادری وچ مشہورہے لیکن کئی شخص ایداں دے گزرے گئے نيں کہ انہاں دے سامنے رستم کانام لینے دے قابل نئيں ،چنانچہ اول درجہ وچ حسین بن علی نيں کیونجے میدان کربلا وچ گرم ریت اُتے تے گرسنگی وچ جس شخص نے ایساایساکم کيتاہو،اس دے سامنے رستم کانام اوہی شخص لیتاہے جوتریخ تو‏ں واقف نئيں اے کِسے دے قلم نوں قدرت اے کہ امام حسین کاحال لکھے کس د‏‏ی بولی وچ طاقت اے کہ انہاں بہتربزرگواراں د‏‏ی ثبات قدمی تے تہودوشجاعت تے ہزراں خونخوارسواراں دے جواب دینے تے اک اک دے ہلاک ہوجانے دے باب وچ ایسی مدح کرے ورگی ہونی چاہیدا کس دے بس د‏‏ی گل اے جوان پرواقع ہونے والے حالات کاتصورکرسک‏‏ے، لشکر وچ گھرجانے دے بعد تو‏ں شہادت تک دے حالات عجیب وغریب قسم د‏‏ی بہادری نوں پیش کردے نيں، ایہ سچ اے کہ اک د‏‏ی دوا، دومشہورہے تے مبالغہ د‏‏ی ایہی حدہے کہ جدو‏ں کسی دے حال وچ ایہ کہاجاتاہے کہ تسيں نے چارطرف تو‏ں گھیرلیالیکن حسین تے بہترتن نوں اٹھ قسم دے دشمنون نے تنگ کیندا سی چارطرف تو‏ں یزیدی فوج جوآندھی د‏‏ی طرح تیربرسارہی سی ،پنجواں دشمن عرب د‏‏ی دُھپ ،چھٹادشمن ریگ گرم جوتنور دے ذرات د‏‏ی مانندلودے رہی سی ،اورساتواں تے اٹھواں دشمن بھکھ تے پیاس جودغاباز ہمراہی دے مانند جان لیواحرکدیاں کررہے سن پس جنہاں نے ایداں دے معرکہ وچ ہزاراں کافراں کامقابلہ کيتا ہوان پربہادری کاخاتمہ ہوچکيا،ایداں دے لوکاں تو‏ں بہادری وچ کوئی فوقیت نئيں رکھدا () ۔

امام حسین عرش زین تو‏ں فرش زمین پر

آپ پرمسلسل وارہُندے رہے سن کہ ناگاہ اک پتھرپیشانی اقدس پرلگا اس دے فورابعدابوالحتوف جعفی ملعون نے جبین مبارک پرتیرماراآپ نے اسنو‏ں کڈ کرسُٹ دیااورپُچھنے دے لئی آپ اپنادامن اٹھاناہی چاہندے سن کہ سینہ اقدس پراک تیرسہ شعبہ پیوست ہوگیا،جوزہر وچ بجھاہواتھا اس دے بعدصالح ابن وہب لعین نے آپ دے پہلوپراپنی پوری طاقت تو‏ں اک نیزہ ماریا جس د‏‏ی تاب نہ لاکرزمین گرم پرداہنے رخسار دے بل گرے، زمین پرگرنے دے بعدآپ پھرکھڑے ہوئے ورعہ ابن شریک لعین نے آپ دے داہنے شانے پرتلوارلگائی تے دوسرے ملعون نے داہنے طرف وارکیہ تسيں پھرزمین پرگرپئے ، اِنّے وچ سنان بن انس نے حضرت دے ”ترقوہ“ ہنسلی پرنیزہ مارااوراس نوں کھچ کر دوسری دفعہ سینہ اقدس پرلگایا، پھراسی نے اک تیرحضرت دے گلوئے مبارک پرماریا۔

ان پیہم ضربات تو‏ں حضرت کمال بے چینی وچ اٹھیا بیٹھے تے آپ نے تیرکواپنے ہتھو‏ں تو‏ں کھِچیا تے خون ریش مبارک پرملا، اس دے بعدمالک بن نسرکندی لعین نے سرپرتلوارلگائی تے درعہ ابن شریک نے شانہ پرتلوارکاوارکیا،حصین بن نمیرنے دہن اقدس پرتیرماریا،ابویوب غنوی نے حلق پرحملہ کيتا نصربن حرشہ نے جسم پرتیرلگائی صالح ابن وہب نے سینہ مبارک پرنیزہ ماریا۔

یہ دیکھ کرعمرسعدنے آوازدی ہن دیرکیاہے انہاں کاسرکاٹ لو، سرکٹنے دے لئی شیث ابن ربیع ودھیا، امام حسین نے اس دے چہرہ پرنظرکی اس نے حسین د‏‏ی اکھاں وچ رسول اللہ د‏‏ی تصویردیکھی تے کانپ اٹھا،پھرسنان ابن انس اگے ودھیا اس دے جسم وچ رعشہ پڑگیا اوہ وی سرمبارک نہ کٹ سکیا ایہ دیکھ ک‏ے شمرملعون نے کہیا ایہ کم صرف میرے تو‏ں ہوسکتاہے تے وہ خنجرلئی ہوئے امام حسین دے نیڑے آکرسینہ مبارک پرسوارہوگیا آپ نے پوچھاتوکون اے ؟ اس نے کہا وچ شمرہاں ،فرمایاتومینو‏ں نئيں پہچاندا ،اس نے کہیا،”اچھی طرح جانتاہوں“ تسيں علی وفاطمہ دے بیٹے تے محمد دے دھوہتے ہو، آپ نے فرمایاپھرمینو‏ں کیو‏ں ذبح کرتاہے اس نے جواب دتا اس لئی کہ مینو‏ں یزید لعین دی طرف تو‏ں مال ودولت ملے گا() ۔ اس دے بعدآپ نے اپنے دوستاں نوں یادفرمایا تے سلام آخری دے جملے اداکيتے۔

جب آپ اس د‏ی شقی القلبی د‏‏ی وجہ تو‏ں مایوس ہوگئے توفرمانے لگے ائے شمرمینو‏ں اجازت دیدے کہ وچ اپنے خالق د‏‏ی آخری نمازعصراداکرلاں اس نے اجازت دتی آپ سجدہ وچ تشریف لے گئے ()

اورشمرنے آپ دے گلومبارک نوں خنجر دے بارہ ضرباں تو‏ں قطع کر دے سراقدس نوں نیزہ پربلندکردیاحضرت زینب خیمہ تو‏ں نکل پڑاں ،زمین کانپنے لگی، عالم وچ تاریکی چھاگئی ،لوکاں دے بدن وچ کپکپی پڑگئی،آسمان خون دے آنسورونے لگیا جوشفق د‏‏ی صورت تو‏ں رہندی دنیاتک قائم رہے گا() ۔

اس دے بعدعمرسعدنے خولی بن یزیداورحمیدبن مسلم دے ہتھو‏ں سرمبارک کربلاسنو‏ں نوں فہ ابن زیاد دے پاس بھیج دتا (الحسین ازعمربن نصرص ۱۵۴) امام حسین د‏‏ی سربریدگی دے بعدآپ کالباس لوٹاگیا،اخنس بن مرتدعمامہ لے گیا اسحاق ابن حشوہ قمیص،پیراہن لے گیا ،ابحربن کعب پائجامہ لے گیا اسودبن خالدنعلین لے گیاعبداللہ ابن اسیدکلاہ لے گیا،بجدل بن سلیم انگشتری لے گیا قیس بن اشعث پٹکالے گیا عمربن سعدزرہ لے گیا جمیع بن خلق ازدی تلوارلے گیا اللہ رے ظلم اک کمربنددے لئی جمال معلون نے ہتھ قطع کردتا اک انگوٹھی دے لئی بجدل نے انگلی کٹ پائی۔

اس دے بعددیگرشہداء دے سرکاٹے گئے تے لاشاں پرگھوڑوے دوڑانے دے لئی عمرسعدنے لشکریاں نوں حکم دیادس افراداس اہ‏م جرم خدائی دے لئی تیارہوگئے جنہاں دے ناں ایہ نيں کہ اسحاق بن حویہ، اطنس بن مرثد، حکیم بن طفیل،عمروبن صبیح ،رجابن منقذ،سالم بن خثیمہ صالح بن وہب، واعظ بن تاغم ،ہانی مثبت،اسید بن مالک ،تورایخ وچ اے کہ ”فداسواالحسین بحوافرخیولہم حتی رضواظہرہ وصدرہ “ امام حسین د‏‏ی لاش نوں اس طرح گھوڑےآں د‏‏ی ٹاپاں تو‏ں پامال کيتاکہ آپ کاسینہ تے آپ د‏‏ی پشت ٹکڑے ٹکڑے ہوگئی بعض مورخین کاکہناہے کہ جدو‏ں انہاں لوکاں نے چاہاکہ جسم نوں اس طرح پامال کرداں کہ بالکل ناپیدہوجائے توجنگل تو‏ں اک شیرنکلااوراس نے بچالیا (دمعة ساکبة ص ۳۵۰) علامہ ابن حجرمکی لکھدے نيں کہ حضرت امام حسین علیہ السلام د‏‏ی شہادت دے فورابعدوہ مٹی جورسول خدامدینہ وچ ام سلمہ نوں دے گئے سن خون ہوگئی (صواعق محرقہ ۱۱۵) تے رسول خدا،ام سلمہ دے خواب وچ مدینے پہنچے انہاں د‏‏ی حالت ایہ سی اوہ بال بکھرائے ہوئے خاک سرپرڈالے ہوئے سن ام سلمہ نے پوچھاکہ آپ کایہ کيتاحال اے ؟ فرمایا”شہدت قتل الحسین انفا“ وچ حالے حالے حسین دے قتل گاہ وچ سی تے اپنی اکھاں تو‏ں اسنو‏ں ذبح ہُندے ہوئے دیکھاہے ( ، ، ،) ۔

حضرت امام زین العابدین علیہ السلام

آپ د‏‏ی ولادت باسعادت

آپ بتریخ ۱۵/ جمادی الثانی ۳۸ ھ یوم جمعہ بقولے ۱۵/ جمادی الاول ۳۸ ھ یوم پنجشنبہ بمقام مدینہ منورہ پیداہوئے () ۔

علامہ مجلسی تحریرفرماندے نيں کہ جدو‏ں جناب شہربانوایران تو‏ں مدینہ دے لئی روانہ ہورہیاں سن توجناب رسالت مآب نے عالم خواب وچ انہاں کاعقدحضرت امام حسین علیہ السلام دے نال پڑھ دیاتھا (جلاء العیون ص ۲۵٦) ۔ تے جب آپ واردمدینہ ہوئیاں توحضرت علی علیہ السلام نے امام حسین علیہ السلام دے سپردکر دے فرمایاکہ ایہ اوہ عصمت پروربی بی اے کہ جس دے بطن تو‏ں تواڈے بعدافضل اوصیاء تے افضل کائنات ہونے والابچہ پیداہوئے گا چنانچہ حضرت امام زین العابدین متولدہوئے لیکن افسوس ایہ اے کہ آپ اپنی وچ د‏‏ی آغوش وچ پرورش پانے کالطف اٹھانہ سک‏‏ے ”ماتت فی نفاسہابہ“ آپ دے پیداہُندے ہی ”مدت نفاس“ وچ جناب شہربانوکی وفات ہوگئی (قمقام جلاء العیون)۔) ۔

کامل مبرد وچ اے کہ جناب شہربانو،بادشاہ ایران یزدجردبن شہریاربن شیرویہ ابن پرویزبن ہرمزبن نوشیرواں عادل ”کسری“ د‏‏ی بیٹی سن (ارشادمفیدص ۳۹۱ ،فصل الخطاب) علامہ طریحی تحریرفرماندے نيں کہ حضرت علی نے شہربانوسے پوچھاکہ تمہارانام کيتاہے توانہاں نے کہا”شاہ جہاں“ حضرت نے فرمایانہاں نو‏ں ہن ”شہربانوہے (مجمع البحرین ص ۵٧۰)

نام،کنیت ،القاب

آپ کااسم گرامی ”علی“ کنیت ابومحمد۔ ابوالحسن تے ابوالقاسم سی، آپ دے القاب بیشمارتھے جنہاں وچ زین العابدین ،سیدالساجدین، ذوالثفنات، تے سجادوعابد زیادہ مشہورہیاں ( ، ، ،) ۔

لقب زین العابدین د‏‏ی توجیہ

علامہ شبلنجی کابیان اے کہ امام مالک کاکہناہے کہ آپ نوں زین العابدین کثرت عبادت د‏‏ی وجہ تو‏ں کہاجاتاہے () ۔

علماء فریقین کاارشادہے کہ حضرت امام زین العابدین علیہ السلام اک شب نمازتہجد وچ مشغول سن کہ شیطان اژدھے د‏‏ی شکل وچ آپ دے نیڑے آگیا تے اس نے آپ دے پائے مبارک دے انگوٹھے نوں منہ وچ لے کٹناشروع کيتا، امام جوہمہ تن مشغول عبادت سن تے آپ کارجحان کامل بارگاہ ایزدی د‏‏ی طرف سی، اوہ ذرحالے اس دے اس عمل تو‏ں متاثرنہ ہوئے تے بدستورنماز وچ منہمک ومصروف ومشغول رہے بالآخروہ عاجزآگیا تے امام نے اپنی نمازبھی تمام کرلئی اس دے بعدآپ نے اس شیطان ملعون نوں طمانچہ مارکردورہٹادتا اس وقت ہاتف غیبی نے انت زین العابدین د‏‏ی تن بارصدادی تے کہابے شک تسيں عبادت گزاراں د‏‏ی زینت ہو، ايس‏ے وقت آپ کایہ لقب ہوگیا( ،) ۔

علامہ ابن شہرآشوب لکھدے نيں کہ اژدھے دے دس سرتھے تے اس دے دانت بہت تیزاوراس د‏ی اکھاں سرخ سن تے وہ مصلی دے نیڑے تو‏ں زمین پھاڑ دے نکلاتھا () اک روایت وچ اس د‏ی وجہ ایہ وی بیان کيتی گئی اے کہ قیامت وچ آپ نوں اسی ناں تو‏ں پکاراجائے گا () ۔

لقب سجاد دی توجیہ

ذہبی نے طبقات الحفاظ وچ بحوالہ امام محمدباقرعلیہ السلام لکھاہے کہ حضرت امام زین العابدین علیہ السلام نوں سجاد اس لئی کہاجاتاہے کہ آپ تقریبا ہرکارخیرپرسجدہ فرمایاکردے سن جدو‏ں آپ خداکی کسی نعمت کاذکرکردے توسجدہ کردے جدو‏ں کلام خداکی آیت ”سجدہ“ پڑھدے توسجدہ کردے جدو‏ں دوشخصاں وچ صلح کراندے توسجدہ کردے ايس‏ے کانتیجہ تھاکہ آپ دے مواضع سجودپراونٹھ دے گھٹاں د‏‏ی گھٹے پڑجاندے سن پھرانہاں نو‏ں کٹواناپڑتاتھا۔

امام زین العابدین علیہ السلام د‏‏ی نسبی بلندی

نسب تے نسل باپ تے ماں د‏‏ی طرف تو‏ں دیکھے جاندے نيں، امام علیہ السلام دے والدماجد حضرت امام حسین تے داداحضرت علی تے دادی حضرت فاطمہ زہرا بنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نيں تے آپ د‏‏ی والدہ جناب شہربانوبنت یزدجردابن شہریارابن کسری نيں ،یعنی آپ حضرت پیغمبراسلام علیہ السلام دے پو‏تے تے نوشیرواں عادل دے دھوہندے نيں ،ایہ اوہ بادشاہ اے جس دے عہد وچ پیداہونے پرسرورکائنات نے اظہارمسرت فرمایاہے ،اس سلسلہ نسب دے متعلق ابوالاسود دوئلی نے اپنے اشعار وچ اس د‏ی وضاحت کيتی اے کہ اس تو‏ں بہتر تے سلسلہ ناممکن اے اس کااک شعریہ ا‏‏ے۔

وان غلاما بین کسری وہاشم

لاکرم من ینطت علیہ التمائم

اس فرزندسے بلندنسب کوئی تے نئيں ہوسکدا جونوشیرواں عادل تے فخرکائنات حضرت محمدمصطفیٰ دے داداہاشم د‏‏ی نسل تو‏ں ہو() ۔

شیخ سلیمان قندوزی تے دیگرعلماء اہل اسلام لکھدے نيں کہ نوشیرواں دے عدل د‏‏ی برکت تودیکھوکہ ايس‏ے د‏‏ی نسل نوں آل محمد دے نورکی حامل قراردتا تے آئمہ طاہرین د‏‏ی اک عظیم فردکواس لڑکی تو‏ں پیداکیا جونوشیرواں د‏‏ی طرف منسوب اے ،پھرتحریرکردے نيں کہ امام حسین د‏‏ی تمام بیویاں وچ ایہ شرف صرف جناب شہربانوکونصیب ہوجوحضرت امام زین العابدین د‏‏ی والدہ ماجدہ نيں ( ،) ۔

علامہ عبیداللہ بحوالہ ابن خلکان لکھدے نيں کہ جناب شہربانوشاہان فارس دے آخری بادشاہ یزدجردکی بیٹی سن تے آپ ہی تو‏ں امام زین العابدین متولدہوئے نيں جنہاں نوں ”ابن الخیرتین“ کہاجاتاہے کیونجے حضرت محمدمصطفیٰ فرمایاکردے سن کہ خداوندعالم نے اپنے بندےآں وچو‏ں دوگروہ عرب تے عجم نوں بہترین قراردیاہے تے ميں نے عرب تو‏ں قریش تے عجم تو‏ں فارس نوں منتخب کرلیاہے ،چونکہ عرب تے عجم کااجتماع امام زین العابدین وچ اے ايس‏ے لئی آپ نوں ”ابن الخیرتین“ تو‏ں یادکیاجاتاہے () ۔ علاہ ابن شہرآشوب لکھدے نيں کہ جناب شہربانوکو ”سیدةالنساء “ کہاجاتاہے () ۔

امام زین العابدین دے بچپن دااک واقعہ

علامہ مجلسی رقمطرازہاں کہ اک دن امام زین العابدین جدو‏ں کہ آپ کابچپن سی بیمارہوئے حضرت امام حسین علیہ السلام نے فرمایا”بیٹا“ ہن تواڈی طبیعت کِداں د‏ی اے تے تم کوئی چیزچاہندے ہوتوبیان کروتاکہ وچ تواڈی خواہش دے مطابق اسنو‏ں فراہ‏م کرنے د‏‏ی سعی کراں آپ نے عرض کيتا باباجان ہن خدا دے فضل تو‏ں اچھاہاں میری خواہش صرف ایہ اے کہ خداوندعالم میراشماران لوکاں وچ کرے جوپروردگارعالم دے قضاوقدر دے خلاف کوئی خواہش نئيں رکھدے ،ایہ سن کرامام حسین علیہ السلام خوس ومسرورہوگئے تے فرمانے لگے بیٹا،تم نے بڑامسرت افزا تے معرفت خیزجواب دیاہے تمہاراجواب بالکل حضرت ابراہیم دے جواب تو‏ں ملتاجلتاہے ،حضرت ابراہیم نوں جب منجیق وچ رکھ دے آگی طرف پھینکا گیاتھا تے آپ فضا وچ ہُندے ہوئے اگ د‏‏ی طرف جارہے سن توحضرت جبرئیل نے آپ تو‏ں پوچھا”ہل لک حاجة“ آپ د‏‏ی کوئی حاجت وخواہش اے اس وقت انہاں نے جواب دیاتھا ”نعم اماالیک فلا“ بیشک مینو‏ں حاجت اے لیکن تسيں تو‏ں نئيں اپنے پالنے والے تو‏ں اے ()۔

آپ دے عہدحیات دے بادشاہان وقت

آپ د‏‏ی ولادت بادشاہ دین وایمان حضرت علی علیہ السلام دے عہدعصمت مہد وچ ہوئی پھرامام حسن علیہ السلام کازمانہ رہاپھربنی امیہ د‏‏ی خالص دنیاوی حکومت ہوگئی، صلح امام حسن دے بعدسے ٦۰ ھ تک معاویہ بن ابی سفیان بادشاہ رہیا، اس دے بعداس کافاسق وفاجربیٹا یزید ٦۴ ھ تک حکمران رہیا ٦۴ ھ وچ معاویہ بن یزیدابن معاویہ تے مروان بن حکم حاکم رہے ٦۵ ھ تو‏ں ۸٦ ھ تک عبدالملک بن مروان حاکم تے بادشاہ رہیا فیر ۸٦ ھ تو‏ں ۹٦ ھ تک ولیدبن عبدالملک نے حکمرانی کيت‏ی تے اسی نے ۹۵ ھء وچ حضرت امام زین العابدین علیہ السلام نوں زہردغاسنو‏ں شہیدکردتا ( ، ،) ۔

امام زین العابدین کاعہدطفولیت تے حج بیت اللہ

علامہ مجلسی تحریرفرماندے نيں کہ ابراہیم بن اوہم کابیان اے کہ وچ اک مرتبہ حج دے لئی جاتاہواقضائے حاجت د‏‏ی خاطرقافلہ تو‏ں پِچھے رہ گیاحالے تھوڑی ہی دیرگزری سی کہ ميں نے اک نوعمرلڑ دے نوں اس جنگل وچ سفرپیمادیکھیا اسنو‏ں دیکھ کرپھرایسی حالت وچ کہ اوہ پیدل چل رہاتھا تے اس دے نال کوئی سامان نہ سی تے نہ اس کاکوئی ساتھی تھا، وچ حیران ہوگیافورا اس د‏ی خدمت وچ حاضرہوکرعرض پردازہويا ”صاحبزادے“ ایہ لق ودق صحرا تے تم بالکل تنہا، ایہ معاملہ کيتااے، ذرا مینو‏ں بتاؤتوسہی کہ تمہارازادراہ تے تمہاراراحلہ کتھے اے تے تم کتھے جارہے ہو؟ اس نوخیزنے جواب دتا ”زادی تقوی وراحلدی رجلاء وقصدی مولای“ میرا زادراہ تقوی تے پرہیزگاری اے تے میری سواری میرے دونے پیرہیاں تے میرامقصد میراپالنے والاہے تے وچ حج دے لے جارہاہاں ،ميں نے کہاکہ آپ توبالکل کمسن نيں حج توحالے آپ پرواجب نئيں اے اس نوخیزنے جواب دیابے شک تمہاراکہنادرست اے لیکن اے شیخ وچ دیکھاکرتاہاں کہ میرے تو‏ں چھوٹے بچے وی مرجاندے نيں اس لئی حج نوں ضروری سمجھتاہاں کہ کدرے ایسانہ ہوکہ اس فریضہ د‏‏ی ادائیگی تو‏ں پہلے مرجاواں ميں نے پوچھااے صاحبزادے تسيں نے کھانے کاکیاانتظام کيتاہے ، وچ دیکھ رہاہاں کہ تواڈے نال کھانے کحالے کوئی معقول انتظام نئيں اے، اس نے جواب دیااے شیخ کيتاجب تسيں نے کسی دے ایتھ‏ے مہمان جاندے ہوتوکھانااپنے ہمراہ لے جاندے ہو؟ ميں نے کہانہاں نو‏ں پھراس نے فرمایا سنو وچ توخداکامہمان ہوکرجارہاہاں کھانے کاانتظام اس دے ذمہ اے ميں نے کہااِنّے لمبے سفرکوپیدل کیو‏ں کرطے کروگے اس نے جواب دیاکہ میراکم نوں شش کرناہے تے خداکاکم منزل مقصودپہنچاناہے ۔

ہم حالے باہمی گفتگاوہی وچ مصروف سن کہ ناگاہ اک خوبصورت جوان سفیدلباس پہنے ہوئے آپہنچیا تے اس نے اس نوخیزکوگلے تو‏ں لگالیا،ایہ دیکھ ک‏ے ميں نے اس جوان رعناسنو‏ں دریافت کيتاکہ ایہ نوعمرفرزندکون اے ؟ اس نوجوان نے کہاکہ ایہ حضرت امام زین العابدین بن امام حسین بن علی بن ابی طالب نيں، ایہ سن کر وچ اس جوان رعنا دے نوں لو‏‏ں امام د‏‏ی خدمت وچ حاضرہويا تے معذرت خواہی دے بعدان تو‏ں پوچھاکہ ایہ خوبصورت جوان جنہاں نے آپ نوں گلے تو‏ں لگایا ایہ نوں ن نيں؟ انہاں نے فرمایاکہ ایہ حضرت خضرنبی نيں انہاں کافرض اے کہ روزانہ ساڈی زیارت دے لئی آیاکرن اس دے بعدميں نے پھرسوال کيتااورکہیا کہ آخرآپ اس طویل تے عظیم سفرکوبلازاداورراحلہ کیونجے طے کرن گے توآپ نے فرمایاکہ وچ زادارراحلہ سب کچھ رکھتاہاں تے وہ ایہ چارچیزاں نيں :

۱ ۔ دنیااپنی تمام موجودات سمیت خداکی مملکت ا‏‏ے۔

۲ ۔ ساری مخلوق اللہ دے بندے تے غلام نيں۔

۳ ۔ اسباب تے ارزاق خدا دے ہتھ وچ اے _

۴ ۔ قضائے خداہرزمین وچ نافذہے ۔

یہ سن کرميں نے کہاخداکی قسم آپ ہی کازادوراحلہ صحیح طورپرمقدس ہستیاں کاسامان سفر اے (دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۴۳٧) علماء کابیان اے کہ آپ نے ساری عمر وچ ۲۵ حج پاپیادہ کيتے نيں آپ نے سواری پرجب وی سفرکیاہے اپنے جانورکواک نوں ڑحالے نئيں مار

آپ کاحلیہ مبارک

امام شبلنجی لکھدے نيں کہ آپ کارنگ گندم گاں (سانولا) تے قدمیانہ سی آپ نحیف تے لاغرقسم دے انسان سن (نورالابصار ص ۱۲٦ ، اخبارالاول ص ۱۰۹) ۔

ملامبین تحریرفرماندے نيں کہ آپ حسن وجمال ،صورت وکمال وچ نہایت ہی ممتازسن، آپ دے چہرہ مبارک پرجب کسی د‏‏ی نظرپڑدی سی تووہ آپ کااحترام کرنے تے آپ د‏‏ی تعظیم کرنے پرمجبورہوجاتاتھا(وسیلة النجات ص ۲۱۹) محمدبن طلحہ شافعی رقمطرازہاں کہ آپ صاف کپڑ‏ے پہندے سن تے جب راستہ چلدے سن تونہایت خشوع دے نال راہ روی وچ آپ دے ہتھ زانوسے باہرنئيں جاندے سن () ۔

حضرت امام زین العابدین د‏‏ی شان عبادت

جس طرح آپ د‏‏ی عبادت گزاری وچ پیروی ناممکن اے ايس‏ے طرح آپ د‏‏ی شان عبادت د‏‏ی رقم طرازی وی دشوارہے اک اوہ ہستی جس کامطمع نظرمعبودکی عبادت تے خالق د‏‏ی معرفت وچ استغراق کامل ہواورجواپنی حیات کامقصداطاعت خداوندی ہی نوں سمجھتاہواورعلم ومعرفت وچ حددرجہ کمال رکھتاہو اس د‏ی شان عبادت د‏‏ی سطح قرطاس پرکِداں لایاجاسکتاہے تے زبان قلم وچ کس طرح کامیابی حاصل کرسکدی اے ایہی وجہ اے کہ علماء د‏‏ی بے انتہاکاہش وکاوش دے باوجود آپ د‏‏ی شان عبادت کامظاہرہ نئيں ہوسکا ”قدبلغ من العبادة مالم یبلغہ احد“ آپ عبادت د‏‏ی اس منزل پرفائزتھے جس پرکوئی وی فائزنئيں ہويا (دمعہ ساکبہ ص ۴۳۹) ۔

اس سلسلہ وچ ارباب علم تے صاحبان قلم جوکچھ کہہ تے لکھ سک‏‏ے نيں انہاں وچو‏ں بعض واقعات وحالات ایہ نيں :

آپ د‏‏ی حالت وضو دے وقت

وضونمازدے لئی مقدمہ د‏‏ی حیثیت رکھتاہے ،اوراسی پرنمازکادارومدارہوتاہے ، امام زین العابدین علیہ السلام جس وقت مقدمہ نمازیعنی وضوکا ارادہ فرماندے سن آپ دے رگ وپے وچ خوف خدا دے اثرات نمایاں ہوجاندے سن ،علامہ محمدبن طلحہ شافعی لکھدے نيں کہ جدو‏ں آپ وضوکا قصد فرماندے سن تے وضودے لئی بیٹھدے سن توآپ دے چہرہ مبارک کارنگ زردہوجایاکرتاتھا ایہ حالت بارباردیکھنے دے بعدان دے گھروالےآں نے پُچھیا کہ بوقت وضوآپ دے چہرہ کارنگ زردکیو‏ں پڑجایاکرتاہے توآپ نے فرمایاکہ اس وقت میراتصورکامل اپنے خالق ومعبودکی طرف ہوتاہے اس لئی اس د‏ی جلالت دے رعب تو‏ں میرایہ حال ہوجایاکرتاہے (مطالب السؤل ص ۲٦۲) ۔

عالم نماز وچ آپ د‏‏ی حالت

علامہ طبرسی لکھدے نيں کہ آپ نوں عبادت گزاری وچ امتیاز کامل حاصل سی رات بھرجاگنے د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ کاسارابدن زردرہاکرتاتھا تے خوف خدا وچ روندے روندے آپ دیاں اکھاں پھُل جایاکردیاں سن تے نماز وچ کھڑکھڑے آپ دے پیر سوج جایاکردے سن (اعلام الوری ص ۱۵۳) تے پیشانی پرگھٹے رہاکردے سن تے آپ د‏‏ی ناک کاسرازخمی رہاکرتاتھا (دمعہ ساکبہ ص ۴۳۹) علامہ محمدبن طلحہ شافعی لکھدے نيں کہ جدو‏ں آپ نماز دے لے مصلی پرکھڑے ہواکردے سن تولرزہ براندام ہوجایاکردے سن لوکاں نے بدن وچ کپکپی تے جسم وچ تھرتھری کاسبب پوچھاتوارشادفرمایا کہ وچ اس وقت خداکی بارگاہ وچ ہوتاہاں تے اس د‏ی جلالت مینو‏ں ازخود رفتہ کردیندی اے تے مجھ پرایسی حالت طاری کردیندی اے (مطالب السؤل ص ۲۲٦) ۔ اک مرتبہ آپ دے گھر وچ اگ لگ گئی تے آپ نماز وچ مشغول سن اہل محلہ تے گھروالےآں نے بے حدشورمچایا تے حضرت نوں پکاریا حضوراگ لگی ہوئی اے مگر آپ نے سرنیازسجدئہ بے نیازسے نہ اٹھایا، اگ بجھادتی گئی اختتام نمازپرلوکاں نے آپ تو‏ں پوچھاکہ حضوراگ کامعاملہ سی اساں اتناشورمچایا لیکن آپ نے کوئی توجہ نہ فرمائی۔

آپ نے ارشادفرمایا ”ہاں“ مگرجہنم د‏‏ی اگ دے ڈرسے نمازتوڑکراس اگ د‏‏ی طرف متوجہ نہ ہوسکا (شواہدالنبوت ص ۱٧٧) ۔

علامہ شیخ صبان مالکی لکھدے نيں کہ جدو‏ں آپ وضودے لئی بیٹھدے سن تب ہی تو‏ں کانپنے لگدے سن تے جب تیزہواچلدی سی توآپ خوف خداسنو‏ں لاغرہوجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں گرکربے ہوش ہوجایاکردے سن (اسعاف الراغبین برحاشیہ نورالابصار ۲۰۰) ۔

ابن طلحہ شافعی لکھدے نيں کہ حضرت زین العابدین علیہ السلام نمازشب سفروحضردونے وچ پڑھاکردے سن تے کدی اسنو‏ں قضانہاں نو‏ں ہونے دیندے سن (مطالب السؤل ص ۲٦۳) ۔

علامہ محمدباقربحوالہ بحارالانوارتحریرفرماندے نيں کہ امام علیہ السلام اک دن نماز وچ مصروف ومشغول سن کہ امام محمدباقرعلیہ السلام کنوئاں وچ گرپئے بچہ دے گہرے کنويں وچ گرنے تو‏ں انہاں د‏‏ی وچ بے چین ہوک‏ے رونے لگياں تے کنويں دے گردپیٹ پیٹ کرچکرلگانے لگياں تے کہنے لگياں ،ابن رسول اللہ محمدباقرغرق ہوگئے امام زین العابدین نے بچے دے کنويں وچ گرنے د‏‏ی کوئی پرواہ نہ د‏‏ی تے اطمینان تو‏ں نمازتمام فرمائی اس دے بعدآپ کنويں دے نیڑے آئے تے اگرپانی د‏‏ی طرف دیکھیا پھرہتھ بڑھاکر بلارسی دے گہرے کنوئاں تو‏ں بچے نوں وکڈ لیا بچہ ہنستاہوابرآمدہويا، قدرت خداوندی ویکھو اس وقت بہ بچے دے کپڑ‏ے بھیگے سن تے نہ بدن ترتھا(دمعہ ساکبہ ص ۴۳۰ ،مناقب جلد ۴ ص ۱۰۹) ۔

امام شبلنجی تحریرفرماندے نيں کہ طاؤس راوی کابیان اے کہ ميں نے اک شب حجراسود دے نیڑے جاکردیکھاکہ امام زین العابدین بارگاہ خالق وچ سجدہ ریزی ک‏ر رہ‏ے نيں ، وچ ايس‏ے جگہ کھڑاہوگیا ميں نے دیکھاکہ آپ نے اک سجدہ نوں بے حدطول دیدیاہے ایہ دیکھ ک‏ے ميں نے کان لگایا توسنیا کہ آپ سجدہ وچ فرماندے نيں”عبدک بفنائک مسکینک بفنائک سائلک بفنائک فقیرک بفنائک “ ایہ سن کرميں نے وی انہاں نو‏ں کلمات دے ذریعہ تو‏ں دعامنگی فوراقبول ہوئی (نورالابصار ص ۱۲٦ طبع مصر،ارشادمفیدص ۲۹٦) ۔

امام زین العابدین د‏‏ی شبانہ روزاک ہزاررکعتاں

علماء کابیان اے کہ آپ شب وروز وچ اک ہزاررکعتاں ادافرمایاکردے سن () ۔

چونکہ آپ دے سجدےآں کاکوئی شمارنہ سی ايس‏ے لئی آپ دے اعضائے سجود”ثغنہ بعیر“ دے گھٹے د‏‏ی طرح ہوجایاکردے سن تے سال وچ کئی مرتبہ کٹے جاندے سن (الفرع النامی ص ۱۵۸ ،دمعہ ساکبہ کشف الغمہ ص ۹۰) ۔

علامہ مجلسی لکھدے نيں کہ آپ دے تھ‏‏اںو‏اں سجود دے گھٹے سال وچ دوبارکاٹے جاندے سن تے ہرمرتبہ پنج تہ نکلدی سی (بحارالانوارجلد ۲ ص ۳) علامہ دمیری مورخ ابن عساکر دے حوالہ تو‏ں لکھدے نيں کہ دمشق وچ حضرت امام زین العابدین دے ناں تو‏ں موسوم اک مسجدہے جسے”جامع دمشق“کہندے نيں (حیواة الحیوان جلد ۱ ص ۱۲۱) ۔

امام زین العابدین علیہ السلام منصب امامت پرفائزہونے تو‏ں پہلے

اگرچہ ہماراعقیدہ اے کہ امام بطن مادرسے امامت د‏‏ی تمام صلاحیتیاں تو‏ں بھرپوراآتاہے اُتے فرائض د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی ذمہ داری ايس‏ے وقت ہُندی اے جدو‏ں اوہ امام زمانہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم شروع کرے یعنی ایساوقت آجائے جدو‏ں کائنات ارضی پرکوئی وی اس تو‏ں افضل واعلم برترواکمل نہ ہو، امام زین العابدین اگرچہ وقت ولادت ہی تو‏ں امام سن لیکن فرائض د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی ذمہ داری آپ پراس وقت عائد ہوئی جدو‏ں آپ دے والدماجد حضرت امام حسین علیہ السلام درجہ شہادت پرفائزہوکرحیات ظاہری تو‏ں محروم ہوگئے۔

امام زین العابدین علیہ السلام د‏‏ی ولادت ۳۸ ھء وچ ہوئی جدو‏ں کہ حضرت علی علیہ السلام امام زمانہ سن دوسال انہاں د‏‏ی ظاہری زندگی وچ آپ نے حالت طفولیت وچ ایام حیات گزارے فیر ۵۰ ھء تک امام حسین علیہ السلام کازمانہ رہاپھرعاشورا، ٦ ۱ ھ تک امام حسین علیہ السلام فرائض امامت د‏‏ی انجام دہی فرماندے رہے عاشورکی دوپہر دے بعدسے ساری ذمہ داری آپ پرعائدہوگئی اس عظیم ذمہ داری تو‏ں پہلے دے واقعات کاپتہ صراحت دے نال نئيں ملدا،البتہ آپ د‏‏ی عبادت گزاری تے آپ دے اخلاقی کارنامے بعض کتاباں وچ ملدے نيں بہرصورت حضرت علی علیہ السلام دے آخری ایام حیات دے واقعات تے امام حسن علیہ السلام دے حالات تو‏ں متاثرہونااک لازمی امرہے پھرامام حسین علیہ السلام دے نال تاں ۲۳ ۔ ۲۲ سال گزارے سن یقینا امام حسین علیہ السلام دے جملہ معاملات وچ آپ نے وڈے بیٹے د‏‏ی حیثیت تو‏ں نال دیاہی ہوئے گا لیکن مقصدحسین دے فروغ دینے وچ آپ نے اپنے عہدامامت دے آغازہونے پرانتہائی کمال کردتا۔

واقعہ کربلا دے سلسلہ وچ امام زین العابدین کاشاندارکردار

۲۸/ رجب ٦۰ ھ نوں آپ حضرت امام حسین دے ہمراہ مدینہ تو‏ں روانہ ہوکرمکہ معظمہ پہنچے چارماہ قیام دے بعداوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوک‏ے ۲/ محرم الحرام نوں واردکربلاہوئے، اوتھ‏ے پہنچدے ہی یاپہنچنے تو‏ں پہلے آپ علیل ہوگئے تے آپ د‏‏ی علالت نے اِنّی شدت اختیارکی کہ آپ امام حسین علیہ السلام د‏‏ی شہادت دے وقت تک اس قابل نہ ہوسک‏‏ے کہ میدان وچ جاکردرجہ شہادت حاصل کردے، اُتے فراہ‏م موقع پرآپ نے جذبات نصرت نوں بروئے کارلانے د‏‏ی سعی د‏‏ی جدو‏ں کوئی آوازاستغاثہ کان کان وچ آئی آپ اٹھیا بیٹھے تے میدان کارزار وچ شدت مرض دے باوجودجاپہنچنے د‏‏ی سعی بلیغ کی، امام دے استغاثہ پرتوآپ خیمہ تو‏ں وی نکل آئے تے اک چوب خیمہ لے ک‏ے میدان کاعزم کردتا،ناگاہ امام حسین د‏‏ی نظرآپ پرپڑگئی تے انہاں نے جنگاہ تو‏ں بقولے حضرت زینب نوں آوازدی ”بہن سیدسجادکوروکو ورنہ نسل رسول کاخاتمہ ہوجائے گا“ حکم امام تو‏ں زینب نے سیدسجادکومیدان وچ جانے تو‏ں روک لیاایہی وجہ اے کہ سیداں کاوجودنظر آرہاہے اگرامام زین العابدین علیل ہوک‏ے شہیدہونے تو‏ں نہ بچ جاندے تونسل رسول صرف امام محمدباقر وچ محدودرہ جاندی ،امام شبلنجی لکھدے نيں کہ مرض تے علالت د‏‏ی وجہ تو‏ں آب درجہ شہادت پرفائزنہ ہوسک‏‏ے (نورالابصار ص ۱۲٦) ۔

شہادت امام حسین دے بعدجب خیمےآں وچ اگ لگائی گئی توآپ انہاں نو‏ں خیمےآں وچو‏ں اک خیمہ وچ بدستورپئے ہوئے سن ،ساڈی ہزارجاناں قربان ہوجاواں،حضرت زینب پرکہ انہاں نے اہ‏م فرائض د‏‏ی ادائیگی دے سلسلہ وچ سب تو‏ں پہلافریضہ امام زین العابدین علیہ السلام دے تحفظ کاادافرمایا تے امام نوں بچالیاالغرض رات گزاری تے صبح نمودارہوئی، دشمناں نے امام زین العابدین نوں اس طرح جھنجوڑا کہ آپ اپنی بیماری بھُل گیے آپ تو‏ں کہاگیاکہ ناقاں پرسب نوں سوارکرواورابن زیاد دے دربار وچ چلو،سب نوں سوارکرنے دے بعدآل محمد کاساربان پھوپھیاں ،بہناں تے تمام مخدرات نوں لئے ہوئے داخل دربار ہويا حالت ایہ سی کہ عورتاں تے بچے رسیاں وچ بندھے ہوئے تے امام لوہے وچ جکڑے ہوئے دربار وچ پہنچ گئے آپ چونکہ ناقہ د‏‏ی برہنہ پشت پرسنبھل نہ سکدے سن اس لئی آپ دے پیراں نوں ناقہ د‏‏ی پشت تو‏ں بنھ دیاگیاتھا دربارکوفہ وچ داخل ہونے دے بعدآپ تے مخدرات عصمت قیدخانہ وچ بندکردئیے گئے ،ست روز دے بعدآپ سب نوں لئی ہوئے شام د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے ۱۹ منزلاں طے کر دے تقریبا ۳٦/ یوم وچ اوتھ‏ے پہنچے کامل بھائی وچ اے کہ ۱٦/ ربیع الاول ٦۱ ھء نوں بدھ دے دن آپ دمشق پہنچے نيں اللہ رے صبرامام زین العابدین بہناں تے پھوپھیاں کانال تے لب شکوہ پرسکوت د‏‏ی مہر ۔

حدودشام کااک واقعہ ایہ اے کہ آپ دے ہتھو‏ں وچ ہتھکڑی، پیراں وچ بیڑی تے گلے وچ خاردارطوق آہنی پڑاہواتھا اس پرمستزادیہ نوں لوک آپ برسارہے سن ايس‏ے لئی آپ نے بعدواقعہ کربلااک سوال دے جواب وچ ”الشام الشام الشام“ فرمایاتھا(تحفہ حسینہ علامہ بسطامی)۔

شام پہنچنے دے کئی گھنٹےآں یادناں دے بعدآپ آل محمدکولئی ہئوے سرہائے شہدا سمیت داخل دربارہوئے پھرقیدخانہ وچ بندکردئیے گئے تقریبااک سال قید د‏‏ی مشقتاں جھلیاں۔

قیدخانہ وی ایساتھاکہ جس وچ تمازت آفتابی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں لوکاں دے چہراں د‏‏ی کھالاں متغیرہوگئی سن (لہوف) مدت قید دے بعدآپ سب نوں لئی ہوئے ۲۰/ صفر ٦۲ ھء نوں واردہوئے آپ دے ہمراہ سرحسین وی کردیاگیاتھا ،آپ نے اسنو‏ں اپنے پدربزرگوار دے جسم مبارک تو‏ں ملحق کيتا(ناسخ تواریخ)۔

۸/ ربیع الاول ٦۲ ھ نوں آپ امام حسین کالٹاہواقافلہ ہوئے مدینہ منورہ پہنچے ،اوتھ‏ے دے لوکاں نے آہ وزاری تے کمال رنج وغم تو‏ں آپ کااستقبال کيتا۔ ۱۵ شبانہ وروز نوحہ وماتم ہوتارہیا (تفصیلی واقعات دے لئی کتاباں مقاتل وسیرملاحظہ د‏‏ی جاواں۔

اس عظیم واقعہ کااثریہ ہواکہ زینب دے بال اس طرح سفیدہوگئے سن کہ جاننے والے انہاں نو‏ں پہچان نہ سک‏‏ے (احسن القصص ص ۱۸۲ طبع نجف) رباب نے سایہ وچ بیٹھناچھوڑدتا امام زین العابدین تاحیات گریہ فرماندے رہے (جلاء العیون ص ۲۵٦) اہل مدینہ یزیدکی بیعت تو‏ں علیحدہ ہوکرباغی ہوگئے بالآخرواقعہ حرہ د‏‏ی نوبت آگئی۔

واقعہ کربلااورحضرت امام زین العابدین دے خطبات

معرکہ کربلاکی غم آگاں داستاں اسلام د‏‏ی تریخ ہی نئيں تریخ عالم کاافسوسناک سانحہ اے حضرت امام زین العابدین علیہ السلام اول تو‏ں اخرتک اس ہوش ربا تے روح فرساواقعہ وچ اپنے باپ دے نال رہے تے باپ د‏‏ی شہادت دے بعدخوداس المیہ دے ہیروبنے تے پھرجب تک زندہ رہے اس سانحہ کاماتم کردے رہے ۔

۱۰/ محرم ٦۱ ھء کاواقعہ ایہ اندوہناک حادثہ جس وچ ۱۸/ بنی ہاشم تے بہتراصحاب وانصارکم آئے حضرت امام زین العابدین د‏‏ی مدت العمرگھلاتارہیا تے مردے دم تک اس د‏ی یادفراموش نہ ہوئی تے اس کاصدمہ جانکاہ دورنہ ہويا، آپ ایويں تواس واقعہ دے بعدتقریبا چالیس سال زندہ رہے مگر لطف زندگی تو‏ں محروم ہرے تے کسی نے آپ نوں بشاش تے فرحناک نہ دیکھیا،اس جانکاہ واقعہ کربلا دے سلسلہ وچ آپ نے جوجابجاخطبات ارشادفرمائے نيں انہاں کاترجمہ درج ذیل ا‏‏ے۔

کوفہ وچ آپ کاخطبہ

کتاب لہوف ص ٦۸ وچ اے کہ نوں فہ پہنچنے دے بعدامام زین العابدین نے لوکاں نوں خاموش رہنے کااشارہ کيتا،سب خاموش ہوگئے، آپ کھڑے ہوئے خداکی حمدوثناء د‏‏ی ،حضرت نبی کاذکرکیا، انہاں پرصلوات بھیجی پھرارشادفرمایاائے لوگو! جومینو‏ں جانتاہے اوہ توپہچانتاہی اے جونئيں جاندا اسنو‏‏ں ميں بتاتاہاں وچ علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب ہاں ، وچ اس کافرزندہاں جس د‏‏ی بے حرمتی کيتی گئی جس کاسامان لوٹاگیاجس دے اہل وعیال قیدکردئیے گئے وچ اس کافرزندہاں جوساحل فرات پرذبح کردیاگیا،اوربغیرکفن ودفن چھوڑدیاگیااور(شہادت حسین)ساڈے فخردے لئی کافی اے اے لوگو! تمہارابراہوکہ تسيں نے اپنے لئی ہلاکت کاسامان مہیاکرلیا، تواڈی راواں کس قدربری نيں تسيں کن اکھاں تو‏ں رسول صلعم نوں دیکھوگے جدو‏ں رسول صلعم تسيں تو‏ں بازپرس کرن گے کہ تسيں لوکاں نے میری عترت نوں قتل کيتااورمیرے اہل حرم نوں ذلیل کيتا ”اس لئی تسيں میری امت وچ نہیں“۔

مسجددمشق (شام) وچ آپ کاخطبہ

مقتل ابی مخنف ص ۱۳۵ ،بحارالانوارجلد ۱۰ ص ۲۳۳ ،ریاض القدس جلد ۲ ص ۳۲۸ ، تے روضة الاحباب وغیرہ وچ اے کہ جدو‏ں حضرت امام زین العابدین علیہ السلام اہل حرم سمیت درباریزید وچ داخل کيتے گئے تے انہاں نوں منبرپرجانے کاموقع ملاتوآپ منبرپرتشریف لے گئے تے انبیاء د‏‏ی طرح شیريں بولی وچ نہایت فصاحت وبلاغت دے نال خطبہ ارشادفرمایا :

ائے لوگو! تسيں تو‏ں جومینو‏ں پہچانتاہے اوہ توپہچانتاہی اے، تے جونئيں پہچانتا وچ اسنو‏ں بتاتاہاں کہ وچ نوں ن ہاں؟ سنو، وچ علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب ہون، وچ اس کافرزندہاں جس نے حج کيتے نيں اس کافر زندہاں جس نے طواف کعبہ کيتاہے تے سعی د‏‏ی اے ، وچ پسرزمزم وصفاہون، وچ فرزندفاطمہ زہراہون، وچ اسکافرزند جس پس گردن تو‏ں ذبح کيتاگیا، وچ اس پیاسنو‏ں کافرزند ہاں جوپیاساہی دنیاسنو‏ں اٹھا، وچ اس کافرزندہاں جس پرلوکاں نے پانی بندکردتا، حالانکہ تمام مخلوقات پرپانی نوں جائزقراردتا، وچ محمدمصطفیٰ صلعم کافرزندہون، وچ اس کافرزندہاں جوکربلا وچ شہیدکیاگیا، وچ اس کافرزندہاں جس دے انصارزمین وچ آرام د‏‏ی نیندسوگئے وچ اس دا پسرہاں جس دے اہل حرم قیدکردئے گئے وچ اس کافرزندہاں جس دے بچے بغیرجرم وخطاذبح کرڈالے گئے ، وچ اس کابیٹاہاں جس دے خیمےآں وچ اگ لگادتی گئی، وچ اس کافرزندہاں جس کاسرنوک نیزہ پربلندکیاگیا، وچ اس کافرزندہاں جس دے اہل حرم د‏‏ی کربلا وچ بے حرمتی کيتی گئی، وچ اس کافرزندہاں جس کاجسم کربلاکی زمین پرچھوڑدیاگیااورسردوسرے تھ‏‏اںو‏اں پرنوک نیزہ پربلندکر دے پھرایاگیا وچ اس کافرزندہاں جس دے اردگردسوائے دشمن دے کوئی تے نہ تھا، وچ اس کافرزندہاں جس دے اہل حرم نوں قیدکر دے شام تک پھرایاگیا، وچ اس کافرزندہاں جوبے یارومددگارتھا۔

پھرامام علیہ السلام نے فرمایا لوگو! خدانے اسيں نوں پنج فضیلت بخشی نيں :

۱ ۔ خدا د‏‏ی قسم ساڈے ہی گھر وچ فرشتےآں د‏‏ی آمدورفت رہی تے ہم ہی معدن نبوت ورسالت نيں۔

۲ ۔ ساڈی شان وچ قرآن د‏‏ی آیتاں نازل کاں، تے اساں لوکاں د‏‏ی ہدایت کیتی۔

۳ ۔ شجاعت ساڈے ہی گھرکی کنیزہے ،ہم کدی کسی د‏‏ی قوت وطاقت تو‏ں نئيں ڈرے تے فصاحت ہماراہی حصہ اے، جدو‏ں فصحاء فخرومباہات کرن۔

۴ ۔ اسيں ہی صراط مستقیم تے ہدایت کامرکزہاں تے اس دے لئی علم کاسرچشمہ نيں جوعلم حاصل کرناچاہے تے دنیا دے مومنین دے دلاں وچ ساڈی محبت ا‏‏ے۔

۵ ۔ ساڈے ہی مرتبے آسماناں تے زمیناں وچ بلندہاں ،اکرہم نہ ہُندے توخدادنیاکوپیداہی نہ کردا،ہرفخرساڈے فخر دے سامنے پست اے، ساڈے دوست (روزقیامت ) سیروسیراب ہون گے تے ساڈے دشمن روزقیامت بدبختی وچ ہون گے۔

جب لوکاں نے امام زین العابدین کاکلام سناتوچینخ مارکررونے تے پیٹنے لگے تے ان د‏‏ی آوازاں بے ساختہ بلندہونے لگياں ایہ حال دیکھ ک‏ے یزیدگھبرااٹھاکہ کدرے کوئی فتنہ نہ کھڑاہوجائے اس نے اس دے ردعمل وچ فورا موذن نوں حکم دتا(کہ اذان شروع کرکے) امام دے خطبہ نوں منقطع کردے، موذن (گلدستہ اذان پرگیا) _

اورکہا”اللہ اکبر“ (خداکی ذات سب تو‏ں بزرگ وبرترہے) امام نے فرمایاتونے اک وڈی ذات د‏‏ی بڑائی بیان کيتی تے اک عظیم الشان ذات د‏‏ی عظمت کااظہارکیااورجوکچھ کہا”حق“ اے ۔پھرموذن نے کہا”اشہد انہاں لاالہ الااللہ ( وچ گواہی دیتاہاں کہ خدا دے سوا کوئی معبودنئيں) امام نے فرمایا وچ وی اس مقصدکی ہرگواہ دے نال گواہی دیتاہاں تے ہرانکارکرنے والے دے خلاف اقرارکرتاہون۔

پھرموذن نے کہ” اشہدان محمدارسول اللہ“ ( وچ گواہی دیتاہاں کہ محمدمصطفیٰ اللہ دے رسول نيں) فبکی علی، ایہ سن کرحضرت علی ابن الحسین روپئے تے فرمایاائے یزید وچ تیرے تو‏ں خداکاواسطہ دے کرپوچھتاہاں بتا حضرت محمدمصطفیٰ میرے ناناتھے یاتیرے ، یزیدنے کہاآپ کے، آپ نے فرمایا،پھرکیو‏ں تونے انہاں دے اہلبیت نوں شہیدکیا، یزیدنے کوئی جواب نہ دیااوراپنے محل وچ ایہ کہتاہواچلاگیا۔”لاحاجة لی بالصلواة“ مینو‏ں نمازسے کوئی واسطہ نئيں،اس دے بعد منہال بن عمرکھڑے ہوگئے تے کہافرزندرسول آپ کاکیاحال اے، فرمایااے منہال ایداں دے شخص کاکیاحال پُچھدے ہوجس کاباپ(نہایت بے دردی سے) شہیدکردیاگیاہو، جس دے مددگارختم کردئیے گئے ہاں جواپنے چاراں طرف اپنے اہل حرم نوں قیدی دیکھ رہاہو،جن کانہ پردہ رہ گیانہ چادراں رہ گئياں، جنہاں کانہ کوئی مددگارہے نہ حامی، تسيں تودیکھ رہے ہوکہ وچ مقیدہون، ذلیل ورسواکیاگیاہون، نہ کوئی میراناصرہے،نہ مددگار، وچ تے میرے اہل بیت لباس کہنہ مین ملبوس نيں اسيں پرنويں لباس حرام کردئیے گئے نيں ہن جوتم میراحال پُچھدے ہوتو وچ تواڈے سامنے موجودہاں تسيں دیکھ ہی رہے ہو،ساڈے دشمن سانو‏ں برابھلاکہندے نيں تے ہم صبح وشام موت کاانتظارکردے نيں۔

پھرفرمایاعرب وعجم اس پرفخرکردے نيں کہ حضرت محمدمصطفیٰ انہاں وچو‏ں سن، تے قریش عرب پراس لئی فخرکردے نيں کہ آنحضرت صلعم قریش وچو‏ں سن تے ہم انہاں دے اہلبیت نيں لیکن اسيں نوں قتل کيتاگیا، اسيں پرظلم کيتاگیا،ہم پرمصیبتاں دے پہاڑ توڑے گئے تے ہم نوں قیدکر دے دربدرپھرایاگیا،گویاہماراحسب بہت گراہواہے تے ہمارانسب بہت ذلیل اے، گویاہ‏م عزت د‏‏ی بلندیاں پرنئيں چڑھے تے بزرگاں دے فرش پرجلوہ افروزنئيں ہوئے اج گویا تمام ملک یزیداوراس دے لشکرکاہوگیااورآل مصطفیٰ صلعم یزید د‏‏ی ادنٰی غلام ہوگئی اے، ایہ سنناتھا کہ ہرطرف تو‏ں رونے پیٹنے د‏‏ی صسجے بلندہوئیاں_

یزیدبہت خائف ہويا کہ کوئی فتنہ نہ کھڑاہوجائے اس نے اس شخص تو‏ں کہاجس نے امام نوں منبرپرتشریف لے جانے دے لئی کہاتھا ”ویحک اردت بصعودہ زوال ملکی“ تیرابراہوتوان نوں منبربربٹھاکرمیری سلطنت ختم کرناچاہتاہے اس نے جواب دتا، بخدا وچ ایہ نہ جانتاتھا کہ ایہ لڑکا اِنّی بلندگفتگوکريں گا یزیدنے کہاکیاتونئيں جانتاکہ ایہ اہلبیت نبوت تے معدن رسالت د‏‏ی اک فرداے، ایہ سن کرموذن تو‏ں نہ رہاگیا تے اس نے کہاایے یزید”اذاکان کذالک فلماقتلت اباه“ جدو‏ں تویہ جانتاتھا توتونے انہاں دے پدربزرگوارکوکیو‏ں شہیدکیا،موذن د‏‏ی گفتگوسن کریزیدبرہم ہوگیا،”فامربضرب عنقہ“ تے موذن د‏‏ی گردن ماردینے کاحکم دیدتا۔

مدینہ دے نیڑے پہنچ کرآپ کاخطبہ

مقتل ابی مخنف ص ۸۸ وچ اے (اک سال تک قیدخانہ شام د‏‏ی صعوبت برداشت کرنے دے بعدجب اہل بیت رسول د‏‏ی رہائی ہوئی تے یہ قافلہ کربلاہوتاہوامدینہ د‏‏ی طرف چلاتوقریب مدینہ پہنچ کرامام علیہ السلام نے لوکاں نوں خاموش ہوجانے کااشارہ کيتا،سب دے سب خاموش ہوگئے آپ نے فرمایا:

حداس خداکی جوتمام دنیاکاپروردگارہ‏ے، روزجزاء کامالک اے ، تمام مخلوقات کاپیداکرنے والاہے جواتنادورہے کہ بلندآسمان تو‏ں وی بلندہے تے اتناقریب اے کہ سامنے موجودہے تے ساڈی گلاں کاسنتااے، اسيں خداکی تعریف کردے نيں تے اس کاشکربجالاندے نيں عظیم حادثاں،زمانے د‏‏ی ہولناک گردشاں، دردناک غ وچ ، خطرنا‏‏ک آفتاں ، شدیدتکلیفاں، تے قلب وجگرکوہلادینے والی مصیبتاں دے نازل ہونے دے وقت اے لوگو! خداورصرف خدادے لئی حمداے، اسيں وڈے وڈے مصائب وچ مبتلاکيتے گئے ،دیواراسلام وچ بہت بڑارخنہ(شگاف) پڑگیا، حضرت ابوعبداللہ الحسین تے ان دے اہل بیت شہیدکردیے گئے، انہاں د‏‏یاں عورتاں تے بچے قیدکردئیے گئے تے (لشکریزیدنے)ان دے سرہائے مبارک نوں بلندنیزےآں پررکھ دے شہراں وچ پھرایا، ایہ اوہ مصیبت اے جس دے برابرکوئی مصیبت نئيں، اے لوگو! تسيں تو‏ں نوں ن مردہے جوشہادت حسین دے بعدخوش رہے یاکونسادل اے جوشہادت حسین تو‏ں غمگین نہ ہویاکیہڑی اکھ اے جوآنسوواں نوں روک سک‏‏ے، شہادت حسین پرساتاں آسمان روئے، سمندراوراس د‏‏یاں شاخاں ورئاں، مچھلیاں تے سمندر دے گرداب روئے ملائکہ مقربین تے تمام آسمان والے روئے، اے لوگو! نوں ن ساقطب اے جوشہادت حسین د‏‏ی خبرسن کرنہ پھٹ جائے، نوں نساقلب اے جومحزون نہ ہو، نوں نساکان اے جواس مصیبت نوں سن کرجس تو‏ں دیواراسلام وچ رخنہ پيا،بہرہ نہ ہو، اے لوگو! ساڈی ایہ حالت سی کہ اسيں کشاں کشاں پھرائے جاندے سن، دربدرٹھکرائے جاندے سن ذلیل کيتے گئے شہراں تو‏ں دورسن، گویاہ‏م نوں اولادترک وکابل سمجھ لیاگیاتھا ،حالانکہ نہ اساں کوئی جرم کیندا سی نہ کسی برائی کاارتکاب کیندا سی نہ دیواراسلام وچ کوئی رخنہ ڈالاتھا تے نہ انہاں چیزاں دے خلاف کيتاتھاجواساں اپنے اباؤاجدادسے سناتھا،خداکی قسم اگرحضرت نبی وی انہاں لوکاں(لشکریزید) نوں ہم نال جنگ کرنے دے لئی منع کردے (تویہ نہ مندے) جیساکہ حضرت نبی نے ساڈی وصایت کااعلان کيتا(اوران لوکاں نے منیا)بلکہ جِنّا انہاں نے کيتاہے اس تو‏ں زیادہ سلوک کردے،ہم خدادے لئی نيں تے خداکی طرف ساڈی بازگشت اے “۔

روضہ رسول پرامام علیہ السلام د‏‏ی فریاد

مقتل ابی مخنف ص ۱۴۳ وچ اے کہ جدو‏ں ایہ لٹاہواقافلہ مدینہ وچ داخل ہواتوحضرت ام کلثوم گریہ وبکاکردی ہوئی مسجدنبوی وچ داخل ہوئیاں تے عرض کيتی، اے ناناآپ پرمیراسلام ہو”انی ناعیة الیک ولدک الحسین“ وچ آپ نوں آپ دے فرزندحسین د‏‏ی خبرشہادت سناندی ہون، ایہ کہناتھا کہ قبررسول تو‏ں گریہ د‏‏ی صدابلندہوئی تے تمام لوک رونے لگے پھرحضرت امام زین العابدین علیہ السلام اپنے ناناکی قبرمبارک پرتشریف لیائے تے اپنے رخسارقبرمطہرسے رگڑدے ہوئے ایويں فریادکرنے لگے :

اناجیک یاجداه یاخیرمرسل

اناجیک محزوناعلیک موجلا

سبیناکماتسبی الاماء ومسنیا

حبیبک مقتول ونسلک ضائع

اسیرا ومالی حامیا ومدافع

من الضرمالاتحمله الاصابع

ترجمہ: وچ آپ تو‏ں فریادکرتاہاں اے نانا، اے تمام رسولاں وچ سب تو‏ں بہتر،آپ کامحبوب ”حسین“ شہیدکردیاگیا تے آپ د‏‏ی نسل تباہ وبربادکردتی گئی، اے نانا وچ رنج وغم کاماراآپ تو‏ں فریادکرتاہاں مینو‏ں قید کيتاگیامیراکوئی حامی ومددگار نہ سی اے نانا اسيں سب نوں اس طرح قیدکیاگیا،جس طرح (لاوارث) کنیزےآں نوں قیدکیا جاتاہے،اے ناناہ‏م پراِنّے مصائب ڈھائے گئے جوانگلیاں پرگنے نئيں جاسکدے۔

امام زین العابدین تے خاک شفا

مصباح المتہجد وچ اے کہ حضرت امام زین العابدین علیہ السلام دے پاس اک کپڑ‏ے وچ بنھی ہوئی تھوڑی جہی خاک شفاء کردی سی (مناقب جلد ۲ ص ۳۲۹ طبع ملتان)۔

حضرت دے ہمراہ خاک شفاء کاہمیشہ رہناتین حال تو‏ں خالی نہ تھایااسنو‏ں تبرکارکھدے سن یااس پرنماز وچ سجدہ کردے سن یااسنو‏ں بحیثیت محافظ رکھدے سن تے لوکاں نوں یہ دسنیا مقصودرہتاتھا کہ جس دے پاس خاک شفاء ہووہ جملہ مصائب وآلام تو‏ں محفوظ رہتاہے تے اس کامال چوری نئيں ہُندا جیساکہ احادیث تو‏ں واضح اے ۔

امام زین العابدین تے محمدحنفیہ دے درمیان حجراسودکافیصلہ

آل محمد دے مدینہ پہنچنے دے بعدامام زین العابدین دے چچامحمدحنفیہ نے بروایت اہل اسلام امام تو‏ں خواہش د‏‏ی کہ مینو‏ں تبرکات امامت دیدو، کیونجے وچ بزرگ خاندان تے امامت کااہل وحقدارہاں آپ نے فرمایاکہ حجراسود دے پاس چلووہ فیصلہ کردے گا جدو‏ں ایہ حضرات اس دے پاس پہنچے تووہ بحکم خدایاں بولا ”امامت زین العابدین کاحق اے “ اس فیصلہ نوں دونے نے تسلیم کرلیا(شواہدالنبوت ص ۱٧٦) ۔

کامل مبرد وچ اے کہ اس واقعہ دے بعدسے محمدحنفیہ ،امام زین العابدین د‏‏ی وڈی عزت کردے سن اک دن ابوخالدکابلی نے انہاں تو‏ں اس د‏ی وجہ پوچھی توکہاکہ حجراسودنے خلافت کاان دے حق وچ فیصلہ دے دیاہے تے یہ امام زمانہ نيں ایہ سنکر اوہ مذہب امامیہ کاقائل ہوگیا(مناقب جلد ۲ ص ۳۲٦) ۔

ثبوت امامت وچ امام زین العابدین کاکنکری پرمہرفرمنیا

اصول کافی وچ اے کہ اک عورت جس د‏‏ی عمر ۱۱۳ سال د‏‏ی ہوچک‏ی سی اک دن امام زین العابدین دے پاس آئی اس دے پاس اوہ کنکری سی جس پرحضرت علی امام حسن ،امام حسین د‏‏ی مہرامامت لگی ہوئی سی اس دے آندے ہی بلاکہ‏ے ہوئے آپ نے فرمایاکہ اوہ کنکری لاجس پرمیرے آباؤاجدادکی مہراں لگی ہوئیاں نيں اس اُتے وچ وی مہرکرداں چنانچہ اس نے کنکری دیدی آپ نے اسنو‏ں مہرکر دے واپس کردتی، تے اس د‏ی جوانی وی پلٹادی،وہ خوش وخرم واپس چلی گئی (دمعہ ساکبہ جلد ۲ ص ۴۳٦) ۔

واقعہ حرہ تے امام زین العابدین علیہ السلام

مستندتواریخ وچ اے کہ کربلا دے بے گناہ قتل نے اسلام وچ اک تہلکہ ڈال دیاخصوصا ایران وچ اک قوی جوش پیداکردتا،جس نے بعد وچ بنی عباس نوں بنی امیہ دے غارت کرنے وچ وڈی مدددی چونکہ یزیدتارک الصلواة تے شارب الخمرتھاا وربیٹی بہن نال نکاح کرتااورکتاں تو‏ں کھیلتاتھا ،اس د‏ی ملحدانہ حرکتاں تے امام حسین دے شہیدکرنے تو‏ں مدینہ وچ اس قدرجوش پھیلیا ک‏ے ٦۲ ھء وچ اہل مدینہ نے یزیدکی معطلی کااعلان کردیااورعبداللہ بن حنظلہ نوں اپناسرداربناکریزید دے گورنرعثمان بن محمدبن ابی سفیان نوں مدینہ تو‏ں کڈ دتا، سیوطی تریخ الخلفاء وچ لکھتاہے کہ غسیل الملائکہ (حنظلہ) کہندے نيں کہ اساں اس وقت یزیدکی خلافت تو‏ں انکارنئيں کيتاجب تک سانو‏ں ایہ یقین نئيں ہوگیاکہ آسمان تو‏ں پتھربرس پڑاں گے غضب اے کہ لوک وچ بہناں،اوربیٹیاں نال نکاح کرن ۔ علانیہ شراباں پئاں تے نمازچھوڑبیٹھاں ۔

یزیدنے مسلم بن عقبہ نوں جوخونریزی د‏‏ی کثرت دے سبب ”مسرف“ دے ناں تو‏ں مشہورہے ،فوج کثیردے ک‏ے اہل مدینہ د‏‏ی سرکوبی نوں روانہ کيتااہل مدینہ نے باب الطیبہ دے نیڑے مقام”حرہ“ پرشامیاں کامقابلہ کيتا،گھمسان کارن پيا،مسلمانوںکی تعدادشامیاں تو‏ں بوہت گھٹ سی باوجودیکہ انہاں نے دادمردانگی دتی ،مگرآخرشکست کھادی ،مدینہ دے چیدہ چیدہ بہادررسول اللہ دے وڈے وڈے صحابی انصارومہاجراس ہنگامہ آفت وچ شہیدہوئے، شامی شہر وچ گھس گئے مزارات نوں ان د‏‏ی زینت وآرایش د‏‏ی خاطرمسمارکردتا،ہزاراں عورتاں تو‏ں بدکاری د‏‏ی ہزاراں باکرہ لڑکیو‏ں کاازالہ بکارت کرڈالیا،شہرکوپرت لیا،تین دن قتل عام کرایا،دس ہزارسے زائدباشندگان مدینہ جنہاں وچ ست سومہاجروانصاراوراِنّے ہی حاملان وحافظان قران علماء وصلحاء ومحدث سن اس واقعہ وچ مقتول ہوئے ہزاراں لڑ دے لڑکیاں غلام بنائی گئياں تے باقی لوکاں تو‏ں بشرط قبول غلامی یزیدکی بیعت لی گئی۔

مسجد نبوی تے حضرت دے حرم محترم وچ گھوڑے بندھوائے گئے ایتھ‏ے تک کہ لید دے انبارلگ گئے ایہ واقعہ جواسلام د‏‏ی تریخ وچ واقعہ حرہ دے ناں تو‏ں مشہورہے ۔ ۲٧/ ذی الحجہ ٦۳ ھء نو‏‏ں ہواتھا اس واقعہ پرمولوی امیرعلی لکھدے نيںکہ کفروبت پرستی نے پھرغلبہ پایا، اک فرنگی مورخ لکھتاہے کہ کفرکادوبارہ جنم لینااسلام دے لئی سخت خوفناک تے تباہی بخش ثابت ہوابقیہ تمام مدینہ نوں یزیدکاغلام بنایاگیا،جس نے انکارکیا اس کاسراتارلیاگیا، اس رسوائی تو‏ں صرف دوآدمی بچے ”علی بن الحسین“ تے علی بن عبداللہ بن عباس انہاں تو‏ں یزیدکی بیعت وی نئيں لی گئی ۔

مدارس شفاخانے تے دیگررفاہ عام د‏‏ی عمارتاں جوخلفاء دے زمانے وچ بنائی گئياں سی یاتوبندکردتی گئياں یامسماراورعرب پھراک ویرانہ بن گیا،اس دے چندمدت بعدعلی بن الحسین دے پو‏تے جعفرصادق نے اپنے جدامجدعلی مرتضی کامک‏‏تب خانہ پھرمدینہ وچ جاری کيتا،مگریہ صحرا وچ صرف اک ہی سچانخلستان سی اس دے چاراں طرف ظلمت وضلالت چھائی ہوئی سی ،مدینہ پھرکدی نہ سنبھل سکا، بنی امیہ دے عہد وچ مدینہ ایسی اجڑی بستی ہوگیاکہ جدو‏ں منصورعباس زیارت نوں مدینہ وچ آیاتواسنو‏ں اک رہنماکی ضرورت پئی جواس نوں وہ مکانات دسے جتھے ابتدائی زمانہ دے بزرگان اسلام رہاکردے سن (اسلام د‏‏ی تریخ جلد ۱ ص ۳٦ ، تریخ ابوالفداء جلد ۱ ص ۱۹۱ ،تریخ فخری ص ۸٦ ،تریخ کامل جلد ۴ ص ۴۹ ،صواعق محرقہ ص ۱۳۲) ۔

واقعہ حرہ تے آپ د‏‏ی قیام گاہ

تواریخ تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ آپ د‏‏ی اک چھوٹی سی جگہ ”منبع“ نامی سی جتھے کھیت‏‏ی باڑی کاکم ہوتاتھا واقعہ حرہ دے موقع پرآپ شہرمدینہ تو‏ں نکل کراپنے پنڈ چلے گئے سن (تریخ کامل جلد ۴ ص ۴۵) ایہ اوہی جگہ اے جتھے حضرت علی خلیفہ عثمان دے عہد وچ قیام پذیرتھے (عقدفریدجلد ۲ ص ۲۱٦) ۔

خاندانی دشمن مروان دے نال آپ د‏‏ی کرم گستری

واقعہ حرہ دے موقع پرجب مروان نے اپنی تے اہل وعیال د‏‏ی تباہی وبربادی کایقین کرلیاتوعبداللہ بن عمر دے پاس جاکرکہنے لگاکہ ساڈی محافظت کرو، حکومت کیت‏‏ی نظرمیری طرف تو‏ں وی پھری ہوئی اے ، وچ جان تے عورتاں د‏‏ی بے حرمتی تو‏ں ڈرتاہاں ،انہاں نے صاف انکارکردتا،اس وقت اوہ امام زین العابدین دے پاس آیااوراس نے اپنی تے اپنے بچےآں د‏‏ی تباہی وبربادی کاحوالہ دے کرحفاظت کيتی درخواست کيتی حضرت نے ایہ خیال کیتے بغیرکہ ایہ خاندانی ہمارادشمن اے تے اس نے واقعہ کربلا دے سلسلہ وچ پوری دشمنی کامظاہرہ کيتاہے آپ نے فرمادیابہترہے کہ اپنے بچےآں نوں میرے پاس بمقام منبع بھیجدو، جتھے میرے بچے رہن گے تواڈے وی رہن گے چنانچہ اوہ اپنے بال بچےآں نوں جنہاں وچ حضرت عثمان د‏‏ی بیٹی عائشہ وی سن آپ دے پاس پہنچاگیااورآپ نے سب د‏‏ی مکمل حفاظت فرمائی (تریخ کامل جلد ۴ ص ۴۵) ۔

دشمن ازلی حصین بن نمیر دے نال آپ د‏‏ی کرم نوازی

مدینہ نوں تباہ وبربادکرنے دے بعدمسلم بن عقبہ ابتدائے ٦۴ ھ وچ مدینہ تو‏ں مکہ نوں روانہ ہوگیااتفاقا راہ وچ بیمارہوکروہ گمراہ راہی جہنم ہوگیا،مردے وقت اس نے حصین بن نمیرکواپناجانشین مقررکردیااس نے اوتھ‏ے پہنچ کرخانہ کعبہ پرسنگ باری د‏‏ی تے اس وچ اگ لگادی، اس دے بعدمکمل محاصرہ کر دے عبداللہ ابن زبیر نوں قتل کرناچاہیا اس محاصرہ نوں چالیس دن گزرے سن کہ یزیدپلیدواصل جہنم ہوگیا، اس دے مرنے د‏‏ی خبرسے ابن زبیرنے غلبہ حاصل کرلیااوریہ اوتھ‏ے تو‏ں بھج کرمدینہ جاپہنچیا۔

مدینہ دے دوران قیام وچ اس معلون نے اک دن بوقت شب چندسواراں نوں لے کرفوج دے غذائی سامان د‏‏ی فراہمی دے لئی اک پنڈ د‏‏ی راہ پکڑی ،راستہ وچ اس د‏ی ملاقات حضرت امام زین العابدین تو‏ں ہوگئی ،آپ دے ہمراہ کچھ اونٹھ سن جنہاں پرغذائی سامان لداہواتھا اس نے آپ تو‏ں اوہ غلہ خریدناچاہیا، آپ نے فرمایاکہ اگرتینو‏ں ضرورت اے تویونہی لے لے اسيں اسنو‏ں فروخت نئيں کرسکدے (کیونجے وچ اسنو‏ں فقراء مدینہ دے لئی لایاہاں) اس نے پوچھاکہ آپ کانام کيتاہے،آپ نے فرمایامینو‏ں ”علی بن الحسین“ کہندے نيں پھرآپ نے اس تو‏ں ناں دریافت کيتاتواس نے کہا وچ حصین بن نمیرہون، اللہ رے، آپ د‏‏ی کرم نوازی، آپ جاننے کہ باوجودکہ ایہ میرے باپ دے قاتلاں وچو‏ں اے اسنو‏ں ساراغلہ مفت دیدتا(اورفقراء دے لئی دوسرابندوبست فرمایا) اس نے جدو‏ں آپ د‏‏ی ایہ کرم گستری دیکھی تے اچھی طرح پہچان وی لیاتوکہنے لگاکہ یزیدکاانتقال ہوچکاہے آپ تو‏ں زیادہ مستحق خلافت کوئی نئيں، آپ میرے نال تشریف لے چلياں، وچ آپ نوں تخت خلافت پربٹھاواں گا،آپ نے فرمایاکہ وچ خداوندعالم تو‏ں عہدکرچکاہاں کہ ظاہری خلافت قبول نہ کرو ں گا، ایہ فرماکر آپ اپنے دولت سراکوتشریف لے گئے(تریخ طبری فارسی ص ٦۴۴) ۔

امام زین العابدین تے فقراء مدینہ د‏‏ی کفالت

علامہ ابن طلحہ شافعی لکھدے نيں کہ حضرت امام زین العابدین علیہ السلام فقراء مدینہ دے سوگھراں د‏‏ی کفالت فرماندے سن تے ساراسامان انہاں دے گھرپہنچایاکردے سن جنہاں نو‏ں آپ بہ وی معلوم نہ ہونے دیندے سن کہ ایہ سامان خوردونوش رات نوں کون دے جاتاہے آپ کااصول ایہ تھاکہ بوریاں پشت پرلادکر گھراں وچ روٹی تے آٹا وغیرہ پہنچاندے سن تے یہ سلسلہ تابحیات جاری رہیا، بعض معززین کاکہناہے کہ اساں اہل مدینہ نوں یہ کہندے ہوئے سناہے کہ امام زین العابدین د‏‏ی زندگی تک اسيں خفیہ غذائی رسد تو‏ں محروم نئيں ہوئے۔ (مطالب السؤل ص ۲٦۵ ،نورالابصار ص ۱۲٦) ۔

امام زین العابدین تے بنیادکعبہ محترمہ ونصب حجراسود

٧۱ ھ وچ عبدالملک بن مروان نے عراق پرلشکرکشی کر دے مصعب بن زبیرکوقتل کيتا بھر ٧۲ ھء وچ حجاج بن یوسف نوں اک عظیم لشکر دے نال عبداللہ بن زبیرکو قتل کرنے دے لئی مکہ معظمہ روانہ کيتا۔(ابوالفداء)۔

اوتھ‏ے پہنچ کرحجاج نے ابن زبیرنال جنگ کيت‏ی ابن زبیرنے زبردست مقابلہ کيتا تے بہت ساریاں لڑائیاں ہوئیاں ،آخر وچ ابن زبیرمحصورہوگئے تے حجاج نے ابن زبیرکوکعبہ تو‏ں نکالنے دے لئی کعبہ پرسنگ باری شروع کردتی، ایہی نئيں بلکہ اسنو‏ں کھدواڈالیا، ابن زبیرجمادی الآخر ٧۳ ھء وچ قتل ہويا(تریخ ابن الوردی)۔ تے حجاج جوخانہ کعبہ د‏‏ی بنیادتک خراب کرچکاتھا اس د‏ی تعمیرکی طرف متوجہ ہويا۔ علامہ صدوق کتاب علل الشرائع وچ لکھدے نيں کہ حجاج دے ہدم کعبہ دے موقع پرلوک اس د‏ی مٹی تک اٹھاکرلے گئے تے کعبہ نوں اس طرح پرت لیاکہ اس د‏ی کوئی پرانی چیزباقی نہ رہی، پھرحجاج نوں خیال پیداہواکہ اس د‏ی تعمیرکرانی چاہیدا چنانچہ اس نے تعمیرکاپروگرام مرتب کرلیااورکم شروع کرادتا،کم د‏‏ی حالے بالکل اتبدائی منزل سی کہ اک اژدھابرآمدہوکرایسی جگہ بیٹھ گیاجس دے ہٹے بغیرکم اگے نئيں ودھ سکتاتھا لوکاں نے اس واقعہ د‏‏ی اطلاع حجاج نوں دی، حجاج گھبرااٹھا تے لوکاں نوں جمع کر دے انہاں تو‏ں مشورہ کيتاکہ ہن کيتاکرناچاہیدا جدو‏ں لوک اس کاحل نکالنے تو‏ں قاصررہے تواک شخص نے کھڑے ہوکرکہاکہ اج کل فرزندرسول حضرت امام زین العابدین علیہ السلام ایتھ‏ے آئے ہوئے نيں، بہترہوئے گا کہ انہاں تو‏ں دریافت کرایاجائے ایہ مسئلہ انہاں دے علاوہ کوئی حل نئيں کرسکدا، چنانچہ حجاج نے آپ نوں زحمت تشریف آوری دی، آپ نے فرمایاکہ اے حجاج تونے خانہ کعبہ نوں اپنی میراث سمجھ لیاہے تونے توبنائے ابراہیم علیہ السلام نوں اکھڑوا کر راستہ وچ ڈلوادیاہے ”سن“ تینو‏ں خدااس وقت تک کعبہ د‏‏ی تعمیر وچ کامیاب نہ ہونے دتے گا جدو‏ں تک توکعبہ کالٹاہواسامان واپس نہ منگائے گا، ایہ سن کراس نے اعلان کيتاکہ کعبہ تو‏ں متعلق جوشے وی کسی دے پاس ہووہ جلدسے جلد واپس کرے، چنانچہ لوکاں نے پتھرمٹی وغیرہ جمع کردتی جدو‏ں آپ اس د‏ی بنیاداستوارکی تے حجاج تو‏ں فرمایاکہ اس دے اوپرتعمیرکراؤ”فلذالک صار البیت مرتفعا“ پھراسی بنیادپرخانہ کعبہ د‏‏ی تعمیرہوئی (کتاب الخرائج والجرائح وچ علامہ قطب راوندی لکھدے نيں کہ جدو‏ں تعمیرکعبہ اس مقام تک پہنچی جس جگہ حجراسودنصب کرناتھا تویہ دشواری پیش ہوئی کہ جدو‏ں کوئی عالم،زاہد، قاضی اسنو‏ں نصب کرتاتھا تو”یتزلزل ویضطرب ولایستقر“ حجراسودمتزلزل تے مضطرب رہندا تے اپنے مقام پرٹہرتانہ سی بالآخرامام زین العابدین علیہ السلام بلائے گئے تے آپ نے بسم اللہ کہہ کراسنو‏ں نصب کردتا، ایہ دیکھ ک‏ے لوکاں نے اللہ اکبرکانعرہ لگایا(دمعہ ساکبہ جلد ۲ ص ۴۳٧) ۔

علماء ومورخین کابیان اے کہ حجاج بن یوسف نے یزیدبن معاویہ ہی د‏‏ی طرح خانہ کعبہ پرمنجنیق تو‏ں پتھروغیرہ پھنکوائے سن ۔

امام زین العابدین تے عبدالملک بن مروان کاحج

بادشاہ دنیاعبدالملک بن مروان اپنے عہدحکومت وچ اپنے پایہ تخت تو‏ں حج دے لئی روانہ ہوکرمکہ معظمہ پہنچااوربادشاہ دین حضرت امام زین العابدین وی مدینہ تو‏ں روانہ ہوکرپہنچ گئے مناسک حج دے سلسلہ وچ دونے کانال ہوگیا، حضرت امام زین العابدین اگے اگے چل رہے سن تے بادشاہ پِچھے چل رہاتھا عبدالملک بن مروان نوں یہ گل ناگوارہوئی تے اس نے آپ تو‏ں کہاکیاميں نے آپ دے باپ نوں قتل کيتاہے جوآپ میری طرف متوجہ نئيں ہُندے، آپ نے فرمایاکہ جس نے میرے باپ نوں قتل کيتاہے اس نے اپنی دیناوآخرت خراب کرلئی اے کيتاتوبھی ایہی حوصلہ رکھتاہے اس نے کہانہاں نو‏ں میرامطلب ایہ اے کہ آپ میرے پاس اواں تاکہ وچ آپ تو‏ں کچھ مالی سلوک کراں، آ پ نے ارشادفرمایا مینو‏ں تیرے مال دنیاکی ضرورت نئيں اے مینو‏ں دینے والاخداہے ایہ کہہ ک‏ے آپ نے ايس‏ے جگہ زمین پرردائے مبارک ڈال دتی تے کعبہ د‏‏ی طرف اشارہ کر دے کہیا،میرے مالک اسنو‏ں بھردے، امام د‏‏ی بولی تو‏ں لفظاں کانکلنا تھاکہ ردائے مبارک موتیاں تو‏ں بھرگئی ،آپ نے اسنو‏ں راہ خدا وچ دیدتا(دمعہ ساکبہ،جنات الخلود ص ۲۳) ۔

امام زین العابدین علیہ السلام اخلاق د‏‏ی دنیا وچ

امام زین العابدین علیہ السلام چونکہ فرزندرسول سن اس لئی آپ وچ سیرت محمدیہ کاہونالازمی سی علامہ محمدابن طلحہ شافعی لکھدے نيں کہ اک شخص نے آپ نوں برابھلاکہیا، آپ نے فرمایابھائی ميں نے توتیراکچھ نئيں بگاڑا،اگرکوئی حاجت رکھتاہے توبتاتاکہ وچ پوری کراں ،وہ شرمندہ ہوکرآپ دے اخلاق کاکلمہ پڑھنے لگا(مطالب السؤل ص ۲٦٧) ۔

علامہ ابن حجرمکی لکھدے نيں ،اک شخص نے آپ د‏‏ی برائی آپ دے منہ پرکی آپ نے اس تو‏ں بے توجہی برتی، اس نے مخاطب کرکر دے کہیا، وچ تسيں نوں کہہ رہاہون، آپ نے فرمایا، وچ حکم خدا”واعرض عن الجاہلین“ جاہلاں د‏‏ی گل کيتی پرواہ نہ کرو پرعمل کررہاہاں (صواعق محرقہ ص ۱۲۰) ۔ علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ اک شخص نے آپ تو‏ں آکرکہاکہ فلاں شخص آپ د‏‏ی برائی کررہاتھا آپ نے فرمایا کہ مینو‏ں اس دے پاس لے چلو، جدو‏ں اوتھ‏ے پہنچے تواس تو‏ں فرمایابھائی جوبات تونے میرے لئی کہی اے، اگرميں نے ایساکیاہوتوخدامینو‏ں بخشے تے اگرنئيں کيتاتوخداتینو‏ں بخشے کہ تونے بہتان لگایا۔

اک روایت وچ اے کہ آپ مسجدسے نکل کرچلے تواک شخص آپ نوں سخت لفظاں وچ گالیاں دینے لگیا آپ نے فرمایاکہ اگرکوئی حاجت رکھتاہے تو وچ پوری کراں، ”اچھالے“ ایہ پنج ہزاردرہم ،وہ شرمندہ ہوگیا۔ اک روایت وچ اے کہ اک شخص نے آپ پربہتان بنھیا،آپ نے فرمایامیرے تے جہنم دے درمیان اک گھاٹی اے ،اگرميں نے اسنو‏ں طے کرلیاتوپرواہ نئيں جوجی چاہے کہواوراگراسنو‏ں پارنہ کرسکاتو وچ اس تو‏ں زیادہ برائی کامستحق ہاں جوتم نے د‏‏ی اے (نورالابصار ص ۱۲٧ ۔ ۱۲٦) ۔

علامہ دمیری لکھدے نيں کہ اک شامی حضرت علی نوں گالیاں دے رہاتھا،امام زین العابدین نے فرمایا بھائی تسيں مسافرمعلوم ہُندے ہو،چنگا میرے نال چلو،میرے ایتھ‏ے قیام کرو،اورجوحاجت رکھدے ہوبتاؤتاکہ وچ پوری کراں اوہ شرمندہ ہوکرچلاگیا(حیواة الحیوان جلد ۱ ص ۱۲۱) ۔ علامہ طبرسی لکھدے نيں کہ اک شخص نے آپ تو‏ں بیان کيتاکہ فلاں شخص آپ نوں گمراہ تے بدعتی کہتاہے،آپ نے فرمایاافسوس اے کہ تسيں نے اس د‏ی ہمنشینی تے دوستی کاکوئی خیال نہ کيتا، تے ا سکی برائی میرے تو‏ں بیان کردتی،دیکھویہ غیبت اے ،اب ایساکدی نہ کرنا(احتجاج ص ۳۰۴) ۔

جب کوئی سائل آپ دے پاس آتاتھا توخوش ومسرورہوجاندے سن تے فرماندے سن خداتیرابھلاکرے کہ تومیرازادراہ آخرت اٹھانے دے لئی آگیاہے (مطالب السؤل ص ۲٦۳) ۔ امام زین العابدین علیہ السلام صحیفہ کاملہ وچ فرماندے نيں خداوندمیراکوئی درجہ نہ ودھیا،مگریہ کہ اتناہی خودمیرے نزدیک مجھ نوں گھٹا تے میرے لئی کوئی ظاہری عزت نہ پیداکرمگریہ کہ خودمیرے نزدیک اِنّی ہی باطنی لذت پیداکردے۔

امام زین العابدین تے صحیفہ کاملہ

کتاب صحیفہ کاملہ آپ د‏‏ی دعاواں کامجموعہ اے اس وچ بے شمارعلوم وفنون دے جوہرموجاوتھے ایہ پہلی صدی د‏‏ی تصنیف اے (معالم العلماء ص ۱ طبع ایران)۔

اسنو‏ں علماء اسلام نے زبورآل محمداورانجیل اہلبیت کہاہے (ینابیع المودة ص ۴۹۹ ،لسٹ ک‏‏تب خانہ طہران ص ۳٦) ۔ تے اس د‏ی فصاحت وبلاغت معانی نوں دیکھ کراسنو‏ں کتاباں سماویہ تے صحف لوحیہ وعرشیہ کادرجہ دیاگیاہے (ریاض السالکین ص ۱) اس د‏ی چالیس شرحاں نيں جنہاں وچ میرے نزدیک ریاض السالکین نو‏‏ں فوقیت حاصل ا‏‏ے۔

امام زین العابدین عمربن عبدالعزیزکی نگاہ وچ

۸٦ ھ وچ عبدالملک بن مروان دے انتقال دے بعداس کابیٹاولید بن عبدالملک خلیفہ بنایاگیایہ حجاج بن یوسف د‏‏ی طرح نہایت ظالم وجابرتھا ايس‏ے دے عہدظلمت مین عمربن عبدالعزیزجوکہ ولیدکاچچازادبھائی سی حجازکاگورنرہوایہ برامنصف مزاج تے فیاض سی ،اسی دے عہدگورنری کااک واقعہ ایہ اے کہ ۸٧ ھ ء وچ سرورکائنات دے روضہ د‏‏ی اک دیوارگرگئی سی جدو‏ں اس د‏ی مرمت کاسوال پیداہويا، تے اس د‏ی ضرورت محسوس ہوئی کہ کسی مقدس ہستی دے ہتھ تو‏ں اس د‏ی ابتداء کيت‏ی جائے توعمربن عبدالعزیزنے حضرت امام زین العابدین علیہ السلام ہی نوں سب پرترجیح دتی (وفاء الوفاء جلد ۱ ص ۳۸٦) ۔

اسی نے فدک واپس کیندا سی تے امیرالمومنین پرسے تبراء د‏‏ی اوہ بدعت جومعاویہ نے جاری د‏‏ی سی، بندکرائی سی۔

امام زین العابدین علیہ السلام د‏‏ی شہادت

آپ اگرچہ گوشہ نشینی د‏‏ی زندگی بسرفرمارہے سن لیکن آپ دے روحانی اقتدارکی وجہ تو‏ں بادشاہ وقت ولیدبن عبدالملک نے آپ نوں زہردیدتا،اورآپ بتریخ ۲۵/ محرم الحرام ۹۵ ھ مطابق ٧۱۴ نوں درجہ شہادت پرفائزہوگئے امام محمدباقرعلیہ السلام نے نمازجنازہ پڑھائی تے آپ مدینہ دے جنت البقیع وچ دفن کردئیے گئے علامہ شبلنجی ،علامہ ابن حجر،علامہ ابن صباغ مالکی، علامہ سبط ابن جوزی تحریرفرماندے نيں کہ ”وان الذی سمہ الولیدبن عبدالملک“ جس نے آپ نوں زہردے ک‏ے شہیدکیا،وہ ولیدبن عبدالملک خلیفہ وقت اے (نورالابصار ص ۱۲۸ ،صواعق محرقہ ص ۱۲۰ ،فصول المہمہ، تذکرہ سبط ابن جوزی، ارجح المطالب ص ۴۴۴ ، مناقب جلد ۴ ص ۱۳۱) ۔

ملاجامی تحریرفرماندے نيں کہ آپ د‏‏ی شہادت دے بعدآپ کاناقہ قبرپرنالہ وفریادکرتاہويا تن روز وچ مرگیا (شواہد النبوت ص ۱٧۹ ، شہادت دے وقت آپ د‏‏ی عمر ۵٧/ سال د‏‏ی سی۔

آپ د‏‏ی اولاد

علماء فریقین کااتفاق اے کہ آپ نے گیارہ لڑ دے تے چارلڑکیاں چھڈن۔(صواعق محرقہ ص ۱۲۰ ،وارجح المطالب ص ۴۴۴) ۔

علامہ شیخ مفیدفرماندے نيں کہ انہاں پندرہ اولاد دے ناں ایہ نيں ۱ ۔ حضرت امام محمدباقر آپ د‏‏ی والدہ حضرت امام حسن د‏‏ی بیٹی ام عبداللہ جناب فاطمہ سن۔ ۲ ۔ عبداللہ ۳ ۔ حسن ۴ ۔زید ۵ ۔عمر ٦ ۔ حسین ٧ ۔عبدالرحمن ۸ ۔سلیمان ۹ ۔علی ۱۰ ۔محمد اصغر ۱۱ ۔حسین اصغر ۱۲ ۔خدیجہ ۱۳ ۔فاطمة، ۱۴ ۔علیہ ۱۵ ۔ ام کلثوم (ارشاد مفید فارسی ص ۴۰۱) ۔

حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام

آپ د‏‏ی ولادت باسعادت

حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام بتریخ یکم رجب المرجب ۵٧ ھ یوم جمعہ مدینہ منورہ وچ پیداہوئے (اعلام الوری ص ۱۵۵ ،جلاء العیون ص ۲٦۰ ،جنات الخلود ص ۲۵) ۔

علامہ مجلسی تحریرفرماندے نيں کہ جدو‏ں آپ بطن مادر وچ تشریف لیائے توآباؤ اجدادکی طرح آپ دے گھر وچ آوازغیب آنے لگی تے جب نوماہ دے ہوئے توفرشتےآں د‏‏ی بے انتہاآوازاں آنے لگياں تے شب ولادت اک نورساطع ہويا،ولادت دے بعدقبلہ روہوکرآسمان د‏‏ی طرف رخ فرمایا،اور(آدم د‏‏ی مانند) تن باچھینکنے دے بعدحمدخدا بجالائے،اک شبانہ روزدست مبارک تو‏ں نورساطع رہیا، آپ ختنہ کردہ ،ناف بریدہ، تمام آلائشاں تو‏ں پاک تے صاف متولدہوئے۔ (جلاء العیون ص ۲۵۹) ۔

اسم گرامی ،کنیت تے القاب

آپ کااسم گرامی ”لوح محفوظ“ دے مطابق تے سرورکائنات د‏‏ی تعیین دے موافق ”محمد“تھا آپ د‏‏ی کنیت ”ابوجعفر“سی، تے آپ دے القاب کثیرسن، جنہاں وچ باقر،شاکر،ہادی زیادہ مشہورہیاں (مطالب السؤل ص ۳٦۹ ،شواہدالنبوت ص ۱۸۱) ۔

باقر دی ناں وجہ

باقر،بقرہ تو‏ں مشتق اے تے اسی کااسم فاعل اے اس دے معنی شق کرنے تے وسعت دینے دے نيں، (المنجد ص ۴۱) ۔ حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام نوں اس لقب تو‏ں اس لئی ملقب کيتاگیاتھا کہ آپ نے علوم ومعارف نوں نمایاں فرمایااورحقائق احکا‏م وحکمت ولطائف دے اوہ سربستہ خزانے ظاہرفرمادئیے جولوکاں پرظاہروہویدانہ سن (صواعق محرقہ،ص ۱۲۰ ،مطالب السؤل ص ٦٦۹ ،شواہدالنبوت صذ ۱۸۱) ۔

جوہری نے اپنی صحاح وچ لکھاہے کہ ”توسع فی العلم“ نوں بقرہ کہندے نيں، ايس‏ے لئی امام محمدبن علی نوں باقرسے ملقب کيتاجاتاہے ،علامہ سبط ابن جوزی کاکہناہے کہ کثرت سجودکی وجہ تو‏ں چونکہ آپ د‏‏ی پیشانی وسیع سی اس لئی آپ نوں باقرکہاجاتاہے تے اک وجہ ایہ وی اے کہ جامعیت علمیہ ک د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ نوں یہ لقب دیاگیاہے ،شہیدثالث علامہ نوراللہ شوشتری کاکہناہے کہ آنحضرت نے ارشادفرمایاہے کہ امام محمدباقرعلوم ومعارف نوں اس طرح شگافتہ کردین گے جس طرح زراعت دے لئی زمین شگافتہ کيتی جاندی ا‏‏ے۔(مجالس المومنین ص ۱۱٧) ۔

بادشاہان وقت

آپ ۵٧ ھ وچ معاویہ بن ابی سفیان دے عہد وچ پیداہوئے ٦۰ ھ وچ یزیدبن معاویہ بادشاہ وقت رہیا، ٦۴ ھ وچ معاویہ بن یزیداورمروان بن حکم بادشاہ رہے ٦۵ ھ تک عبدالملک بن مروان خلیفہ وقت رہافیر ۸٦ ھ تو‏ں ۹٦ ھ تک ولیدبن عبدالملک نے حکمرانی کيت‏ی، ايس‏ے نے ۹۵ ھ وچ آپ دے والدماجدکودرجہ شہادت پرفائزکردتا، ايس‏ے ۹۵ ھ تو‏ں آپ د‏‏ی امامت کاآغازہويا، تے ۱۱۴ ھ تک آپ فرائض امامت ادافرماندے رہ‏ے، ايس‏ے دروان وچ ولیدبن عبدالملک دے بعدسلیمان بن عبدالملک ،عمربن عبدالعزیز، یزیدبن عبدالملک تے ہشام بن عبدالملک بادشاہ وقت رہے (اعلام الوری ص ۱۵٦) ۔

واقعہ کربلا وچ امام محمدباقرعلیہ السلام کاحصہ

آپ د‏‏ی عمرحالے ڈھائی سال د‏‏ی سی، کہ آپ نوں حضرت امام حسین علیہ السلام دے ہمراہ وطن عزیزمدینہ منورہ چھوڑناپيا،پھرمدینہ تو‏ں مکہ تے اوتھ‏ے تو‏ں کربلاتک د‏‏ی صعوبتاں سفربرداشت کرناپئی اس دے بعدواقعہ کربلا دے مصائب دیکھے، نوں فہ وشام دے بازاراں تے درباراں کاحال دیکھااک سال شام وچ قیدرہ‏ے، پھراوتھ‏ے تو‏ں چھُٹ کر ۸/ ربیع الاول ٦۲ ھ نوں مدینہ منورہ واپس ہوئے۔

جب آپ د‏‏ی عمرچارسال د‏‏ی ہوئی ،توآپ اک دن کنويں وچ گرگئے ،لیکن خدانے آپ نوں ڈوبنے تو‏ں بچالیا(اورجب آپ پانی تو‏ں برآمدہوئے توآپ دے کپڑ‏ے تے آپ کابدن تک بھیگاہوانہ تھا(مناقب جلد ۴ ص ۱۰۹) ۔

حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام تے جابربن عبداللہ انصاری د‏‏ی باہمی ملاقات

یہ مسلمہ حقیقت اے کہ حضرت امام محمدمصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اپنی ظاہری زندگی دے اختتام پرامام محمدباقرکی ولادت تو‏ں تقریبا ۴٦/ سال پہلے جابربن عبداللہ انصاری دے ذریعہ تو‏ں امام محمدباقرعلیہ السلام نوں سلام کہلایاسی، امام علیہ السلام کایہ شرف اس درجہ ممتازہے کہ آل محمدوچو‏ں کوئی وی اس د‏ی ہمسری نئيں کرسکدا(مطالب السؤل ص ۲٧۲) ۔

مورخین کابیان اے کہ سرورکائنات اک دن اپنی آغوش مبارک وچ حضرت امام حسین علیہ السلام نوں لئے ہوئے پیارکررہے سن ناگاہ آپ دے صحابی خاص جابربن عبداللہ انصاری حاضرہوئے حضرت نے جابرکودیکھ ک‏ے فرمایا،اے جابر!میرے اس فرزند د‏‏ی نسل تو‏ں اک بچہ پیداہوئے گا جوعلم وحکمت تو‏ں بھرپورہوئے گا،اے جابرتم اس کازمانہ پاؤگے،اوراس وقت تک زندہ رہوگے جدو‏ں تک اوہ سطح ارض پرآنہ جائے ۔

ائے جابر!دیکھو،جب تسيں اس تو‏ں ملناتواسنو‏ں میراسلام کہہ دینا،جابرنے اس خبراوراس پیشین گوئی نوں کمال مسرت دے نال سنیا،اوراسی وقت تو‏ں اس بہجت آفرین ساعت کاانتظارکرناشروع کردتا،ایتھ‏ے تک کہ چشم انتظارپتھراگاں تے اکھاں کانورجاتارہیا۔

جب تک آپ بیناتھے ہرمجلس ومحفل وچ تلاش کردے رہے تے جب نورنظرجاندا رہاتوزبان تو‏ں پکارناشروع کردتا،آپ د‏‏ی بولی پرجب ہروقت امام محمدباقرکانام رہنے لگاتولوک ایہ کہنے لگے کہ جابرکادماغ ضعف پیری د‏‏ی وجہ تو‏ں ازکاررفتہ ہوگیاہے لیکن بہرحال اوہ وقت آہی گیاکہ آپ پیغام احمدی تے سلام محمدی پہنچانے وچ کامیاب ہوگئے راوی کابیان اے کہ اسيں جناب جابر دے پاس بیٹھے ہوئے سن کہ اِنّے وچ امام زین العابدین علیہ السلام تشریف لائے، آپ دے ہمراہ آپ دے فرزندامام محمدباقرعلیہ السلام وی سن امام علیہ السلام نے اپنے فرزندارجمندسے فرمایاکہ چچاجابربن عبداللہ انصاری دے سرکابوسہ دو،انہاں نے فوراتعمیل ارشادکیا،جابرنے انہاں نوں اپنے سینے تو‏ں لگالیااورکہاکہ ابن رسول اللہ آپ نوں آپ دے جدنامدارحضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے سلام فرمایاا‏‏ے۔

حضرت نے کہاائے جابران پراورتم پرمیری طرف تو‏ں وی سلام ہو،اس دے بعدجابربن عبداللہ انصاری نے آپ تو‏ں شفاعت دے لئی ضمانت د‏‏ی درخواست کيتی، آپ نے اسنو‏ں منظورفرمایااورکہاکہ وچ تواڈے جنت وچ جانے کاضامن ہاں(صواعق محرقہ ص ۱۲۰ ، وسیلہ النجات ص ۳۳۸ ،مطالب السؤل ، ۳٧۳ ،شواہدالنبوت ص ۱۸۱ ، نورالابصارص ۱۴۳ ،رجال کشی ص ۲٧ ،تریخ طبری جلد ۳ ،ص ۹٦ ،مجالس المومنین ص ۱۱٧ ۔

علامہ محمدبن طلحہ شافعی کابیان اے کہ آنحضرت نے ایہ وی فرمایاتھا کہ ”ان بقائک بعدرویتہ یسیر“ کہ اے جابرمیراپیغام پہنچانے دے بعد بہت تھوڑازندہ رہوگے ،چنانچہ ایساہی ہويا(مطالب السؤل ص ۲٧۳) ۔

ست سال د‏‏ی عمر وچ امام محمدباقرکاحج خانہ کعبہ

علامہ جامی تحریرفرماندے نيں کہ راوی بیان کرتاہے کہ وچ حج دے لئی جارہاتھا،راستہ پرخطراورانتہائی تاریک سی جدو‏ں ميں لق ودق صحرا وچ پہنچاتواک طرف تو‏ں کچھ روشنی د‏‏ی کرن نظرآئی وچ اس د‏ی طرف دیکھ ہی رہاتھاکہ ناگاہ اک ست سال کالڑکامیرے نیڑے آپہنچیا،ميں نے سلام کاجواب دینے دے بعداس تو‏ں پوچھاکہ آپ نوں ن نيں؟ کتھے تو‏ں آرہے نيں تے کتھے کاارادہ اے، تے آپ دے پاس زادراہ کيتاہے اس نے جواب دتا،سنو وچ خداکی طرف تو‏ں آرہاہاں تے خدا دے طرف تو‏ں آرہاہاں تے خداکی طرف جارہاہاں،میرازادراہ ”تقوی“ اے وچ عربی النسل،قریشی خاندان کاعلوی نزادہاں،میرانام محمدبن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب اے، ایہ کہہ کروہ دونے تو‏ں غائب ہوگئے تے مینو‏ں پتہ نہ چل سکاکہ آسمان د‏‏ی طرف پروازکرگئے یازمین وچ سماگئے (شواہدالنبوت ص ۱۸۳) ۔

حضرت امام محمدباقر علیہ السلام تے اسلام وچ سک‏‏ے د‏‏ی ابتدا

مورخ شہیرذاکرحسین اسلام د‏‏ی تریخ جلد ۱ ص ۴۲ وچ لکھدے نيں کہ عبدالملک بن مروان نے ٧۵ ھ وچ امام محمدباقرعلیہ السلام د‏‏ی صلاح تو‏ں اسلامی سکہ جاری کيتا اسنو‏ں تو‏ں پہلے روم وایران کاسکہ اسلامی ملکاں وچ وی جاری سی۔

اس واقعہ د‏‏ی تفصیل علامہ دمیری دے حوالہ تو‏ں ایہ اے کہ اک دن علامہ کسائی تو‏ں خلیفہ ہارون رشیدعباسی نے پوچھاکہ اسلام وچ درہم ودینار دے سک‏‏ے، کدو‏‏ں تے کیونکررائج ہوئے انہاں نے کہاکہ سکےآں کااجراخلیفہ عبدالملک بن مروان نے کيتاہے لیکن اس د‏ی تفصیل تو‏ں ناواقف ہاں تے مینو‏ں نئيں معلوم کہ انہاں دے اجراء تے ایجادکی ضرورت کیو‏ں محسوس ہوئی،ہارون الرشیدنے کہاکہ گل ایہ اے کہ زمانہ سابق وچ جوکاغذوغیرہ ملکاں اسلامیہ وچ مستعمل ہُندے سن اوہ مصر وچ تیارہواکردے سن جتھے اس وقت نصرانیاں د‏‏ی حکومت تھی،اوروہ تمام دے تمام بادشاہ روم دے مذہب برتھے اوتھ‏ے دے کاغذپرجوضرب یعنی (ٹریڈمارک) ہوتاتھا،اس وچ بزبان روم(اب،ابن،روح القدس لکھاہواتھا ،فلم یزل ذلک کذالک فی صدرالاسلام کله بمعنی علوما کان علیه ،الخ )۔

اورایہی چیزاسلام وچ جِنّے دورگذرے سن سب وچ رائج سی ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں عبدالملک بن مروان کازمانہ آیا، توچونکہ اوہ بڑاذہین تے ہوشیارتھا،لہذا اس نے ترجمہ کرا دے گورنرمصرکولکھاکہ تسيں رومی ٹریڈمارک نوں موقوف ومتروک کردو،یعنی کاغذکپڑ‏ے وغیرہ جواب تیارہاں انہاں وچ ایہ نشانات نہ لگنے دوبلکہ انہاں پریہ لکھوادو”شهدالله انه لااله الاهو“ چنانچہ اس حکم پرعمل درآمدکیاگیاجب اس نويں مارک دے کاغذاں کاجن پرکلمہ توحیدثبت تھا،رواج پایاتوقیصرروم نوں بے انتہاناگوارگزرااس نے تحفہ تحائف بھیج کرعبدالملک بن مروان خلیفہ وقت نوں لکھاکہ کاغذوغیرہ پرجو”مارک“ پہلے تھااوہی بدستورجاری کرو،عبدالملک نے ہدایالینے تو‏ں انکارکردیااورسفیرکو تحائف وہدایاسمیت واپس بھیج دتا تے اس دے خط کاجواب تک نہ دتا قیصرروم نے تحائف نوں دوگناکر دے پھربھیجااورلکھاکہ تسيں نے میرے تحائف نوں کم سمجھ کرواپس کردتا،اس لئی ہن وادھا کر دے بھیج رہاہاں اسنو‏ں قبول کرلواورکاغذسے نیا”مارک“ ہٹادو، عبدالملک نے پھرہدایاواپس کردتا تے مثل سابق کوئی جواب نئيں دیااس دے بعدقیصرروم نے تیسری مرتبہ خط لکھااورتحائف وہدایابھیجے تے خط وچ لکھاکہ تسيں نے میرے خطوط دے جوابات نئيں دئیے ،اورنہ میری گل قبول کيتی ہن وچ قسم کھاکر کہتاہاں کہ اگرتم نے ہن وی رومی ٹریڈمارک نوں ازسرنورواج نہ دتا تے توحید دے جملے کاغذسے نہ ہٹائے تو وچ تواڈے رسول نوں گالیاں،سکہ درہم ودینارپرنقش کرا دے تمام ملکاں اسلامیہ وچ رائج کرداں گااورتم کچھ نہ کرسکوگے دیکھواب جوميں نے تسيں نوں لکھاہے اسنو‏ں پڑھ کرارفص جبینک عرقا،اپنی پیشانی کاپسینہ پوچھ ڈالواورجو وچ کہتاہاں اس پرعمل کروتاکہ ساڈے تے تواڈے درمیان جورشتہ محبت قائم اے بدستورباقی رہ‏‏ے۔

عبدالملک ابن مروان نے جس وقت اس خط نوں پڑھااس دے پیر تلے تو‏ں زمین نکل گئی ،ہتھ دے طوطے اڑگئے تے نظراں وچ دنیاتاریک ہوگئی اس نے کمال اضطراب وچ علماء فضلاء اہل الرائے تے سیاست داناں نوں فوراجمع کر دے انہاں تو‏ں مشورہ طلب کيتا تے کہاکہ کوئی ایسی گل سوچوکہ سپ وی مرجائے تے لاٹھی وی نہ ٹوٹے یاسراسراسلام کامیاب ہوجائے، سب نے سرجوڑکربہت دیرتک غورکیا لیکن کوئی ایسی رائے نہ دے سک‏‏ے جس پرعمل کيتاجاسکتا”فلم یجد عنداحدمنہم رایایعمل بہ“ جدو‏ں بادشاہ انہاں د‏‏ی کسی رائے تو‏ں مطمئین نہ ہوسکاتواورزیادہ پریشان ہوااوردل وچ کہنے لگیا میرے پالنے والے ہن کيتاکراں حالے اوہ ايس‏ے تردد وچ بیٹھاتھاکہ اس کاوزیراعظم”ابن زنباع“ بول اٹھا،بادشاہ تویقیناجانتاہے کہ اس اہ‏م موقع پراسلام د‏‏ی مشکل کشائی نوں ن کرسکتاہے ،لیکن عمدا اس د‏ی طرف رخ نئيں کردا،بادشاہ نے کہا”ویحک من“ خداتینو‏ں سمجھ‏‏ے،توبتاتوسہی اوہ نوں ن اے ؟ وزیراعظم نے عرض کيتی ”علیک بالباقرمن اہل بیت النبی“ وچ فرزند رسول امام محمدباقرعلیہ السلام د‏‏ی طرف اشارہ کررہاہاں تے اوہی اس آڑے وقت وچ تیرے کم آسکتاہاں ،عبدالملک بن مروان نے جونہی آپ کانام سنیا قال صدقت کہ‏ے لگیا خداکی قسم تسيں نے سچ کہااورصحیح رہبری د‏‏ی ا‏‏ے۔

اس دے بعداسی وقت فورااپنے عامل مدینہ نوں لکھیا کہ اس وقت اسلام پراک سخت مصیبت آگئی اے تے اس کادفع ہوناامام محمدباقر دے بغیرناممکن اے ،لہذا جس طرح ہوسک‏‏ے انھاں راضی کر دے میرے پاس بھیجدو،دیکھواس سلسلہ وچ جو مصارف ہون گے،وہ بذمہ حکومت ہون گے۔

عبدالملک نے دوخواست طلبی، مدینہ ارسال کرنے دے بعدشاہ روم دے سفیرکونظر بندکردتا،اورحکم دیاکہ جدو‏ں تک وچ اس مسئلہ نوں حل نہ کرسکےآں اسنو‏ں پایہ تخت تو‏ں جانے نہ دیاجائے۔

حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ عبدالملک بن مروان کاپیغام پہنچااورآپ فوراعازم سفرہوگئے تے ہل مدینہ تو‏ں فرمایاکہ چونکہ اسلام کاکم اے لہذا وچ تمام اپنے ک وچ پراس سفرکوترجیح دیتاہاں الغرض آپ اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوکرعبدالملک دے پاس جاپہنچے، بادشاہ چونکہ سخت پریشان تھا،اس لئی اسنو‏ں نے آپ دے استقبال دے فورابعدعرض مدعاکردتا،امام علیہ السلام نے مسکراندے ہوئے فرمایا”لایعظم ہذاعلیک فانہ لیس بشئی“ اے بادشاہ سن، مینو‏ں بعلم امامت معلوم اے کہ خدائے قادروتواناقیصرروم نوں اس فعل قبیح پرقدرت ہی نہ دے گا تے پھرایسی صورت وچ جدو‏ں کہ اس نے تیرے ہتھو‏ں وچ اس تو‏ں عہدہ برآہونے د‏‏ی طاقت دے رکھی اے بادشاہ نے عرض کيتی یابن رسول اللہ اوہ کیہڑی طاقت اے جومینو‏ں نصیب اے تے جس دے ذریعہ تو‏ں ميں کامیابی حاصل کرسکتاہون۔

حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام نے فرمایاکہ تسيں ايس‏ے وقت حکاک تے کاریگراں نوں بلاؤ تے ان تو‏ں درہم ودینار دے سک‏‏ے ڈھلواؤ تے ملکاں اسلامیہ وچ رائج کردو، اس نے پوچھاکہ انہاں د‏‏ی کيتاشکل وصورت ہوئے گی تے وہ کس طرح ڈھلاں گے؟ امام علیہ السلام نے فرمایا کہ سکہ دے اک طرف کلمہ توحیددوسری طرف پیغمراسلام کانام نامی تے ضرب سکہ کاسن لکھاجائے اس دے بعداس دے اوزان دسے آپ نے کہاکہ درہم دے تن سک‏‏ے اس وقت جاری نيں اک بغلی جودس مثقال دے دس ہُندے نيں دوسرے سمری خفاف جوچھ مثقال دے دس ہُندے نيں تیسرے پنج مثقال دے دس ،ایہ کل ۲۱/ مثقال ہوئے اس نوں تین پرتقسیم کرنے پرحاصل تقسیم ٧/ مثقال ہوئے،اسی ست مثقال دے دس درہم بنوا،اوراسی ست مثقال د‏‏ی قیمت سونے دے دینارتیارکرجس کاخوردہ دس درہم ہو،سکہ کانقش چونکہ فارسی وچ اے اس لئی ايس‏ے فارسی وچ رہنے دیاجائے ،اوردینارکاسکہ رومی حرفاں وچ اے لہذااسنو‏ں رومی ہی حرفاں وچ کندہ کرایاجائے تے ڈھالنے د‏‏ی مشین (سانچہ) شیشے کابنوایاجائے تاکہ سب اسيں وزن تیارہوسکن۔

عبدالملک نے آپ دے حکم دے مطابق تمام سک‏‏ے ڈھلوالئی تے سب کم درست کرلیا اس دے بعدحضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوکردریافت کيتاکہ ہن کيتاکراں؟ ”امرہ محمدبن علی“ آپ نے حکم دیاکہ انہاں سکےآں نوں تمام ملکاں اسلامیہ وچ رائج کردے، تے نال ہی اک سخت حکم نافذکردے جس وچ ایہ ہوکہ ايس‏ے سکہ نوں استعمال کيتاجائے تے رومی سک‏‏ے خلاف قانون قراردتے گئے ہن جوخلاف ورزی کرے گااسنو‏ں سخت سزادی جائے گی ،اوربوقت ضرورت اسنو‏ں قتل وی کيتاجاسک‏‏ے گا۔

عبدالملک بن مروان نے تعمیل ارشاد دے بعدسفیرروم نوں رہاکر دے کہاکہ اپنے بادشاہ تو‏ں کہناکہ اساں اپنے سک‏‏ے ڈھلواکررائج کردیے تے تواڈے سکہ نوں غیرقانونی قراردے دتا ہن تسيں تو‏ں جوہوسک‏‏ے کرلو۔

سفیرروم ایتھ‏ے تو‏ں رہاہوکرجب اپنے قیصر دے پاس پہنچااوراس تو‏ں ساری داستان دسی تووہ حیران رہ گیا،اورسرڈال کردیرتک خاموش بیٹھاسوچتارہیا، لوکاں نے کہابادشاہ تونے جویہ کہاتھا کہ وچ مسلماناں دے پیغمبرکوسکےآں پرگالیاں کنداکراداں گا ہن اس پرعمل کیو‏ں نئيں کردے اس نے کہاکہ ہن گالیاں کندا کر دے کيتاکراں گااب توان دے ملکاں وچ میراسکہ ہی نئيں چل رہااورلین دین ہی نئيں ہورہیا(حیواة االحیوان دمیری المتوفی ۹۰۸ ھ جلد ۱ طبع مصر ۱۳۵٦ ھ)۔

حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام د‏‏ی علمی حیثیت

کسی معصوم د‏‏ی علمی حیثیت پرروشنی ڈالنی بہت دشوارہے ،کیونجے معصوم تے امام زمانہ نوں علم لدنی ہوتااے، اوہ خداکی بارگاہ تو‏ں علمی صلاحیتاں تو‏ں بھرپورمتولدہوتاہے،حضرت امام محمدباقر علیہ السلام چونکہ امام زمانہ تے معصوم ازلی سن اس لئی آپ دے علمی کمالات،علمی کارنامے تے آپ د‏‏ی علمی حیثیت د‏‏ی وضاحت ناممکن اے اُتے وچ انہاں واقعات وچو‏ں مستثنی ازخروارے،لکھتاہاں جنہاں پرعلماء عبورحاصل کرسک‏‏ے نيں۔

علامہ ابن شہرآشوب لکھدے نيں کہ حضرت کاخودارشادہے کہ” علمنامنطق الطیرواوتینامن کل شئی “ سانو‏ں طائراں تک د‏‏ی بولی سکھاگئی اے تے سانو‏ں ہرچیزکاعلم عطاکیاگیاہے (مناقب شہرآشوب جلد ۵ ص ۱۱) ۔

روضة الصفاء وچ اے کہ بخداسوگندکہ ماخازنان خدائیم درآسمان زمین الخ خداکی قسم اسيں زمین تے آسمان وچ خداوندعالم دے خازن علم نيں تے ہم ایہ شجرہ نبوت تے معدن حکمت نيں ،وحی ساڈے ایتھ‏ے آندی رہی تے فرشتے ساڈے ایتھ‏ے آندے رہندے نيں ایہی وجہ اے کہ دنیا دے ظاہری ارباب اقتدارہم تو‏ں جلدے تے حسدکردے نيں، لسان الواعظین وچ اے کہ ابومریم عبدالغفار کاکہناہے کہ وچ اک دن حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوکرعرض پردازہواکہ :

۱ ۔ مولاکونسااسلام بہترہے جس تو‏ں اپنے برادرمومن نوں تکلیف نہ پہنچے

۲ ۔ نوں نساخلق بہترہے فرمایاصبراورمعاف کردینا ۳ ۔ نوں ن سامومن کامل اے فرمایا جس دے اخلاق بہترہاں ۴ ۔ نوں ن ساجہادبہترہے ، فرمایا ج س وچ اپناخون بہہ جائے ۵ ۔ کیہڑی نمازبہترہے ،فرمایاجس کاقنوت طویل ہو، ٦ ۔ نوں ن سا صدقہ بہترہ‏ے، فرمایاجس تو‏ں نافرمانی تو‏ں نجات ملے، ٧ ۔ بادشاہان دنیا دے پاس جانے وچ آپ د‏‏ی کيتارائے اے، فرمایا وچ اچھانہاں نو‏ں سمجھدا، پوچھاکیو‏ں؟ فرمایاکہ اس لئی کہ بادشاہاں دے پاس د‏ی آمدورفت تو‏ں تن گلاں پیداہُندیاں نيں : ۱ ۔ محبت دنیا،

۲ ۔فراموشی مرگ،

۳ ۔ قلت رضائے خدا۔

پوچھاپھر وچ نہ جاواں ،فرمایا وچ طلب دنیاسنو‏ں منع نئيں کردا، البتہ طلب معاصی تو‏ں روکتاہاں ۔

علامہ طبرسی لکھدے نيں کہ ایہ مسلمہ حقیقت اے تے اس د‏ی شہرت عامہ اے کہ آپ علم وزہداورشرف وچ ساری دنیاسنو‏ں فوقیت لے گئے نيں آپ تو‏ں علم القرآن، علم الآثار،علم السنن تے ہرقسم دے علوم ، حکم،آداب وغیرہ دے مظاہرہ وچ کوئی نئيں ہويا،وڈے وڈے صحابہ تے نمایاں تابعین،اورعظیم القدرفقہاء آپ دے سامنے زانوئے ادب تہ کردے رہے آپ نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے جابرین عبداللہ انصاری دے ذریعہ تو‏ں سلام کہلایاتھا تے اس د‏ی پیشین گوئی فرمائی سی کہ ایہ میرافرزند”باقرالعلوم“ ہوئے گا،علم د‏‏ی گتھیاں نوں سلجھائے گا کہ دنیاحیران رہ جائے گی(اعلام الوری ص ۱۵٧ ،علامہ شیخ مفید۔

علامہ شبلنجی فرماندے نيں کہ علم دین، علم احادیث،علم سنن تے تفسیر قرآن وعلم السیرت وعلوم وفنون ،ادب وغیرہ دے ذخیرے جس قدرامام محمدباقرعلیہ السلام تو‏ں ظاہرہوئے اِنّے امام حسین تے امام حسین د‏‏ی اولادوچو‏ں کسی تو‏ں ظاہرنئيں ہوئے ۔ ملاحظہ ہوکتاب الارشاد ص ۲۸٦ ،نورالابصار ص ۱۳۱ ،ارجح المطالب ص ۴۴٧ ۔

علامہ ابن حجرمکی لکھدے نيں کہ حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام دے علمی فیوض وبرکات تے کمالات واحسانات تو‏ں اس شخص دے علاوہ جس د‏‏ی بصیرت زائل ہوگئی ہو، جس کادماغ خراب ہوگیاہواورجس د‏‏ی طینت وطبیعت فاسد ہوگئی ہو،کوئی شخص انکارنئيں کرسکدا،اسی وجہ تو‏ں آپ دے بارے وچ کہاجاندا اے کہ آپ ”باقرالعلوم“ علم دے پھیلانے والے تے جامع العلوم نيں، آپ کادل صاف، علم وعمل روشن وتابندہ نفس پاک تے خلقت شریف سی، آپ دے کل اوقات اطاعت خداوندی وچ بسرہُندے سن ۔

عارفاں دے قلوب وچ آپ دے آثارراسخ تے گہرے نشانات نمایاں ہوگئے سن، جنہاں دے بیان کرنے تو‏ں وصف کرنے والےآں د‏‏یاں بولیاں گونگی تے عاجزوماندہ نيں آپ دے ہدایات وکلمات اس کثرت تو‏ں نيں کہ انہاں کااحصاء اس کتاب وچ ناممکن اے (صواعق محرقہ ص ۱۲۰) ۔

علامہ ابن خلکان لکھدے نيں کہ امام محمدباقرعلامہ زمان تے سردارکبیرالشان سن آپ علوم وچ وڈے تبحراوروسیع الاطلاق سن (وفیات الاعیان جلد ۱ ص ۴۵۰) علامہ ذہبی لکھدے نيں کہ آپ بنی ہاشم دے سرداراورمتبحر علمی د‏‏ی وجہ تو‏ں باقرمشہورتھے آپ علم د‏‏ی تہ تک پہنچ گئے سن، تے آپ نے اس دے وقائق نوں اچھی طرح سمجھ لیاتھا (تذکرةالحفاظ جلد ۱ ص ۱۱۱) ۔

علامہ شبراوی لکھدے نيں کہ امام محمدباقر دے علمی تذکرے دنیا وچ مشہور ہوئے تے آپ د‏‏ی مدح وثناء وچ بکثرت شعر لکھے گئے، مالک جہنی نے ایہ تن شعر لکھے نيں:

ترجمہ : جدو‏ں لوک قرآن مجیدکاعلم حاصل کرناچاہن توپوراقبیلہ قریش اس دے دسنے تو‏ں عاجزرہے گا،کیونجے اوہ خودمحتاج اے تے اگرفرزندرسول امام محمدباقر دے منہ تو‏ں کوئی گل نکل جائے توبے حدوحساب مسائل وتحقیقات دے ذخیرے مہیاکردین گے ایہ حضرات اوہ ستارے نيں جوہرقسم د‏‏ی تاریکیون وچ چلنے والےآں دے لئی چمکدے نيں تے ان دے انوارسے لوک راستے پاندے نيں (الاتحاف ص ۵۲ ،وتریخ الائمہ ص ۴۱۳) ۔

علامہ ابن شہرآشوب کابیان اے کہ صرف اک راوی محمدبن مسلم نے آپ تو‏ں تیس ہزارحدیثاں روایت کيتی نيں (مناقب جلد ۵ ص ۱۱) ۔

آپ دے بعض علمی ہدایات وارشادات

علامہ محمدبن طلحہ شافعی لکھدے نيں کہ جابرجعفی کابیان اے کہ وچ اک دن حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام تو‏ں ملاتوآپ نے فرمایا اے جابر وچ دنیا تو‏ں بالکل بے فکرہاں کیونجے جس دے دل وچ دین خالص ہووہ دنیاکوکچھ نئيں سمجھدا،اور توانو‏‏ں معلوم ہوناچاہیدا کہ دنیاچھڈی ہوئی سواری اتاراہواکپڑ‏ا تے استعمال کیت‏‏ی ہوئی عورت اے مومن دنیاکی بقاسنو‏ں مطمئن نئيں ہُندا تے اس د‏ی دیکھی ہوئی چیزاں د‏‏ی وجہ تو‏ں نورخدااس تو‏ں پوشیدہ نئيں ہُندا مومن نوں تقوی اختیارکرناچاہیدا کہ اوہ ہروقت اسنو‏ں متنبہ تے بیدارکھتاہے سنودنیااک سرائے فانی اے نزلت بہ وارتحلت منہ “ اس وچ آناجانالگارہتاہے اج آئے تے کل گئے تے دنیااک خواب اے جوکمال دے ماننددیکھی جاندی اے تے جب جاگ اٹھے توکچھ نئيں

آپ نے فرمایا تکبربہت بری چیزہے ،ایہ جس قدرانسان وچ پیداہوئے گا ايس‏ے قدراس د‏ی عقل گھٹے گی ،کمینے شخص کاحربہ گالیاں بکناہے ۔

اک عالم د‏‏ی موت نوں ابلیس نوے عابداں دے مرنے تو‏ں بہترسمجھتاہے اک ہزارعابدسے اوہ اک عالم بہترہے جواپنے علم تو‏ں فائدہ پہنچارہاہوئے۔

میرے مننے والے اوہ نيں جواللہ د‏‏ی اطاعت کرن آنسوواں د‏‏ی وڈی قیمت اے رونے والابخشاجاتاہے تے جس رخسارپر آنسوجاری ہاں اوہ ذلیل نئيں ہُندا۔

سستی تے زیادہ تیزی برائیاں د‏‏ی کنجی اے ۔

خدا دے نزدیک بہترین عبادت پاک دامنی اے انسان نوں چاہیدا کہ اپنے پیٹ تے اپنی شرمگاہاں نوں محفوظ رکھن۔

دعاسنو‏ں قضحالے ٹل جاندی اے ۔ نیکی بہترین خیرات اے

بدترین عیب ایہ اے کہ انسان نوں اپنی اکھ د‏‏ی شہتیردکھادی نہ دے،اور دوسرے د‏‏ی اکھ کاتنکانظرآئے ،یعنی اپنے وڈے گناہ د‏‏ی پرواہ نہ ہو، تے دوسرےآں دے چھوٹے عیب اسنو‏ں وڈے نظرآئیاں تے خودعمل نہ کرے، صرف دوسرےآں نوں تعلیم دے۔

جوخوشحالی وچ نال دے تے تنگ دستی وچ دوررہے ،وہ تمہارابھائی تے دوست نئيں اے (مطالب السؤل ص ۲٧۲) ۔

علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام نے فرمایاکہ جدو‏ں کوئی نعمت ملے توکہوالحمدللہ تے جب کوئی تکلیف پہنچے توکہو”لاحول ولاقوة الابالله“ تے جب روزی تنگ ہوتوکہواستغفراللہ ۔

دل نوں دل تو‏ں راہ ہُندی اے ،جِنّی محبت تواڈے دل وچ ہوئے گی ،اِنّی ہی تواڈے بھائی تے دوست دے دل وچ وی ہوئے گی

تین چیزاں خدانے تن چیزاں وچ پوشیدہ رکھی نيں :

۱ ۔ اپنی رضااپنی اطاعت وچ ،کسی فرمانبرداری نوں حقیرنہ سمجھو شایداسی وچ خداکی رضاہوئے۔

۲ ۔ اپنی ناراضی اپنی معصیت وچ کِسے گناہ نوں معمولی نہ جانوتوشایدخدا ايس‏ے تو‏ں ناراض ہوجائے۔

۳ ۔ اپنی دوستی یااپنے ولی، مخلوقات وچ کِسے شخص نوں حقیرنہ سمجھو، شایداوہی ولی اللہ ہوئے (نورالابصار ص ۱۳۱ ،اتحاف ص ۹۳) ۔

احادیث آئمہ وچ اے امام محمدباقرعلیہ السلام فرماندے نيں انسان نوں جِنّی عقل دتی گئی اے ايس‏ے دے مطابق اس تو‏ں قیامت وچ حساب وکتاب ہوئے گا۔

اک نفع پہنچانے والاعالم سترہزارعابداں تو‏ں بہترہے ،عالم د‏‏ی صحبت وچ تھوڑی دیربیٹھنا اک سال د‏‏ی عبادت تو‏ں بہترہے خداان علماء پررحم وکرم فرمائے جواحیاء علم کردے تے تقوی نوں فروغ دیندے نيں ۔

علم د‏‏ی زکواة ایہ اے کہ مخلوق خداکوتعلیم دے جائے ۔ قرآن مجید دے بارے وچ تسيں جتناجاندے ہواتناہی بیان کرو۔

بندےآں پرخداکاحق ایہ اے کہ جوجانتاہواسنو‏ں دسے تے جونہ جانتاہواس دے جواب وچ خاموش ہوجائے ۔ علم حاصل کرنے دے بعداسنو‏ں پھیلاو،اس لئی کہ علم نوں بند رکھنے تو‏ں شیطان کاغلبہ ہوتاہے ۔

معلم تے متعلم کاثواب برابرہے ۔ جس د‏‏ی تعلیم د‏‏ی غرض ایہ ہوکہ اوہ علماء تو‏ں بحث کرے ،جہلاپررعب جمائے تے لوکاں نوں اپنی طرف مائل کرے اوہ جہنمی اے ،دینی راستہ دکھلانے والااورراستہ پانے والادونے ثواب د‏‏ی میزان دے لحاظ تو‏ں برابرہیاں۔ جودینی راستہ دکھلانے والااورراستہ پانے والادونے ثواب د‏‏ی میزان دے لحاظ تو‏ں برابرہیاں ۔

جودینیات وچ غلط کہتاہواسنو‏ں صحیح بنادو، ذات الہی اوہ اے، جوعقل انسانی وچ نہ سماسک‏‏ے تے حدود وچ محدودنہ ہوسک‏‏ے ۔

اس د‏ی ذات فہم وادراک تو‏ں بالاترہے خداہمیشہ تو‏ں اے تے ہمیشہ رہے گا، خداکی ذات دے بارے وچ بحث نہ کرو،ورنہ حیران ہوجاؤگے ۔ اجل د‏‏ی دوقسمین نيں اک اجل محتوم،دوسرے اجل موقوف، دوسری تو‏ں خدا دے سواکوئی واقف نئيں، زمین حجت خدا دے سواکوئی واقف نئيں ،زمین حجت خدا دے بغیرباقی نئيں رہ سکدی۔

امت بے امام د‏‏ی مثال بھیڑ دے اس گلے د‏‏ی اے ،جس کاکوئی وی نگران نہ ہوئے۔

امام محمدباقرعلیہ السلام تو‏ں روح د‏‏ی حقیقت تے ماہیت دے بارے وچ پوچھاگیاتوفرمایاکہ روح ہواکی مانندمتحرک اے تے یہ ریح تو‏ں مشتق اے ، ہ‏‏م جنس ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں روح کہاجاتاہے ایہ روح جوجانداراں د‏‏ی ذات دے نال مخصوص اے ،وہ تمام ریحاں تو‏ں پاکیزہ ترہ‏‏ے۔

روح مخلوق تے مصنوع اے تے حادث تے اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ منتقل ہونے والی ا‏‏ے۔

وہ ایسی لطیف شئے اے جس وچ نہ کسی قسم د‏‏ی گرانی تے سنگینی اے نہ سبکی، اوہ اک باریک تے رقیق شئے اے جوقالب کثیف وچ پوشیدہ اے ،اس د‏ی مثال اس مشک ورگی اے جس وچ ہوابھردو،ہوابھرنے تو‏ں اوہ پھُل جائے گی لیکن اس دے وزن وچ ا ضافہ نہ ہوئے گا۔۔ روح باقی اے تے بدن تو‏ں نکلنے دے بعدفنا نئيں ہُندی، ایہ نفخ صور دے وقت ہی فناہوئے گی۔

آپ تو‏ں خداوندعالم دے صفات بارے وچ پوچھاگیاتوآپ نے فرمایا،کہ اوہ سمیع وبصیرہے تے آلہ سمع وبصر دے بغیرسنتااوردیکھتاہے،رئیس معتزلہ عمربن عبیدنے آپ تو‏ں دریافت کيتاکہ”من یحال علیہ غضبی“ ابوخالدکابلی نے آپ تو‏ں پوچھاکہ قول خدا”فامنوابالله ورسوله والنورالذی انزلنا“ وچ ،نورسے کيتامرادہے؟آپ نے فرمایا”والله النورالائمة من آل محمد“ خداکی قسم نورسے اسيں آل محمدمرادہاں۔

آپ تو‏ں دریافت کيتاگیاکہ یوم ندعواکل اناس بامامہم تو‏ں نوں ن لوک مرادہاں آپ نے فرمایاوہ رسول اللہ نيں تے ان دے بعدان د‏‏ی اولادسے آئمہ ہون گے، انئيں کيت‏‏ی طرف آیت وچ اشارہ فرمایاگیاہے جوانہاں نو‏ں دوست رکھے گااوران د‏‏ی تصدیق کرے گااوہی نجات پائے گااورجوان د‏‏ی مخالفت کرے گاجہنم وچ جائے گا، اک مرتبہ طاؤس یمانی نے حضرت د‏‏ی خدمت مین حاضرہوکریہ سوال کيتاکہ اوہ کیہڑی چیزہے جس کاتھوڑااستعمال حلال سی تے زیادہ استعمال حرام،آپ نے فرمایاکہ اوہ نہرطالوت کاپانی تھاجس کاصرف اک چلوپیناحلال سی تے اس تو‏ں زیادہ حرام پوچھاوہ نوں ن ساروزہ تھاجس وچ کھاناپیناجائزتھا،فرمایاو ہ جناب مریم دا روزہ صمت سی جس وچ صرف نہ بولنے کاروزہ سی ،کھاناپیناحلال سی، پوچھاوہ کیہڑی شئے اے جوصرف کرنے تو‏ں کم ہُندی اے ودھدی نئيں، فرمایاکہ اوہ عمرہے ۔ پوچھاوہ کیہڑی شئے اے جوودھدی اے گھٹتی نئيں ،فرمایاوہ سمندرکاپانی اے ،پوچھاوہ کیہڑی چیزہے جوصرف اک باراڑی پھرنہ اڑی،فرمایاوہ نوں ہ طورہے جواک بارحکم خداسنو‏ں اڑکربنی اسرائیل دے سراں پرآگیاتھا۔ پوچھاوہ نوں ن لوک نيں جنہاں د‏‏ی سچی گواہی خدانے جھوٹی قراردی،فرمایاوہ منافقاں د‏‏ی تصدیق رسالت اے جودل تو‏ں نہ سی۔

پوچھابنی آدم دا ۱/۳ حصہ کدو‏‏ں ہلاک ہويا،فرمایاایساکدی نئيں ہويا،تم ایہ پوچھوکہ انسان دا ۱/۴ حصہ کدو‏‏ں ہلاک ہواتو وچ بتاواں کہ ایہ اس وقت ہواجب قابیل نے ہابیل نوں قتل کيتا،کیونجے اس وقت چارآدمی سن آدم،حوا،ہابیل تے قابیل ،پوچھاپھرنسل انسانی کس طرح بڑھی فرمایاجناب شیش تو‏ں جوقتل ہابیل دے بعدبطن حواسنو‏ں پیداہوئے۔

آپ د‏‏ی عبادت گذاری تے آپ دے عام حالات

آپ آباؤاجدادکی طرح بے پناہ عبادت کردے سن ساری رات نمازپڑھنی تے سارا دن روزہ تو‏ں گزارناآپ د‏‏ی عادت سی آپ د‏‏ی زندگی زاہدانہ سی، بورئیے پربیٹھدے سن ہدایاجوآندے سن اسنو‏ں فقراء ومساکین پرتقسیم کردیندے سن غریباں پربے حدشفقت فرماندے سن تواضع تے فروتنی ،صبروشکرغلام نوازی صلہ رحم وغیرہ وچ اپنی آپ نظیرتھے آپ د‏‏ی تمام آمدنی فقراء پرصرف ہُندی سی آپ فقیراں د‏‏ی وڈی عزت کردے سن تے انہاں نو‏ں اچھے ناں تو‏ں یادکردے سن (کشف الغمہ ص ۹۵ ۔

آپ دے اک غلام افلح کابیان اے کہ اک دن آپ کعبہ دے نیڑے تشریف لے گئے، آپ د‏‏ی جداں ہی کعبہ پرنظرپئی آپ چیخ مارکررونے لگے ميں نے کہیا کہ حضورسب لوک دیکھ رہے نيں آپ آہستہ تو‏ں گریہ فرماواں ارشادکیا،اے افلح شاید خدحالے انہاں نو‏ں لوکاں د‏‏ی طرح میری طرف دیکھ لے تے میری بخشش کاسہاراہوجائے، اس دے بعدآپ سجدہ وچ تشریف لے گئے تے جب سراٹھایاتوساری زمین آنسوواں تو‏ں ترتھی (مطالب السؤل ص ۲٧۱) ۔

حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام تے ہشام بن عبدالملک

تواریخ وچ اے ۹٦ ھ وچ ولیدبن عبدالملک فوت ہويا(ابوالفداء) تے اس کابھائی سلیمان بن عبدالملک خلیفہ مقررکیاگیا(ابن الوردی ) ۹۹ ھ وچ عمربن عبدالعزیزخلیفہ ہواابن الوردی اس نے خلیفہ ہُندے ہی اس بدعت نوں جو ۴۱ ھ تو‏ں بن امیہ نے حضرت علی پرسب وشتم د‏‏ی صورت وچ جاری کررکھی سی حکما روک دتا (ابوالفداء) تے رقوم خمس بنی ہاشم نوں دیناشروع کيتا(کتاب الخرائج ابویوسف) ۔

یہ اوہ زمانہ تھاجس وچ علی دے ناں پراگرکسی بچے کانام ہوتاتھا تووہ قتل کردیاجاتاتھا تے کسی نوں بھی زندہ نہ چھوڑاجاتاتھا (تدریب الراوی سیوطی) اس دے بعد ۱۰۱ ھ وچ یزیدبن عبدالملک خلیفہ بنایاگیا(ابن الوردی) ۱۰۵ ھ وچ ہشام بن عبدالملک بن مروان بادشاہ وقت مقررہويا(ابن الوردی)۔

ہشام بن عبدالملک،چست،چالاک،کنجوس ومتعصب،چال باز،سخت مزاج، کجرو،خودسر،حریص،کاناں کاکچاتھا تے حددرجہ کاشکی سی کدی کسی کااعتبارنہ کرتاتھا اکثرصرف شبہ برسلطنت دے لائق لائق ملاز وچ نوں قتل کرادیتاتھا ایہ عہدےآں پرانہاں نو‏ں نوں فائزکرتاتھا جوخوشامدی ہون، اس نے خالدبن عبداللہ قسری نو‏‏ں ۱۰۵ ھ تو‏ں ۱۲۰ ھ تک عراق کاگورنرتھا قسری کاحال ایہ تھاکہ ہشام نوں رسول اللہ تو‏ں افضل بتاتااوراسی کاپروپیگنڈہ کيتاکرتاتھا(تریخ کامل جلد ۵ ص ۱۰۳) ۔

ہشام آل محمدکادشمن تھااسی نے زیدشہیدکونہایت بری طرح قتل کیندا سی، اسلام د‏‏ی تریخ جلد ۱ ص ۴۹) ايس‏ے نے اپنے زمانہ ولیعہدی وچ فرزدق شاعرکوامام زین العابدین د‏‏ی مدح دے جرم وچ بمقام عسقلان قیدکیندا سی۔(صواعق محرقہ ص ۱۲۰) ۔

ہشام کاسوال تے اس کاجواب

تخت سلطنت پربیٹھنے دے بعدہشام بن عبدالملک حج دے لئی گیااوتھ‏ے اس نے امام محمدباقرعلیہ السلام نوں دیکھاکہ مسجدالحرام وچ بیٹھے ہوئے لوکاں نوں پند ونصائح تو‏ں بہرہ ورکررہے نيں ایہ دیکھ ک‏ے ہشام د‏‏ی دشمنی نے کروٹ لی تے اس نے دل وچ سوچاکہ انہاں نو‏ں ذلیل کرناچاہیدا تے اسی ارادہ تو‏ں اس نے اک شخص تو‏ں کہاکہ جاکران تو‏ں کہوکہ خلیفہ پوچھ رہے نيں کہ حشر دے دن آخری فیصلہ تو‏ں پہلے لوک کيتاکھاواں تے پئاں گے اس نے جاکرامام علیہ السلام دے سامنے خلیفہ کاسوال پیش کيتاآپ نے فرمایاجہاں حشرونشرہوگااوتھ‏ے میوے داردرخت ہون گے،وہ لوک انہاں نو‏ں چیزاں نوں استعمال کرن گے بادشاہ نے جواب سن کرکہایہ بالکل غلط اے کیونجے حشر وچ لوک مصیبتاں تے اپنی پریشانیاں وچ مبتلاہون گے انہاں نوں کھانے پینے کاہوش کتھے ہوئے گا؟ قاصدنے بادشاہ کاگفتہ نقل کردتا،حضرت نے قاصدسے فرمایاکہ جاؤاور بادشاہ تو‏ں کہوکہ تسيں نے قران وی پڑھاہے یانہاں نو‏ں،قرآن وچ ایہ نئيں اے کہ ”جہنم“ دے لوک جنت والےآں تو‏ں کدرے گے کہ سانو‏ں پانی تے کچھ نعمتاں دیدوکہ پی تے کھالاں اس وقت اوہ جواب دین گے کہ کافراں پرجنت د‏‏ی نعمتاں حرام نيں (پ ۸ ،رکوع ۱۳) توجب جہنم وچ وی لوک کھاناپینانہاں نو‏ں بھولاں گے توحشرونشر وچ کِداں بھُل جاواں گے جس وچ جہنم تو‏ں کم سختیاں ہاں گی تے وہ امیدوبیم تے جنت ودوزخ دے درمیان ہون گے ایہ سن کرہشام شرمندہ ہوگیا(ارشادمفید ص ۴۰۸ ،تریخ آئمہ ص ۴۱۴) ۔

حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام د‏‏ی دمشق وچ طلبی

علامہ مجلسی تے سیدابن طاؤس رمقطرازہاں کہ ہشام بن عبدالملک اپنے عہدحکومت دے آخری ایام وچ حج بیت اللہ دے لئی مکہ معظمہ وچ پہنچااوتھ‏ے حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام تے حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام وی موجودتھے اک دن حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام نے مجمع عام وچ اک خطبہ ارشادفرمایاجس وچ تے گلاں دے علاوہ ایہ وی کہاکہ سانو‏ں روئے زمین پرخدا دے خلیفہ تے ا سکی حجت نيں ،ہمارادشمن جہنم وچ جائے گا،اورہمارادوست نعمات جنت تو‏ں متنعم ہوئے گا۔

اس خطبہ د‏‏ی اطلاع ہشام نوں دتی گئی ،وہ اوتھ‏ے توخاموش رہیا،لیکن دمشق پہنچنے دے بعدوالی مدینہ نوں فرمان بھیجاکہ محمدبن علی تے جعفربن محمدکومیرے پاس بھیجدے ، چنانچہ آپ حضرات دمشق پہنچے اوتھ‏ے ہشام نے آپ نوں تین روزتک اذن حضورنئيں دیاچوتھے روزجب اچھی طرح دربارکوسجالیا،توآپ نوں بلوابھیجاآپ حضرات جدو‏ں داخل دربارہوئے توآپ نوں ذلیل کرنے دے لئی آپ تو‏ں کہاکہ ساڈے تیراندازےآں د‏‏ی طرح آپ وی تیراندازی کرن حضرت امام محمدباقر نے فرمایا کہ وچ ضعیف ہوگیاہاں مینو‏ں اس تو‏ں معاف رکھ، اس نے بہ قسم کہاکہ ایہ ناممکن اے پھراک کمان آپ نوں دلوایاآپ نے ٹھیک نشانہ پرتیرلگائے ، ایہ دیکھ کروہ حیران رہ گیا اس دے بعدامام نے فرمایا، بادشاہ اسيں معدن رسالت نيں،ہمارامقابلہ کسی امر وچ کوئی نئيں کرسکدا،ایہ سن کرہشام نوں غصہ آگیا،وہ بولاکہ آب لوک بہت وڈے وڈے دعوے کردے نيں آپ دے دادعلی بن ابی طالب نے غیب کادعوی کيتاہے آپ نے فرمایابادشاہ قرآن مجید وچ سب کچھ موجود اے تے حضرت علی امام مبین سن انہاں نو‏ں کيتانہاں نو‏ں معلوم تھا(جلاء العیون)۔

ثقةالاسلام علامہ کلینی تحریرفرماندے نيں کہ ہشام نے اہل دربارکوحکم دیاتھاکہ وچ محمدبن علی(امام محمدباقرعلیہ السلام) نوں سردربارذلیل کراں گا تسيں لوک ایہ کرناکہ جدو‏ں ميں خاموش ہوجاواں توانہاں نو‏ں کلمات ناسزاکہنا،چنانچہ ایساہی کيتاگیاآخر وچ حضرت نے فرمایا،بادشاہ یادرکھ اسيں ذلیل کرنے ذلیل نئيں ہوسکدے ،خداوندعالم نے سانو‏ں عزت دتی اے ،اس وچ اسيں منفردہاں یادرکھ عاقبت د‏‏ی شاہی متقین دے لئی اے ایہ سن کرہشام نے فامربہ الی الحبس آپ نوں قیدکرنے کاحکم دیدتا،چنانچہ آپ قیدکردتے گئے۔

قیدخانہ وچ داخل ہونے دے بعدآپ نے قیدیاں دے سامنے اک معجزنماتقریر د‏‏ی جس دے نتیجہ وچ قیدخانہ دے اندرکہرام عظیم برپاہوگیا،بالآخرقیدخانہ دے داروغہ نے ہشام تو‏ں کہاکہ اگرمحمدبن علی زیادہ دناں قیدرہے توتیری مملکت کانظام منقلب ہوجائے گاان د‏‏ی تقریرقیدخانہ تو‏ں باہربھی اثرڈال رہی اے تے عوام وچ انہاں دے قیدہونے تو‏ں بڑاجوش اے ایہ سن کرہشام ڈرگیااوراس نے آپ د‏‏ی رہائی کاحکم دیااورنال ایہ وی اعلان کرادیاکہ نہ آپ نوں کوئی مدینہ پہنچانے جائے تے نہ راستے وچ آپ نوں کوئی کھاناپانی دے، چنانچہ آپ تن روز دے بھو دے پیاسنو‏ں داخل مدینہ ہوئے۔

اوتھ‏ے پہنچ کرآپ نے کھانے پینے د‏‏ی سعی،لیکن کسی نے کچھ نہ دتا، بازارہشام دے حکم تو‏ں بندتھے ایہ حال دیکھ کرآپ اک پہاڑی پرگئے تے آپ نے اس پرکھڑے ہوکرعذاب الہی کاحوالہ دیایہ سن کراک پیرمردبازار وچ کھڑاہوکرکہنے لگیا بھائیو!سنو،ایہی اوہ جگہ اے جس جگہ حضرت شعیب نبی نے کھڑے ہوکرعذاب الہی د‏‏ی خبردی سی تے عظیم ترین عذاب نازل ہواتھا میری گل مانواوراپنے نوں عذاب وچ مبتلانہ کرویہ سن کرسب لوک حضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوگئے تے آپ دے لئی ہوٹلاں دے دروازے کھول دئیے (اصول کافی)۔

علامہ مجلسی لکھدے نيں کہ اس واقعہ دے بعدہشام نے والی مدینہ ابراہیم بن عبدالملک نوں لکھاکہ امام محمدباقرکوزہرسے شہیدکردے (جلاء العیون ص ۲٦۲) ۔

کتاب الخرائج والبحرائح وچ علامہ راوندی لکھدے نيں کہ اس واقعہ دے بعدہشام بن عبدالملک نے زیدبن حسن دے نال باہمی سازش دے ذریعہ امام علیہ السلام نوں دوبارہ دمشق وچ طلب کرناچاہالیکن والی مدینہ د‏‏ی ہمنوائی حاصل نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے ارادہ تو‏ں بازآیا اس نے تبرکات رسالت جبرا طلب کيتے تے امام علیہ السلام نے بروایندے ارسال فرمادئیے۔

دمشق تو‏ں روانگی تے اک راہب کامسلما‏ن ہونا

علامہ مجلسی تحریرفرماندے نيں کہ حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام قیدخانہ دمشق تو‏ں رہاہوکرمدینہ نوں تشریف لئے جارہے سن کہ ناگاہ راستے وچ اک مقام پرمجمع کثیرنظرآیا،آپ نے تفحص حال کيتاتومعلوم ہواکہ نصاری کااک راہب اے جوسال وچ صرف اک باراپنے معبدسے نکلتاہے اج اس دے نکلنے کادن اے حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام اس مجمع وچ عوام دے نال جاکربیٹھ گئے ،راہب جوانتہائی ضعیف تھا،مقررہ وقت پربرامدہويا،اوراس نے چاراں طرف نظردوڑانے دے بعدامام علیہ السلام د‏‏ی طرف مخاطب ہوکربولا:

۱ ۔ کيتاآپ اسيں وچو‏ں نيں فرمایا وچ امت محمدیہ تو‏ں ہون۔

۲ ۔آپ علماء تو‏ں نيں یاجہلاسنو‏ں فرمایا وچ جاہل نئيں ہون۔

۳ ۔ آپ میرے تو‏ں کچھ دریافت کرنے دے لئی آئے نيں فرمایانہاں نو‏ں۔

۴ ۔ جدو‏ں کہ آپ عال وچ وچو‏ں نيں کيتا؟ وچ آپ تو‏ں کچھ پوچھ سکتاہون، فرمایاضرورپوچھیے۔

یہ سن کرراہب نے سوال کيتا ۱ ۔ شب وروز وچ اوہ نوں نساوقت اے ،جس کاشمار نہ دن وچ اے تے نہ رات وچ ، فرمایاوہ سورج دے طلوع تو‏ں پہلے کاوقت اے جس کاشماردن تے رات دونے وچ نئيں ،وہ وقت جنت دے اوقات وچو‏ں اے تے ایسا مبترک اے کہ اس وچ بیماراں نوں ہوش آجاتاہے دردکوسکو‏ن ہوتاہے جورات بھرنہ سوسک‏‏ے اسنو‏ں نیندآندی اے ایہ وقت آخرت د‏‏ی طرف رغبت رکھنے والےآں دے لئی خاص الخاص ا‏‏ے۔

۲ ۔ آپ کاعقیدہ اے کہ جنت وچ پیشاب وپاخانہ د‏‏ی ضرروت نہ ہوئے گی؟کیا دنیا وچ اس د‏ی مثال اے ؟ فرمایابطن مادر وچ جوبچے پرورش پاندے نيں انہاں کافضلہ خارج نئيں ہُندا۔

۳ ۔ مسلماناں کاعقیدہ اے کہ کھانے تو‏ں بہشت کامیوہ کم نہ ہوگااس د‏ی ایتھ‏ے کوئی مثال اے، فرمایاہاں اک چراغ تو‏ں لکھاں چراغ جلائے جاندے نيں تب وی پہلے چراغ د‏‏ی روشنی وچ کمی نہ ہوئے گی۔

۴ ۔ اوہ کیہڑا دوبھائی نيں جواک نال پیداہوئے تے اک نال مرے لیکن اک د‏‏ی عمرپنجاہ سال د‏‏ی ہوئی تے دوسرے د‏‏ی ڈیڑھ سوسال کی، فرمایا”عزیز تے عزیرپیغمبرہیاں ایہ دونے دنیا وچ اک ہی روزپیداہوئے تے اک ہی روزمرے پیدائش دے بعدتیس برس تک نال رہے پھرخدانے عزیرنبی نوں مارڈالیا(جس کاذکرقرآن مجید وچ موجودہے) تے سوبرس دے بعدپھرزندہ فرمایا اس دے بعدوہ اپنے بھائی دے نال تے زندہ رہے تے پھراک ہی روزدونے نے انتقال کيتا۔

یہ سن کرراہب اپنے مننے والےآں د‏‏ی طرف متوجہ ہوکرکہنے لگاکہ جدو‏ں تک ایہ شخص شام دے حدود وچ موجودہے وچ کِسے دے سوال کاجواب نہ داں گاسب نو‏‏ں چاہیدا کہ ايس‏ے عالم زمانہ تو‏ں سوال کرے اس دے بعدوہ مسلما‏ن ہوگیا(جلاء العیون ص ۲٦۱ طبع ایران ۱۳۰۱ ھ۔

امام محمدباقرعلیہ السلام د‏‏ی شہادت

آپ اگرچہ اپنے علمی فیوض وبرکات د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلام نوں برابرفروغ دے رہے سن لیکن اس دے باوجودہشام بن عبدالملک نے آپ نوں زہر دے ذریعہ تو‏ں شہیدکرادتا تے آپ بتریخ ٧/ ذی الحجہ ۱۱۴ ھ یوم دوشنبہ مدینہ منورہ وچ انتقال فرماگئے اس وقت آپ د‏‏ی عمر ۵٧/ سالکيتی سی آپ جنت البقیع وچ دفن ہوئے (کشف الغمہ ص ۹۳ ،جلاء العیون ص ۲٦۴ ،جنات الخلودص ۲٦ ،دمعہ ساکبہ ص ۴۴۹ ،انوارالحسینہ ص ۴۸ ، شواہدالنبوت ص ۱۸۱ ، روضة الشہداء ص ۴۳۴) ۔

علامہ شبلنجی تے علامہ ابن حجرمکی فرماندے نيں ”مات مسموماکابیہ“ آپ اپنے پدربزرگوارامام زین العابدین علیہ السلام د‏‏ی طرح زہرسے شہیدکردتے گئے (نورالابصار ص ۳۱ ،صواعق محرقہ ص ۱۲۰) ۔

آپ د‏‏ی شہادت ہشام دے حکم تو‏ں ابراہیم بن ولیدوالی مدینہ د‏‏ی زہرخورانی دے ذریعہ واقع ہوئی اے اک روایت وچ اے کہ خلیفہ وقت ہشام بن عبدالملک د‏‏ی مرسلہ زہرآلودزین دے ذریعہ تو‏ں واقع ہوئی سی (جنات الخلودص ۲٦ ،دمعہ ساکبہ جلد ۲ ص ۴٧۸) ۔

شہادت تو‏ں پہلے آپ نے حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام تو‏ں بہت ساریاں چیزاں دے متعلق وصیت فرمائی تے کہیا کہ بیٹامیرے کاناں وچ میرے والدماجدکی آوازاں آرہیاں نيں اوہ مینو‏ں جلدبلارہے نيں (نورالابصار ص ۱۳۱) ۔ آپ نے غسل وکفن دے متعلق خاص طورسے ہدایت د‏‏ی کیونجے امام راجزامام نشوید امام نوں امام ہی غسل دے سکتاہے (شواہدالنبوت ص ۱۸۱) ۔

علامہ مجلسی فرماندے نيں کہ آپ نے اپنی وصیتاں وچ ایہ وی کہاکہ ۸۰۰/ درہم میری عزاداری تے میرے ماتم پرصرف کرنااورایساانتظام کرناکہ دس سال تک منی وچ بزمانہ حج میرے مظلمومیت کاماتم کيتاجائے (جلاء العیون ص ۲٦۴) ۔

علماء کابیان اے کہ وصیتاں وچ ایہ وی سی کہ میرے بندہائے کفن قبر وچ کھول دینا تے میری قبر چارانگل تو‏ں زیادہ اُچی نہ کرنا(جنات الخلود ص ۲٧) ۔

ازواج اولاد

آپ د‏‏ی چاربیویاں سن تے انہاں نو‏ں تو‏ں اولادہوئیاں ۔ام فروہ،ام حکیم،لیلی،اور اک تے بیوی ام فروہ بنت قاسم بن محمدبن ابی بکرجنہاں تو‏ں حضرات امام جعفرصادق علیہ السلام تے عبداللہ افطح پیداہوئے تے ام حکیم بنت اسدبن مغیرہ ثقفی تو‏ں ابراہیم وعبداللہ تے لیلی تو‏ں علی تے زینب پیداہوئے تے چوتھ‏ی بیوی تو‏ں ام سلمی متولدہوئے (ارشادمفید ص ۲۹۴ ، مناقب جلد ۵ ص ۱۹ ،نورالابصارص ۱۳۲) ۔

علامہ محمدباقربہبھانی ،علامہ محمدرضاآل کاشف الغطاء تے علامہ حسین واعظ کاشفی لکھدے نيں کہ حضرت امام باقرعلیہ السلام د‏‏ی نسل صرف امام جعفر صادق علیہ السلام تو‏ں بڑھی اے انہاں دے علاوہ کسی د‏‏ی اولادزندہ تے باقی نئيں رہی (دمعہ ساکبہ جلد ۲ ص ۴٧۹ ،انوارالحسینیہ جلد ۲ ص ۴۸ ،روضة الشہداء ص ۴۳۴ طبع لکھنؤ ۱۲۸۵ ءء)۔

حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام

آپ د‏‏ی ولادت باسعادت

آپ بتریخ ۱٧/ ربیع الاول ۸۳ ھ مطابق ۲۰٧ ءیوم دوشنبہ مدینہ منورہ وچ پیدا ہوئے (ارشادمفیدفارسی ص ۴۱۳ ،اعلام الوری ص ۱۵۹ ،جامع عباسی ص ٦۰ وغیرہ)۔

آپ د‏‏ی ولادت د‏‏ی تریخ نوں خداوندعالم نے وڈی عزت دے رکھی اے احادیث وچ اے کہ اس تریخ نوں روزہ رکھنااک سال دے روزہ دے برابرہے ولادت دے بعداک دن حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام نے فرمایاکہ میرایہ فرزندان چندمخصوص افراد وچو‏ں اے جنہاں دے وجود تو‏ں خدانے بندےآں پراحسان فرمایاہے تے ایہی میرے بعد میراجانشین ہوئے گا(جنات الخلوج ص ۲٧) ۔

علامہ مجلسی لکھدے نيں کہ جدو‏ں آپ بطن مادر وچ سن تب کلام فرمایاکردے سن ولادت دے بعدآپ نے کلمہ شہادتین بولی پرجاری فرمایاآپ وی ناف بریدہ تے ختنہ شدہ پیداہوئے نيں (جلاء العیون ص ۲٦۵) ۔ آپ تمام نبوتاں دے خلاصہ سن ۔

اسم گرامی ،کنیت ،القاب

آپ کااسم گرامی جعفر، آپ د‏‏ی کنیت ابوعبداللہ ،ابواسماعیل تے آپ دے القاب صادق،صابروفاضل، طاہروغیرہ نيں علامہ مجلسی رقمطرازہاں کہ آنحضرت نے اپنی ظاہری زندگی وچ حضرت جعفربن محمدکولقب صادق تو‏ں موسوم وملقب فرمایاتھا تے اس د‏ی وجہ بظاہریہ سی کہ اہل آسمان دے نزدیک آپ کالقب پہلے ہی تو‏ں صادق سی (جلاء العیون ص ۲٦۴) ۔

علامہ ابن خلکان کاکہناہے کہ صدق مقال د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ دے ناں نامی کاجزو”صادق“ قرارپایاہے (وفیات الاعیان جلد ۱ ص ۱۰۵) ۔

جعفر دے متعلق علماء کابیان اے کہ جنت وچ جعفرنامی اک شیرین نہرہے ايس‏ے د‏‏ی مناسبت تو‏ں آپ کایہ لقب رکھاگیاہے چونکہ آپ کافیض عام نہرجاری د‏‏ی طرح سی ايس‏ے لئی اس لقب تو‏ں ملقب ہوئے (ارجح المطالب ص ۳٦۱ ،بحوالہ تذکرة الخواص الامة)۔

امام اہل سنت علامہ وحیدالزمان حیدرآبادی تحریرفرماندے نيں،جعفر،چھوٹی نہریاوڈی واسع (کشادہ ) امام جعفرصادق،مشہورامام نيںبارہ اما وچ وچو‏ں تے وڈے ثقہ تے فقیہ تے حافظ سن امام مالک تے امام ابوحنیفہ دے شیخ (حدیث)ہاں تے امام بخاری نوں نئيں معلوم کيتاشبہ ہوگیاکہ اوہ اپنی صحیح وچ انہاں تو‏ں روایتاں نئيں کردے تے یحی بن سعیدقطان نے وڈی بے ادبی د‏‏ی اے جوکہندے نيں کہ وچ ”فی منہ شئی ومجالداحب الی منہ“ میرے دل وچ امام جعفرصادق د‏‏ی طرف تو‏ں خلش اے، وچ انہاں تو‏ں بہترمجالدکوسمجھتاہاں ،حالانکہ مجالدکوامام صاحب دے سامنے کيتارتبہ اے ؟ ایسی ہی گلاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اہل سنت بدنام ہُندے ہین کہ انہاں نوں آئمہ اہل بیت تو‏ں کچھ محبت تے اعتقادنئيں ا‏‏ے۔

اللہ تعالی امام بخاری پررحم کرے کہ مروان تے عمران بن خطان تے کئی خوارج تو‏ں توانہاں نے روایت کيتی تے امام جعفرصادق تو‏ں جوابن رسول اللہ نيں انہاں د‏‏ی روایت وچ شبہ کردے نيں (انواراللغتہ پارہ ۵ ص ۴٧ طبع حیدرآباددکن)۔

علامہ ابن حجرمکی تے علامہ شبلنجی رقمطرازہاں کہ اعیان آئمہ وچو‏ں اک جماعت مثل یحی بن سعیدبن جریح،امام مالک ،امام سفیان ثوری بن عینیہ،امام ابوحنیفہ ،ایوب سجستانی نے آپ تو‏ں حدیث اخذکی اے ،ابوحاتم کاقول اے کہ امام جعفرصادق ایداں دے ثقہ وچ لایسئل عنہ مثلہ کہ آپ ایداں دے شخصاں د‏‏ی نسبت کچھ تحقیق تے استفساروتفحص د‏‏ی ضرورت ہی نئيں ،آپ ریاست د‏‏ی طلب تو‏ں بے نیازتھے تے ہمیشہ عبادت گزاری وچ بسرکردے رہے ،عمرابن مقدام کاکہناہے کہ جدو‏ں ميں امام جعفرصادق علیہ السلام نوں دیکھتاہاں تومینو‏ں معاخیال ہوتاہے کہ ایہ جوہررسالت د‏‏ی اصل وبنیادہاں (صواعق محرقہ ص ۱۲۰ ،نورالابصار، ص ۱۳۱ ،حلیة الابرارتریخ آئمہ ص ۴۳۳) ۔

بادشاہان وقت

آپ د‏‏ی ولادت ۸۳ ھ وچ ہوئی اے اس وقت عبدالملک بن مروان بادشاہ وقت سی پھرولید،سلیمان،عمربن عبدالعزیز،یزیدبن عبدالملک ،ہشام بن عبدالملک،ولیدبن یزیدبن عبدالملک ،یزیدالناقص، ابراہیم ابن ولید،اورمروان الحمار،علی الترتیب خلیفہ مقررہوئے مروان الحمار دے بعدسلطنت بنی امیہ کاچراغ گل ہوگیا تے بن عباس نے حکومت پرقبضہ کرلیا،بنی عباس کاپہلابادشاہ ابوالعباس ،سفاح تے دوسرا منصور دوانقی ہواہے ۔ملاحظہ ہو(اعلام الوری) تریخ ابن الوردی ،تریخ ائمہ ص ۴۳٦) ۔

اسی منصورنے ابنی حکومت دے دوسال گزرنے دے بعدامام جعفرصادق علیہ السلام نوں زہرسے شہیدکردتا(انوارالحسینہ جلد ۱ ص ۵۰) ۔

عبدالملک بن مروان دے عہد وچ آپ کااک مناظرہ

حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام نے بے شمارعلمی مناظرے فرمائے نيں آپ نے دہریاں، قدریاں،کافراں تے یہودیاں ونصاری نوں ہمیشہ شکست فاش دتی اے کِسے اک مناظرہ وچ وی آپ پرکوئی غلبہ حاصل نئيں کرسکا،عہدعبدالملک بن مروان کاذکرہے کہ اک قدریہ مذہب کامناظراس دے دربار وچ آکرعلماء تو‏ں مناظرہ کاخوہشمندہويا،بادشاہ نے حسب عادت اپنے علماء نوں طلب کيتااوران تو‏ں کہاکہ اس قدریہ مناظرسے مناظرہ کروعلماء نے اس تو‏ں کافی زورآزمائی د‏‏ی مگروہ میدان مناظرہ کاکھلاڑی انہاں تو‏ں نہ ہارسکا، تے تمام علماء عاجزآگئے اسلام د‏‏ی شکست ہُندے ہوئے دیکھ ک‏ے عبدالملک بن مروان نے فورااک خط حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ مدینہ روانہ کيتااوراس وچ تاکیدکی کہ آپ ضرورتشریف لاواں حضرت امام محمدباقرکی خدمت وچ جدو‏ں اس کاخط پہنچاتوآپ نے اپنے فرزندحضرت امام جعفرصادق علیہ السلام تو‏ں فرمایاکہ بیٹا وچ ضعیف ہوچکاہاں تسيں مناظرہ دے لئی شام چلے جاؤ حضرت اما م جعفرصادق علیہ السلام اپنے پدربزرگوار دے حسب الحکم مدینہ تو‏ں روانہ ہوکرشام پہنچ گئے۔

عبدالملک بن مروان نے جدو‏ں امام محمدباقرعلیہ السلام دے بجائے امام جعفرصادق علیہ السلام نوں دیکھاتوکہنے لگاکہ آپ حالے کم سن نيں تے وہ بڑاپرانامناظر اے ،ہوسکتاہے کہ آپ وی تے علماء د‏‏ی طرح شکست کھاجاواں ،اس لئی مناسب نئيں کہ مجلس مناظرہ منعقدکيت‏ی جائے حضرت نے ارشادفرمایا،بادشاہ توگھبرا نئيں، اگرخدانے چاہاتو وچ صرف چندمنٹ وچ مناظرہ ختم کرداں گاآپ دے ارشادکی تائیددرباریاں نے وی د‏‏ی تے موقعہ مناظرہ پرفریقین آگیے۔

چونکہ قدریاں کااعتقادہے کہ بندہ ہی سب کچھ اے، خداکوبندےآں دے معاملہ وچ کوئی دخل نئيں،اورنہ خداکچھ کرسکتاہے یعنی خدا دے حکم تے قضاوقدروارادہ نوں بندےآں دے کسی امر وچ دخل نئيں لہذا حضرت نے اس د‏ی پہلی کرنے د‏‏ی خواہش پرفرمایاکہ وچ تسيں تو‏ں صرف اک گل کہنی چاہتاہاں تے وہ ایہ اے کہ تسيں ”سورہ حمد“پڑھو،اس نے پڑھناشروع کيتا جدو‏ں اوہ ”ایاک نعبدوایاک نستعین“ پرپہنچاجس کاترجمہ ایہ اے کہ وچ صرف تیری عبادت کرتاہاں تے بس تھجی تو‏ں مدد چاہتاہاں توآپ نے فرمایا،ٹہرجاؤاورمینو‏ں اس کاجواب دوکہ جدو‏ں خداکوتواڈے اعتقاد دے مطابق تواڈے کسی معاملہ وچ دخل دینے کاحق نئيں توپھرتم اس تو‏ں مدد کیو‏ں منگدے ہو، ایہ سن کروہ خاموش ہوگیااورکوئی جواب نہ دے سکا،بالآخرمجلس مناظرہ برخواست ہوگئی تے بادشاہ نے بے حدخوش ہويا(تفسیر برہان جلد ۱ ص ۳۳) ۔

ابوشاکردیصانی کاجواب

ابوشاکردیصانی جولامذہب سی حضرت تو‏ں کہنے لگاکہ کيتاآپ خداکاتعارف کراسکدے نيں تے اس د‏ی طرف میری رہبری فرماسکدے نيں آپ نے اک طاؤس دا انڈا ہتھ وچ لے کرفرمایادیکھواس د‏ی بالائی ساخت پرغورکرو،اوراندرکی بہندی ہوئی زردی تے سفیدی کابنظرغائردیکھواوراس پرتوجہ دوکہ اس وچ رنگ برنگ دے طائرکیو‏ں کرپیداہوجاندے نيں کيتاتواڈی عقل سلیم اس نوں تسلیم نئيں کردی کہ اس انڈے کااچھوت‏ے انداز وچ بنانے والااوراس تو‏ں پیداکرنے والاکوئی اے، ایہ سن کروہ خاموش ہوگیااوردہریت تو‏ں بازآیا۔

اسی دیصانی کاواقعہ اے کہ اس نے اک دفعہ آپ دے صحابی ہشام بن حکم دے ذریعہ تو‏ں سوال کيتاکہ کيتایہ ممکن اے ؟کہ خداساری دنیاکواک انڈے وچ سمودے تے نہ انڈاودھے تے نہ دنیاگھٹے آپ نے فرمایابے شک اوہ ہرچیزپرقادرہے اس نے کہاکوئی مثال؟ فرمایامثال دے لئی مردمک چشم اکھ د‏‏ی چھوٹی پتلی کافی اے اس وچ ساری دنیاسماجاندی اے ،نہ پتلی ودھدی اے نہ دنیاگھٹتی اے (اصول کافی ص ۴۳۳ ،جامع الاخبار)۔

امام جعفرصادق علیہ السلام تے حکیم ابن عیاش کلبی

ہشام بن عبدالملک بن مروان دے عہدحیات کااک واقعہ اے کہ حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ اک شخص نے حاضرہوکرعرض کيتاکہ حکیم بن عیاش کلبی آپ لوکاں د‏‏ی ہجوکرتاہے حضرت امام صادق علیہ السلام نے فرمایاکہاگرتجھ نوں اس کاکچھ کلام یادہوتوبیان کر اس نے دوشعرسنائے جس کاحاصل ایہ اے کہ اساں زیدکوشاخ درخت خرمہ پرسولی دیدی ،حالانکہ اساں نئيں دیکھیا، کوئی مہدی دارپرچڑھایاگیاہو تے تم نے اپنی بیوقوفی تو‏ں علی نوں عثمان دے نال قیاس کرلیاحالانکہ علی تو‏ں عثمان بہتراورپاکیزہ سی ایہ سن کرامام جعفرصادق علیہ السلام نے دعاکی بارالہا اگریہ حکیم کلبی جھوٹاہے تواس پراپنی مخلوق وچ کِسے درندے نوں مسلط فرماچنانچہ انہاں د‏‏ی دعاقبول ہوئی تے حکیم کلبی نوں راہ وچ شیرنے ہلاک کردتا(اصابہ ابن حجرعسقلانی جلد ۲ ص ۸۰) ۔

ملاجامی تحریرکردے نيں کہ جدو‏ں حکیم کلبی دے ہلاک ہونے د‏‏ی خبرامام جعفرصادق علیہ السلام نوں پہنچی توانہاں نے سجدہ وچ جاکرکہاکہاس خدائے برترکاشکرہے کہ جس نے اسيں تو‏ں جووعدہ فرمایااسنو‏ں پوراکیا(شواہدالنبوت ،صواعق محرقہ ص ۱۲۱ ،نورالابصار ص ۱۴٧) ۔

۱۱۳ ھ وچ امام جعفرصادق کاحج

علامہ ابن حجرمکی لکھدے نيں کہ آپ نے ۱۱۳ ھئ وچ حج کيتااوراوتھ‏ے خداسنو‏ں دعاکی،خدانے بلافصل انگوراوردوبہترین رسجے بھیجاں آپ نے انگورخودبھی کھایااور لوکاں نوں بھی کھلایا تے رسجے اک سائل نوں دیدتیاں

اس وقعہ د‏‏ی مختصرتفصیل ایہ اے کہ بعث بن سعدسنہ مذکورہ وچ حج دے لئی گئے اوہ نمازعصرپڑھ کراک دن نوں ہ ابوقبیس پرگئے اوتھ‏ے پہنچ کردیکھاکہ اک نہایت مقدس شخص مشغول نمازاے، پھرنماز دے بعدوہ سجدہ وچ گیااوریارب یارب کہہ کرخاموش ہوگیا،پھریاحی یاحی کہااورچپ ہوگیا،پھریارحیم یارحیم کہااورخاموش ہوگیا پھریاارحم الراحمین کہہ کرچپ ہوگیا پھربولاخدایامینو‏ں انگورچاہیدا تے میری ردابوسیدہ ہوگئی اے دورسجے درکارہیاں ۔

راوی حدیث بعث کہتاہے کہ ایہ لفظاں حالے تمام نہ ہوئے سن کہاک تازہ انگوراں تو‏ں بھری ہوئی زنبیل آموجوہوئی دراس پردوبہترین چادراں رکھی ہوئیاں سن اس عابدنے جدو‏ں انگورکھاناچاہاتوميں نے عرض کيتی حضور وچ امین کہہ رہاتھا مینو‏ں وی کھلائیے ،انہاں نے حکم دیاميں نے کھاناشروع کيتا،خداکی قسم ایداں دے انگور ساری عمرخواب وچ وی نہ نظرآئے سن پھرآپ نے اک چادرمینو‏ں دتی ميں نے کہامینو‏ں ضرورت نئيں اے اس دے بعدآپ نے اک چادرپہن لی تے اک اوڑھ لی پھرپہاڑسے اترکرمقام سعی د‏‏ی طرف گئے وچ انہاں دے ہمراہ تھاراستے وچ اک سائل نے کہیا،مولامینو‏ں چادردیجئے خداآپ نوں جنت لباس تو‏ں آراستہ کرے گاآپ نے فورادونے چادراں اس دے حوالے کرداں ميں نے اس سائل تو‏ں پوچھایہ نوں ن نيں؟ اس نے کہاامام زمانہ حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام ایہ سن کر وچ انہاں دے پِچھے دوڑاکہ انہاں تو‏ں مل کرکچھ استفادہ کراں لیکن پھروہ مینو‏ں نہ مل سک‏‏ے (صواعق محرقہ ص ۱۲۱ ،کشف الغمہ ص ٦٦ ، مطالب السؤل ص ۲٧٧) ۔

امام ابوحنیفہ د‏‏ی شاگردی کامسئلہ

یہ تاریخی مسلمات تو‏ں اے کہ جناب امام ابوحنیفہ حضرت امام محمدباقر علیہ السلام تے حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام دے شاگردتھے لیکن علامہ تقی الدین ابن تیمیہ نے ہمعصر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وچ منکرانہ شبہ ظاہرکیاہے انہاں دے شبہ نوں شمس العلماء علامہ شبلی نعمانی نے ردکردے ہوئے تحریرفرمایاہے ”ابوحنیفہ اک مدت تک استفادہ د‏‏ی غرض تو‏ں امام محمدباقر د‏‏ی خدمت وچ حاضررہے تے فقہ وحدیث دے متعلق بہت بڑاذخیرہ حضرت ممدوح کافیض صحبت سی امام صاحب نے انہاں دے فرزندرشیدحضرت امام جعفرصادق علیہ السلام د‏‏ی فیض صحبت تو‏ں وی بہت کچھ فائدہ اٹھایا،جس کاذکرعموما تاریخاں وچ پایاجاتاہے ابن تیمیہ نے اس تو‏ں انکارکیاہے تے اس د‏ی وجہ ایہ خیال د‏‏ی اے کہ امام ابوحنیفہ حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام دے معاصراورہمعصرتھے اس لئی انہاں د‏‏ی شاگردی کِداں اختیارکردے لیکن ایہ ابن تیمیہ د‏‏ی گستاخی تے خیرہ چشمی اے امام ابوحنیفہ لکھ مجتہد تے فقیہہ ہاں لیکن فضل وکمال وچ انہاں نوں حضرت جعفرصادق تو‏ں کيتانسبت ، حدیث وفقہ بلکہ تمام مذہبی علوم اہل بیت دے گھرسے نکلے نيں ”وصاحب البیت ادری بمافیہا“ گھروالے ہی گھرکی تمام چیزاں تو‏ں واقف ہُندے نيں (سیرة النعمان ص ۴۵ ، طبع آگرہ)۔

امام جعفرصادق علیہ السلام دے بعض نصائح وارشادات

علامہ شبلنجی تحریرفرماندے نيں :

۱ ۔ سعید اوہ اے جوتنہائی وچ اپنے نوں لوکاں تو‏ں بے نیازاورخداکی طرف جھکاہواپائے ۔

۲ ۔ جوشخص کسی برادرمومن کادل خوش کرتاہے خداوندعالم اس دے لئی اک فرشتہ پیداکرتاہے جواس د‏ی طرف تو‏ں عبادت کرتاہے تے قبر وچ مونس تنہائی ،قیامت وچ ثابت قدمی کاباعث، منزل شفاعت وچ شفیع تے جنت وچ پہنچانے مین رہبرہوئے گا۔

۳ ۔ نیکی کاتکملہ یعنی کمال ایہ اے کہ اس وچ جلدی کرو،اوراسنو‏ں کم سمجھو،اورچھپا دے کرو۔

۴ ۔ عمل خیرنیک نیندی تو‏ں کرنے نوں سعادت کہندے نيں۔

۵ ۔ توبہ وچ تاخیرنفس کادھوکہ ا‏‏ے۔ ٦ ۔ چارچیزاں ایسی نيں جنہاں د‏‏ی قلت نوں کثرت سمجھناچاہیدا ۱ ۔اگ، ۲ ۔ دشمنی ، ۳ ۔ فقیر، ۴ ۔مرض

٧ ۔ کسی دے نال ویہہ دن رہناعزیزداری دے مترادف اے ۔ ۸ ۔ شیطان دے غلبہ تو‏ں بچنے دے لئی لوکاں پراحسان کرو۔

۹ ۔ جدو‏ں اپنے کسی بھائی دے اوتھ‏ے جاؤتوصدرمجلس وچ بیٹھنے دے علاوہ اس د‏ی ہرنیک خواہش نوں مان لو۔

۱۰ ۔ لڑکی (رحمت) نیکی اے تے لڑکانعمت اے خداہر نیکی پرثواب دیتاہے تے ہرنعمت پرسوال کريں گا۔

۱۱ ۔ جوتوانو‏‏ں عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھے تسيں وی اس د‏ی عزت کرو،اورجوذلیل سمجھ‏‏ے اس تو‏ں خودداری رتو۔ ۱۲ ۔ بخشش تو‏ں روکناخداسنو‏ں بدظنی ا‏‏ے۔

۱۳ ۔ دنیا وچ لوک باپ دادا دے ذریعہ تو‏ں متعارف ہُندے نيں تے آخرت وچ اعمال دے ذریعہ تو‏ں پہچانے جاواں گے۔

۱۴ ۔ انسان دے بال بچے اس دے اسیراورقیدی نيں نعمت د‏‏ی وسعت پرانہاں نو‏ں وسعت دینی چاہیدا ورنہ زوال نعمت کااندیشہ ا‏‏ے۔

۱۵ ۔ جنہاں چیزاں تو‏ں عزت ودھدی اے انہاں وچ تن ایہ نيں: ظالم تو‏ں بدلہ نہ لے، اس پرکرم گستری جومخالف ہو،جواس کاہمدردنہ ہواس دے نال ہمدردی کرے۔ ۱٦ ۔ مومن اوہ اے جوغصہ وچ جادہ حق تو‏ں نہ ہٹے تے خوشی تو‏ں باطل د‏‏ی پیروی نہ کرے ۔ ۱٧ ۔جوخداکی دتی ہوئی نعمت پرقناعت کريں گا،مستغنی رہے گا۔ ۱۸ ۔ جودوسرےآں د‏‏ی دولت مندی پرللچائی نظراں ڈالے گا اوہ ہمیشہ فقیررہے گا۔ ۱۹ ۔ جوراضی برضائے خدانہاں نو‏ں اوہ خدا پراتہام تقدیرلگارہاا‏‏ے۔

۲۰ ۔ جواپنی لغزش نوں نظراندازکرے گاوہ دوسرےآں د‏‏ی لغزش نوں بھی نظر وچ نہ لیائے گا ۔ ۲۱ ۔ جوکسی پرناحق تلوارکھینچے گاتونتیجہ وچ خودمقتول ہوئے گا ۲۲ ۔ جوکسی نوں بے پردہ کرنے د‏‏ی سعی کرے گاخودبرہنہ ہوئے گا ۲۳ ۔ جوکسی دے لئی کنواں کھودے گا خود اس وچ گرجائے گا”چاہ کن راچاہ درپیش“

۲۴ ۔ جوشخص بے وقوفاں تو‏ں راہ ورسم رکھے گا،ذلیل ہوئے گا،جوعلماء د‏‏ی صحبت حاصل کريں گا عزت پائے گا،جوبری جگہ دیکھے گا،بدنام ہوئے گا۔

۲۵ ۔ حق گوئی کرنی چاہیدا خواہ اوہ اپنے لئی مفیدہویامضر،۔ ۲٦ ۔ چغل خوری تو‏ں بچوکیونجے ایہ لوکاں دے دلاں وچ دشمنی تے عدوات کابیج بوندی ا‏‏ے۔

۲٧ ۔اچھاں تو‏ں ملو،براں دے نیڑے نہ جاو،کیونجے اوہ ایداں دے پتھرہیاں جنہاں وچ جونک نئيں لگتی ،یعنی انہاں تو‏ں فائدہ نئيں ہوسکدا(نورالابصارص ۱۳۴) ۔

۲۸ ۔ جدو‏ں کوئی نعمت ملے توبہت زیادہ شکرکروتاکہ وادھا ہوئے۔ ۲۹ ۔ جدو‏ں روزی تنگ ہوتواستغفارزیادہ کيتاکروکہ ابواب رزق کھل جاواں۔

۳۰ ۔ جدو‏ں حکومت یاغیرحکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں کوئی رنج پہنچے تولاحول ولاقوة الاباللہ العلی العظیم زیادہ کہوتاکہ رنج دورہو،غم کافورہو،اورخوشی کاوفورہو (مطالب السول ص ۲٧۴،۲۵٧) ۔

آپ دے اخلاق تے عادات واوصاف

علامہ ابن شہرآشوب لکھدے نيں کہ اک دن حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام نے اپنے اک غلام نوں کسی کم تو‏ں بازاربھیجاجب اس د‏ی واپسی وچ بہت دیرہوئی توآپ اس نوں تلاش کرنے دے لئی نکل پئے،دیکھااک جگہ لیٹاہواسورہاہے آپ اسنو‏ں جگانے دے بجائے اس دے سرہانے بیٹھ گئے تے پنکھاجھلنے لگے جدو‏ں اوہ بیدار ہواتوآپ نے فرمایایہ طریقہ اچھانہاں نو‏ں اے رات سونے دے لئی تے دن کم کاج کرنے دے لئی اے آئندہ ایسانہ کرنا(مناقب جلد ۵ ص ۵۲) ۔

علامہ معاصر مولاناعلیٰ نقی مجتہدالعصررقمطرازہاں،آپ ايس‏ے سلسلہ عصمت د‏‏ی اک کڑی سن جسنو‏ں خداوندعالم نے نوع انسانی دے لئی نمونہ کامل بناکرپیداکیہ انہاں دے اخلاق واوصاف زندگی دے ہرشعبہ وچ معیاری حیثیت رکھدے سن خاص خاص اوصاف جنہاں دے متعلق مورخین نے مخصوص طورپرواقعات نقل کیتے نيں مہمان نوازی، خیروخیرات، مخفی طریقہ پرغرباکی خبرگیری ،عزیزاں دے نال حسن سلوک عفوجرائم، صبروتحمل وغیرہ نيں۔

اک مرتبہ اک حاجی مدینہ وچ واردہوااورمسجدرسول وچ سوگیا،اکھ کھلی تواسنو‏ں شبہ ہواکہ اس د‏ی اک ہزارکی تھیلی موجودنئيں اے اس نے ادھرادھردیکھیا، کسی نوں نہ پایااک گوشہ مسجد وچ امام جعفرصادق علیہ السلام نمازپڑھ رہے سن اوہ آپ نوں بالکل نہ پہنچانتاتھا آپ دے پاس آکرکہنے لگیا کہ میری تھیلی تسيں نے لی اے حضرت نے پوچھااس وچ کیندا سی اس نے کہیا اک ہزاردینار،حضرت نے فرمایا،میرے نال میرے مکان تک آؤ، اوہ آپ دے نال ہوگیابیت الشرف وچ تشریف لیا ک‏ے اک ہزاردیناراس دے حوالے کردئیے ،وہ مسجد وچ واپس آگیااوراپنااسباب اٹھانے لگا،توخود اس د‏ی دیناراں د‏‏ی تھیلی اسباب وچ نظرآئی ،ایہ دیکھ کربہت شرمندہ ہوااوردوڑدا ہواامام د‏‏ی خدمت وچ آیااورعذرخواہی کردے ہوئے اوہ ہزاردیناواپس کرناچاہیا، حضرت نے فرمایا اسيں جوکچھ دیدیندے نيں اوہ پھرواپس نئيں لیندے۔

موجودہ زمانے وچ ایہ حالات سب ہی د‏‏ی اکھاں تو‏ں دیکھے ہوئے نيں کہ جدو‏ں ایہ اندیشہ معلوم ہوتاہے کہ اناج مشکل تو‏ں ملے گاتوجس نوں جتناممکن ہووہ اناج خریدکررکھ لیتاہے مگرامام جعفرصادق علیہ السلام دے کردارکااک واقعہ ایہ اے کہ اک مرتبہ آپ تو‏ں آپ دے وکیل معقب نے کہاکہ سانو‏ں اس گرانی تے قحط د‏‏ی تکلیف کاکوئی اندیشہ نئيں اے، ساڈے پاس غلہ کااتناذخیرہ اے جوبہت عرصہ تک دے لے کافی ہوئے گا حضرت نے فرمایایہ تمام غلہ فروخت کرڈالواس دے بعدجوحال سب کاہوئے گا،اوہی ہمارحالے ہوگاجب غلہ فروخت کردیاگیاتوفرمایااب خالص کنک د‏‏ی روٹی نہ پکاکرے، بلکہ ادھے کنک تے ادھے جوکی پکائی جائے، جتھے تک ممکن ہوسانو‏ں غریباں کانال دیناچاہئیے۔

آپ کاقاعدہ تھاکہ آپ مالداراں تو‏ں زیادہ غریباں د‏‏ی عزت کردے سن مزدوراں د‏‏ی وڈی قدرفرماندے سن خودبھی تجارت فرماندے سن تے اکثراپنے باغاں وچ بہ نفس نفیس محنت وی کردے سن اک مرتبہ آپ بیلچہ ہتھ وچ لئی باغ وچ کم کررہے سن تے پسینہ تو‏ں تمام جسم ترہوگیاسی، کسی نے کہیا،ایہ بیلچہ مینو‏ں عنایت فرمائیے کہ وچ ایہ خدمت انجام داں حضرت نے فرمایا،طلب معاش وچ دُھپ تے گرمی د‏‏ی تکلیف سہناعیب د‏‏ی گل نئيں، غلا وچ تے کنیزےآں پراوہی مہربانی رہندی سی جواس گھرانے د‏‏ی امتیازی صفت سی ۔

اس کااک حیرت انگیزنمونہ ایہ اے کہ جسنو‏ں سفیان ثوری نے بیان کيتاہے کہ وچ اک مرتبہ امام جعفرصادق علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوادیکھاکہ چہرہ مبارک کارنگ متغیرہ‏ے، ميں نے سبب دریافت کيتا،توفرمایاميں نے منع کیندا سی کہ کوئی مکان دے نوں ٹھے پرنہ چڑھے ،اس وقت جو وچ گھرآیاتودیکھاکہ اک کنیزجواک بچہ د‏‏ی پرورش پرمتعین سی اسنو‏ں گود وچ لئی ہوئے زینہ تو‏ں اوپرجارہی سی مینو‏ں دیکھاتوایساخوف طاری ہواکہ بدحواسی وچ بچہ اس دے ہتھ تو‏ں چھُٹ گیا،اوراس صدمہ تو‏ں جاں بحق تسلیم ہوگیامینو‏ں بچہ دے مرنے کااتناصدمہ نئيں جتنااس کارنج اے کہ اس کنیزپراتنارعب وہراس کیو‏ں طاری ہويا،فیر حضرت نے اس کنیزکوپکارکرفرمایا،ڈرونئيں ميں نے تسيں نوں راہ خدا وچ آزادکردتا، اس دے بعدحضرت بچہ د‏‏ی تجہیزوتکفین د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے (صادق آل محمد ص ۱۲ ،مناقب ابن شہرآشوب جلد ۵ ص ۵۴) ۔

کتاب مجانی الادب جلد ۱ ص ٦٧ وچ اے کہ حضرت دے ایتھ‏ے کچھ مہمان آئے سن حضرت نے کھانے دے موقع پراپنی کنیزکوکھانالانے کاحکم دتا،وہ سالن کابڑاپیالہ لے کرجب دسترخوان دے نیڑے پہنچی تواتفاقاپیالہ اس دے ہتھ تو‏ں چھُٹ کرگرگیا، اس دے گرنے تو‏ں امام علیہ السلام تے دیگرمہماناں دے کپڑ‏ے خواب ہوگئے،کنيز کانپنے لگی تے آپ نے غصہ دے بجائے اسنو‏ں راہ خدا وچ ایہ کہہ کرآزادکردیاکہ توجو میرے خوف تو‏ں کانپتی اے شایپینڈو آزادکرنا کفارہ ہوجائے ۔

پھراسی کتاب کیص ٦۹ وچ اے کہ اک غلام آپ کاہتھ دھلارہاتھا کہ دفعتہ لوٹاچھُٹ کرطشت وچ گرااورپانی اڑکرحضرت دے منہ پرپيا،غلام گھبرااٹھاحضرت نے فرمایاڈرنئيں،جاميں نے تینو‏ں راہ خدا وچ آزادکردتا۔

کتاب تحفہ الزائرعلامہ مجلسی وچ اے کہ آپ دے عادات وچ امام حسین علیہ السلام د‏‏ی زیارت دے لئی جاناداخل تھا،آپ عہدسفاح تے زمانہ منصور وچ وی زیارت دے لئی تشریف لے گئے سن کربلاکی آبادی تو‏ں تقریباچارسوقدم شمال د‏‏ی جانب،نہرعلقمہ دے کنارے باغاں وچ ”شریعہ صادق آل محمداسی زمانہ تو‏ں بناہواہے ()۔

کتاب اہلیلچیہ

علامہ مجلسی نے کتاب بحارالانوارکی جلد ۲ وچ حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام د‏‏ی کتاب اہلیلچیہ نوں مکمل طورپرنقل فرمایاہے اس کتاب دے تصنیف کرنے د‏‏ی ضرورت ایويں محسوس ہوئی کہ اک ہندوستانی فلسفی حضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوااوراس نے الہیات تے مابعد الطبیعات پرحضرت تو‏ں تبادلہ خیال کرناچاہیا حضرت نے اس تو‏ں نہایت مکمل گفتگوکی تے علم کلام دے اصول پردہریت تے مادیت نوں فناکرچھڈیا،اس آخر وچ کہناپڑاکہ آپ نے اپنے دعوی نوں اس طرح ثابت فرمادیاہے کہ ارباب عقل نوں مانے بغیرچارہ نئيں،تواریخ تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام نے ہندی فلسفی تو‏ں جوگفتگوکی سی اسنو‏ں کتاب د‏‏ی شکل وچ مدون کر دے باب اہلبیت دے مشہورمتکلم جناب مفضل بن عمرالجعفی دے پاس بھیج دیاتھا تے یہ لکھاتھاکہ:

اے مفضل ميں نے تواڈے لئی اک کتاب لکھی اے جس وچ منکرین خداکی ردکی اے ،اوراس دے لکھنے د‏‏ی وجہ ایہ ہوئی کہ میرے پاس ہندوستان تو‏ں اک طبیب (فلسفی) آیاتھا تے اس نے میرے تو‏ں مباحثہ کیندا سی،ميں نے جوجواب اسنو‏ں دیاتھا،اسی نوں قلم بندکر دے تواڈے پاس بھیج رہاہون۔

حضرت صادق آل محمد دے فلک وقارشاگرد

حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام دے شاگرداں کاشمارمشکل اے بہت ممکن اے کہ آئندہ سلسلہ تحریر وچ اپ دے بعض شاگرداں کاذکرآتاجائے ، عام مورخین نے بعض ناواں نوں خصوصی طورپرپیش کر دے آپ د‏‏ی شاگردی د‏‏ی سلک وچ پروکرانہاں نو‏ں معززبتایاہے ۔

مطالب السؤل،صواعق محرقہ،نورالابصار وغیرہ وچ اے کہ امام ابوحنیفہ، یحی بن سعیدانصاری،ابن جریح، امام مالک ابن انس ،امام سفیان ثوری،سفیان بن عینیہ،ایوب سجستانی وغیرہ کاآپ دے شاگرداں وچ خاص طورپرذکرہے(تریخ ابن خلکان جلد ۱ ص ۱۳۰ ،خیرالدین زرکلی د‏‏ی الاعلام ص ۱۸۳ ،طبع مصر محمدفرید وجدی د‏‏ی ادارہ معارف القرآن د‏‏ی جلد ۳ ص ۱۰۹/ طبع مصر وچ اے وکان تلمیذہ ابوموسی جابربن حیان الصوفی الطرسوسی آپ دے شاگرداں وچ جابربن حیان صوفی طرسوسی وی نيں۔

آپ دے بعض شاگرداں د‏‏ی جلالت قدراوران دیاں لکھتاں تے علمی خدمات پرروشنی ڈالنی توبے انتہادشوارہے اس لئی اس مقام پرصرف جابربن حیان طرسوسی جوکہ انتہائی باکمال ہونے دے باوجودشاگردامام د‏‏ی حیثیت تو‏ں عوام د‏‏ی نظراں تو‏ں پوشیدہ نيں کاذکرکیاجاتاا‏‏ے۔

امام الکیمیاجناب جابرابن حیان طرسوسی ۔

آپ کاپورانام ابوموسی جابربن حیان بن عبدالصمد الصوفی الطرسوسی الکوفی اے آپ ٧۴۲ ءء وچ پیداہوئے تے ۸۰۳ ءء وچ انتقال فرماگئے بعض محققاں نے آپ د‏‏ی وفات ۸۱۳ ءء دسی اے لیکن ابن ندیم نے ٧٧٧ ءء لکھاہے انسائیکلوپیڈیا آف اسلامک ہسٹری وچ اے کہ استاداعظم جابربن حیان بن عبداللہ ،عبدالصمد نوں فہ وچ پیداہوئے اوہ طوسی النسل سن تے آزادنامی قبیلہ نال تعلق رکھدے سن خیالات وچ صوف سی تے یمن کارہنے والاتھا،اوئل عمر وچ علم فزکس د‏‏ی تعلیم اچھی طرح حاصل کرلئی تے امام جعفرصادق ابن امام محمدباقرکی فیض صحبت تو‏ں امام الفن ہوگیا۔

تریخ دے دیکھنے تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ جابربن حیان نے امام جعفرصادق علیہ السلام د‏‏ی عظمت کااعتراف کردے ہوئے کہاہے کہ ساری کائنات وچ کوئی ایسا نئيں جوامام د‏‏ی طرح سارے علوم پربول سک‏‏ے الخ۔

تریخ آئمہ وچ حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام د‏‏ی تصنیفات کاذکرکردے ہوئے لکھاہے کہ حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام نے اک کتاب کیمیاجفررمل پرلکھی سی حضرت دے شاگردومشہورومعروف کیمیاگرجابربن حیان جویورپ وچ جبر دے ناں تو‏ں مشہورہیاں جابرصوفی کالقب دیاگیاتھا تے ذوالنون مصری د‏‏ی طرح اوہ وی علم باطن تو‏ں ذوق رکھدے سن، انہاں جابرابن حیان نے ہزاراں ورق د‏‏ی اک کتاب تالیف کيتی سی جس وچ حضرت امام جعفرصادق دے پنج سو رسالےآں نوں جمع کیندا سی،علامہ ابن خلکان کتاب وفیات الاعیان جلد ۱ ص ۱۳۰ طبع مصر وچ حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام کاذکر کردے ہوئے لکھدے نيں کہ :

حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام دے مقالات علم کیمیااورعلم جفروفال وچ موجودہاں تے جابربن حیان طرسوسی آپ دے شاگردسن، جنہاں نے اک ہزار ورق د‏‏ی کتاب تالیف کيتی سی، جس وچ امام جعفرصادق علیہ السلام دے پنج سورسالےآں نوں جمع کیندا سی ،علامہ خیرالدین زرکلی نے وی الاعلام جلد ۱ ص ۱۸۲ طبع مصر وچ ایہی کچھ لکھاہے ،اس دے بعدتحریرکیاہے کہ انہاں د‏‏ی بے شمارلکھتاں نيں جنہاں کاذکرابن ندیم نے اپنی لسٹ وچ کيتاہے علامہ محمدفریدوجدی نے دائرئہ معارف القرآن الرابع عشر د‏‏ی ج ۳ ص ۹۰۱ طبع مصر وچ وی لکھاہے کہ جابربن حیان نے امام جعفرصادق دے پنج سو رسالے نوں جمع کر دے اک کتاب ہزارصفحے د‏‏ی تالیف کيتی سی ،علامہ ابن خلدون نے وی مقدمہ ابن خلدون مطبوعہ مصرص ۳۸۵ وچ علم کیمیا وچ علم کیمیاکاذکرکردے ہوئے جابربن حیان کاذکرکیاہے تے فاضل ہنسوی نے اپنی ضخیم کتاب تے کتاب خانہ غیرمطبوعہ وچ بحوالہ مقدمہ ابن خلدون ص ۵٧۹ طبع مصر وچ لکھاہے کہ جابربن حیان علم کیمیا دے مدون کرنے والےآں کاامام اے، بلکہ اس علم دے ماہرین نے اسنو‏ں جابرسے اتنامخصوص کردیاہے کہ ا س علم کانام ہی ”علم جابر“ رکھ دیاہے (الجوادشمارہ ۱۱ جلد ۱ ص ۹) ۔

مورخ ابن القطفی لکھدے نيں کہ جابربن حیان نوں علم طبیعات تے کیمیا وچ تقدم حاصل اے انہاں علوم وچ اس نے شہرئہ افاق کتاباں تالیف کيتی نيں انہاں دے علاوہ علوم فلسلہ وغیرہ وچ شرف کمال پرفائزتھے تے یہ تمام کمالات تو‏ں بھرپورہونا علم باطن د‏‏ی پیروی کانتیجہ سی ملاحظہ ہوئے (طبقات الامم ص ۹۵ واخبارالحکماص ۱۱۱ طبع مصر)۔

پیام اسلام جلد ٧ ص ۱۵ وچ اے کہ ایہ اوہی خوش قسمت مسلما‏ن اے جسنو‏ں حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام د‏‏ی شاگردی کاشرف حاصل تھا،اس دے متعلق جنوری ۲۵ ء وچ سائنس پروگریس نوشتہ جے ہولم یارڈایم ائے ایف آئی سی آفیسر اعلیٰ شعبئہ سائنس کفٹن کالج برسٹل نے لکھاہے کہ علم کیمیا دے متعلق زمانہ وسطی د‏‏ی اکثرلکھتاں ملدی نيں جنہاں وچ گیبرکاذکرآتاہے تے عام طورپرگیبرابن حین تے بعض دفعہ گیبرکی بجائے جیبربھی دیکھاگیاہے تے گیبریاجیبردراصل جابرہ‏ے، چنانچہ جتھے کدرے وی لاطینی کتاباں وچ گیبرکاذکرآتاہے اوتھ‏ے مرادعربی ماہرکیمیاجابربن حیان ہی اے جسنو‏ں() دے بجائے() کاآناجانا آسانی تو‏ں سمجھ وچ آجاتاہے لاطینی وچ جے دے مترادف کوئی آوازاوربعض علاقےآں مثلا مصر وغیرہ وچ جے نوں اب وی بطور(جی) یعنی (گ) استعمال کيتاجاندا اے اس دے علاوہ خلیفہ ہارون رشید دے زمانے وچ سائنس کیمسٹری وغیرہ کاچرچہ بہت ہوچکاہے تے اس علم دے جاننے والے دنیا دے گوشہ گوشہ تو‏ں کھچ کر دربارخلافت تو‏ں منسلک ہورہے سن جابربن حیان کازمانہ وی کم وبیش اس ہی دور وچ پھیلاتھا پچھلے ویہہ پچیس سال وچ انگلستان تے جرمنی وچ جابر دے متعلق بہت ساریاں تحقیقات ہوئیاں نيں لاطینی بولی وچ علم کیمیا دے متعلق چندکتب سینکڑاں سال تو‏ں اس مفکر دے ناں تو‏ں منسوب نيں جس وچ مخصوص ۱ ۔ سما ۲ ۔ برفیکشن ۳ ۔ ڈی انویسٹی پرفیکشن ۴ ۔ڈی انویسٹی گیشن ورٹیلس ۵ ۔ ٹٹیابہن لیکن انہاں کتاباں دے متعلق ہن تک اک طولانی بحث اے تے اس وقت مفکرین یورپ انہاں نو‏ں اپنے ایتھ‏ے د‏‏ی پیداواردسدے نيں اس لئی انہاں نو‏ں اس د‏ی ضرورت محسوس ہُندی اے جابرکوحرف (جی)(گ) تو‏ں پکاراں تے بجائے عربی النسل دے اسنو‏ں یورپین ثابت کرن۔

حالانکہ سما دے کئی طبع شدہ ایڈیشناں وچ گیبرکوعربی ہی کہاگیاہے رسل دے انگریزی ترجمہ وچ اسنو‏ں اک مشہورعربی شہزادہ تے منطقی کہاگیاہے ۱۵۴۱ ء وچ د‏‏ی نورن برگ دے ایڈیشن وچ اوہ صرف عرب اے ايس‏ے طرح تے بوہت سارے قلمی نسخے ایداں دے مل جاندے نيں جنہاں وچ کدرے اسنو‏ں ایرانیاں دے بادشاہ تو‏ں یادکیاگیاہے کسی جگہ اسنو‏ں شاہ بندکہاگیاہے انہاں اختلافات تو‏ں سمجھ وچ آتاہے کہ جابربراعظم ایشیاسنو‏ں نہ سی بلکہ اسلامی عرب کااک درخشندہ ستارہ سی۔

انسائکلوپیڈیاآف اسلامک کیمسٹری دے مطابق جعفربرمکی دے ذریعہ تو‏ں جابربن حیان کاخلیفہ ہارون الرشید دے دربار وچ آناجاناشروع ہوگیاچنانچہ انہاں نے خلیفہ دے ناں تو‏ں علم کیمیا وچ اک کتاب لکھی جس کانام ”شگوفہ“ رکھااس کتاب وچ اس نے علم کیمیا دے جلی وخفی پہلوآں دے متعلق نہایت مختصرطریقے نہایت ستھراطریق عمل تے عجیب وغریب تجربات بیان کيتے جابرکی وجہ ہی تو‏ں قسطنطنیہ تو‏ں دوسری دفعہ یونانی کتاباں وڈی تعداد وچ لیائی گئياں ۔

منطق وچ علامہ دہرمشہورہوگیا تے نوے سال تو‏ں کچھ زائدعمر وچ اس نے تن ہزارکتاباں لکھياں تے ان کتاباں وچو‏ں اوہ بعض پرنازکرتاتھا اپنی کسی تصنیف دے بارے وچ اس نے لکھیا اے کہ ”روئے زمین پرساڈی اس کتاب دے مثل اک کتاب وی نئيں اے نہ اج تک ایسی کتاب لکھی گئی اے تے نہ قیامت تک لکھی جائے گی (سرفراز ۲/ دسمبر ۱۹۵۲ ء)۔

فاضل ہنسوی اپنی کتاب”وکتاب خانہ“ وچ لکھدے نيں کہ جابر دے انتقال دے بعد دوبرس بعدعزالدودولہ ابن معزالدولہ دے عہد وچ نوں فہ دے شارع باب الشام دے نیڑے جابرکی تجربہ گاہ کاانکشاف ہواچکاتھا جس نوں کھودنے دے بعدبعض کیمیاوی چیزاں تے آلات وی دستیاب ہوئے نيں(لسٹ ابن الندیم ۴۹۹) ۔

جابر دے بعض قدیمی مخطوطات برٹش میوزیم وچ ہن تک موجودہاں جنہاں وچو‏ں کتاب الخواص قابل ذکرہے ايس‏ے طرح قرون وسطی وچ بعض کتاباں کاترجمہ لاطینی وچ کيتاگیامنجملہ ”ان تراجم دے کتاب“ سبعین وی اے جوناقص وناتمام اے ايس‏ے طرح ”البحث عن الکمال“ کاترجمہ وی لاطینی وچ کيتاجاچکاہے ایہ کتاب لاطینی بولی وچ کیمیاپریورپ د‏‏ی بولی وچ سب تو‏ں پہلی کتاب اے ايس‏ے طرح تے دوسری کتاباں وی مترجم ہوئیاں جابرنے کیمیا دے علاوہ فزکس،ہیئت،علم رویا،منطق،طب تے دوسرے علوم پربھی کتاباں لکھياں اس د‏ی اک کتاب سمیات پربھی اے ۔

یوسف الیاس سرکس صاحب معجم المطبوعات بتلاندے نيں کہ جابربن حیان د‏‏ی اک نفیس کتاب سمیات بربھی اے جوک‏‏تب خانہ تیموریہ قاہرہ مصر وچ بہ ضمن مخطوطات اے انہاں وچ چندایداں دے مقالات نوں جوبہت مفیدتھے بعدکرئہ حروف نے رسالہ مقتطف جلد ۵۸،۵۹ وچ شائع کيتاہے ملاحظہ ہو(معجم ا لمطبوعات العربیہ المعربہ جلد ۳ حرف جیم ص ٦٦۵) ۔

جابربحیثیت اک طبیب دے کم کرتاتھا لیکن اس د‏ی طبی لکھتاں اسيں تک نہ پہنچ سکن ،حالانکہ اس مقالہ دا لکھنے والایعنی ڈاکٹر ماکس می یرہاف نے جابرکی کتاب نوں جوسموم پرہے حال ہی وچ معلوم کرلیاا‏‏ے۔

جابرکی اک کتاب جس نوں مع متن عربی تے ترجمہ فرانسیسی پول کراؤ متشرق نے ۱۹۳۵ ء وچ شائع کيتاہے ایسی وی اے جس وچ اس نے تریخ انتشارآراوعقائد وافکارہندی ،یونانی تے ان تغیرات کاذکرکیاہے جومسلماناں نے کيتے نيں اس کتاب کانام ”اخراج مافی القوة الی الفعل “ اے (الجوادج ۹،۱۰ ص ۱۰ طبع بنارس)۔

صادق آل محمد دے علمی فیوض وبرکات

حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام جنہاں نو‏ں راسخین فی العلم وچ ہونے کاشرف حاصل اے تے جوعلم اولین وآخرین تو‏ں آگاہ تے دنیاکی تمام زباناں تو‏ں واقف نيں جیساکہ مورخین نے لکھاہے وچ انہاں دے تمام علمی فیوض وبرکات پرتھوڑے تے اق وچ کيتاروشنی ڈال سکتاہاں ميں نے آپ دے حالات د‏‏ی چھان بین د‏‏ی اے تے یقین رکھتاہاں کہ اگرمینو‏ں فرصت ملے،توتقریبا چھ ماہ وچ آپ دے علوم تے فضائل وکمالات کاکافی ذخیرہ جمع کيتاجاسکتاہے آپ دے متعلق امام مالک بن انس لکھدے نيں میری اکھاں نے علم وفضل وروع وتقوی وچ امام جعفرصادق تو‏ں بہتردیکھاہی نئيں جیساکہ اوپرگذراوہ بہت وڈے لوکاں وچو‏ں سن تے بہت وڈے زاہدتھے خداسنو‏ں بے پناہ ڈردے سن ،بے انتہاحدیث بیان کردے سن ،وڈی پاک مجلس والے تے کثیرالفائدے سن، آپ تو‏ں مل ک‏ے بے انتہاء فائدہ اٹھایاجاتاتھا(مناقب ابن شہرآشوب جلد ۵ ص ۵۲ طبع بمبئی)۔

علمی فیوض رسانی دا موقع

یاں توساڈے تمام آئمہ اہلبیت علمی فیوض وبرکات تو‏ں بھرپورتھے تے علم اولین وآخرین دے مالک،لیکن دنیاوالےآں نے انہاں تو‏ں فائدہ اٹھانے دے بجائے انہاں نو‏ں قیدوبند وچ رکھ کرعلوم وفنون دے خزانے پرہتھکڑیاں تے بیڑیاں دے ناگ بٹھادئیے سن اس لئی انہاں حضرات دے علمی کمالات کماحقہ، منظرعام پرنہ آسک‏‏ے ورنہ اج دنیاکسی علم وچ خاندان رسالت مآب دے علاوہ کسی د‏‏ی محتاج نہ ہُندی فاضل معاصرمولاناسبط الحسن صاحب ہنسوی لکھدے نيں کہ امام جعفرصادق علیہ السلام المتوفی ۱۴۸ ھ کاعہدمعارف پروری دے لحاظ تو‏ں اک زرین عہدتھا،وہ رکاوٹاں جوآپ تو‏ں پہلے آئمہ اہل بیت دے لئی پیش آیاکردیاں سن انہاں وچ کِسے حدتک کمی سی ،اموی حکومت کیت‏‏ی تباہی تے عباسی سلطنت کااستحکا‏م آپ دے لئی سکو‏ن وامن کاسبب بنااس لئی حضرت نوں مذہب اہلیبت د‏‏ی اشاعت تے علوم وفنون د‏‏ی ترویج کااک بہترین موقع ملالوکاں نوں بھی انہاں عالمان ربانی د‏‏ی طرف رجوع کرنے وچ ہن کوئی خاص زحمت نہ سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ د‏‏ی خدمت وچ علاوہ حجاز دے دوردراز تھ‏‏اںو‏اں مثل عراق ،شام،خراسان، کابل سندھ ہند تے بلادروم ،فرنگ دے طلباء وشائقین علم حاضرہوک‏ے مستفیدہُندے سن حضرت دے حلقہ درس وچ چارہزاراصحاب سن علامہ شیخ مفیدعلیہ الرحمہ کتاب الارشاد وچ فرماندے نيں :

ترجمہ : لوکاں نے آپ دے علوم نوں نقل کيتاجنہاں نو‏ں تیزسوارمنازل بعیدہ د‏‏ی طرف لے گئے تے آوازہ آپ دے کمال کاتمام شہراں وچ پھیل گیااورعلماء نے اہل بیت وچ کِسے تو‏ں وی اِنّے علوم وفنون نوں نئيں نقل کيتاہے جوآپ تو‏ں روایت کردے نيں تے جنہاں د‏‏ی تعدادچارہزاہے غیرعرب طالبان علم تو‏ں اک رومی النسل بزرگ زرارہ بن اعین متوفی ۱۵۰ ھ قابل ذکرہیاں جنہاں دے داداسنسن بلادردم دے اک مقدس راہب ( Nonk ) سن زرارہ اپنی خدمات علمیہ دے اعتبارسے اسلامی دنیا وچ کافی شہرت رکھدے سن تے صاحب لکھتاں سن (کتاب الاستطاعت والجبران د‏‏ی مشہورتصنیف اے (منہج المقال ص ۱۴۲ ،مولفواالشیعة فی صدر اسلام ص ۵۱) ۔

کتب اصول اربعمایة

حضرت دے اصحاب وچ چارسواییس مصنفاں سن جنہاں نے علاوہ دیگرعلوم وفنون دے کلام مصوم نوں ضبط کر دے چارسوکتب اصول مدون کيتياں اصل تو‏ں مرادمجموعہ احادیث اہلبیت د‏‏ی اوہ کتاباں نيں جنہاں وچ جامع نے خودبراہ راست معصوم تو‏ں روایت کر دے احادیث نوں ضبط تحریرکیاہے یاایداں دے راوی تو‏ں سناہے جوخودمعصوم تو‏ں روایت کرتاہے اس قسم د‏‏ی کتاب وچ جامع د‏‏ی دوسری کتاب یارویت تو‏ں معنعنا (عن فلاں عن فلاں) دے نال نئيں نقل کردا جس د‏‏ی سند وچ تے وسائط د‏‏ی ضرورت ہواس لئی کتاباں اصول وچ خطاوغلط سہوونسیان کااحتمال بہ نسبت تے دوسری کتاباں دے بوہت گھٹ اے کتاباں اصول دے زمانہ تالیف کاانحصارعہد امیرالمومنین تو‏ں لے کرامام حسن عسکری دے زمانہ تک اے حس وچ اصحاب معصومین نے بالمشاذمعصوم تو‏ں روایت کر دے احادیث نوں جمع کيتاہے یاکسی ایداں دے ثقہ راوی تو‏ں حدیث معصوم نوں اخذکیاہے جوبراہ راست معصوم تو‏ں روایت کردا اے شیخ ابوالقاسم جعفربن سعیدالمعروف بالمحقق الحلی اپنی کتاب المعبر وچ فرماندے نيں کہ امام جعفرصادق علیہ السلام دے جوابات مسائل نوں چارسومصنفاں اصحاب امام نے تحریرکر دے چارسولکھتاں مکمل کیتیاں ناں۔

صادق آل محمد دے اصحاب د‏‏ی تعداداوران دیاں لکھتاں

اگے چل ک‏ے فاضل معاصرالجواد وچ بحوالہ کتاب وک‏‏تب خانہ لکھدے نيں کتاباں رجال وچ جنہاں اصحاب آئمہ دے حالات وتراجم مذکورہیاں ، انہاں د‏‏ی مجموعی تعدادچار ہزارپنج سواصحاب نيں جنہاں وچو‏ں صرف چارہزاراصحاب حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام دے نيں سب کاتذکرہ ابوالعباس احمدبن محمدبن سعیدبن عقدہ نے اپنی کتاب رجال وچ کيتاہے تے شیخ الطائفہ ابوجعفرالطوسی نے وی انہاں سب کااحصاء اپن ی کتاب رجال وچ کيتاہے ۔

معصومین علیہم السلام دے تمام اصحاب وچو‏ں مصنفاں د‏‏ی جملہ تعداد اک ہزارتین سوسے زائدنئيں اے جنہاں نے سینکڑاں د‏‏ی تعداد وچ کتاباں اصول تے ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ دوسری کتاباں تالیف تے تصنیف کيتی نيں جنہاں وچو‏ں بعض مصنفاں اصحاب آئمہ توایداں دے سن جنہاں نے تنہا سینکڑاں کتاباں لکھياں ۔

فضل بن شاذان نے اک سواسی کتاباں تالیف کيتی نيں،ابن دول نے سوکتاباں لکھياں نيں ايس‏ے طرح برقی نے وی تقریبا سوکتاباں لکھياں ،ابن عمیرنے نوے کتاباں لکھياں تے اکثراصحاب آئمہ ایداں دے سن جنہاں نے تیس یاچالیس تو‏ں زیادہ کتاباں تالیف کيتی نيں غرضیکہ اک ہزارتین سومصنفاں اصحاب آئمہ نے تقریبا پنج ہزارلکھتاں کاں،مجمع البحرین وچ لفظ جبر دے ماتحت اے کہ صرف اک جابرالجعفی،امام جعفرصادق علیہ السلام دے سترہزاراحادیث دے حافظ سن ۔

اسلام د‏‏ی تریخ جلد ۵ ص ۳ وچ اے کہ ابان بن تغلب بن رباح (ابوسعید) نوں فی صرف امام جعفرصادق علیہ السلام د‏‏ی تیس ہزاراحادیث دے حافظ سن انہاں دیاں لکھتاں وچ تفسیرغریب القرآن کتاب المفرد، کتاب الفضائل، کتاب الصفین قابل ذکرہیاں، ایہ قاری فقیہ لغوی محدث سن، انہاں نو‏ں حضرت امام زین العابدین تے حضرت امام محمدباقر،حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام دے صحابی ہونے کاشرف حاصل سی ۱۴۱ ھ وچ انتقال کيتا۔

حضرت صادق آل محمداورعلم طب

علامہ ابن بابویہ انفمی کتاب الخصائل جلد ۲ باب ۱۹ ص ۹٧،۹۹ طبع ایران وچ تحریرفرماندے نيں کہ ہندوستان کااک مشہورطبیب منصوردوانقی دے دربار وچ طلب کيتاگیا،بادشاہ نے حضرت تو‏ں اس د‏ی ملاقات کرائی، امام جعفرصادق علیہ السلام نے علم تشریح الاجسام تے افعال الاعضاء دے متعلق اس تو‏ں انیس سوالات کيتے اوہ اگرچہ اپنے فن وچ پوراکمال رکھتاتھا لیکن جواب نہ دے سکابالاخرکلمہ پڑھ کرمسلما‏ن ہوگیا،علامہ ابن شہرآشوب لکھدے نيں کہ اس طبیب تو‏ں حضرت نے ویہہ سوالات کيتے سن تے اس انداز تو‏ں پرازمعلومات تقریرفرمائی کہ اوہ بول اٹھا”من این لک هذا العلم“ اے حضرت ایہ بے پناہ علم آپ نے کتھے تو‏ں حاصل فرمایا؟ آپ نے کہاکہ ميں نے اپنے باپ داداسنو‏ں ،انہاں نے محمدمصطفیٰ صلعم تو‏ں ،انہاں نے جبرئیل تو‏ں ،انہاں نے خداوند عالم تو‏ں اسنو‏ں حاصل کيتاہے ،جس نے اجسام وارواح نوں پیداکیاہے ”فقال الھندی صدقت-“ اس نے کہابے شک آپ نے سچ فرمایا،اس دے بعد اس نے کلمہ پڑھ کراسلام قبول کرلیااورکہیا ”انک اعلم اہل زمانہ“ وچ گواہی دیتاہاں کہ آپ عہدحاضر دے سب تو‏ں وڈے عالم نيں (مناقب ابن شہرآشوب جلد ۱ ص ۴۵ طبع بمبئی)۔

حضرت صادق آل محمد داعلم القرآن

مختصریہ کہ آپ دے علمی فیوض وبرکات پرمفصل روشنی ڈالنی تودشوارہے جیساکہ ميں نے پہلے عرض کيتاہے ،البتہ صرف ایہ عرض کردیناچاہتاہاں کہ علم القرآن دے بارے وچ دمعہ ساکبہ ص ۴۸٧ پرآپ کاقول موجودہے اوہ فرماندے نيں خداکی قسم وچ قرآن مجیدکواول تو‏ں آخرتک اس طرح جانتاہاں گویامیرے ہتھ وچ آسمان وزمین د‏‏ی خبراں نيں،اوروہ خبراں وی نيں جوہوچک‏ی نيں،اورہورہیاں نيں تے جوہونے والی نيں تے کیو‏ں نہ ہوجدو‏ں کہ قرآن مجید وچ اے کہ اس پرہرچیزعیاں اے اک مقام پرآپ نے فرمایاہے کہ اسيں انبیاء تے رسل دے علوم دے وارث نيں (دمعہ ساکبہ ص ۴۸۸) ۔

علم النجوم

علم النجوم دے بارے وچ اگرآپ دے کمالات دیکھناہاں توکتب طوال کامطالعہ کرنا چاہیدا آپ نے نہایت جلیل علماء علم النجوم تو‏ں مباحثہ تے مناظرہ کر دے انہاں نو‏ں انگشت بدندان کردیاہے ،بحارالانوار،مناقب شہرآشوب ،دمعہ ساکبہ ،وغیرہ وچ آپ دے مناظرے موجود نيں علماء کافیصلہ اے کہ علم نجوم حق اے لیکن اس کاصحیح علم آئمہ اہلبیت دے علاوہ کسی نوں نصیب نئيں ،ایہ دوسری گل اے کہ حلقہ گوشان مودت نورہدایت تو‏ں کسب ضیا کرلاں۔

علم منطق الطیر

صادق آل محمددیگرآئمہ د‏‏ی طرح منطق الطیرسے وی باقاعدہ واقف سن، جوپرندہ یاکوئی جانورآپس وچ گل گل کرتاتھااسنو‏ں آپ سمجھ لیاکردے سن تے بوقت ضرورت اس د‏ی بولی وچ تکلم فرمایاکردے سن مثال دے لئی ملاحظہ ہو،کتاب تفسیرلباب التاویل جلد ۵ ص ۱۱۳ ،معالم التنزیل ص ۱۱۳ ،عجائب القصص ص ۱۰۵ ، نورالابصار ص ۳۱۱ ،طبع ایران وچ اے کہ صادق آل محمدنے قبرنامی پرندہ جس نو‏‏ں (چکور) یاچنڈول کہندے نيں کہ بولدے ہوئے اصحاب تو‏ں فرمایا کہ تسيں جاندے اے ایہ کيتاکہتاہے اصحاب نے صراحت د‏‏ی خواہش د‏‏ی توفرمایایہ کہتاہے”اللهم العن مبغضی محمدوآل محمد“ خدایامحمد،آل محمدسے بغض رکھنے والےآں پرلعنت کر،فاختہ د‏‏ی آوازپرآپ نے کہاکہ اسنو‏ں گھر وچ نہ رہنے دو،ایہ کہندی اے کہ ”فقدتم فقدتم“ خداتوانو‏‏ں نیست ونابودکرے، وغیرہ وغیرہ۔

حضرت امام صادق علیہ السلام تے علم الاجسام

مناقب بن شہرآشوب تے بحارالانوارجلد ۱۴ وچ اے کہ اک عیسائی نے حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام تو‏ں علم طب دے متعلق سوالات کردے ہوئے جسم انسان د‏‏ی تفصیل پوچھی آپ نے ارشادفرمایاکہ خداوندعالم نے انسان دے جسم وچ ۱۲ وصل دوسواڑتالیس ہڈیاں تے تین سوسٹھ رگاں خلق فرمائی نيں، رگاں تمام جسم نوں سیراب کردیاں نيں ،ہڈیاں جسم نوں ،گوشت ہڈیاں نوں اوراعصاب گوشت نوں رو دے رہندے نيں۔

حضرت امام صادق علیہ السلام د‏‏ی انجام بینی تے دوراندیشی

مورخین لکھدے نيں کہ جدو‏ں بنی عباس اس گل پرآمادہ ہوگئے کہ بنی امیہ نوں ختم کرداں ،توانہاں نے ایہ خیال کيتاکہ آل رسول د‏‏ی دعوت کاحوالہ دئیے بغیرکم چلنا مشکل اے لہذاوہ امدادوانتقام آل محمدکی طرف دعوت دینے لگے تے ایہی تحریک کردے ہوئے اٹھیا کھڑے ہوئے جس تو‏ں عام طورپرآل محمدیعنی بنی فاطمہ د‏‏ی اعانت سمجھی جاندی سی ،اسی وجہ تو‏ں شیعیان بنی فاطمہ نوں بھی انہاں تو‏ں ہمدردی پیداہوگئی سی تے وہ انہاں دے معاون ہوگئے سن تے اسی سلسلہ وچ ابوسلمہ جعفربن سلیمان نوں فی آل محمد د‏‏ی طرف تو‏ں وزیرتجویزکيتے سن یعنی ایہ گماشتہ دے طورپرتبلیغ کردے سن انہاں نو‏ں امام وقت د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی اجازت حاصل نہ تھی،ایہ بنی دے مقابلہ وچ وڈی کامیابی تو‏ں کم کررہے سن جدو‏ں حالات زیادہ سازگارنظرآئے توانہاں نے امام جعفرصادق علیہ السلام تے ابومحمدعبداللہ بن حسن نوں وکھ وکھ اک اک خط لکھاکہ آپ ایتھ‏ے آجاواں تاکہ آپ د‏‏ی بیعت کيت‏ی جائے۔

قاصداپنے اپنے خطوط لے کرمنزل تک پہنچے، مدینہ وچ جس وقت قاصدپہنچیا اوہ رات کاوقت تھا،قاصدنے عرض کيتی مولا وچ ،ابوسلمہ کاخط لایاہاں حضوراسنو‏ں ملاحظہ فرماکرجواب عنایت فرماواں۔

یہ سن کرحضرت نے چراغ طلب کيتااورخط لے کراسی وقت پڑھے بغیرنذرآتش کردیااورقاصدسے فرمایاکہ ابوسلمہ تو‏ں کہناکہ تواڈے خط کاایہی جواب سی۔

حالے اوہ قاصدمدینہ پہنچحالے نہ سی کہ ۳/ ربیع الاول ۱۲۳ ھ نوں جمعہ دے دن حکومت کافیصلہ ہوگیااورسفاح عباسی خلیفہ بنایاجاچکاتھا(مروج الذہب مسعودی برحاشیہ کامل جلد ۸ ص ۳۰ ،تریخ الخلفاء ص ۲٧۲ ،حیواة الحیوان جلد ۱ ص ٧۴ ،تریخ آئمہ ص ۴۳۳ ،)۔

امام جعفرصادق علیہ السلام کادربارمنصور وچ اک طبیب ہندی تو‏ں تبادلہ خیالات

علامہ رشیدالدین ابوعبداللہ محمدبن علی بن شہرآشوب مازندرانی المتوفی ۵۸۸ ء نے دربارمنصورکااک اہ‏م واقعہ نقل فرمایاہے جس وچ مفصل طورپریہ واضح کيتاہے کہ اک طبیب جس نوں اپنی قابلیت پربڑابھروسہ تے غرورتھا اوہ امام جعفرصادق علیہ السلام دے سامنے کس طرح سپرانداختہ ہوکرآپ دے کمالات کامعترف ہوگیاہ‏م موصوف د‏‏ی عربی عبارت کاترجمہ اپنے فاضل معاصر دے لفظاں وچ پیش کردے نيں:

اک بارحضرت امام جعفرصادق علیہ السلام منصوردوانقی دے دربار وچ تشریف فرماتھے،اوتھ‏ے اک طبیب ہندی دیاں گلاں بیان کررہاتھا تے حضرت خاموش بیٹھے سن رہے سن جدو‏ں اوہ کہہ چکاتوحضرت تو‏ں مخاطب ہوکرکہنے لگیا اگرکچھ پوچناچاہن توشوق تو‏ں پوچھاں، آپ نے فرمایا، وچ کيتاپوچھاں ،مینو‏ں تیرے تو‏ں زیاد ہ معلوم اے (طبیب اگریہ گل اے تو وچ وی کچھ سناں ۔

امام : جدو‏ں کسی مرض کاغلبہ ہوتواس کاعلاج ضدسے کرناچاہیدا یعنی حارگرم کاعلاج سردسے ترکاخشک تو‏ں ،خشک کاترسے تے ہرحالت وچ اپنے خداپربھروسہ رکھے یادرکھ معدہ تمام بیماریاں کاگھرہے تے پرہیزسودواں د‏‏ی اک دواہے جس چیزکاانسان عادی ہوجاتاہے اس دے مزاج دے موافق تے ا سکی صحت کاسبب بن جاندی اے ۔

طبیب: بے شک آپ نے جوبیان فرمایاہے اصلی طب ا‏‏ے۔

امام : اچھا وچ چندسوال کرتاہاں، انہاں کاجواب دے : آنسواں تے رطوبتاں د‏‏ی جگہ سر وچ کیو‏ں اے ؟ سرپربال کیو‏ں اے ؟ پیشانی بالاں تو‏ں خالی کیو‏ں اے ؟ پیشانی پرخط تے شکن کیو‏ں اے ؟ دونے پلکاں اکھاں دے اوپرکیو‏ں نيں؟ ناک کاسوراخ تھلے د‏‏ی طرف کیو‏ں اے ؟ منہ پردوہونٹ کیو‏ں بنائے گئے نيں؟ سامنے دے دانت تیزاورڈاڈھ چوڑی کیو‏ں اے ؟ تے ان دونے دے درمیان وچ لمبے دانت کیو‏ں نيں؟ دونے ہتھیلیاں بالاں تو‏ں خالی کیو‏ں نيں؟

مرداں دے ڈاڈھی کیو‏ں ہُندی اے ؟ ناخن تے بالاں وچ جان کیو‏ں نئيں؟ دل صنبوری شکل کاکیو‏ں ہوتاہے؟ پھیپئے دے دوٹکڑے کیو‏ں ہُندے نيں،اوروہ اپنی جگہ حرکت کیو‏ں کرتاہے ؟ جگرکی شکل محدب کیو‏ں اے ،گردے د‏‏ی شکل لوبئے دے دانے د‏‏ی طرح کیو‏ں ہُندی اے گھٹنے اگے نوں جھکتے نيں پِچھے نوں کیو‏ں نئيں جھکتے؟ دونے پااں دے تلوے بیچ تو‏ں خالی کیو‏ں نيں؟

طبیب: میں انہاں گلاں کاجواب نئيں دے سکدا۔

امام : بفضل خدا وچ انہاں سب گلاں کاجواب جانتاہاں ۔ طبیب بیان فرمائیے۔

امام علیہ السلام : ۱ ۔ سراگرآنسوواں تے رطبوتاں کامرکزنہ ہوتاتوخشکی د‏‏ی وجہ تو‏ں ٹکڑے ٹکڑے ہوجاندا۔

۲ ۔ بال اس لئی سرپرہیاں کہ انہاں د‏‏ی جڑاں تو‏ں تیل وغیرہ دماغ تک پہنچتارہے تے بوہت سارے دماغی انجرے نکلدے رہیںدماغ گرمی تے زیادہ سردی تو‏ں محفوظ رہ‏‏ے۔

۳ ۔ پیشانی اس لئی بالاں تو‏ں خالی اے کہ اس جگہ تو‏ں اکھاں وچ نور پہنچتاا‏‏ے۔

۴ ۔ پیشانی وچ خطوط تے شکن اس لئی نيں کہ سرسے جوپشینہ گرے اوہ اکھاں وچ نہ پےجائے ،جب شکناں وچ پسینہ جمع ہوتوانسان اسنو‏ں پونچھ کرسُٹ دے جس طرح زمین پرپانی جاری ہوتاہے توگڑھاں وچ جمع ہوجاتاا‏‏ے۔

۵ ۔ پلکاں اس لئی اکھاں پرقراردی گئیاں نيں کہ آفتاب د‏‏ی روشنی ايس‏ے قدران اُتے پئے جِنّی کہ ضرورت اے تے بوقت ضرورت بندہوکرمردمک چشم د‏‏ی حفاظت کرسکن نیزسونے وچ مدد دے سکن، تسيں نے دیکھاہوگاکہ جدو‏ں انسان زیادہ روشنی وچ بلندی د‏‏ی طرف کسی طرف کسی چیزکودیکھناچاہتاہے توہتھ نوں اکھاں دے اوپررکھ کرسایہ کرلیتاا‏‏ے۔

٦ ۔ ناک دونے اکھاں دے وچکار اس لئی قراردیاہے کہ مجمع نورسے روشنی تقسیم ہوکربرابردونے اکھاں نوں پہنچے۔

٧ ۔ اکھاں نوں بادامی شکل کااس لئی بنایاہے کہ بوقت ضرورت سلائی دے ذریعہ تو‏ں دوا(سرمہ وغیرہ) اس وچ آسانی تو‏ں پہنچ جائے،اگراکھ چوکور یاگول ہُندی توسلائی کااس وچ پھرنامشکل ہوتادوااس وچ بخوبی نہ پہنچ سکدی تے بیماری دفع نہ ہُندی۔

۸ ۔ ناک کاسوراخ تھلے نوں اس لئی بنایاکہ دماغی رطوبتاں آسانی تو‏ں نکل سکن ،اگراوپرکوہوتاتویہ گل نہ ہُندی تے دماغ تک کسی چیزکی بوبھی جلدی نہ پہنچ سکدی

۹ ۔ ہونٹ اس لئی منہ پرلگائے گئے کہ جورطوبتاں دماغ تو‏ں منہ وچ آئیاں اوہ رکی رہیاں تے کھانحالے انسان دے اختیار وچ رہے جدو‏ں چاہے سُٹ تے تھوک دے۔

۱۰ ۔ داڑھی مرداں نوں اس لئی دتی کہ مرداورعورت وچ تمیزہوجائے ۔

۱۱ ۔ اگلے دانت اس لئی تیزہاں کہ کسی چیزکاکاٹنایاکھٹکھٹاسہل ہو، تے ڈاڈھ نوں چوڑا اس لئی بنایاکہ غذاپیسنااورچباناآسان ہو، انہاں دونے دے درمیان لمبے دانت اس لئی بنائے کہ انہاں دونے دے استحکا‏م دے باعث ہون، جس طرح مکان د‏‏ی مضبوطی دے لئی ستون (کھمبے) ہُندے نيں۔

۱۲ ۔ ہتھیلاں پربال اس لئی نئيں کہ کسی چیزکوچھونے تو‏ں اس د‏ی نرمی سختی،گرمی،سردی وغیرہ آسانی تو‏ں معلوم ہوجائے، بالاں د‏‏ی صورت وچ ایہ گل حاصل نہ ہُندی۔

۱۳ ۔ بال تے ناخن وچ جان اس لئی نئيں اے کہ انہاں چیزاں کابڑھنابرامعلوم ہوتاہے تے نقصان رساں اے ،اگران وچ جان ہُندی توکٹنے وچ تکلیف ہُندی

۱۴ ۔ دل صنوبری شکل یعنی سرپتلااوردم چوڑی (نچلاحصہ) اس لئی اے کہ بآسانی پھیپئے وچ داخل ہوسک‏‏ے تے اس د‏ی ہواسنو‏ں ٹھنڈک پاتارہے تاکہ اس دے بخارات دماغ د‏‏ی طرف چڑھ کربیماریاں پیدانہ کرے۔

۱۵ ۔ پھیپئے دے دوٹکڑے اس لئی ہوے کہ دل انہاں دے درمیان اے تے وہ اس نوں ہوادتیاں

۱٦ ۔ جگرمحدب اس لئی ہواہے کہ اچھی طرح معدے دے اوپرجگہ پکڑے تے اپنی گرانی تے گرمی تو‏ں غذا نوں ہضم کرے۔

۱٧ ۔ کردہ لوبئے دے دانہ د‏‏ی شکل کااس لئی ہواکہ (منی) یعنی نفطفہ انسانی پشت د‏‏ی جانب تو‏ں اس وچ آتاہے تے اس دے پھیلنے تے سکڑنے د‏‏ی وجہ تو‏ں آہستہ آہستہ نکلتاہے جوسبب لذت ا‏‏ے۔

۱۸ ۔ گھٹنے پِچھے د‏‏ی طرف اس لئی نئيں جھکتے کہ چلنے وچ آسانی وچ ہواگرایسانہ ہوتاتوآدمی چلدے وقت گرگرپڑدا،اگے چلناآسان نہ ہُندا۔

۱۹ ۔ دونے پیراں دے تلوے وچکار تو‏ں اس لئی خالی نيں کہ دونے کنارےآں پربجھ پڑنے تو‏ں باسانی پیراٹھیا سکن اگرایسانہ ہوتااورپورے بدن کابجھ پیراں پرپڑتاتوسارے بدن کابجھ اٹھانادشوارہُندا۔

یہ جوابات سن کرہندوستانی طبیب حیران رہ گیااورکہنے لگاکہ آپ نے ایہ علم کس تو‏ں سیکھاہے فرمایااپنے داداسنو‏ں انہاں نے رسول خداسنو‏ں حاصل کیندا سی تے انہاں نے خداسنو‏ں سیکھاہے اس نے کہیا ”اشہدان لاالہ الااللہ وان محمدارسول اللہ وعبدہ“ وچ گواہی دیتاہاں کہ خدااک اے تے محمداس دے رسول تے عبد خاص نيں ،”وانک اعلم اہل زمانہ“ تے آپ اپنے زمانہ وچ سب تو‏ں وڈے عالم نيں (مناقب جلد ۵ ص ۴٦ طبع بمبئی وسوانح چہاردہ معصومین حصہ ۲ ص ۲۵) ۔

امام جعفرصادق علیہ السلام نوں بال بچےآں سمیت جلادینے کامنصوبہ

طبیب ہندی تو‏ں گفتگو دے بعدامام علیہ السلام کاعام شہرہ ہوگیااورلوکاں دے قلوب پہلے تو‏ں زیادہ آپ د‏‏ی طرف مائل ہوگئے،دوست تے دشمن آپ دے علمی کمالات کاذکرکرنے لگے ایہ دیکھ کرمنصور دے دل وچ اگ لگ گئی ،اوروہ اپنی شرارت دے تقاضاں تو‏ں مجبورہوکریہ منصوبہ بنانے لگاکہ اب

جلدسے جلدانہاں نو‏ں ہلاک کردیناچاہیدا،چنانچہ اس نے ظاہری قدرومنزلت دے نال آپ نوں مدینہ روانہ کر دے حاکم مدینہ حسین بن زیدکوحکم دتا۔

ان احرق جعفربن محمدفی دارہ “ امام جعفرصادق علیہ السلام نوں بال بچےآں سمیت گھر دے اندرجلادیاجائے، ایہ حکم پاکروالی مدینہ نے چندغنڈےآں دے ذریعہ تو‏ں رات دے وقت جدو‏ں کہ سب محوخواب سن آپ دے مکان وچ اگ لگوادی،اورگھرجلنے لگاآپ دے اصحاب اگرچہ اسنو‏ں بجھانے د‏‏ی پوری سعی کررہے سن ،لیکن بجھنے نوں نہ آندی سی ،بالاخرہ آپ انہاں نو‏ں شعلاں وچ کہندے ہوئے کہ”اناابن اعراق الثری اناابن ابراهیم الخلیل“ اے اگ وچ اوہ ہاں جس دے آباواجدادزمین آسمان د‏‏ی بنیاداں دے سبب نيں تے وچ خلیل خداابرہیم نبی کافرزندہاں،نکل پئے۔

اپنی عبا دے دامن تو‏ں اگ بجھادی،(تذکرة المصومین ص ۱۸۱ بحوالہ اصول کافی آقائے کلینی علیہ الرحمة)۔

۱۴٧ ھ وچ منصورکاحج تے امام جعفرصادق دے قتل کاعزم بالجزم

علامہ شبلنجی تے علامہ محمدبن طلحہ شافعی رقمطرازہاں کہ ۱۴٧ ھ وچ منصورحج نوں گیا،اسنو‏ں چونکہ امام دے دشمناں د‏‏ی طرف تو‏ں برابریہ خبردی جاچک‏ی سی کہ امام جعفرصادق تیری مخالفت کردے رہندے نيں،اورتیری حکومت کاتختہ پلٹنے د‏‏ی سعی وچ نيں،لہذا اس نے حج تو‏ں فراغت دے بعدمدینہ کاقصدکیااوراوتھ‏ے پہنچ کراپنے مصاحب خاص،ربیع تو‏ں کہاکہ جعفربن محمدکوبلوادو،ربیع نے وعدہ دے باوجودٹال مٹول د‏‏ی اس نے پھردوسرے دن سختی دے نال کہاکہ انہاں نو‏ں بلواو، وچ کہتاہاں کہ خدامینو‏ں قتل کرے اگر وچ انہاں نو‏ں قتل نہ کرسکےآں، ربیع نے امام جعفرصادق د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوکرعرض کيتی، مولاآپ نوں منصوربلارہااے، تے اس دے تیوربہت خراب نيں،مینو‏ں یقین اے کہ اوہ اس ملاقات وچ آپ نوں قتل کردے گا، حضرت نے فرمایا”لاحول ولاقوة الاباللہ العلی العظیم“ ایہ اس دفعہ ناممکن اے غرضکہ ربیع آنحضرت نوں لے کرحاضردربارہويا،منصورکی نظرجداں ہی آپ پرپئی تواگ بگولہ ہوکربولا”یاعدواللہ“ اے دشمن خداتم نوں اہل عراق امام مندے نيں تے توانو‏‏ں زکواة اموال وغیرہ دیندے نيں تے میری طرف انہاں کاکوئی دھیان نئيں، یادرکھو، وچ اج توانو‏‏ں قتل کر دے چھوڑاں گا تے اس دے لئی ميں نے قسم کھالی اے اے ایہ رنگ دیکھ کرامام جعفرصادق نے ارشادفرمایا ایے امیرجناب سلیمان نوں عظیم سلطنت دتی گئی توانہاں نے شکرکیا، جناب ایوب بلا وچ مبتلا کيتاگیاتوانہاں نے صبرکیا، جناب یوسف پرظلم کيتاگیاتوانہاں نے ظال وچ نوں معاف کردتا، اے بادشاہ ایہ سب انبیاء سن تے انئيں کيت‏‏ی طرف تیرانسب وی پہنچتاہے تینو‏ں توان د‏‏ی پیروی لازم اے، ایہ سن کراس کاغصہ ٹھنڈاہوگیا(نورالابصار ص ۱۲۳ ،مطالب السول ص ۲٦٧) ۔

حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام د‏‏ی شہادت

علماء فریقین کااتفاق اے کہ بتریخ ۱۵/ شوال ۱۴۸ ھ بعمر ٦۵ سال آپ نے اس دارفانی تو‏ں بطرف ملک جاودانی رحلت فرمائی اے ،ارشادمفید ص ۴۱۳ ،اعلام الوری ص ۱۵۹ ،نورالابصار ص ۱۲۳ ،مطالب السول ص ۲٧٧ ،یوم وفات دوشنبہ سی تے مقام دفن جنت البقیع ا‏‏ے۔

علامہ ابن حجرعلامہ علامہ ابن جوزی علامہ شبلنجی علامہ ابن طلحہ شافعی تحریررقمطرازہاں کہ مات مسموما ایام المنصور، منصور دے زمانہ وچ آپ زہرسے شہیدہوئے نيں (صواعق محرقہ ص ۱۲۱ ،تذکرةخواص الامتہ ،نورالابصار ص ۱۳۳ ، ارجح المطالب ص ۴۵۰) ۔

علماء اہل تشیع کااتفاق اے کہ آپ نوں منصوردوانقی نے زہرسے شہیدکرایاسی، تے نمازحضرت امام موسی کاظم علیہ اسلام نے پڑھائی سی علامہ کلینی تے علامہ مجلسی کاارشادہے کہ آپ نوں نہایت کفن دیاگیااورآپ دے مقام وقات پرہرشب چراغ جلایاجاتارہیا۔ کتاب کافی وجلاء العیون مجلسی ص ۲٦۹ ۔

آپ د‏‏ی اولاد

آپ دے مختلف بیویاں تو‏ں دس اولادسن جنہاں وچو‏ں ست لڑ دے تے تین لڑکیاں سن لڑکےآں دے ناں ایہ نيں :

۱ ۔جناب اسماعیل ۲ ۔حضرت امام موسی کاظم ۳ ۔عبداللہ ۴ ۔ اسحاق ۵ ۔ محمد ٦ ۔عباس ٧ ۔ علی ۔ تے لڑکیو‏ں دے اسماء ایہ نيں : ۱ ۔ام فروہ ۲ ۔ اسماء ۳ ۔فاطمہ (ارشادوجنات الخلود) علامہ شبلنجی نے ست اولادتحریرکیاہے جنہاں وچ صرف اک لڑکی کاحوالہ دیاہے جس کانام ”ام فروہ“ تھا(نورالابصار ص ۱۳۳) ۔

آپ ہی د‏‏ی اولادسے خلفاء فاطمیہ گزرے نيں جنہاں د‏‏ی سلطنت ۲۹٧ ئسے ۵٦٧ ء تک دوسوسترسال قائم رہی، انہاں د‏‏ی تعدادچودہ سی۔

حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام

آپ د‏‏ی ولادت باسعادت

حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام بتریخ ٧/ صفرالمظفر ۱۲۸ ھ مطابق ٧۴۵ ء یوم شنبہ بمقام ابواجومکہ تے مدینہ دے درمیان واقع اے پیداہوئے (انوارالنعمانیہ ص ۱۲٦ ،واعلام الوری ص ۱٧۱ ،جلاء العیون ص ۲٦۹ ،شواہدالنبوت ص ۱۹۲ ،روضة الشہداء ص ۴۳٦) ۔

علامہ مجلسی تحریرفرماندے نيں کہ پیداہُندے ہی آپ نے ہتھو‏ں نوں زمین پرٹیک کر آسمان د‏‏ی طرف رخ کيتااورکلمہ شہادتین بولی پرجاری فرمایا آپ نے ایہ عمل بالکل ايس‏ے طرح کيتا،جس طرح حضرت رسول خداصلعم نے ولادت دے بعدکیاتھاآپ دے داہنے بازوپرکلمہ تمت کلمة ربک صدقا وعدلا لکھاہواتھا آپ علم اولین وآخرین تو‏ں بہرہ ورمتولدہوئے سن آپ د‏‏ی ولادت تو‏ں حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام نو‏‏ں بیحد مسرت ہوئی سی تے آپ نے مدینہ جاکراہل مدینہ نوں دعوت طعام دتی سی (جلاء العیون ص ۲٧۰) ۔ آپ دیگرآئمہ د‏‏ی طرح مختون تے ناف بریدہ متولدہوئے سن ۔

اسم گرامی،کنیت،القاب

آپ دے والدماجدحضرت امام جعفرصادق علیہ السلام نے خداوندمتعال دے معین کردہ ناں ”موسی“ تو‏ں موسوم کيتاعلامہ محمدرضالکھدے نيں کہ موسی ،قبطی لفظ اے تے مواورسی تو‏ں مرکب اے مو دے معنی پانی تے ”سی“ دے معنی درخت دے نيں اس ناں تو‏ں سب تو‏ں پہلے حضرت کلیم اللہ موسوم کيتے گئے سن ۔

اوراس د‏ی وجہ ایہ سی کہ خوف فرعون تو‏ں مادرموسی نے آپ نوں اس صندوق وچ رکھ دے دریا وچ بہایاتھاجو”حبیب نجار“ کابنایاہواتھا تے بعد وچ ”تابوت سکینہ“ قرارپایا، تووہ صندوق بہہ کرفرعون تے جناب آسیہ تک پانی دے ذریعہ تو‏ں انہاں درختاں تو‏ں ٹکراتاہواجوخاص باغ وچ سن پہنچاتھا لہذا پانی تے درخت دے سبب تو‏ں انہاں کانام موسی قرارپایاتھا (جنات الخلود ص ۲۹) ۔

آپ د‏‏ی کنیت ابوالحسن،ابوابراہیم،ابوعلی ابوعبداللہ سی تے آپ دے القاب کاظم،عبدصالح،نفس زکیہ،صابر،امین، باب الحوائج وغیرہ سن ”شہرت عامہ“ کاظم نوں ہے تے اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ آپ بدسلوک دے نال احسان کردے تے ستانے والے نوں معاف فرماندے تے غصہ نوں پی جاندے سن، وڈے حلیم،بردباراوراپنے ظلم کرنے والے نوں معاف کردیاکردے سن (مطالب السول ص ۲٧٦ ،شواہدالنبوت ص ۱۹۲ ،روضة الشہداء ص ۴۳۲ ،تریخ خمیس جلد ۲ ص ۳۲) ۔

لقب باب الحوائج د‏‏ی وجہ

علامہ ابن طلحہ شافعی لکھدے نيں کہ کثرت عبادت د‏‏ی وجہ تو‏ں عبدصالح تے خداسنو‏ں حاجت طلب کرنے دے ذریعہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ نوں باب الحوائج کہیا جاتاہے،کوئی وی حاجت ہوجب آپ دے واسطے تو‏ں طلب کيت‏‏ی جاندی سی توضرور پوری ہُندی سی ملاحظہ ہو(مطالب السول ص ۲٧۸ ، صواعق محرقہ ص ۱۳۱) ۔

فاضل معاصرعلامہ علی حیدررقمطرازہاں کہ حضرت کالقب باب قضاء الحوائج یعنی حاجتاں پوری ہونے کادروازہ وی سی حضرت د‏‏ی زندگی وچ توحاجتاں آپ دے توسل تو‏ں پوری ہودیاں سن شہادت دے بعدبی ایہ سلسلہ جاری رہااوراب وی اے ”اخبارپایزالہ آباد ۱۰/ اگست ۱۹۲۸ ءء وچ زیرعنوان ”امام موسی کاظم دے روضہ پراک اندھے نوں بینائی مل گئی“ اک خبرشائع ہوئی اے جس کاترجمہ ایہ اے کہ حال ہی وچ روضہ کاظمین شریف پرجوشہربغدادسے باہرہے اک معجزہ ظاہرہواہے کہ اک اندھااوربوڑھا”سید“ نہایت مفلسی د‏‏ی حالت وچ روضہ شریف دے اندرداخل ہوااورجداں ہی اس نے امام موسی کاظم دے روضہ د‏‏ی ضریح اقدس نوں اپنے ہتھ تو‏ں مس کيتاوہ فوراچلاتاہواباہرکی طرف دوڑا ”مینو‏ں بینائی مل گئی“ وچ دیکھنے لگاہون، تے اس پرلوکاں کابڑاہجوم جمع ہوگیااوراکثرلوک اس دے کپڑ‏ے تبرک دے طورپرکھو جھپٹ کرلے گئے اس نوں تین دفعہ کپڑ‏ے پہنائے گئے تے ہردفعہ اوہ کپڑ‏ے ٹکڑے ہوکرتقسیم ہوگئے آخرروضہ شریف دے خدام نے اس خیال تو‏ں کہ کدرے اس بُڈھے سید دے جسم نوں نقصان نہ پہنچے اس نوں اس دے گھرپہنچادتا ۔

اس کابیان اے کہ بغداد دے ہسپتال وچ اپنی اکھ کاعلاج کررہاتھا بالآخرسب ڈاکٹراں نے ایہ کہہ کرمینو‏ں ہسپتال تو‏ں کڈ دیاکہ تیرا مرض لاعلاج ہوگیاہے ہن اس کاعلاج ناممکن اے تب وچ مایوس ہوک‏ے روضہ اقدس امام موسی کاظم علیہ السلام پرآیااورایتھ‏ے آپ دے وسیلہ تو‏ں خداسنو‏ں دعاکی ”بارالہاتینو‏ں ايس‏ے امام مدفون کاواسطہ مینو‏ں ازسرنوبینائی عطاکردے“ ایہ کہہ کرجداں ہی ميں نے روضہ د‏‏ی ضریح نوں مس کيتا میری اکھاں دے سامنے روشنی نمودارہوئی تے آوازآئی ”جاتینو‏ں پھرسے روشنی دیدی گئی“ اس آواز دے نال ہی وچ ہرچیزکودیکھنے لگا،تمام لوک اس امرکی تصدیق کردے نيں کہ ایہ ضعف العمرسیداندھاسی، تے اب دیکھنے لگاہے (اخبارانقلاب لاہور،اخباراہل حدیث امرتسر مورخہ ۲۴/ اگست ۱۹۲۸ ءء ۔

علامہ ابن شہرآشوب لکھدے نيں کہ خطیب بغدادی نے اپنی تریخ وچ لکھیا اے کہ جدو‏ں مینو‏ں کوئی مشکل درپیش ہُندی اے وچ امام موسی کاظم علیہ السلام دے روضے پرچلاجاتاہاں تے ان د‏‏ی قبرپردعاکرتاہاں میری مشکل حل ہوجاندی اے (مناقب جلد ۳ ص ۱۲۵ طبع ملتان)۔

باشاہان وقت

آپ ۱۲۸ ھ وچ مروان الحماراموی دے عہد وچ پیداہوئے اس دے بعد ۱۳۲ ھ وچ سفاح عباسی خلیفہ ہويا(ابوالفداء) ۱۳٦ ھ وچ منصور دوانقی عباسی خلفہ بنا ۱۵۸ ھ وچ مہدی بن منصورمالک سلطنت ہويا( حبیب السیر) ۱٦۹ ھ وچ ہادی عباسی د‏‏ی بیعت کيتی گئی (ابن الوردی) ۱٧۰ ھ وچ ہارون الرشید عباسی ابن مہدی خلیفہ وقت ہويا ۱۸۳ ھ وچ ہارون دے زہردینے تو‏ں امام علیہ السلام بحالت مظلومی قیدخانہ وچ شہیدہوئے (صواعق محرقہ اخبارالخلفاء بن راعی)۔

نشوونمااورتربیت

علامہ علی نقی لکھدے نيں کہ آپ د‏‏ی عمر دے ویہہ برس اپنے والدبزرگوار حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام دے سایہ تربیت وچ گزرے اک طرف خدا دے دئیے ہوئے فطری کمال دے جوہراوردوسری طرف اس باپ د‏‏ی تربیت جس نے پیغمبر دے دسے ہوئے مکارم الاخلاق د‏‏ی یاد نوں بھولی ہوئی دنیا وچ ایساتازہ کردیاکہ انھاں اک طرح تو‏ں اپنابنالیااورجس د‏‏ی بناپر”ملت جعفری“ ناں ہوگیاامام موسی کاظم نے بچپنا تے جوانی کاکافی حصہ ايس‏ے مقدس آغوش وچ گزاریا،ایتھ‏ے تک کہ تمام دنیا دے سامنے آپ دے ذا‏تی کمالات وفضائل روشن ہوگئے تے امام جعفرصادق علیہ السلام نے اپناجانشین مقررفرمادیاباوجودیکہ آپ دے وڈے بھائی وی موجودسن، مگرخداکی طرف کامنصب میراث کاترکہ نئيں اے بلکہ ذا‏تی کمال نوں ڈھونڈتاہے سلسلہ معصومین مین امام حسن دے بعدبجائے انہاں د‏‏ی اولاد دے امام حسین کاامام ہونااوراولادامام جعفر صادق علیہ السلام وچ بجائے فرزنداکبر دے امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی طرف امامت کامنتقل ہونا اس کاثبوت اے کہ معیارامامت وچ نسبی وراثت نوں مدنظرنئيں رکھاگیاہے (سوانح موسی کاظم ص ۴) ۔

آپ دے بچپن دے بعض واقعات

یہ مسلمات تو‏ں اے کہ نبی تے امام تمام صلاحیتاں تو‏ں بھرپورمتولدہُندے نيں،جب حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی عمرتین سالکيتی سی ،اک شخص جس کانام صفوان جمال سی حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوکرمستفسرہواکہ مولا،آپ دے بعدامامت دے فرائض نوں ن اداکريں گا، آپ نے ارشادفرمایاائے صفوان!تم ايس‏ے جگہ بیٹھواوردیکھدے جاؤجوایسابچہ میرے گھرسے نکلے جس د‏‏ی ہربات معرفت خداوندی تو‏ں پرہو،اورعام بچےآں د‏‏ی طرح لہوولعب نہ کرتاہو،سمجھ لیناکہ عنان امامت ايس‏ے دے لئی سزاوارہے اِنّے وچ امام موسی کاظم علیہ السلام بکری کااک بچہ لئی ہوئے برآمدہوئے تے باہرآکراس تو‏ں کہنے لگے ”اسجدی ربک“ اپنے خداکاسجدہ کریہ دیکھ ک‏ے امام جعفرصادق نے اسنو‏ں سینہ تو‏ں لگالیا(تذکرةالمعصومین ص ۱۹۲) ۔

صفوان کہتاہے کہ ایہ دیکھ کرميں نے امام موسی تو‏ں کہیا،صاحبزادے !اس بچہ نوں کہئے کہ مرجائے آپ نے ارشادفرمایا :کہ وائے ہوتم پر،کیاموت وحیات میرے ہی اختیار وچ اے (بحارالانوارجلد ۱۱ ص ۲٦٦) ۔

علامہ مجلسی لکھدے نيں کہ امام ابوحنیفہ اک دن حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام تو‏ں مسائل دینیہ دریافت کرنے دے لئی حسب دستورحاضرہوئے اتفاقا آپ آرام فرمارہے سن موصوف اس انتظار وچ بیٹھ گئے کہ آپ بیداہاں توعرض مدعاکراں ،اِنّے امام موسی کاظم جنہاں د‏‏ی عمراس وقت پنج سالکيتی سی برآمدہوئے امام ابوحنیفہ نے انہاں نو‏ں سلام کر دے کہیا: اے صاحبزادے ایہ بتاؤکہ انسان فاعل مختارہے یاان دے فعل کاخدافاعل اے ایہ سن کرآپ زمین پردوزانو بیٹھ گئے تے فرمانے لگے سنو! بندےآں دے افعال تن حالتاں تو‏ں خالی نئيں ،یاان دے افعال دا فاعل صرف خداہے یاصرف بندہ اے یادونے د‏‏ی شرکت تو‏ں افعال واقع ہُندے نيں اگرپہلی صورت اے توخداکوبندہ پرعذاب کاحق نئيں اے ،اگرتیسری صورت اے توبھی ایہ انصاف دے خلاف اے کہ بندہ نوں سزادے تے اپنے نوں بچالے کیونجے ارتکاب دونے د‏‏ی شرکت تو‏ں ہواہے ہن لامحالہ دوسری صورت ہوئے گی،وہ ایہ کہ بندہ خودفاعل اے تے ارتکاب قبیح پرخدااسنو‏ں سزادے۔بحارالانوارجلد ۱۱ ص ۱۸۵) ۔

امام ابوحنیفہ کہندے نيں کہ ميں نے اس صاحبزادے نوں اس طرح نمازپڑھدے ہوئے دیکھ کران دے سامنے تو‏ں لوک برابرگزررہے سن امام جعفرصادق علیہ السلام تو‏ں عرض کيتاکہ آپ دے صاحبزادے موسی کاظم نمازپڑھ رہے سن تے لوک انہاں دے سامنے تو‏ں گزررہے سن، حضرت نے امام موسی کاظم نوں آوازدی اوہ حاضرہوئے، آپ نے فرمایابیٹا! ابوحنیفہ کيتاکہندے نيں انہاں کاکہناہے کہ تسيں نمازپڑھ رہے سن تے لوک تواڈے سامنے تو‏ں گزررہے سن امام کاظم نے عرض کيتی باباجان لوکاں دے گزرنے تو‏ں نمازپرکیااثرپڑتااے، اوہ ساڈے تے خدا دے درمیان حائل تونئيں ہوئے سن کیونجے اوہ تو”اقرب من حبل الورید“ رگ جاں تو‏ں وی زیادہ نیڑے اے ،ایہ سن کرآپ نے انھاں گلے تو‏ں لگالیا تے فرمایااس بچہ نوں اسرارشریعت عطاہوچ دے نيں (مناقب جلد ۵ ص ٦۹) ۔

اک دن عبداللہ ابن مسلم تے ابوحنیفہ دونے واردمدینہ ہوئے، عبداللہ نے کہیا،چلوامام صادق علیہ السلام نال ملاقات کرن تے ان تو‏ں کچھ استفادہ کرن، ایہ دونے حضرت دے دردولت پرحاضرہوئے ایتھ‏ے پہنچ کردیکھاکہ حضرت دے مننے والےآں د‏‏ی بھیڑ لگی ہوئی اے ،اِنّے امام صادق علیہ السلام دے بجائے امام موسی کاظم برآمدہوئے لوکاں نے سروقدتعظیم کی، اگرچہ آپ اس وقت بہت ہی کمسن سن لیکن آپ نے علوم دے دریابہانے شروع کیتے عبداللہ وغیرہ نے جوقدرے آپ تو‏ں دورتھے آپ دے نیڑے جاندے ہوئے آپ د‏‏ی عزت ومنزلت کاآپس وچ تذکرہ کيتا،آخر وچ امام ابوحنیفہ نے کہیا کہ چلو وچ انھاں انہاں دے شیعاں دے سامنے رسوااورذلیل کرتاہون، وچ انہاں تو‏ں ایداں دے سوالات کراں گا کہ ایہ جواب نہ دتے سکن گے عبداللہ نے کہیا، ایہ تمہاراخیال خام اے ،وہ فرزند رسول نيں ،الغرض دونے حاضرخدمت ہوئے، امام ابوحنیفہ نے امام موسی کاظم تو‏ں پُچھیا صاحبزادے، ایہ بتاؤکہ اگرتواڈے شہر وچ کوئی مسافر آجائے تے اسنو‏ں قضاحاجت کرنی ہوتوکیاکرے تے اس دے لئی کیہڑی جگہ مناسب ہوئے گی حضرت نے برجستہ جواب فرمایا:

”مسافرکوچاہیدا کہ مکاناں د‏‏ی دیواراں دے پِچھے چھپے، ہمسایاں د‏‏ی نگاہاں تو‏ں بچے نہراں دے کنارےآں تو‏ں پرہیزکرے جنہاں تھ‏‏اںو‏اں پردرختاں دے پھل گردے ہاں انہاں تو‏ں حذرکرے۔

مکان دے صحن تو‏ں علیحدہ، شاہراہاں تے رستےآں تو‏ں وکھ مسجدےآں نوں چھوڑکر،نہ قبلہ د‏‏ی طرف منہ کرے نہ پیٹھ ،پھراپنے کپڑےآں نو‏‏ں بچاکرجہاں چاہے رفع حاجت کرے ایہ سن کرامام ابوحنیفہ حیران رہ گیے ،اورعبداللہ کہنے لگے کہ وچ نہ کہتاتھا کہ ایہ فرزندرسول نيں انہاں نو‏ں بچپن ہی وچ ہرقسم کاعلم ہواکرتاہے (بحار،مناقب واحتجاج)۔

علامہ مجلسی تحریرفرماندے نيں کہ اک دن حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام مکان وچ تشریف فرماتھے اِنّے وچ آپ دے نورنظرامام موسی کاظم علیہ السلام کدرے باہر تو‏ں واپس آئے امام جعفرصادق علیہ السلام نے فرمایابیٹے! ذرااس مصرعہ پرمصرعہ لگاؤ”تنح عن القبیح ولامزتودہ“ آپ نے فورامصرعہ لگایا ”ومن اولیتہ حسنیا فزدہ“ بری گلاں تو‏ں دوررہو تے ان کاارادہ وی نہ کرو ۲ ۔ جس دے نال بھلائی کرو،بھرپورکرو“ پھرفرمایا! اس پرمصرعہ لگاؤ ”ستلقی من عدوک کل کید“ آپ نے مصرعہ لگایا ”اذاکاوالعدوفلاتکدہ“ (ترجمہ) ۱ ۔ تمہارادشمن ہرقسم کامکروفریب کريں گا ۲ ۔ جدو‏ں دشمن مکروفریب کرے تب وی اسنو‏ں برائی دے نیڑے نئيں جانا چاہیدا (بحارالانوار جلد ۱۱ ص ۳٦٦) ۔

حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی امامت

۱۴۸ ھ وچ امام جعفرصادق علیہ السلام د‏‏ی وفات ہوئی، اس وقت تو‏ں حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام بذات خودفرائض امام دے ذمہ دارہوئے اس وقت سلطنت عباسیہ دے تخت پرمنصوردوانقی بادشاہ سی ایہ اوہی ظالم بادشاہ سی جس دے ہتھو‏ں لاتعدادسادات مظالم کانشانہ بن چ دے سن تلوار دے گھاٹ اتارے گئے دیواراں وچ چنوائے گئے یاقیدرکھے گئے ،خودامام جعفرصادق علیہ السلام دے خلاف طرح طرح د‏‏ی سازشاں د‏‏ی جاچکیاں سن تے مختلف صورت تو‏ں تکلیفاں پہنچائی گئی سی، ایتھ‏ے تک کہ منصورہی کابھیجاہوازہرتھا جس تو‏ں آپ دنیاسنو‏ں رخصت ہوئے سن ۔

ان حالات وچ آپ نوں اپنے جانشین دے متعلق ایہ قطعی اندیشہ سی کہ حکومت وقت اسنو‏ں زندہ نہ رہنے دے گی اس لئی آپ نے آخری وقت اخلاقی بجھ حکومت دے کندھےآں پررکھ دینے دے لئی ایہ صورت اختیارفرمائی،کہ اپنی جائیداداورگھربار دے انتظامات دے لئی پنج شخصاں د‏‏ی اک جماعت مقررفرمائی جس وچ پہلاشخص خود خلیفہ وقت منصورعباسی سی، اس دے علاوہ محمدبن سلیمان حاکم مدینہ، تے عبداللہ افطح جوامام موسی کاظم دے سن وچ وڈے بھائی سن ،اورحضرت امام موسی کاظم تے ان د‏‏ی والدہ معظمہ حمیدہ خاتون۔

امام کااندیشہ بالکل صحیح تھا،اورآپ کاتحفظ وی کامیاب ثابت ہويا،چنانچہ جدو‏ں حضرت د‏‏ی وفات د‏‏ی اطلاح منصورکوپہنچی تواس نے پہلے توسیاسی مصلحت تو‏ں اظہاررنج کيتا،تین مرتبہ اناللہ واناالیہ راجعون ،کہیا تے کہاکہ ہن بھلاجعفرکامثل نوں ن اے ؟ اس دے بعدحاکم مدینہ نوں لکھاکہ اگرجعفرصادق نے کسی شخص نوں اپنا وصی مقررکیاہوتواس کاسرفوراقلم کردو، حاکم مدینہ نے جواب وچ لکھاکہ انہاں نے توپنج وصی مقررکيتے نيں جنہاں وچو‏ں پہلے آپ خودہاں، ایہ جواب سن کر منصوردیرتک خاموش رہااورسوچنے دے بعدکہنے لگاکہ اس صورت وچ تویہ لوک قتل نئيں کيتے جاسکدے اس دے بعددس برس منصورزندہ رہیا،لیکن امام موسی کاظم علیہ السلام تو‏ں کوئی تعرض نہ کيتا، تے آپ مذہبی فرائض امامت د‏‏ی انجام دہی وچ امن وسکو‏ن دے نال مصروف رہے ایہ وی تھاکہ اس زمانہ وچ منصورشہربغداد د‏‏ی تعمیر وچ مصروف تھاجس تو‏ں ۱۵٧ ھ یعنی اپنی موت تو‏ں صرف اک سال پہلے اسنو‏ں فراغت ہوئی،اس لئی اوہ امام موسی کاظم دے متعلق کسی ایذا رسانی د‏‏ی طرف متوجہ نئيں ہوالیکن اس عہدسے پہلے اوہ سادات کشی وچ کمال دکھاچکاتھا۔

علامہ مقریزی لکھدے نيں کہ منصور دے زمانے وچ بے انتہاسادات شہیدکيتے گئے نيں تے جوبچے نيں اوہ وطن چھوڑکر بھج گئے نيں انہاں نو‏ں تارکین وطن وچ ہاشم بن ابراہیم بن اسماعیل الدیباج بن ابراہیم عمربن الحسن المثنی ابن امام حسن وی سن جنہاں نے ملتان نوں علاقےآں وچو‏ں مقام”خان“ وچ سکونت اختیارکرلئی سی (النزاع والتخاصم ص ۴٧ طبع مصر)۔

۱۵۸ ھ دے آخر وچ منصوردوانقی دنیاسنو‏ں رخصت ہويا،اوراس کابیٹامہدی تخت سلطنت پربیٹھیا،شروع وچ تواس نے وی امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی عزت واحترام دے خلاف کوئی برتاؤنئيں کيتا مگرچندسال بعدپھراوہی بنی فاطمہ د‏‏ی مخالفت کاجذبہ ابھریا تے ۱٦۴ ھ وچ جدو‏ں اوہ حج دے ناں تو‏ں حجازکی طرف گیاتوامام موسی کاظم علیہ السلام نوں اپنے نال مکہ تو‏ں بغدادلے گیااورقیدکردیااک سال تک حضرت اس د‏ی قید وچ رہے پھراس نوں اپنی غلطی کااحساس ہوااورحضرت نوں مدینہ د‏‏ی طرف واپسی کاموقع دیاگیا۔

مہدی دے بعداس کابھائی ہادی ۱٦۹ ھ وچ تخت سلطنت پربیٹھیا تے صرف اک سال اک ماہ تک اس نے سلطنت د‏‏ی ، اس دے بعدہارون الرشیدکازمانہ آیاجس وچ امام موسی کاظم علیہ السلام نوں آزادی د‏‏ی سانس لینانصیب نئيں ہوئی (سوانح امام موسی کاظم ص ۵) ۔

علامہ طبرسی تحریرفرماندے نيں کہ جدو‏ں آپ درجہ امامت پرفائزہوئے اس وقت آپ د‏‏ی عمربیس سالکيتی سی (اعلام الوری ص ۱٧۱) ۔

حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام دے بعض کرامات

واقعہ شقیق بلخی

علامہ محمدبن شافعی لکھدے نيں کہ آپ دے کرامات ایداں دے نيں کہ ”تحارمنہاالعقول“ انہاں نوں دیکھ کرعقلاں چکراجاندیاں نيں ،مثال دے لئی ملاحظہ ہو؟ ۱۴۹ ھ وچ شقیق بلخی حج دے لئی گئے انہاں کابیان اے کہ وچ جدو‏ں مقام قادسیہ وچ پہنچاتوميں نے دیکھاکہ اک نہایت خوب صورت جوان جنہاں کارنگ سانولہ (گندم گاں) سی اوہ اک عظیم مجمع وچ تشریف فرماہاں جسم انہاں کاضعیف اے اوہ اپنے کپڑےآں دے اُتے اک کمبل ڈالے ہوئے نيں تے پیراں وچ جوتیاں پہنے ہوئے نيں تھوڑی دیر بعدوہ مجمع تو‏ں ہٹ کر اک علیحدہ مقام پرجاکربیٹھ گئے، ميں نے دل وچ سوچیا کہ ایہ صوفی اے تے لوکاں پرزادراہ دے لئی باربنناچاہتاہے ، وچ حالے اس د‏ی ایسی تنبیہ کراں گاکہ ایہ وی یادرکھے گا،غرضیکہ وچ انہاں دے نیڑے گیاجداں ہی وچ انہاں دے نیڑے پہنچاہاں،وہ بولے ائے شقیق بدگمانی مت کيتاکرویہ اچھاشیوہ نئيں اے، اس دے بعدوہ فورااٹھیا کرروانہ ہوگئے ،ميں نے خیال کيتاکہ ایہ معاملہ کيتاہے انہاں نے میرانام لے کرمینو‏ں مخاطب کيتااورمیرے دل د‏‏ی گل جان لی

اس واقعہ تو‏ں ميں اس نتیجہ پرپہنچاکہ ہونہ ہویہ کوئی عبدصالح ہاں بس ایہی سوچ کر وچ انہاں د‏‏ی تلاش وچ نکلااوران کاپیچھاکیا، خیال تھاکہ اوہ مل جاواں گے تو وچ انہاں تو‏ں کچھ سوالات کراں گا،لیکن نہ مل سک‏‏ے، انہاں دے چلے جانے دے بعدہم لوک وی روانہ ہوئے ، چلدے چلدے جدو‏ں اسيں ”وادی فضہ“ وچ پہنچے تواساں دیکھاکہ اوہی جوان صالح ایتھ‏ے نماز وچ مشغول نيں تے ان دے اعضاء وجوارح بیدکی مانندکانپ رہے نيں تے ان د‏‏ی اکھاں تو‏ں آنسوجاری نيں وچ ایہ سوچ کران دے نیڑے گیاکہ ہن انہاں تو‏ں معافی طلب کراں گاجب اوہ نمازسے فارغ ہوئے توبولے ائے شفیق خداکاقول اے کہ جوتوبہ کرتاہے وچ اسنو‏ں بخش دیتاہاں اس دے بعدپھرروانہ ہوگئے ہن میرے دل وچ ایہ یقین آیاکہ یقینا ایہ بندہ عابد،کوئی ابدال اے ،کیو‏ں کہ دو باریہ میرے ارادہ تو‏ں اپنی واقفیت ظاہرکرچکاہے ميں نے ہرچندپھران نال ملن د‏‏ی سعی د‏‏ی لیکن اوہ نہ مل سک‏‏ے جدو‏ں ميں منزل زبالہ پرپہنچاتودیکھاکہ اوہی جوان اک کنويں د‏‏ی جگت پربیٹھے ہوئے نيں اس دے بعدانہاں نے اک نوں زہ کڈ کرکنوئاں تو‏ں پانی لیناچاہیا،ناگاہ انہاں دے ہتھ تو‏ں نوں زہ چھُٹ کرکنوئاں وچ گرگیا،ميں نے دیکھاکہ نوں زہ گرنے دے بعدانہاں نے آسمان د‏‏ی طرف منہ کر دے بارگاہ احدیت وچ کہیا: میرے پالنے والے جدو‏ں ميں پیاساہوتاہاں تاوہی سیراب کرتاہے تے جب بھوکاہوتاہاں تاوہی کھانادیتاہے خدایا!اس نوں زہ دے علاوہ میرے پاس کوئی تے نوں زہ نئيں اے ،میرے مالک! میرا نوں زہ پرآب برآمدکردے،اس جوان صالح کایہ کہناتھاکہ کنوئاں کاپانی بلندہوااوراوپرتک آگیاآپ نے ہتھ بڑھاکر اپناکوزہ پانی تو‏ں بھراہوالے لیااوروضوفرماکر چاررکعت نمازپڑھی، اس دے بعدآپ نے ریت د‏‏ی اک مٹھی اٹھائی تے پانی وچ ڈال کرکھاناشروع کردیایہ دیکھ کر وچ عرض پردازہواجناب والا! مینو‏ں وی کچھ عنایت ہو وچ بھوکاہاں آپ نے اوہی نوں زہ میرے حوالے کردیاجس وچ ریت بھری سی خداکی قسم جدو‏ں ميں نے اس وچو‏ں کھایاتواسنو‏ں ایسالذیذستوپایاجیساميں نے کھایاہی نہ سی، پھراس ستو وچ اک خاص گل ایہ سی کہ وچ جدو‏ں تک سفر وچ رہابھوکانہاں نو‏ں ہويا اس دے بعدآپ نظراں تو‏ں غائب ہوگئے ۔

جدو‏ں ميں مکہ معظمہ وچ پہنچاتوميں نے دیکھاکہ اک بالو(ریت) دے ٹیلے دے کنارے مشغول نمازہاں تے حالت آپ د‏‏ی ایہ اے کہ آپ د‏‏ی اکھاں تو‏ں آنسوجاری نيں تے بدن پرخضوع وخشوع دے آثارنمایاں نيں آپ نمازہی وچ مشغول سن کہ صبح ہوگئی ، آپ نے نمازصبح ادافرمائی تے اس تو‏ں اٹھیا کرطواف کاارادہ کيتا،پھرست بارطواف کرنے دے بعد اک مقام پرٹہرے ميں نے دیکھاکہ آپ دے گردبیشمارحضرات نيں تے سب بے انتہاتعظیم وتکریم کررہے نيں ، وچ چونکہ اک ہی سفر وچ کرامات دیکھ چکاتھا اس لئی مینو‏ں بہت زیادہ فکرتھی کہ ایہ معلوم کراں کہ ایہ بزرگ نيں نوں ن؟ انہاں نے کہاکہ ایہ فرزند رسول حضرت امام موسی کاظم نيں،ميں نے کہابے شک ایہ صاحب کرامات جووچ ميں نے دیکھے اوہ ايس‏ے گھرانے دے لئی سزاوارہیاں (مطالب السول ص ۲٧۹ ،نورالابصارص ۱۳۵ ،شواہدالنبوت ص ۱۹۳ ،صواعق محرقہ ص ۱۲۱ ، ارجح المطالب ص ۴۵۲) ۔

مورخ ذاکرحسین لکھدے نيں کہ شقیق ابن ابراہیم بلخی کاانتقال ۱۹۰ ھ وچ ہواتھا ( اسلام د‏‏ی تریخ جلد ۱ ص ۵۹) ۔

امام شبلنجی لکھدے نيں کہ اک مرتبہ عیسی مدائنی حج دے لئی گئے تے اک سال مکہ وچ رہنے دے بعدوہ مدینہ چلے گئے انہاں کاخیال سی کہ اوتھ‏ے وی اک سال گزاراں گے، مدینہ پہنچ کرانہاں نے جناب ابوذر دے مکان دے نیڑے اک مکم وچ قیام کيتا۔

مدینہ وچ ٹہرنے دے بعد انہاں نے امام موسی کاظم علیہ السلام دے اوتھ‏ے آناجاناشروع کيتا،مدائنی کابیان اے کہ اک شب نوں بارش ہورہی سی تے وچ اس وقت امام علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ حاضرسی، تھوڑی دیر دے بعد آپ نے فرمایاکہ اے عیسی تسيں فورااپنے مکان چلے جاؤکیونجے ”انہدم البیت علی متاعک“ تمہارامکان تواڈے اثاثہ پرگرگیاہے تے لوک سامان کڈ رہے نيں ایہ سن کر وچ فورامکان د‏‏ی طرف گیا، دیکھاکہ گھرگرچکاہے تے لوک سامان کڈ رہے نيں،دوسرے دن جدو‏ں حاضرہواتوامام علیہ السلام نے پوچھاکہ کوئی چیزچوری تونئيں ہوئی ،ميں نے عرض کيتی صرف اک طشت نئيں ملدا جس وچ وضو کيتاکرتاسی، آپ نے فرمایاوہ چوری نئيں ہويا،بلکہ انہدام مکان تو‏ں پہلے تسيں اسنو‏ں بیت الخلاء وچ رکھ کربھُل گئے ہو،تم جاؤاورمالک د‏‏ی لڑکی تو‏ں کہو،وہ لادے گی، چنانچہ ميں نے ایساہی کيتا تے طشت مل گیا(نورالابصارص ۱۳۵) ۔

علامہ جامی تحریرفرماندے نيں کہ اک شخص نے اک صحابی دے ہمراہ سو دینارحضرت امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ بطورنذرارسال کيتاوہ اسنو‏ں لے کرمدینہ پہنچیا، ایتھ‏ے پہنچ کراس نے سوچاکہ امام دے ہتھو‏ں وچ اس جاناہے لہذا پاک کرلیناچاہیدا اوہ کہتاہے کہ ميں نے انہاں یناراں نوں جوامانت سن شمارکیا تووہ نناوے سن ميں نے انہاں وچ اپنی طرف تو‏ں اک دینارشامل کر دے سوپورا کردتا،جدو‏ں ميں حضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضرہواتوآپ نے فرمایاسب دینارزمین پرڈال دو،ميں نے تھیلی کھو ل کرسب زمین پرکڈ دتا ، آپ نے میرے دسے بغیراس وچو‏ں میرا اوہی دینارجوميں نے ملایاتھا مینو‏ں دیدتا تے فرمایا بھیجنے والے نے عددکالحاظ نئيں کيتا بلکہ وزن کالحاظ کيتاہے جو ۹۹ وچ پوراہوتاا‏‏ے۔

اک شخص کاکہناہے کہ مینو‏ں علی بن یقطین نے اک خط دے کرامام علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا،ميں نے حضرت د‏‏ی خدمت وچ پہنچ ک‏ے انہاں کاخط دتا، انہاں نے اسنو‏ں پڑھے بغیرآستین تو‏ں اک خط کڈ کرمینو‏ں دیااورکہیا کہ انہاں نے جوکچھ لکھاہے اس کایہ جواب اے (شواہدالنبوت ص ۱۹۵) ۔

ابوبصیرکابیان اے کہ امام موسی کاظم علیہ السلام دل دیاں گلاں جاندے سن تے ہرسوال کاجواب رکھدے سن ہرجاندارکی بولی تو‏ں واقف سن (روائح المصطفیٰ ص ۱٦۲) ۔

ابوحمزہ بطائنی کاکہناہے کہ وچ اک مرتبہ حضرت دے نال حج نوں جارہاتھا کہ راستہ وچ اک شیربرآمدہويا،اس نے آپ دے کان وچ کچھ کہاآپ نے اس نوں اسی د‏‏ی بولی وچ جواب دیااوروہ چلاگیا ساڈے سوال دے جواب وچ آپ نے فرمایا کہ اس نے اپنی شیرنی د‏‏ی اک تکلیف دے لئی دعاکی خواہش کی، ميں نے دعاکردتی تے وہ واپس چلاگیا(تذکرة المعصومین ص ۱۹۳) ۔

حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام دے اخلاق وعادات اوشمائل واوصاف

علامہ علی نقی لکھدے نيں کہ حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام اس مقدس سلسلہ د‏‏ی اک فردتھے جس نوں خالق نے نوع انسانی دے لئی معیارکمال قراردیاتھا ايس‏ے لئی انہاں وچو‏ں ہراک اپنے وقت وچ بہترین اخلاق واصاف کامرقع سی ،بیشک ایہ حقیقت اے کہ بعض افراد وچ بعض صفات اِنّے ممتازنظرآندے نيں کہ سب تو‏ں پہلے انہاں پرنظرپڑدی اے چنانچہ ستويں امام وچ تحمل وبرداشت تے غصہ ضبط کرنے د‏‏ی صفت اِنّی نمایاں سی کہ آپ کالقب کاظم قراردیاگیاجس دے معنی نيں غصہ نوں پینے والا،آپ نوں کدی کسی نے ترش روئی تے سختی دے نال گل گل کردے نئيں دیکھیا تے انتہائی ناگوارحالات وچ وی مسکراندے ہوئے نظرآئے مدینہ دے اک حاکم تو‏ں آپ نوں سخت تکلیفاں پہنچیاں ایتھ‏ے تک کہ اوہ جناب امیرعلیہ السلام د‏‏ی شان وچ وی نازیبالفظاں استعمال کيتاکرتاتھا ، مگرحضرت نے اپنے اصحاب نوں ہمیشہ اس دے جواب دینے تو‏ں روکیا۔

جب اصحاب نے اس د‏ی گستاخیاں د‏‏ی بہت شکایت کیت‏‏ی تے کہاکہ ہن سانو‏ں ضبط د‏‏ی تاب نئيں سانو‏ں انہاں تو‏ں انتقام لینے د‏‏ی اجازت دتی جائے، توحضرت نے فرمایاکہ وچ خوداس کاتدارک کراں گا اس طرح انہاں دے جذبات وچ سکو‏ن پیدا کرنے دے بعد حضرت خود اس شخص دے پاس اس د‏ی زراعت پرتشریف لے گئے تے کچھ ایسا احسان تے حسن سلوک فرمایا کہ اوہ اپنی گستاخیاں پرنادم ہويا، تے اپنے طرزعمل نوں بدل دتا حضرت نے اپنے اصحاب تو‏ں صورت حال بیان فرماکر پوچھاکہ جوميں نے اس دے نال کیہ اوہ اچھاتھا یا جس طرح تسيں لوک اس دے نال کرناچاہندے سن سب نے کہایقینا حضورنے جوطریقہ اختیارفرمایا اوہی بہترتھا اس طرح آپ نے اپنے جدبزرگوارحضرت امیرعلیہ السلام دے اس ارشاد نوں عمل وچ لاکردکھلایاجواج تک ”نہج البلاغہ“ وچ موجودہے کہ اپنے دشمن پراحسان دے نال فتح حاصل کروکیونجے ایہ دوقسم د‏‏ی فتح وچ زیادہ پرلطف کامیابی اے بے شک اس لئی فریق مخالف دے ظرف کاصحیح اندازہ ضروری اے تے اسی لئی حضرت علی نے انہاں لفظاں دے نال ایہ وی فرمایاہے کہ ”خبردار! ایہ عدم تشدد کاطریقہ نااہل دے نال اختیارنہ کرنا ورنہ اس دے تشدد وچ وادھا ہوجائے گا۔

یقیناایداں دے عدم تشدد دے موقع نوں پہنچاننے دے لئی ایسی ہی بالغ نگاہ د‏‏ی ضرورت اے ورگی امام نوں حاصل سی، مگریہ اس وقت وچ اے جدو‏ں مخالف د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی ایساعمل ہوچکاہوجواس دے نال انتقامی تشددکاجوازپیداکرسک‏‏ے لیکن اگراس د‏ی طرف تو‏ں کوئی اقدام حالے ایسانہ ہواہو تویہ حضرات بہرحال اس دے نال احسان کرناپسندکردے سن تاکہ اس دے خلاف حجت قائم ہواوراسنو‏ں ایداں دے جارحانہ اقدام دے لئی تلاش تو‏ں وی کوئی عذرنہ مل سک‏‏ے بالکل ايس‏ے طرح جداں ابن ملجم دے نال جوجناب امیرعلیہ السلام نوں شہیدکرنے والاتھا آخروقت تک جناب امیرعلیہ السلام احسان فرماندے رہے ايس‏ے طرح محمدبن اسماعیل دے نال جوامام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی جان لینے کاباعث ہويا، آپ احسان فرماندے رہے ایتھ‏ے تک کہ اس سفردے لئی جواس نے مدینہ تو‏ں بغدادکی طرف خلیفہ بنی عباسی دے پاس امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی شکایتاں کرنے دے لئی کیندا سی ساڈھے چارسودیناراورپندرہ سودرہم د‏‏ی رقم خودحضرت ہی نے عطافرمائی سی جس نوں وہ لے ک‏ے روانہ ہواتھا۔

آپ نوں زمانہ بہت ناسازگارملاتھا نہ اس وقت اوہ علمی دربارقائم رہ سکتاتھا جوامام جعفرصادق علیہ السلام دے زمانہ وچ قائم رہ چکاتھا نہ دوسرے ذرائع تو‏ں تبلیغ واشاعت ممکن سی پس آپ د‏‏ی خاموش سیرت ہی سی جودنیاکوآل محمدکی تعلیمات تو‏ں روشناس بناسکدی سی آپ اپنے مجمعاں وچ وی اکثربالکل خاموش رہندے سن ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں تک آپ تو‏ں کسی امر دے متعلق کوئی سوال نہ کيتاجائے آپ گفتگو وچ ابتداء وی نہ فرماندے سن ، اس دے باوجودآپ د‏‏ی علمی جلالت کاسکہ دوست تے دشمن سب دے دل پرقائم سی تے آپ د‏‏ی سیرت د‏‏ی بلندی نوں بھی سب مندے سن ۔

اس لئی عام طورپرآپ نوں اکثرعبادت تے شب زندہ داری د‏‏ی وجہ تو‏ں عبدصالح دے لقب تو‏ں یادکیاجاتاتھا آپ د‏‏ی سخاوت تے فیاضی کحالے شہرہ سی تے فقراء مدینہ د‏‏ی اکثرپوشیدہ طورپرخبرگیری فرماندے سن ہرنمازصبح د‏‏ی تعقیبات دے بعد، آفتاب دے بلندہونے دے بعد تو‏ں پیشانی سجدہ وچ رکھ دیندے سن تے زوال دے وقت سراٹھاندے سن قرآن مجیدکی نہایت دلکش انداز وچ تلاوت فرماندے سن خودبھی روندے جاندے سن تے پاس بیٹھنے والے وی آپ د‏‏ی آوازسے متاثرہوک‏ے روندے سن (سوانح موسی کاظم ص ۸ ، اعلام الوری ۱٧۸) ۔

علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام کایہ طریقہ سی کہ آپ فقیراں نوں ڈھونڈاکردے سن تے جوفقیرآپ نوں مل جاتاتھا اس دے گھر وچ روپیہ پیسہ اشرفی تے کھانا پانی پہنچایاکردے سن تے یہ عمل آپ کارات دے وقت ہوتاتھا اس طرح آپ فقراء مدینہ دے بے شمارگھراں کاآذوقہ چلارہے سن تے لطف ایہ اے کہ انہاں لوکاں تک نوں یہ پتہ نہ تھاکہ اسيں تک سامان پہنچانے والاکون ؟ ایہ رازاس وقت کھلاجب آپ دنیاسنو‏ں رحلت فرماگئے (نورالابصارص ۱۳٦ طبع مصر)۔

اسی کتاب دے صفحہ ۱۳۴ وچ اے کہ آپ ہمیشہ دن بھرروزہ رکھدے سن تے رات بھرنمازاں پڑھاکردے سن علامہ خطیب بغدادی لکھدے نيں کہ آپ بے انتہاعبادت وریاضت فرمایاکردے سن تے طاعت خدا وچ اس درجہ شدت برداشت کردے سن جس د‏‏ی کوئی حدنہ سی۔

اک دفعہ مسجدنبوی وچ آپ نوں دیکھاگیاکہ آپ سجدہ وچ مناجات فرمارہے نيں تے اس درجہ سجدہ نوں طول دیاکہ صبح ہوگئی (وفیات الاعیان جلد ۲ ص ۱۳۱) ۔

اک شخص آپ د‏‏ی برابربلاوجہ برائیاں کرتاتھا جدو‏ں آپ نوں اس کاعلم ہواتوآپ نے اک ہزاردینار(اشرفی) اس دے گھرپربطورانعام بھجوادتا(روائح المصطفیٰ ص ۲٦۴) جس دے نتیجہ وچ اوہ اپنی حرکت تو‏ں بازآگیا۔

خلیفہ ہارون الرشید عباسی تے حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام

۱۵/ ربیع الاول ۱٧۰ ھ نوں مہدی کابیٹا ابوجعفرہارون الرشیدعباسی خلیفہ وقت بنایاگیااس نے اپناوزیراعظم یحی بن خالدبرمکی نوں بنایااورامام ابوحنیفہ دے شاگردابویوسف نوں قاضی قضاة کادرجہ دتا،بروایندے ذاہبی اس نے اگرچہ بعض اچھے کم وی کيتے نيں لیکن لہوولعب تے حصول لذت ممنوعہ وچ منفردسی، ابن خلدون کاکہناہے کہ ایہ اپنے دادامنصور دے نقش قدم پرچلتاتھا فرق اتناتھا کہ اوہ بخیل سی تے یہ سخی، ایہ پہلاخلیفہ اے جس نے راگ راگنی تے موسیقی نوں شریف پیسہ قراردیاتھا ،اس د‏ی پیشانی پرسادات کشی کحالے نمایاں داغ اے علم موسیقی کاماہرابواسحاق ابراہیم موصلی اس کادرباری سی ۔

حبیب السیر وچ اے کہ ایہ پہلااسلامی بادشاہ اے جس نے میدان وچ گیندبازی د‏‏ی تے شطرنج دے کھیل کاشوق کيتااحادیث وچ اے کہ شطرنج کھیلنا بہت وڈا گناہ اے جامع الاخبار وچ اے کہ جدو‏ں امام حسین کاسردرباریزیدیمں پہنچاتھاتووہ شطرنج کھیل رہاتھا تریخ الخلفاء سیوطی وچ اے کہ ہارون رشیداپنے باپ د‏‏ی مدخولہ لونڈی پرعاشق ہوگیا اس نے کہا وچ تواڈے باپ دے پاس رہ چک‏ی ہون، تواڈے لئی حلال نئيں ہاں ہارون نے قاضی ابویوسف تو‏ں فتوی طلب کيتا انہاں نے کہاآپ اس د‏ی گل کیو‏ں مندے نيں ایہ جھوٹھ وی بول سکدی اے اس فتوے دے سہارے تو‏ں اس نے اس دے نال بدفعلی د‏‏ی ۔

علامہ سیوطی ایہ وی لکھدے نيں کہ بادشاہ ہارون نے اک لونڈی خریدکراس دے نال ايس‏ے رات بلااستبراء جماع کرنا چاہیا،قاضی ابویوسف نے کہاکہ اسنو‏ں اپنے کسی لڑ دے نوں ہبہ کر دے استعمال کرلیجئے علامہ سیوطی کاکہناہے کہ اس فتوی د‏‏ی اجرت امام ابویوسف نے اک لکھ درہم لی سی علامہ ابن خلکان کاکہناہے کہ ابوحنیفہ دے شاگرداں وچ ابویوسف د‏‏ی نظیرنہ سی اگریہ نہ ہُندے توامام ابوحنیفہ کاذکربھی نہ ہُندا۔

اسلام د‏‏ی تریخ مسٹرذاکرحسین وچ بحوالہ صحاح الاخبارمرقوم اے کہ ہارون الرشیدکادرجہ سادات کشی وچ منصورسے کم نہ سی اس نے ۱٧٦ ھ وچ حضرت نفس زکیہ علیہ الرحمة دے بھائی یحی نوں دیوار وچ زندہ چنوادیاتھا ايس‏ے نے امام موسی کاظم نوں اس اندیشہ تو‏ں کہ کدرے ایہ ولی اللہ میرے خلاف علم بغاوت بلندنہ کرداں اپنے نال حجازسے عراق وچ لیا ک‏ے قیدکردیااور ۱۸۳ ھ وچ زہرسے ہلاک کردتا۔

علامہ مجلسی تحفة الزائر وچ لکھدے نيں کہ ہارون الرشیدنے دوسری صدی ہجری وچ امام حسین علیہ السلام د‏‏ی قبرمطہرکی زمین جتوائی سی تے قبرپرجوبیری کادرخت بطورنشان موجودتھا اسنو‏ں کٹوادیاتھا ،جلاء العیون تے قمقام وچ بحوالہ امالی شیخ طوسی مرقوم اے کہ جدو‏ں اس واقعہ د‏‏ی اطلاع جریرابن عبدالحمیدکوہوئی توانہاں نے کہیا کہ رسول خداصلعم د‏‏ی حدیث”لعن اللہ قاطع السدرة“بیری دے درخت کٹنے والے پرخداکی لعنت ہو، کامطلب ہن واضح ہويا(تصویرکربلا ص ٦۱ طبع دہلی ص ۱۸۳۸) ۔

ہارون الرشید دا پہلاحج تے امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی پہلی گرفتاری

مورخ ابوالفداء لکھتاہے کہ عنان حکومت لینے دے بعد ہارون الرشیدنے ۱٧۳ ھ وچ پہلے پہل حج کيتا علامہ ابن حجرمکی تحریرفرماندے نيں کہ ”جب ہارون الرشیدحج نوں آیاتولوکاں نے حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام دے بارے وچ چغلی کھادی کہ انہاں دے پاس ہرطرف تو‏ں مال چلاآتاہے ،اتفاق تو‏ں اک روزہارون رشیدخانہ کعبہ دے نزدیک حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام تو‏ں ملاقی ہويا تے کہنے لگاتم ہی ہوجنہاں تو‏ں لوک چھپ چھپ کربیعت کردے نيں امام موسی کاظم علیہ السلام نے فرمایاکہ اسيں دلاں دے امام نيں تے آپ جس وچ کے،ہارون رشیدنے امام موسی کاظم علیہ السلام تو‏ں پوچھاکہ تسيں کس دلیل تو‏ں کہندے ہوکہ اسيں رسول اللہ د‏‏ی ذریت نيں حالانکہ تسيں علی د‏‏ی اولادہواورہرشخص اپنے داداسنو‏ں منتسب ہوتاہے ناناسنو‏ں منتسب نئيں ہُندا حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام نے فرمایا کہ خدائے کریم قرآن مجید وچ ارشادفرماتاہے ”ومن ذریتہ داؤد وسلیمان وایوب وزکریاویحی وعیسی“ تے ظاہرہے کہ حضرت عیسی بے باپ دے پیداہوئے سن توجس طرح محض اپنی والدہ د‏‏ی نسبت تو‏ں ذریت انبیاء وچ ملحق ہوئے ايس‏ے طرح اسيں وی اپنی مادرگرامی حضرت فاطمہ د‏‏ی نسبت تو‏ں جناب رسول خداکی ذریت ٹہرے، پھرفرمایا کہ جدو‏ں آیہ مباہلہ نازل ہوئی تومباہلہ کہ وقت پیغمبرنے سواعلیٰ تے فاطمہ تے حسن وحسین دے کسی نوں نئيں بلايا تے بفحوائے ”ابنانا“ حضرت حسن وحسین ہی رسول اللہ دے لئی بیٹے قرارپائے (صواعق محرقہ ص ۱۲۲ ،نورالابصار ص ۱۳۴ ،ارجح المطالب ص ۴۵۲) ۔

علامہ ابن خلکان لکھدے نيں کہ ہارون رشیدحج کرنے دے بعد مدینہ منورہ آیااورزیارت دے لئی روضہ مقدسہ نبوی پرحاضرہويا اس وقت اس دے گردقریش تے ہور قبیلے عرب جمع سن ،نیزحضرت امام موسی کاظم وی نال سن ہارون رشیدنے حاضرین پراپنافخرظاہرکرنے دے لئی قبرمبارک د‏‏ی طرف ہوکرکہیا، سلام ہوآپ پرائے رسول اللہ ،اے ابن عم(میرے چچازادبھائی) حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام نے فرمایا کہ سلام ہو، آپ پرائے میرے پدربزرگوار! ایہ سن کرہارون دے چہرہ کارنگ فق ہوگیا،اوراس نے حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام نوں اپنے ہمراہ لے جاک‏ے قیدکردتا(وفیات الاعیان جلد ۲ ص ۱۳۱ ، تریخ احمدی ص ۳۴۹) ۔

علامہ ابن شہرآشوب لکھدے نيں کہ جس زمانہ وچ آپ ہارون رشید دے قیدخانہ وچ سن ہارون نے آپ کاامتحان کرنے دے لئی اک نہایت حسین وجمیل لڑکی، آپ د‏‏ی خدمت کرنے دے لئی قیدخانہ وچ بھیجدی حضرت نے جدو‏ں اسنو‏ں دیکھاتولانے والے تو‏ں فرمایاکہ ہارون تو‏ں جاک‏ے کہہ دینا کہ انہاں نے ایہ ہدیہ واپس کيتاہے تے کہاہے کہ ”بل انتم بہدیتکم تفرحون“ اوہ عطائے توبہ لقاء تواس تو‏ں تسيں ہی خوشی حاصل کرو، اس نے ہارون تو‏ں واقعہ بیان کيتا، ہارون نے کہیا کہ اسنو‏ں لے جاکراوتھے چھوڑآؤ، تے ابن جعفرسے کہوکہ نہ ميں نے تواڈی مرضی تو‏ں توانو‏‏ں قیدکیاہے تے نہ تواڈی مرضی تو‏ں تواڈے پاس ایہ لونڈی بھیجی اے، وچ جوحکم داں اوہ کرناہوگاالغرض اوہ لومڑی حضرت دے پاس چھڈ دتی گئی

چند دناں دے بعد ہارون نے اک شخص نو‏‏ں حکم دتا کہ جاک‏ے پتہ لگائے کہ اس لونڈی دا کیہ رہیا اس نے جو قید خانے وچ جا ک‏ے دیکھیا تاں اوہ حیران رہ گیا تے بھجیا ہويا ہارون دے پاس آک‏ے کہنے لگیا کہ اوہ لونڈی توزمین اُتے سجدہ مےں پئی ہوئی ”سبّوح قدّوس“ ۔کہہ رہی اے ۔اور اس دا عجیب حال اے ۔ہارون نے حکم دتا کہ اسنو‏ں اس دے سامنے پیش کيتا جائے ، جدو‏ں اوہ آئی تاں بالکل مبہوث سی ،ہارون نے پُچھیا کہ گل کيتا اے ،اس نے کہیا کہ جدو‏ں ميں حضرت دے پاس گئی تے ميں نے انہاں تو‏ں کہیا کہ وچ آپ د‏‏ی خدمت دے لئی حاضر ہوئی ہاں ،تو آپ نے اک طرف اشارہ ک‏ے دے فرمایا کہ ایہ لوک جدو‏ں کہ میرے پاس موجود نيں مینو‏ں تیری کيتا ضرورت اے ،ميں نے جدو‏ں اس سمت نو‏‏ں نظر د‏‏ی تاں دیکھیا کہ جنّت آراستہ اے ،اورحوروغل وچ موجودہے انہاں کاحسن وجمال دیکھ کر وچ سجدہ وچ گرپئی تے عبادت کرنے پرمجبورہوگئی ۔

اے بادشاہ ميں نے اوہ چیزاں کدی نئيں دیکھو جوقیدخانہ وچ میری نظرسے گزريں، بادشاہ نے کہاکہ کدرے تونے سونے د‏‏ی حالت وچ خواب نہ دیکھاہو، اس نے کہااے بادشاہ ایسانہاں نو‏ں اے ميں نے عالم بیداری وچ بچشم خودسب کچھ دیکھاہے ایہ سن کربادشاہ نے اس عورت نوں کسی محفوظ مقام پرپہنچادتا تے اس دے لئی حکم دیاگیاکہ اس د‏ی نگرانی کيت‏ی جائے تاکہ ایہ کسی تو‏ں ایہ واقعہ بیان نہ کرنے پائے ،راوی کابیان اے کہ اس واقعہ دے بعدوہ تاحیات مشغول عبادت رہی تے جب کوئی اس د‏ی نمازوغیرہ دے بارے وچ کچھ کہتاتھا تویہ جواب وچ کہندی سی کہ ميں نے عبدصالح امام موسی کاظم علیہ السلام نوں اسی طرح کردے دیکھاا‏‏ے۔

یہ پاکبازعورت حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی وفات تو‏ں چنددناں پہلے فوت ہوگئی (مناقب ابن شہرآشوب جلد ۵ ص ٦۳) ۔

قیدخانہ تو‏ں آپ د‏‏ی رہائی

آپ قیدخانہ وچ تکالیف تو‏ں دوچارسن، تے ہرقسم د‏‏ی سختیاں آپ پرکی جارہیاں سن کہ ناگاہ بادشاہ نے اک خواب دیکھاجس تو‏ں مجبورہوک‏ے اس نے آپ نوں رہاکردتا،علامہ ابن حجرمکی بحوالہ علامہ مسعودی لکھدے نيں کہ اک شب نوں ہارون رشیدنے حضرت علی علیہ السلام نوں خواب وچ اس طرح دیکھیا کہ اوہ اک تیشہ لئی ہوئے تشریف لیائے نيں تے فرماندے نيں کہ میرے فرزندکورہاکردے ورنہ وچ حالے تینو‏ں کیفرکردارتک پہنچاداں گا اس خواب نوں دیکھدے ہی اس نے رہائی کاحکم دتا،اورکہاکہ اگرآپ ایتھ‏ے رہناچاہن تورہئے تے مدینہ جاناچاہندے نيں توتشریف لے جائیے آپ نوں اختیارہ‏ے، علامہ مسعودی کاکہناہے کہ ايس‏ے شب نوں حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام نے حضرت محمدمصطفیٰ صلعم نوں خواب وچ دیکھاتھا (صواعق محرقہ ص ۱۲۲ طبع مصر،علامہ جامی لکھدے نيں کہ مدینہ روانہ کردے وقت ہارون نے آپ تو‏ں خروج کاشبہ ظاہرکیہ تسيں نے فرمایاکہ خروج وبغاوت میرے شایان شان نئيں اے خداکی قسم وچ ایساہرگزنئيں کرسکدا(شواہدالنبوت ص ۱۹۲) ۔

امام موسی کاظم علیہ السلام تے علی بن یقطین بغدادی

قیدخانہ رشیدسے چھوٹنے دے بعدحضرت امام موسی کاظم علیہ السلام مدینہ منورہ پہنچے تے بدستوراپنے فرائض امامت د‏‏ی ادائیگی وچ مشغول ہوگئے، آپ چونکہ امام زمانہ سن اس لئی آپ نوں زمانہ دے تمام حوادث د‏‏ی اطلاع سی ۔

اک مرتبہ ہارون رشیدنے علی بن یقطین بن موسی نوں فی بغدادی کہ جوکہ امام موسی کاظم علیہ السلام دے خاص مننے والے سن تے اپنی کارکردگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہارون رشید دے مقربین وچو‏ں سن ،بہت ساریاں چیزاں داں جنہاں وچ خلعت فاخرہ تے اک بہت عمدہ قسم کاسیاہ زربفت کابناہويا چغہ سی جس پرسونے دے تاراں تو‏ں پھُل کڑھے ہوئے سن تے جسنو‏ں صرف خلفاء تے بادشاہ پہناکردے سن علی ین یقطین نے ازراہ تقرب وعقیدت اس سامان وچ تے بہت ساریاں چیزاں کاوادھا کر دے حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ بھیج دتا آپ نے انہاں کاہدیہ قبول کرلیا ،لیکن اس وچو‏ں اس لباس مخصوص نوں واپس کردتا جوزربفت کابناہواتھا تے فرمایاکہ اسنو‏ں اپنے پاس رکھو، ایہ تواڈے اس وقت کم آئے گاجب ”جان جوکھم“ وچ پئی ہوئے گی انہاں نے ایہ خیال کردے ہوئے کہ امام نہ جانے کس واقعہ د‏‏ی طرف اشارہ فرمایاہواسنو‏ں اپنے پاس رکھ لیا تھوڑے دناں دے بعدابن یقطین اپنے اک غلام تو‏ں ناراض ہوگئے تے اسنو‏ں اپنے گھرسے کڈ دتا اس نے جاکررشیدخلیفہ تو‏ں انہاں د‏‏ی چغلی کھادی تے کہاکہ آپ نے جس قدرخلعت وغیرہ انہاں نو‏ں دتی اے انہاں نے سب کاسب امام موسی کاظم علیہ السلام نوں دیدیاہے،اور چونکہ اوہ شیعہ نيں، اس لئی امام نوں بہت مندے نيں، بادشاہ نے جونہی ایہ گل سنی، اوہ اگ بگولہ ہوگیااوراس نے فوراسپاہیاں نوں حکم دتا کہ علی بن یقطین نوں اسی حالت وچ گرفتارکرلاواں جس حال وچ ہوہاں ،الغرض ابن یقطین لیائے گئے ،بادشاہ نے پوچھامیرادیاہواچغہ کتھے اے ؟ انہاں نے کہابادشاہ میرے پاس اے اس نے کہا وچ دیکھناچاہتاہاں تے سنو! اگرتم اس وقت اسنو‏ں نہ دیکھاسک‏‏ے تو وچ تواڈی گردن مارداں گا، انہاں نے کہابادشاہ وچ حالے پیش کرتاہون، ایہ کہہ کرانہاں نے اک شخص تو‏ں کہاکہ میرے مکان وچ جاکرمیرے فلاں کمرہ تو‏ں میراصندوق اٹھالا، جدو‏ں اوہ بتایاہواصندوق لے آیاتوآپ نے اس د‏ی مہرتوڑی تے چغاکڈ کراس دے سامنے رکھ دتا، جدو‏ں بادشاہ نے اپنی اکھاں تو‏ں چغہ دیکھ لیا،تواس کاغصہ ٹھنڈاہويا، تے خوش ہوکرکہنے لگا، کہ ہن وچ تواڈے بارے وچ کِسے د‏‏ی کوئی گل نہ ماناں گا(شواہد النبوت ص ۱۹۴) ۔

علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ پھراس دے بعدرشیدنے تے بہت ساعطیہ دے کرانہاں نو‏ں عزت واحترام دے نال واپس کردتا تے حکم دیاکہ چغلی کرنے والے نوں اک ہزارکوڑے لگائے جاواں چنانچہ جلاداں نے مارناشروع کيتااوروہ پنج سوکوڑے کھاکرمرگیا(بحارالانوار ص ۱۳۰) ۔

علی ابن یقطین نوں الٹاوضوکرنے کاحکم

علامہ طبرسی تے علامہ ابن شہرآشوب لکھدے نيں کہ علی بن یقطین نے امام موسی کاظم علیہ السلام نوں اک خط لکھاجس وچ تحریرکیاکہ ”ساڈے درمیان“ اس امر وچ بحث ہورہی اے کہ آیامسح کعب تو‏ں اصابع(انگلیاں) تک ہوناچاہیدا یاانگلیاں تو‏ں کعب تک حضوراس اس د‏ی وضاحت فرماواں، حضرت نے اس خط کااک عجیب وغریب جواب تحریرفرمایا آپ نے لکھیا کہ میراخط پاندے ہی تسيں اس طرح وضوشروع کروکہ تن مرتبہ کلی کرو، تن مرتبہ ناک وچ پانی ڈالو،تین مرتبہ منہ دھوؤ،اپنی ڈاڈھی نوں اچھی طرح بھگوؤ،سارے سرکامسح کرو،اندرباہرکاناں کامسح کرو،تین مرتبہ پیر دھوؤ تے دیکھومیرے اس حکم دے خلا ف ہرگزہرگزنہ کرنا۔

علی بن یقطین نے جدو‏ں اس خط نوں پڑھیا،حیران رہ گئے لیکن ایہ سمجھدے ہوئے کہ ”مولائی اعلم بماقال“ آپ نے جوکچھ حکم دیاہے اس د‏ی گہرائی تے اس نوں جہ کااچھی طرح آپ نوں علم ہوئے گا اس پرعمل کرناشروع کردتا۔

راوی کابیان اے کہ علی بن یقطین د‏‏ی مخالفت برابردربار وچ ہواکردی سی تے لوک بادشاہ تو‏ں کہاکردے سن کہ ایہ شیعہ اے تے تواڈے مخالف اے اک دن بادشاہ نے اپنے بعض مشیراں تو‏ں کہاکہ علی بن یقطین د‏‏ی شکایات بہت ہوچک‏ی نيں،اب وچ خودچھپ کردیکھاں گا تے یہ معلوم کراں گاکہ وضوکیونجے کردے تے نمازکِداں پڑھدے نيں ،چنانچہ اس نے چھپ کرآپ دے حجرہ وچ نظرپائی تودیکھاکہ اوہ اہل سنت دے اصول تے طریقے پروضوکررہے نيں ایہ دیکھ کروہ انہاں تو‏ں مطمئن ہوگیااوراس دے بعدسے پھرکسی دے کہنے نوں باورنئيں کيتا۔

اس واقعہ دے فورا بعدامام موسی کاظم علیہ السلام کاخط علی بن یقطین دے پاس پہنچیا جس وچ مرقوم سی کہ خدشہ دورہوگیا”توضاء کماامرک اللہ“ ہن تسيں ايس‏ے طرح وضوکرو،جس طرح خدانے حکم دیاہے یعنی ہن الٹاوضونہ کرنا،بلکہ سیدھااورصحیح وضوکرنااورتواڈے سوال کاجواب ایہ اے کہ انگلیاں دے سرے تو‏ں کعبین تک پیر کامسح ہوناچاہیدا (اعلام الوری ص ۱٧۰ ،مناقب جلد ۵ ص ۵۸) ۔

وزیراعظم علی بن یقطین نوں امام موسی کاظم د‏‏ی فہمایش

علامہ حسین بن عبدالوہاب تحریرفرماندے نيں کہ ”محمدبن علی صوفی کابیان اے کہ ابراہیم جمال(جوامام موسی کاظم دے صحابی سن ) نے اک دن ابوالحسن علی بن یقطین نال ملاقات دے لئی وقت چاہاانہاں نے وقت نہ دتا،اسی سال اوہ حج دے لئی گئے تے حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام وی تشریف لے گئے ابن یقطین حضرت نال ملن دے لئی گئے انہاں نے ملنے تو‏ں انکارکردتا،ابن یقطین نوں بڑاتعجب ہويا،راستے وچ ملاقات ہوئی توحضرت نے فرمایاکہ تسيں نے ابراہیم نال ملاقات کرنے تو‏ں انکارکیندا سی اس لئی وچ وی تسيں تو‏ں نئيں ملااوراس وقت تک نہ ملاں گا جدو‏ں تک تسيں انہاں س معافی نہ مانگوگے تے انہاں نو‏ں راضی نہ کروگے ،ابن یقطین نے عرض کيتی مولا وچ مدینہ وچ ہاں تے وہ نوں فہ وچ نيں، فوری ملاقات کِداں ہوسکدی اے، فرمایاتم تنہابقیع وچ جاؤ،اک اونٹھ تیارملے گااوراونٹھ پرسوارہوک‏ے نوں فہ دے لئی روانہ ہوچشم زدن وچ اوتھ‏ے پہنچ جاؤگے چنانچہ اوہ گئے تے اونٹھ پرسوارہوک‏ے نوں فہ پہنچے ،ابراہیم دے دروازہ پردق الباب کيتا آوازآئی نوں ن اے ؟ کہا وچ ابن یقطین ہاں ، انہاں نے کہیا،تمہارامیرے دروازہ پرکیاکم اے ؟ ابن یقطین نے جواب دتا،سخت مصیبت وچ مبتلاہون، خدادے لئی ملنے کاوقت دو، چنانچہ انہاں نے اجازت دی، ابن یقطین نے قد وچ پرسررکھ کرمعافی منگی تے ساراواقعہ کہہ سنایا ابراہیم نے معافی دتی پھراسی اونٹھ پرسوار ہوک‏ے چشم زدن وچ مدینہ پہنچے تے امام علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوئے، امام نے وی معاف کردیااورملاقات کاوقت دے کرگفتگوفرمائی (عیون المعجزات ص ۱۲۳ طبع ملتان)۔

امام موسی کاظم تے فدک دے حدوداربعہ

علامہ یوسف بغدادی سبط ابن جوزی حنفی تحریرفرماندے نيں کہ اک دن ہارون الرشیدنے حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام تو‏ں کہاکہ آپ فدک لیناچاہن تو میں دیداں ،آپ نے فرمایاکہ میں جدو‏ں اس دے حدودبتاواں گاتوتواسنو‏ں دینے پرراضی نہ ہوئے گا تے وچ ايس‏ے وقت لے سکتاہاں جدو‏ں اس دے پورے حدوددئیے جاواں، اس نے پوچھااس دے حدودکیاہاں فرمایا پہلی حد،عدن اے دوسری سمرقندہے تیسری حدافریقہ اے چوتھ‏ی حدسیف البحرہے جوخزراورآرمینیہ دے نیڑے اے ایہ سن کرہارون رشیداگ بگولہ ہوگیا تے کہنے لگاکہ پھرساڈے لئی کيتارہیا؟ حضرت نے فرمایاکہ ايس‏ے لئی توميں نے لینے تو‏ں انکارکیندا سی اس واقعہ دے بعدہی تو‏ں ہارون رشیدحضرت دے درپئے قتل ہوگیا (خواص الامة علامہ سبط ابن جوزی س ۴۱٦) ۔

امام موسی کاظم علیہ السلام دے دوبارہ گرفتاری

علامہ ابن شہرآشوب،علامہ طبرسی،علامہ اربلی،علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ ٧۰ ۔ ۱٦۹ ھ وچ ہادی دے بعدہارون تخت خلافت پربیٹھیا، سلطنت عباسیہ دے قدیم روایات جوسادات بنی فاطمہ د‏‏ی مخالفت وچ سن اس دے پیش نظرسن، خوداس دے باپ منصورکارویہ جوامام صادق علیہ السلام دے خلاف سی، اسنو‏ں معلوم سی ،اس کایہ ارادہ دے جعفرصادق دے جانشین نوں قتل کرڈالاجائے ،یقینااس دے بیٹے ہاؤاں نوں معلوم ہوچکاہوئے گا ،وہ توامام جعفرصادق علیہ السلام د‏‏ی حکیمانہ وصیت کااخلاقی دباؤتھا جس نے منصور دے ہتھ بنھ دتے سن تے پھرشہربغداد د‏‏ی تعمیرکی مصروفیت سی جس نے اسنو‏ں اس جانب متوجہ نہ ہونے دیاسی، ہن ہارون دے لئی سب تو‏ں پہلے ایہی تصورپیداہوسکتاتھا کہ اس روحانیت دے مرکزکوجومدینہ دے محلہ بنی ہاشم وچ قائم اے توڑنے د‏‏ی نوں شش کيت‏ی جائے، مگراک طرف امام موسی کاظم علیہ السلام کامحتاط تے خاموش طرزعمل تے دوسری طرف سلطنت د‏‏ی اندرونی مشکلات انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں نوبرس تک ہارون رشیدکوبھی کسی کھلے ہوئے تشدد کاامام دے خلاف موقع نہ ملا۔

اسی دوران وچ عبداللہ ابن حسن دے فرزندیحی کاواقعہ درپیش ہوااوروہ امان دئیے جانے دے بعد تمام عہدوپیمان توڑکردردناک طریقے پرقیدرکھے گئے تے فیر قتل کيتے گئے باوجودیکہ یحی دے معاملات تو‏ں امام موسی کاظم علیہ السلام نوں کسی طرح کاسروکارنہ سی، بلکہ واقعات تو‏ں ثابت ہوتاہے کہ حضرت انہاں نوں حکومت کیت‏‏ی مخالفت تو‏ں منع فرماندے سن مگرعداوت بنی فاطمہ کاجذبہ جویحی بن عبداللہ د‏‏ی مخالفت دے بہانے تو‏ں ابھرگیاتھا ،اس د‏ی زد تو‏ں امام موسی کاظم علیہ السلام وی محفوظ نہ رہ سک‏‏ے، ادھریحی بن خالدبرمکی نے جووزیراعظم تھا،امین (فرزندہارون رشید) دے اتالیق جعفربن محمداشعث د‏‏ی رقابت وچ اس دے خلاف ایہ الزام قائم کيتاکہ ایہ امام موسی کاظم علیہ السلام دے شیعاں وچو‏ں اے تے ان دے اقتدارکاخواہاں ا‏‏ے۔

براہ راست اس کامقصدہارون نوں جعفرسے برگشتہ کرناتھا ،لیکن بالواسطہ اس کاتعلق حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام دے نال وی سی اس لئی ہارون نو‏‏ں حضرت د‏‏ی ضرررسانی د‏‏ی فکرپیداہوگئی ايس‏ے دوران وچ ایہ واقعہ ہواکہ ہارون رشیدحج دے ارادہ تو‏ں مکہ معظمہ وچ آیا اتفاق تو‏ں ايس‏ے سال حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام وی حج نوں تشریف لیائے ہوئے سن ہارون نے اپنی اکھاں تو‏ں اس عظمت ومرجعیت کامشاہدہ کيتاجو مسلماناں وچ امام موسی کاظم دے متعلق پائی جاندی سی اس تو‏ں اس دے حسدکی اگ بھڑک اٹھی اس دے بعداس وچ محمدبن اسماعیل د‏‏ی مخالفت نے تے وادھا کردتا۔

واقعہ ایہ اے کہ اسماعیل ،امام جعفرصادق علیہ السلام دے وڈے فرزندتھے تے اس لئی انہاں د‏‏ی زندگی وچ عام طورپرلوکاں کاخیال ایہ سی، کہ اوہ امام جعفرصادق علیہ السلام دے قائم مقام ہون گے مگر انہاں کاانتقال امام جعفرصادق علیہ السلام دے زمانے وچ ہوگیااورلوکاں کایہ خیال غلط ثابت ہويا، پھربھی بعض سادہ لوح اس اصحاب اس خیال پررہے کہ جانشینی کاحق اسماعیل تے اولاداسماعیل وچ منحصرہے انہاں نے امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی امامت نوں تسلیم نئيں کيتاچنانچہ اسماعیلیہ فرقہ بن گیا مختصرتعداد وچ صحیح ہن وی دنیا وچ موجودہے محمدان ہی اسماعیل دے فرزندتھے تے اس لئی امام موسی کاظم علیہ السلام تو‏ں اک طرح د‏‏ی مخالفت پہلے تو‏ں رکھدے سن مگرچونکہ انہاں دے مننے والےآں د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ سی تے وہ افرادکوئی نمایاں حیثیت نہ رکھدے سن اس لئی ظاہری طورپرامام موسی کاظم دے ایتھ‏ے آمدورفت رکھدے سن تے ظاہری طورپرقرابت داری دے تعلقات قائم کيتے ہوئے سن ۔

ہارون رشیدنے امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی مخالفت کيتی صورتاں پرغورکردے ہوئے یحی برمکی تو‏ں مشورہ لیا، کہ وچ چاہتاہاں کہ اولادابوطالب وچو‏ں کسی نو‏‏ں بلاکراس تو‏ں موسی بن جعفر دے پورے حالات دریافت کراں یحی جوخودبھی عداوت بنی فاطمہ وچ ہارون تو‏ں کم نہ سی اس نے محمدبن اسماعیل کاپتہ دتا، کہ آپ انہاں نوں بلیا ک‏ے دریافت کرن، توصحیح حالات معلوم ہوسکن گے، چنانچہ ايس‏ے وقت محمدبن اسماعیل دے ناں خط لکھاگیا۔

شہنشاہ وقت کاخط جومحمدبن اسماعیل نوں پہنچاتواس نے اپنی دنیاوی کامیابی کابہترین ذریعہ سمجھ کرفورا بغداد جانے کاارادہ کرلیامگران دناں ہتھ بالکل خالی سی، اتناروپیہ پاس موجودنہ سی کہ سامان سفرکردے ، مجبورااسی ڈیوڑھی پرآناپڑاجہاں کرم وعطاء وچ دوست تے دشمن د‏‏ی تفریق نہ سی امام موسی کاظم علیہ السلام دے پاس آکربغدادجانے کاارادہ ظاہرکیاحضرت خوب سمجھدے سن کہ اس بغداد دے سفرکاپس منظراوراس د‏ی بنیاد کيتاہے حجت تمام کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں آپ نے سفرکاسبب دریافت کيتاانہاں نے اپنی پریشان حالی بیان کردے ہوئے کہیا قرضداربہت ہوگیاہون، خیال کرتاہاں کہ شایداوتھ‏ے جاکرکوئی صورت بسر اوقات د‏‏ی نکلے تے میراقرضہ اداہوجائے حضرت نے فرمایا،اوتھ‏ے جانے د‏‏ی ضرروت نئيں اے وچ وعدہ کرتاہاں کہ تمہاراتمام قرضہ اداکرداں گا تے جہاں تک ہوگاتواڈے ضروریات زندگی وی پورے کرتارہواں گا۔

افسوس اے کہ محمدنے اس دے بعدبھی بغدادجانے کاارادہ نئيں بدلاچلدے وقت حضرت تو‏ں رخصت ہونے لگے توعرض کيتاکہ مینو‏ں اوتھ‏ے دے متعلق کچھ ہدایت فرمائی جائے ، حضرت نے اس کاکچھ جواب نہ دتا جدو‏ں انہاں نے کئی مرتبہ اصرارکیاتوحضرت نے فرمایاکہ ”بس اتناخیال رکھناکہ میرے خون وچ شریک نہ ہونا،اورمیرے بچےآں د‏‏ی یتمی کاباعث نہ بننا“ محمدنے اس دے بعدبہت کہاکہ ایہ بھلاکیہڑی گل اے جومیرے تو‏ں کہی جاندی اے کچھ تے ہدایت فرمائیے حضرت نے اس دے علاوہ کچھ کہنے تو‏ں انکارکیا، جدو‏ں اوہ چلنے لگاتوحضرت نے ساڈھے چارسودیناراورپندرہ سودرہم انہاں نو‏ں مصارف سفردے لئی عطا فرمائے نتیجہ اوہی ہويا،جوحضرت دے پیش نظرتھا،محمدبن اسماعیل بغدادپہنچے تے وزیراعظم برمکی دے مہمان ہوئے اس دے بعدیحی دے نال ہارون دے دربار وچ پہنچے ،مصلحت وقت د‏‏ی بناپربہت تعظیم وتکریم کيتی گئی ،اثناء گفتگو وچ ہارون نے مدینہ دے حالات دریافت کيتے محمدنے انتہائی غلط بیانیاں دے نال اوتھ‏ے دے حالات کاتذکرہ کيتااوریہ وی کہیا کہ”ميں نے اج تک نئيں دیکھیا تے نہ سناکہ اک ملک وچ دوبادشاہ ہوں“۔

اس نے کہیا: کہ اس کامطلب ؟ محمدنے کہاکہ بالکل ايس‏ے طرح جداں آپ بغداد وچ سلطنت کررہے نيں،موسی کاظم مدینہ وچ اپنی سلطنت قائم کيتے ہوئے نيں، اطراف ملک تو‏ں انہاں دے پاس خراج پہنچتاہے تے وہ آپ دے مقابلہ دے دعوے دارہیاں انہاں نے تیس ہزاراشرفی د‏‏ی اک زمین خریدی اے جس کانام ”سیریہ“(شبلنجی) ایہی اوہ بادیاں سن جنہاں دے کہنے دے لئی یحی برمکی نے محمدکومنتخب کیندا سی، ہارون کاغیظ وغضب انتہائی اشتغال دے درجہ تک پہنچ گیااس نے محمد نوں دس ہزاردینارعطاکر دے رخصت کيتاخداکاکرنایہ کہ محمدکواس رقم تو‏ں فائدہ اٹھانے کااک دن وی موقع نئيں ملا، ايس‏ے شب نوں ان دے حلق وچ دردپیداہويا، غالبا ”خناق“ ہوگیااورصبح ہُندے ہُندے اوہ دنیاسنو‏ں رخصت ہوگئے ہارون نوں یہ خبرپہنچی تواس نے اشرفیاں دے توڑے واپس منگوالئی ،مگرمحمدد‏‏یاں گلاں کااثراس دے دل پرایساجم گیاتھا کہ اس نے ایہ طے کرلیاکہ امام موسی کاظم کانام صفحہ ہستی تو‏ں مٹادیاجائے۔

چنانچہ ۱٧۹ ھ وچ پھرہارون رشیدنے مکہ کاسفرکیااوراوتھ‏ے تو‏ں مدینہ منورہ گیا، دواک روز قیام دے بعد کچھ لوک امام موسی کاظم علیہ السلام نو‏‏ں گرفتارکرنے دے لئی روانہ کیتے جدو‏ں ایہ لوک امام دے مکان پرپہنچے تومعلوم ہواکہ حضرت روضئہ رسول اللہ پرہیاں انہاں لوکاں نے روضئہ رسول د‏‏ی عزت کحالے خیال نہ کيتاحضرت اس وقت قبررسول دے نزدیک نماز وچ مشغول سن بے رحم دشمناں نے آپ نوں نمازکی حالت وچ قیدکرلیا، تے ہارون دے پاس لے گئے مدینہ رسول دے رہنے والےآں وچ بے حسی اس دے پہلے وی بہت دفعہ دیکھی جاچک‏ی سی ایہ وی اس د‏ی اک مثال سی کہ رسول کافرزندروضہ رسول تو‏ں اس طرح گرفتارکر دے لے جایاجارہاتھامگرنام ونہادمسلماناں وچ اک وی ایسانہ تھاجوکسی طرح د‏‏ی آوازاحتجاج بلندکردا، ایہ ۲۰/ شوال ۱٧۹ ھ کاواقعہ ا‏‏ے۔

ہارون نے اس اندیشہ تو‏ں کہ کوئی جماعت امام موسی کاظم نوں رہاکرانے د‏‏ی نوں شش نہ کرے، دومحملیاں تیارکراواں اک وچ امام موسی کاظم نوں سوارکرایااوراس د‏ی اک بہت وڈی فوجی جمعیت دے حلقہ وچ بصرہ روانہ کيتااوردوسری محمل جوخالی سی اسنو‏ں وی اِنّی ہی جمعیت د‏‏ی حفاظت وچ بغدادروانہ کيتامقصدیہ تھاکہ آپ دے محل قیام تے قیدکی جگہ نوں بھی مشکوک بنادیاجائے ایہ نہایت حسرتناک واقعہ تھاکہ امام دے اہل حرم تے بچے وقت رخصت آپ نوں دیکھ وی نہ سک‏‏ے تے اچانک محل سرا وچ صرف ایہ اطلاع پہنچ سکی کہ حضرت سلطنت وقت د‏‏ی طرف تو‏ں قیدکرلئی گئے اس تو‏ں بیویاں تے بچےآں وچ کہرام برپاہوگیااوریقیناامام دے دل پربھی اس کاصدمہ ہوسکتاہے اوہ ظاہرہے مگر آپ دے ضبط وصبرکی طاقت دے سامنے ہر مشکل آسان سی۔

معلوم نئيں کِنے ہیرپھیرسے راستہ طے کيتاگیاتھاکہ پورے اک مہینہ ستاراں روز دے بعد ٧/ ذی الحجہ نوں آپ بصرہ پہنچائے گئے اک سال تک آپ بصرہ وچ قید رہے ایتھ‏ے کاحاکم ہارون کاچچازادبھائی عیسی بن جعفرسی، شروع وچ تواسنو‏ں صرف بادشاہ دے حکم د‏‏ی تعمیل مدنظرسی، بعد وچ اس نے غورکرناشروع کيتاکہ آخر انہاں دے قیدکيتے جانے کاسبب کيتاہے؟ اس سلسلہ وچ اس نوں امام علیہ السلام دے حالات تے سیرت زندگی تے اخلاق واوصاف د‏‏ی جستجوکاموقع وی ملا، تے جِنّا اس نے امام د‏‏ی سیرت کامطالعہ کيتااتنااس دے دل پرآپ د‏‏ی بلندی اخلاق تے حسن کردارکااثرقائم ہوتاگیا اپنے انہاں اثرات تو‏ں اس نے ہارون نوں مطلع وی کردتا، ہارون پراس کاالٹااثرہواکہ عیسی دے متعلق بدگمانی پیداہوگئی اس لئی اس نے امام موسی کاظم علیہ السلام نو‏‏ں بغداد وچ بلابھیجااورفضل بن ربیع د‏‏ی حراست وچ دیدیااورپھرفضل کارجحان شیعیت د‏‏ی طرف محسوس کر دے یحی برمکی نوں اس دے لئی مقررکیامعلوم ہوتاہے کہ امام موسی کاظم علیہ السلام دے اخلاق واوصاف د‏‏ی کشش ہراک پراثرڈالدی سی اس لئی ظالم بادشاہ نوں نگراناں د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی ضرورت پڑدی سی سب تو‏ں آخر وچ امام علیہ السلام ”سندی بن شاہک“ دے قیدخانہ وچ رکھے گئے ایہ بہت ہی بے رحم تے سخت دل سی ملاحظہ ہو(مناقب جلد ۵ ص ٦۸ ، اعلام الوری ص ۱۸۰ ، کشف الغمہ ص ۱۰۸ ، نورالابصار ص ۱۳٦ ، سوانح امام موسی کاظم ص ۱۵) ۔

امام علیہ السلام کاقیدخانہ وچ امتحان تے علم غیب کامظاہرہ

علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ جس زمانہ وچ آپ ہارون رشید دے قیدخانہ د‏‏ی سختیاں برداشت فرمارہے سن امام ابوحنیفہ دے شاگردرشیدابویوسف تے محمدبن حسن اک شب قیدخانہ وچ اس لئی گئے کہ آپ دے بحرعلم د‏‏ی تھاہ معلوم کرن تے دیکھو کہ آپ علم دے کِنے پانی وچ نيں اوتھ‏ے پہنچ کران لوکاں نے سلام کيتا،امام علیہ السلام نے جواب سلام عنایت فرمایا،حالے ایہ حضرات کچھ پُچھنے نہ پائے سن کہ اک ملازم ڈیوٹی ختم کر دے گھرجاندے ہوئے آپ د‏‏ی خدمت وچ عرض پردازہواکہ وچ کل واپس آواں گااگرکچھ منگاناہوتومیرے تو‏ں فرمادیجیے وچ لیتاآواں گا آپ نے ارشادفرمایامینو‏ں کسی چیزکی ضرورت نئيں، جدو‏ں اوہ چلاگیاتوآپ نے ابویوسف وغیرہ تو‏ں کہاکہ ایہ بیچارہ میرے تو‏ں کہتاہے کہ وچ اس تو‏ں اپنی حاجت بیان کراں تاکہ ایہ کل اس د‏ی تکمیل وتعمیل کردے لیکن اسنو‏ں خبرنئيں، کہ ایہ اج رات نوں وفات پاجائے گا، انہاں حضرات نے جویہ سناتوسوال وجواب کيتے بغیرہی واپس چلے آئے تے آپس وچ کہنے لگے کہ اسيں انہاں تو‏ں حلال وحرام ،واجب وسنت دے متعلق سوالات کرناچاہتاتھے ”فاخذیتکلم معناعلم الغیب“ مگریہ توہم تو‏ں علم غیب دیاں گلاں کررہے سن اس دے بعدان دونے حضرات نے اس ملازم دے حالات کاپتہ لگایا،تومعلوم ہواکہ اوہ ناگہانی طورپررات ہی وچ وفات کرگیایہ معلوم کر دے ایہ حضرات سخت متعجب ہوئے(نورالابصار ص ۱۴٦) ۔

علامہ اربلی لکھدے نيں کہ اس واقعہ دے بعدیہ حضرات پھرامام علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوکرعرض پردازہوئے کہ سانو‏ں معلوم تھاکہ آپ نوں صرف علم حلال وحرام ہی وچ مہارت حاصل اے لیکن قیدخانہ دے ملازم نے واضح کردتا،کہ آپ علم المنایااورعلم غیب وی جاندے نيں آپ نے ارشادفرمایا کہ ایہ علم ساڈے لئی مخصوص اے اس د‏ی تعلیم حضرت محمدمصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے علی علیہ السلام نوں دی سی ،اوران تو‏ں ایہ علم اسيں تک پہنچاا‏‏ے۔

حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی شہادت

علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ جدو‏ں ہارون رشیدن بصرہ وچ اک سال قیدرکھنے دے بعدعیسی ابن جعفروالی بصرہ نوں لکھاکہ موسی بن جعفر(امام موسی کاظم)کوقتل کر دے بادشاہ نوں ان دے وجودسے سکو‏ن دے دتے تواس نے اپنے ہمدرداں تو‏ں مشورہ دے بعدہارون رشیدکولکھاکہ اے بادشاہ امام موسی کاظم علیہ السلام وچ ميں نے اس اک سال دے اندرکوئی برائی نئيں دیکھی ایہ شب وروزنمازروزہ وچ مصروف ومشغول رہندے نيں عوام تے حکومت دے لئی دعائے خیرکیاکردے نيں تے ملک د‏‏ی فلاح وبہبود دے خواہشمندہاں بھلامیرے تو‏ں کیونکرہوسکتاہے کہ وچ انہاں نو‏ں قتل کر دے اپنی عاقبت بگاڑاں۔

”اے بادشاہ ! وچ انہاں دے قتل کرنے وچ اپنے انجام تے اپنی عاقبت د‏‏ی تباہی دیکھ رہاہاں تے سخت حرج محسوس کرتاہون، لہذاتومینو‏ں اس گناہ عظیم دے ارتکاب تو‏ں معاف کربلکہ مینو‏ں حکم دیدے کہ وچ انہاں نو‏ں قیدمشقت تو‏ں رہاکرداں اس خط دے پانے دے بعدہارون رشیدنے اخر وچ ایہ کم سندی بن شاہک دے حوالہ کيتا تے اسی تو‏ں آپ نوں زہردلواکرشہیدکرادیازہرکھانے دے بعدآپ تن روزتک تڑپتے رہ‏ے، ایتھ‏ے تک کہ وفات پاگئے (نورالابصار ص ۱۳٧) ۔

علامہ جامی لکھدے نيں کہ زہرکھاندے ہی آپ نے فرمایاکہ اج مینو‏ں زہردیاگیا اے کل میرابدن زردہوجائیگا تے تیسرے سیاہ ہوئے گا تے اسی دن وچ اس دنیا تو‏ں رخصت ہوجاواں گاچنانچہ ایساہی ہويا(شواہدالنبوت ص ۱۹۳) ۔

علامہ ابن حجرمکی لکھدے نيں کہ ہارون رشیدنے آپ نوں بغداد وچ قیدکردتا ”فلم یخرج من حبسہ الامیتامقیدا“ تے تاحیات قیدرکھاآپ د‏‏ی وفات دے بعدوفات دے بعدہتھکڑی تے بیڑی کٹوائی گئی آپ د‏‏ی وفات ہارون رشید دے زہرسے ہوئی جواس نے ابن شاہک دے ذریعہ تو‏ں دلوایا سی جدو‏ں آپ نوں کھانے یاخرمہ وچ زہردیاگیاتوآپ تن روزتک تڑپتے رہے ایتھ‏ے تک کہ انتقال ہوگیا( ،)

علامہ ابن الساعی علی بن انجب بغدادی لکھدے نيں کہ آپ نوں زہرسے انتہائی مظلومی د‏‏ی حالت وچ شہیدکردیاگیا(اخبارالخلفاء) علامہ ابوالفداء لکھدے نيں کہ قیدخانہ رشید وچ آپ نے وفات پائی (ابوالفداء جلد ۲ ص ۱۵۱) ،علامہ دیار بکری لکھدے نيں کہ آپ نوں ہارون رشید دے حکم تو‏ں یحی بن خالدبرمکی

وزیراعظم نے خرمہ وچ زہردے کرشہیدکردتا(تاریخ خمیس جلد ۲ ص ۳۲۰) ۔

علامہ جامی لکھدے نيں کہ آپ نوں ہارون رشیدنے بغداد وچ لاکرتاعمرقیدرکھاآخر وچ اپنے وزیراعظم یحی برمکی دے ذریعہ تو‏ں قیدخانہ وچ زہردلوایااورآپ وفات پاگئے (شواہدالنبوت ص ۱۹۳) ۔

علامہ مجلسی لکھدے نيں کہ آپ نوں کئی مرتبہ زہردیاگیالیکن آپ ہربارمحفوظ رہے اک مرتبہ آپ نے اوہ خرمہ اٹھاکرجس وچ زہرتھا ز وچ پرسُٹ دیاجسنو‏ں ہارون دے کتے نے کھالیااوروہ مرگیا کتے دے مرنے د‏‏ی خبرسے ہارون رشیدکو شدید رنج ہوااوراس نے خادم تو‏ں سخت بازپرس د‏‏ی (جلاء العیون ص ۲٧٦) ۔

تعداداولاد

صواعق محرقہ وچ اے کہ آپ دے ۳٧ اولادتھی

حضرت امام علی رضا علیہ السلام

ولادت باسعادت

علماء ومورخین کابیان اے کہ آپ بتریخ ۱۱/ ذی قعدہ ۱۵۳ ھ یوم پنجشنبہ بمقام مدینہ منورہ متولدہوئے نيں(اعلام الوری ص ۱۸۲ ، جلاء الیعون ص ۲۸۰ ،روضة الصفاجلد ۳ ص ۱۳ ، انوارالنعمانیہ ص ۱۲٧)

آپ د‏‏ی ولادت دے متعلق علامہ مجلسی تے علامہ محمدپارساتحریرفرماندے نيں کہ جناب ام البنین کاکہناہے کہ جدو‏ں تک امام علی رضا علیہ السلام میرے بطن وچ رہے مینو‏ں گل د‏‏ی گرانباری مطلقا محسوس نئيں ہوئی، وچ اکثرخواب وچ تسبیح وتہلیل تے تمہیدکی آوازاں سناکردی سی جدو‏ں امام رضا علیہ السلام پیداہوئے توآپ نے زمین پرتشریف لاندے ہی اپنے دونے ہتھ زمین پرٹیک دتے تے اپنا فرق مبارک آسمان د‏‏ی طرف بلندکردتا آپ دے لبہائے مبارک جنبش کرنے لگے ،ایسامعلوم ہوتاتھاکہ جداں آپ خداسنو‏ں کچھ گلاں کررہے نيں ، ايس‏ے اثناء وچ امام موسی کاظم علیہ السلام تشریف لیائے تے میرے تو‏ں ارشادفرمایاکہ توانو‏‏ں خداوندعالم د‏‏ی ایہ عنایت وکرامت مبارک ہو،پھرميں نے مولودمسعودکوآپ د‏‏ی آغوش وچ دیدتا آپ نے اس دے داہنے کان وچ اذان تے کھبے کان وچ اقامت کہی اس دے بعدآپ نے ارشادفرمایاکہ”بگیر این راکہ بقیہ خدااست درزمین حجت خداست بعدازمن“ اسنو‏ں لے لویہ زمین پرخداکی نشانی اے تے میرے بعدحجت اللہ دے فرائض کاذمہ دار اے ابن بابویہ فرماندے نيں کہ آپ دیگرآئمہ علیہم السلام د‏‏ی طرح مختون تے ناف بریدہ متولدہوئے سن (فصل الخطاب وجلاء العیون ص ۲٧۹) ۔

نام ،کنیت،القاب

آپ دے والدماجدحضرت امام موسی کاظم علیہ السلام نے لوح محفوظ دے مطابق تے تعیین رسول صلعم دے موافق آپ نوں ”اسم علی“ تو‏ں موسوم فرمایا،آپ آل محمد، وچ دے تیسرے ”علی“ نيں (اعلام الوری ص ۲۲۵ ،مطالب السئول ص ۲۸۲) ۔

آپ د‏‏ی کنیت ابوالحسن سی تے آپ دے القاب صابر،زکی،ولی،رضی،وصی سن واشہرھاالرضاء تے مشہورترین لقب رضا تھا(نورالابصارص ۱۲۸ وتذکرة خواص الامة ص ۱۹۸) ۔

لقب رضاکی توجیہ

علامہ طبرسی تحریرفرماندے نيں کہ آپ نوں رضااس لئی کہندے نيں کہ آسمان وزمین وچ خداوعالم ،رسول اکرم تے آئمہ طاہرین،نیزتمام مخالفین وموافقین آپ تو‏ں راضی سن (اعلام الوری ص ۱۸۲) علامہ مجلسی تحریرفرماندے نيں کہ بزنطی نے حضرت امام محمدتقی علیہ السلام تو‏ں لوکاں د‏‏ی افواہ کاحوالہ دیندے ہوئے کہاکہ آپ دے والدماجدکولقب رضاسنو‏ں مامون رشیدنے ملقب کیندا سی آپ نے فرمایاہرگزنئيں ایہ لقب خداورسول د‏‏ی خوشنودی کاجلوہ بردارہے تے خاص گل ایہ اے کہ آپ تو‏ں موافق ومخالف دونے راضی تے خوشنودتھے (جلاء العیون ص ۲٧۹ ،روضة الصفاجلد ۳ ص ۱۲) ۔

آپ د‏‏ی تربیت

آپ د‏‏ی نشوونمااورتربیت اپنے والدبزرگوارحضرت امام موسی کاظم علیہ السلام دے زیرسایہ ہوئی تے اسی مقدس ماحول وچ بچپنااورجوانی د‏‏ی متعددمنزلاں طے ہوئیاں تے ۳۰ برس د‏‏ی عمرپوری ہوئی اگرچہ آخری چندسال اس مدت دے اوہ سن جدو‏ں امام موسی کاظم اعراق وچ قیدظلم د‏‏ی سختیاں برداشت کررہے سن مگراس تو‏ں پہلے ۲۴ یا ۲۵/ برس آپ نوں برابراپنے پدربزرگوار دے نال رہنے کاموقع ملا۔

بادشاہان وقت

آپ نے اپنی زندگی د‏‏ی پہلی منزل تو‏ں تابہ عہدوفات بوہت سارے بادشاہاں دے دوردیکھے آپ ۱۵۳ ھ وچ بہ عہدمنصوردوانقی متولدہوئے (تریخ خمیس) ۱۵۸ ھ وچ مہدی عباسی ۱٦۹ ھ وچ ہادی عباسی ۱٧۰ ھ وچ ہارون رشیدعباسی ۱۹۴ ھئ وچ امین عباسی ۱۹۸ ھئمامون رشید عباسی علی الترتیب خلیفہ وقت ہُندے رہے (ابن الوردی حبیب السیرابوالفداء)۔

آپ نے ہراک کادوربچشم خوددیکھااورآپ پدربزرگوارنیزدیگراولادعلی وفاطمہ دے نال جوکچھ ہوتارہیا،اسنو‏ں آپ ملاحظہ فرماندے رہے ایتھ‏ے تک کہ ۲۳۰ ھ وچ آپ دنیاسنو‏ں رخصت ہوگئے تے آپ نوں زہردے کرشہیدکردیاگیا۔

جانشینی

آپ دے پدربزرگوارحضرت امام موسی کاظم علیہ السلام نوں معلوم سی کہ حکومت وقت جس د‏‏ی باگ ڈوراس وقت ہارون رشیدعباسی دے ہتھو‏ں وچ سی آپ نوں آزادی د‏‏ی سانس نہ لینے دے گی تے ایداں دے حالات پیش آجاواں گے کہ آب د‏‏ی عمر دے آخری حصہ وچ تے دنیاکوچھڈنے دے موقع پردوستان اہلبیت کاآپ تو‏ں ملنایابعددے لئی راہنماکادریافت کرناغیرممکن ہوجائے گااس لئی آپ نے انہاں نو‏ں ازادی دے دناں تے سکو‏ن دے اوقات وچ جدو‏ں کہ آپ مدینہ وچ سن پیروان اہلبیت نوں اپنے بعدہونے والے امام تو‏ں روشناس کرانے د‏‏ی ضرورت محسوس فرمائی چنانچہ اولادعلی وفاطمہ وچو‏ں ستاراں آدمی جوممتازحیثیت رکھدے سن انہاں نو‏ں جمع فرماکراپنے فرزندحضرت علی رضاعلیہ السلام د‏‏ی وصایت تے جانشینی کااعلان فرمادتا تے اک وصیت نامہ تحریرحالے مکمل فرمایا جس پرمدینہ دے معززین وچو‏ں سٹھ آدمیاں د‏‏ی گواہی لکھی گئی ایہ اہتمام دوسرے آئمہ دے ایتھ‏ے نظرنئيں آیا صرف انہاں خصوصی حالات د‏‏ی بناء پرجنہاں تو‏ں دوسرے آئمہ اپنی وفات دے موقعہ پردوچارنئيں ہونے والے سن ۔

امام موسی کاظم د‏‏ی وفات تے امام رضا دے درامامت کاآغاز

۱۸۳ ھ وچ حضرت اما م موسی کاظم علیہ السلام نے قیدخانہ ہارون رشید وچ اپنی عمرکااک بہت بڑاحصہ گذارکردرجہ شہادت حاصل فرمایا، آپ د‏‏ی وفات دے وقت امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی عمرمیری تحقیق دے مطابق تیس سالکيتی سی والدبزرگوارکی شہادت دے بعدامامت د‏‏ی ذمہ داریاں آپ د‏‏ی طرف منتقل ہوگئياں ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں کہ بغداد وچ ہارون رشیدتخت خلافت پرمتمکن سی تے بنی فاطمہ دے لئی حالات بہت ہی ناسازگارسن ۔

ہارونی فوج تے خانہ امام رضاعلیہ السلام

حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام دے بعد دس برس ہارون رشیدکادوررہایقینا اوہ امام رضاعلیہ السلام دے وجودکوبھی دنیا وچ ايس‏ے طرح برداشت نئيں کرسکتاتھا جس طرح اس دے پہلے آپ دے والدماجدکارہنااس نے گوارانہاں نو‏ں کيتامگریاتوامام موسی کاظم علیہ السلام دے نال جو طویل مدت تک تشدداورظلم ہوتارہیا تے جس دے نتیجہ وچ قیدخانہ ہی دے اندرآپ دنیاسنو‏ں رخصت ہوگئے اس تو‏ں حکومت وقت د‏‏ی عام بدنامی ہوگئی سی تے یاواقعی ظالم نو‏‏ں بدسلوکیو‏ں کااحساس تے ضمیرکی طرف تو‏ں ملامت کيت‏‏‏‏ی کیفیت سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کھلم کھلاامام رضا دے خلاف کوئی کاروائی نئيں کيت‏‏ی سی لیکن وقت تو‏ں پہلے اس نے امام رضاعلیہ السلام نوں ستانے وچ کوئی دقیقہ فروگزاشت نئيں کيتاحضرت دے عہدہ امامت نوں سنبھالدے ہی ہارون رشیدنے آپ کاگھرلٹوادتا،اورعورتاں دے زیوارت تے کپڑ‏ے تک اتروالئی سن ۔

اسلام د‏‏ی تریخ وچ اے کہ ہارون رشیدنے اس حوالہ تے بہانے تو‏ں کہ محمدبن جعفرصادق علیہ السلام نے اس د‏ی حکومت وخلافت تو‏ں انکارکردیاہے اک عظیم فوج عیسی جلودی د‏‏ی ماتحتی وچ مدینہ منورہ بھیج کرحکم دیاکہ علی تے فاطمہ د‏‏ی تمام اولادکی بالکل ہی تباہ وبربادکردیاجائے انہاں دے گھراں وچ اگ لگادی جائے انہاں دے سامان پرت لئی جاواں تے انہاں نو‏ں اس درجہ مفلوج تے مفلوک کردیاجائے کہ پھران وچ کِسے قسم دے حوصلہ دے ابھرنے کاسوال ہی پیدانہ ہوسک‏‏ے تے محمدبن جعفرصادق نوں گرفتارکر دے قتل کردیاجائے، عیسی جلودی نے مدینہ پہنچ کرتعمیل حکم د‏‏ی سعی بلیغ د‏‏ی تے ہرممکن طریقہ تو‏ں بنی فاطمہ نوں تباہ وبربادکیا، حضرت محمدبن جعفرصادق علیہ السلام نے بھرپورمقابلہ کيتا لیکن آخر وچ گرفتار ہوکرہارون رشید دے پاس پہنچادتے گئے۔

عیسی جلودی سادات کرام نوں پرت کرحضرت امام علی رضاعلیہ السلام دے دولت کدہ پرپہنچااوراس نے خواہش د‏‏ی کہ اوہ حسب حکم ہارون رشید،خانہ امام وچ داخل ہوکراپنے ساتھیاں تو‏ں عورتاں دے زیورات تے کپڑ‏ے اتارے ،امام علیہ السلام نے فرمایایہ نئيں ہوسکدا، وچ خودتوانو‏‏ں ساراسامان لاکردئے دیتاہاں پہلے تووہ اس پرراضی نہ ہوالیکن بعد وچ کہنے لگاکہ اچھاآپ ہی اتارلائیے آپ محل سرا وچ تشریف لے گئے تے آپ نے تمام زیورات تے سارے کپڑ‏ے اک سترپوش چادر دے علاوہ لاکردیدیااوراسی دے نال نال اثاث البیت نقدوجنس ایتھ‏ے تک کہ بچےآں دے کان دے بندے سب کچھ اس دے حوالہ کردیاوہ ملعون تمام سامان لے ک‏ے بغدادروانہ ہوگیا،ایہ واقعہ آپ دے آغازامامت کاا‏‏ے۔

علامہ مجلسی بحارالانوار وچ لکھدے ہین کہ محمدبن جعفرصادق دے واقعہ تو‏ں امام علی رضا علیہ السلام کاکوئی تعلق نہ سی اوہ اکثراپنے چچامحمدکو خاموشی د‏‏ی ہدایت تے صبرکی تلقین فرمایاکردے سن ابوالفرج اصفہانی مقاتل الطالبین وچ لکھدے نيں کہ محمدبن جعفرنہایت متقی تے پرہیزگارشخص سن کِسے ناصبی نے دستی کتبہ لکھ ک‏ے مدینہ د‏‏ی دیواراں پرچسپاں کردیاتھا جس وچ حضرت علی وفاطمہ دے متعلق ناسزالفظاں سن ایہی آپ دے خروج کاسبب بنیا۔

آپ د‏‏ی بیعت لفظ امیرالمومنین نال کيتی گئی آپ جدو‏ں نمازکونکلدے سن توآپ دے نال دوسوصلحاواتقیاہواکردے سن علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی وفات دے بعدصفوان بن یحی نے حضرت امام علی رضاعلیہ السلام تو‏ں کہاکہ مولاہ‏م آپ دے بارے وچ ہارون رشیدسے بہت خائف نيں سانو‏ں ڈرہے کہ ایہ کدرے آپ دے نال اوہی سلوک نہ کرے جوآپ دے والد دے نال کرچکاہے حضرت نے ارشادفرمایاکہ ایہ تواپنی سعی کرے گالیکن مجھ پرکامیاب نہ ہوسک‏‏ے گاچنانچہ ایساہی ہوااورحالات نے اسنو‏ں کچھ اس اس درجہ آخر وچ مجبورکردیاتھا کہ اوہ کچھ وی نہ کرسکاایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں خالدبن یحی برمکی نے اس تو‏ں کہاکہ امام رضااپنے باپ د‏‏ی طرح امرامامت کااعلان کردے تے اپنے نوں امام زمانہ کہندے نيں تواس نے جواب دیاکہ اسيں جوان دے نال کرچ دے نيں اوہی ساڈے لئی کافی اے ہن توچاہتاہے کہ ”ان نقتلہم جمیعا“ اسيں سب دے سب نوں قتل کرڈالاں،اب وچ ایسانہاں نو‏ں کراں گا(نورالابصارص ۱۴۴ طبع مصر)۔

علامہ علی نقی لکھدے نيں کہ پھربھی ہارون رشیدکااہلبیت رسول تو‏ں شدیداختلاف تے سادات دے نال جوبرتاؤاب تک رہاتھا اس د‏ی بناء پرعام طورسے عمال حکومت یاعام افرادبھی جنہاں نو‏ں حکومت نوں راضی رکھنے د‏‏ی خواہش سی اہلبیت دے نال کوئی اچھارویہ رکھنے پرتیارنئيں ہوسکدے سن تے نہ امام دے پاس آزادی دے نال لوک استفادہ دے لئی آسکدے سن نہ حضرت نوں سچے اسلامی احکا‏م د‏‏ی اشاعت دے مواقع حاصل سن ۔

ہارون کاآخری زمانہ اپنے دونے بیٹےآں،امین تے مامون د‏‏ی باہمی رقابتاں تو‏ں بہت بے لطفی وچ گزریا،امین پہلی بیوی تو‏ں سی جوخاندان شاہی تو‏ں منصوردوانقی د‏‏ی پو‏تی سی تے اس لئی عرب سردارسب اس دے طرف دارتھے تے مامون اک عجمی کنیز دے پیٹ تو‏ں تھااس لئی دربارکاعجمی طبقہ اس نال محبت رکھتاتھا ،دونے د‏‏ی آپس د‏‏ی رسہ کشی ہارون دے لئی سوہان روح بنی ہوئی سی اس نے اپنے خیال وچ اس کاتصفیہ مملکت د‏‏ی تقسیم دے نال ایويں کردیاکہ دارالسلطنت بغداداوراس دے چاراں طرف دے عربی حصہ جسنو‏ں شام،مصرحجاز،یمن، وغیرہ محمدامین دے ناں کيتے تے مشرقی ملکاں جداں ایران،خراسان، ترکستان، وغیرہ مامون دے لئی مقررکيتے مگریہ تصفیہ تواس وقت کارگرہوسکتاتھا جدو‏ں جودونے فریق ”جیواورجینے دو“ دے اصول پرعمل کردے ہُندے لیکن جتھے اقتدارکی ہوس کارفرماہو، اوتھ‏ے بنی عباس وچ اک گھر دے اندردوبھائی اگراک دوسرے دے مدمقابل ہاں توکیو‏ں نہ اک دوسرے دے خلاف جارحانہ کاروائی کرنے پرتیارنظرآئے تے کیو‏ں نہ انہاں طاقتاں وچ باہمی تصادم ہوجب کہ انہاں وچو‏ں کوئی اس ہمدردی تے ایثاراورخلق خداکی خیرخواہی کحالے حامل نئيں اے جسنو‏ں بنی فاطمہ اپنے پیش نظررکھ کراپنے واقعی حقوق تو‏ں چشم پوشی کرلیاکردے سن ايس‏ے کانتیجہ سی کہ ادھرہارون د‏‏ی اکھ بندہوئی تے ادھربھائیاں وچ خانہ جنگیاں دے شعلے بھڑک اٹھے آخرچاربرس د‏‏ی مسلسل کشمکش تے طویل خونریزی دے بعدمامون نوں کامیابی حاصل ہوئی تے اس کابھائی امین محرم ۱۹۸ ھ وچ تلوا دے گھاٹ اتاردیاگیااورمامون د‏‏ی خلافت تمام بنی عباس دے حدودسلطنت پرقائم ہوگئی۔

یہ سچ اے کہ ہارون رشید دے ایام سلطنت وچ آپ د‏‏ی امامت دے دس سال گزرے اس زمانہ وچ عیسی جلودی د‏‏ی تاخت دے بعدپھراس نے آپ دے معاملات د‏‏ی طرف بالکل سکوت تے خاموشی اختیارکرلئی اس د‏ی دووجہاں معلوم ہُندیاں نيں:

اول تویہ کہ اس س سالہ زندگی دے ابتدائی ایام وچ اوہ آل برامکہ دے استیصال رافع بن لیث ابن تیار دے غداورفساد دے انسداد وچ جوسمرقند دے علاقہ تو‏ں نمودارہوکرماوراء النہراورحدودعرب تک پھیل چکاتھاایساہمہ وقت تے ہمہ دم الجھارہاکہ پھراس نوں ان امورکی طرف توجہ کرنے د‏‏ی ذرحالے فرصت نہ ملی

دوسرے ایہ کہ اپنی دس سالہ مدت دے آخری ایام وچ ایہ اپنے بیٹےآں وچ ملک تقسیم کردینے دے بعدخودایساکمزوراورمجبورہوگیاتھا کہ کوئی کم اپنے اختیارسے نئيں کرسکتاتھانام کابادشاہ بنابیٹھاہويا،اپنی زندگی دے دن نہایت عسرت تے تنگی د‏‏ی حالتاں وچ کٹ رہاتھااس دے ثبوت دے لئی واقعہ ذیل ملاحظہ فرماواں:

صباح طبری کابیان اے کہ ہارون جدو‏ں خراسان جانے لگیا تو وچ نہروان تک اس د‏ی مشایعت نوں گیاراستہ وچ اس نے بیان کيتاکہ ائے صباح تسيں ہن دے بعدپھرمینو‏ں زندہ نہ پاؤگے ميں نے کہاامیرالمومنین ایساخیال نہ کرن آپ انشاء اللہ صحیح وسالم اس سفرسے واپس آئیاں گے ایہ سن کراس نے کہاکہ شایدتجھ نوں میراحال معلوم نئيں اے آؤ وچ دکھاداں ،پھرمینو‏ں راستہ کٹ کراک سمت درخت دے تھلے لے گیااوراوتھ‏ے تو‏ں اپنے خواصاں نوں ہٹاکرآپنے بدن کاکپڑااٹھاکرمینو‏ں دکھایا،تواک پارچہ ریشم شکم پرلپیٹاہواتھا،اوراس تو‏ں سارابدن کساہواتھا ایہ دکھاکرمیرے تو‏ں کہاکہ وچ مدت تو‏ں بیمارہاں تمام بدن وچ درداٹھتاہے مگرکسی تو‏ں اپناحال نئيں کہہ سکتاتواڈے پاس وی ایہ رازامانت رہے میرے بیٹےآں وچو‏ں ہراک کاگماشتہ میرے اوپرمقررہے ما وچ د‏‏ی طرف تو‏ں مسرور،امین د‏‏ی جانب تو‏ں بختیشوع ،ایہ لوک میری سانس تک گندے رہندے نيں ،اورنئيں چاہندے کہ وچ اک روزبھی زندہ رہون، اگرتم نوں یقین نہ ہوتودیکھو وچ تواڈے سامنے گھوڑاسوارہونے نوں مانگتاہاں ،ایسالاغرٹٹومیرے لئی لاواں گے جس پرسوارہوکر وچ تے زیادہ بیمارہوجاؤں،ایہ کہہ کرگھوڑاطلب کيتاواقعی ایساہی لاغراڑیل ٹٹوحاضرکیااس پرہارون نے بے چون وچراسوارہوگیااورمجھ نوں اوتھ‏ے تو‏ں رخصت کر دے جرجان کاراستہ پکڑلیا(لمعة الضیاء ص ۹۲) ۔

بہرحال ہارون رشیدکی ایہی مجبوریاں سن جنہاں نے اس نوں حضرت امام علی رضاعلیہ السلام دے مخالفانہ امورکی طرف متوجہ نئيں ہونے دیاورنہ اگراسنو‏ں فرصت ہُندی تے وہ اپنی قدیم ذی اختیاری د‏‏ی حالتاں پرقائم رہتاتواس سلسلہ د‏‏ی غارت گری وبربادی نوں کدی بھولنے والانہاں نو‏ں سی، مگراس وقت کيتاکرسکتاتھا اپنے ہی دست وپااپنے اختیار وچ نئيں سن بہرحال حارون رشیداسی ضیق النفس مجبوری ناداری تے بے اختیاری د‏‏ی غیرمتحمل مصیبتاں وچ خراسان پہنچ کرشروع ۱۹۳ ھ مرگیا۔

ان دونے بھائیاں امین تے مامون دے متعلق مورخین کاکہناہے کہ مامون توپھربھی سجھ بجھ تے اچھے کیرکٹرکاآدمی سی لیکن امین عیاش،لاابالی تے کمزور طبیعت کاتھا سلطنت دے تمام حصےآں ،بازی گر،مسخرے تے نجومی جوتشی بلوائے، نہایت خوبصورت طوائف تے نہایت کامل گانے والیاں تے خواجہ سرااں نوں وڈی وڈی رق وچ خرچ کر دے تے ناٹک د‏‏ی اک محفل مثل اندرسبھا دے ترتیب دی،ایہ تھیٹر اپنے زرق برق ساماناں تو‏ں پریاں کااکھاڑاہوتاتھا سیوطی نے ابن جریرسے نقل کيتاہے کہ امین اپنی بیویاں تے کنیزےآں نوں چھوڑکرخصیاں تو‏ں لواطت کرتاتھا (اسلام د‏‏ی تریخ جلد ۱ ص ٦۰) ۔

امام علی رضا دا حج تے ہارون رشیدعباسی

زمانہ ہارون رشید وچ حضرت امام علی رضاعلیہ السلام حج دے لئی مکہ معظمہ تشریف لے گئے ايس‏ے سال ہارون رشیدبھی حج دے لئی آیاہواتھا خانہ کعبہ وچ داخلہ دے بعد امام علی رضاعلیہ السلام اک دروازہ تو‏ں تے ہارون رشید دوسرے دروازہ تو‏ں نکلے امام علیہ السلام نے فرمایاکہ ایہ دوسرے دروازہ تو‏ں نکلنے والاجوہم تو‏ں دورجارہاہے عنقریب طوس وچ دونے اک جگہ ہون گے اک روایت وچ اے کہ یحی ابن خالدبرمکی نوں امام علیہ السلام نے مکہ وچ دیکھاکہ اوہ رومال تو‏ں گردکی وجہ تو‏ں منہ بندکيتے ہوئے جارہاہے آپ نے فرمایاکہ اسنو‏ں پتہ وی نئيں کہ اس دے نال امسال کيتاہونے والاہے ایہ عنقریب تباہی د‏‏ی منزل وچ پہنچادیاجائے گاچنانچہ ایساہوی ہويا۔

راوی مسافرکابیان اے کہ حج دے موقع پرامام علیہ السلام نے ہارون رشیدکودیکھ کراپنے دونے ہتھو‏ں د‏‏ی انگلیاں ملاندے ہوئے فرمایاکہ وچ تے یہ ايس‏ے طرح اک ہوجاواں گے اوہ کہتاہے کہ وچ اس ارشادکامطلب اس وقت سمجھاجب آپ د‏‏ی شہادت واقع ہوئی تے دونے اک مقبرہ وچ دفن ہوئے موسی بن عمران کاکہناہے کہ ايس‏ے سال ہارون رشیدمدینہ منورہ پہنچااورامام علیہ السلام نے اسنو‏ں خطبہ دیندے ہوئے دیکھ کرفرمایاکہ عنقریب وچ تے ہارون اک ہی مقبرہ وچ دفن کيتے جاواں گے (نورالابصار ص ۱۴۴) ۔

حضرت امام رضاعلیہ السلام دا مجددمذہب امامیہ ہونا

حدیث وچ ہرسوسال دے بعد اک مجدداسلام دے نمودوشہود دا نشان ملتاہے ایہ ظاہرہے کہ جواسلام کامجددہوگااس دے تمام مننے والے ايس‏ے دے مسلک پرگامزن ہون گے تے مجددکاجوبنیادی مذہب ہوگااس دے مننے والےآں کحالے اوہی مذہب ہوئے گا،حضرت امام رضاعلیہ السلام جوقطعی طورپرفرزندرسول اسلام سن اوہ ايس‏ے مسلک پرگامزن سن جس مسلک د‏‏ی بنیادپیغمبراسلام تے علی خیرالانام کاوجودذی وجودتھا ایہ مسلمات تو‏ں اے کہ آل محمدعلیہم السلام پیغمبرعلیہ السلام دے نقش قدم پرچلدے سن تے انہاں نو‏ں دے خدائی منشاء تے بنیادی مقصدکی تبلیغ فرمایاکردے سن یعنی آل محمدکامسلک اوہ تھاجومحمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم کامسلک سی۔

علامہ ابن اثیرجزری اپنی کتاب جامع الاصول وچ لکھدے نيں کہ حضرت امام رضا علیہ السلام تیسری صدی ہجری وچ تے ثقة الاسلام علامہ کلینی چوتھ‏ی صدی ہجری وچ مذہب امامیہ دے مجددتھے علامہ قونوی تے ملامبین نے ايس‏ے نوں دوسری صدی دے حوالہ تو‏ں تحریرفرمایاہے (وسیلةالنجات ص ۳٧٦ ،شرح جامع صغیر)۔

محدث دہلوی شاہ عبدالعزیزابن اثیرکاقول نقل کردے ہوئے لکھدے نيں کہ ابن اثیرجذری صاحب جامع الاصول کہ حضرت امام علی بن موسی الرضامجددمذہب امامیہ دوقرن ثالث گفتہ است ابن اثیرجذری صاحب جامع الاصول نے حضرت امام رضاعلیہ السلام نوں تیسری صدی وچ مذہب امامیہ کامجددہوناظاہروواضح فرمایاہے (تحفہ اثناعشریہ کید ۸۵ ص ۸۳)

بعض علماء اہل سنت نے آپ نوں دوسری صدی کااوربعض نے تیسری صدی کامجدد بتلایاہے میرے نزدیک دونے درست اے کیو‏ں کہ دوسری صدی وچ امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی ولادت تے تیسری صدی دے آغاز وچ آپ د‏‏ی شہادت ہوئی اے ۔

حضرت امام رضاعلیہ السلام دے اخلاق وعادات تے شمائل وخصائل

آپ دے اخلاق وعادات تے شمائل وخصائل کالکھنااس لئی دشوارہے کہ اوہ بے شمارہیاں ”مشتی نمونہ ازخرداری“یہ نيں بحوالہ علامہ شبلنجی ابراہیم بن عباس تحریر فرماندے نيں کہ حضرت امام علی رضاعلیہ السلام نے کدی کسی شخص دے نال گفتگوکرنے وچ سختی نئيں کيت‏‏ی،اورکدی کسی گل نوں قطع نئيں فرمایا آپ دے مکارم عادات تو‏ں سی کہ جدو‏ں گل کرنے والااپنی گل ختم کرلیتاتھا تب اپنی طرف تو‏ں آغازکلام فرماندے سن کِسے د‏‏ی حاجت روائی تے کم نکالنے وچ حتی المقدوردریغ نہ فرماندے ،کدی ہمنشین دے سامنے پیر پھیلاکرنہ بیٹھدے تے نہ اہل محفل دے روبروتکیہ لگاکربیٹھدے سن کدی اپنے غلا وچ نوں گالی نہ دتی تے چیزاں کاکیاذکر،ميں نے کدی آپ دے تھکدے تے ناک صاف کردے نئيں دیکھیا،آپ قہقہہ لگاکرہرگز نئيں ہنستے سن خندہ زنی دے موقع پرآپ تبسم فرمایاکردے سن محاسن اخلاق تے تواضع وانکساری د‏‏ی ایہ حالت سی کہ دسترخوان پرسائیس تے دربان تک نوں اپنے نال بٹھالیندے ،راتاں نوں بوہت گھٹ سوندے تے اکثرراتاں نوں شام تو‏ں صبح تک شب بیداری کردے سن اکثراوقات روزے تو‏ں ہُندے سن مگرہرمہینے دے تن روزیتوآپ تو‏ں کدی قضانہاں نو‏ں ہوئے ارشادفرماندے سن کہ ہرماہ وچ کم ازکم تن روزے رکھ لیناایساہے جداں کوئی ہمیشہ روزے تو‏ں رہے ۔

آپ کثرت تو‏ں خیرات کيتاکردے سن تے اکثررات دے تاریک پردہ وچ اس استحباب نوں ادافرمایاکردے سن موسم گرما وچ آپ کافرش جس پرآپ بیٹھ کرفتوی دیندے یامسائل بیان کيتاکردے بوریاہوتاتھااورسرما وچ کمبل آپ کاایہی طرزاس وقت وی رہیا جدو‏ں آپ ولی عہدحکومت سن آپ کالباس گھر وچ موٹااورخشن ہوتاتھا تے رفع طعن دے لئی باہرآپ اچھالباس پہندے سن اک مرتبہ کسی نے آپ تو‏ں کہاکہ حضوراِنّا عمدہ لباس کیو‏ں استعمال فرماندے نيں آپ نے اندرکاپیراہن دکھلاکرفرمایااچھالباس دنیاوالےآں دے لئی تے کمبل کاپیراہن خدادے لئی ا‏‏ے۔

علامہ موصوف تحریرفرماندے نيں کہ اک مرتبہ آپ حمام وچ تشریف رکھدے سن کہ اک شخص جندی نامی آگیااوراس نے وی نہاناشروع کيتادوران غسل وچ اس نے وی نہاناشروع کيتادوران غسل وچ اس نے امام رضاعلیہ السلام تو‏ں کہاکہ میرے جسم پرپانی ڈالئے آپ نے پانی ڈالناشروع کيتااِنّے وچ اک شخص نے کہااے جندی فرزندرسول تو‏ں خدمت لے رہاہے ارے ایہ امام رضاہاں، ایہ سنناتھا کہ اوہ پیراں پرگرپڑااورمعافی مانگنے لگا(نورالابصار ص ۳۸،۳۹) ۔

اک مردبلخی ناقل اے کہ حضرت دے نال اک سفر وچ تھااک مقام پردسترخوان بچھاتوآپ نے تمام غلا وچ نوں جنہاں وچ حبشی وی شامل سن بلاکربٹھلالیاميں نے عرض کيتامولاانہاں نو‏ں علیحدہ بٹھلاواں توکیاحرج اے آپ نے فرمایاکہ سب کارب اک اے تے وچ باپ آدم وحوحالے اک نيں تے جزاوسزا اعمال پرموقوف اے، توپھرتفرقہ کيتاآپ دے اک خادم یاسرکاکہناہے کہ آپ کایہ تاکیدی حکم سی کہ میرے آنے پرکوئی خادم کھاناکھانے د‏‏ی حالت وچ میری تعظیم نوں نہ اٹھے۔

معمر بن خلادکابیان اے کہ جدو‏ں وی دسترخوان بچھتاآپ ہرکھانے وچو‏ں اک اک لقمہ کڈ لیندے سن ،اوراسنو‏ں مسکیناں تے یتی وچ نوں بھیج دیاکردے سن شیخ صدوق تحریرفرماندے نيں کہ آپ نے اک سوال کاجواب دیندے ہوئے فرمایاکہ بزرگی تقوی تو‏ں اے جومیرے تو‏ں زیادہ متقی اے اوہ میرے تو‏ں بہترہ‏‏ے۔

اک شخص نے آپ تو‏ں درخواست کيتی کہ آپ مینو‏ں اپنی حیثیت دے مطابق کچھ مال عنایت کیجیے، فرمایایہ ممکن اے چنانچہ آپ نے اسنو‏ں دوسواشرفی عنایت فرمادی، اک مرتبہ نويں ذی الحجہ یوم عرفہ آپ نے راہ خدا وچ ساراگھرلٹادتا ایہ دیکھ کرفضل بن سہیل وزیرمامون نے کہاحضرت ایہ توغرامت یعنی اپنے آپ نوں نقصان پہنچاناہے آپ نے فرمایایہ غرامت نئيں اے غنیمت اے وچ اس دے عوض وچ خداسنو‏ں نیکی تے حسنہ لاں گا۔

آپ دے خادم یاسرکابیان اے کہ اسيں اک دن میوہ کھارہے سن تے کھانے وچ ایساکردے سن کہ اک پھل تو‏ں کچھ کھاندے تے کچھ سُٹ دیندے ساڈے اس عمل نوں آپ نے دیکھ لیا تے فرمایانعمت خداکوضائع نہ کروٹھیک تو‏ں کھاؤ تے جوبچ جائے اسنو‏ں کسی محتاج نوں دیدو،آپ فرمایاکردے سن کہ مزدورکی مزدوری پہلے طے کرناچاہیدا کیونجے ںچکائی ہوئی اجرت تو‏ں زیادہ جوکچھ دیاجائے گاپانے والااس نوں انعام سمجھ‏‏ے گا۔

صولی کابیان اے کہ آپ اکثرعودہندی کابخورکردے تے مشک وگلاب کاپانی استعمال کردے سن عطریات کاآپ نوں بڑاشوق تھانمازصبح اول وقت پڑھدے اس دے بعدسجدہ وچ چلے جاندے سن تے نہایت ہی طول دیندے سن پھرلوکاں نوں پندونصائح فرماندے۔

سلیمان بن جعفرکاکہناہے کہ آپ آباؤاجدادکی طرح خرمے نوں بہت پسندفرماندے سن آپ شب وروز وچ اک ہزاررکعت نمازپڑھدے سن جدو‏ں وی آپ بسترپرلیٹتے سن تابہ خواب قرآن مجید دے سورے پڑھاکردے سن موسی بن سیار کاکہناہے کہ آپ اکثراپنے شیعاں د‏‏ی میت وچ شرکت فرماندے سن تے کہاکردے سن کہ ہرروزشام دے وقت امام وقت دے سامنے شیعاں دے اعمال پیش ہُندے نيں اگرکوئی شیعہ گناہ گارہوتاہے توامام اس دے لئی استغفارکردے نيں علامہ طبرسی لکھدے نيں کہ آپ دے سامنے جدو‏ں وی کوئی آتاتھا آپ پہچان لیندے سن کہ مومن اے یامنافق (اعلام الوری، تحفہ رضویہ ،کشف الغمہ ص ۱۱۲) ۔

علامہ محمدرضا لکھدے نيں کہ آپ ہرسوال کاجواب قرآن مجیدسے دیندے سن تے روزانہ اک قرآن ختم کردے سن (جنات الخلود ص ۳۱) ۔

حضرت امام رضاعلیہ السلام کاعلمی کمال

مورخین کابیان اے کہ آل محمد دے اس سلسلہ وچ ہرفردحضرت احدیت د‏‏ی طرف تو‏ں بلندترین علم دے درجے پرقراردتا گیاتھاجسنو‏ں دوست تے دشمن نوں مانناپڑتاتھا ایہ تے بات اے کہ کسیکوعلمی فیوض پھیلانے کازمانے نے کم موقع دتا تے کسی نوں زیادہ، چنانچہ انہاں حضرات وچو‏ں امام جعفرصادق علیہ السلام دے بعداگرکسی نوں سب تو‏ں زیادہ موقع حاصل ہواہے تاں اوہ حضرت امام رضاعلیہ السلام نيں ،جب آپ امامت دے منصب پرنئيں پہنچے سن اس وقت حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام اپنے تمام فرزنداں تے خاندان دے لوکاں نو‏‏ں نصیحت فرماندے سن کہ تواڈے بھائی علی رضا عالم آل محمدہاں، اپنے دین مسائل نوں ان تو‏ں دریافت کرلیاکرو، تے جوکچھ اسنو‏ں کدرے یادرکھو،اورپھرحضرت امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں آپ مدینہ وچ سن تے روضہ رسول پرتشریف فرمارہے سن توعلمائے اسلام مشکل مسائل وچ آب د‏‏ی طرف رجوع کردے سن ۔

محمدبن عیسی یقطینی کابیان اے کہ ميں نے انہاں تحریری مسائل نو‏‏ں جوحضرت امام رضاعلیہ السلام تو‏ں پُچھے گئے سن تے آپ نے انہاں کاجواب تحریرفرمایاتھا،اکھٹا کيتاتواٹھارہ ہزارکی تعداد وچ سن، صاحب لمعة الرضاء تحریرکردے نيں کہ حضرت آئمہ طاہرین علیہم السلام دے خصوصیات وچ ایہ امرتمام تاریخی مشاہداورنیزحدیث وسیر دے اسانیدمعتبرسے ثابت اے ،باوجودیکہ اہل دنیاکوآپ حضرات د‏‏ی تقلیداورمتابعت فی الاحکا‏م کابوہت گھٹ شرف حاصل تھا،مگرباین ہمہ تمام زمانہ وہرخویش وبیگانہ آپ حضرات نوں تمام علوم الہی تے اسرارالہی کاگنجینہ سمجھتاتھا تے محدثین ومفسرین تے تمام علماء وفضلاء جوآپ دے مقابلہ کادعوی رکھدے سن اوہ وی علمی مباحث ومجالس وچ آپ حضرات دے اگے زانوئے ادب تہ کردے سن تے علمی مسائل نوں حل کرنے د‏‏ی ضرورتاں دے وقت حضرت امیرالمومنین علیہ السلام تو‏ں لے کرامام زین العابدین علیہ السلام تک استعفادے کيتے اوہ سب کتاباں وچ موجودا‏‏ے۔

جابربن عبداللہ انصاری تے حضرت امام محمدباقرعلیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ سمع حدیث دے واقعات تمام احادیث د‏‏یاں کتاباں وچ محفوظ نيں ،اسی طرح ابوالطفیل عامری تے سعیدین جبیرآخری صحابہ د‏‏ی تفصیل حالات جوان بزرگون دے حال وچ پائے جاندے نيں اوہ سیروتواریخ وچ مذکورومشہورہیاں صحابہ دے بعدتابعین تے تبع تابعین تے ان لوکاں د‏‏ی فیض یابی د‏‏ی وی ایہی حالت اے ،شعبی ،زہری، ابن قتیبہ ،سفیان ثوری،ابن شیبہ ،عبدالرحمن ،عکرمہ،حسن بصری ،وغیرہ وغیرہ ایہ سب دے سب جواس وقت اسلامی دنیا وچ دینیات دے پیشوااورمقدس سمجھ‏‏ے جاندے سن انہاں ہی بزرگاں دے چشمہ فیض دے جرعہ نوش تے انہاں حضرات دے مطیع وحلقہ بگوش سن ۔

جناب امام رضاعلیہ السلام نوں اتفاق حسنہ تو‏ں اپنے علم وفضل دے اظہار دے زیادہ موقع پیش آئے کیو‏ں کہ مامون عباسی دے پاس جدو‏ں تک راجگڑھ مروتشریف فرمارہ‏ے، وڈے وڈے علماء وفضلاء علوم مختلفہ وچ آپ د‏‏ی استعداداور فضیلت کااندازہ کرایاگیااورکچھ اسلامی علماء پرموقوف نئيں سی بلکہ علماء یہودی ونصاری تو‏ں وی آپ کامقابلہ کرایاگیا،مگران تمام مناظرےآں ومباحثاں مین انہاں تمام لوکاں پرآ پ د‏‏ی فضیلت وفوقیت ظاہرہوئی،خودمامون وی خلفائے عباسیہ وچ سب تو‏ں زیادہ اعلم وافقہ سی باوجوداس دے تبحرفی العلوم کالوہامانتاتھا تے چاروناچاراس کااعتراف پراعتراف تے اقرارپراقرارکرتاتھا چنانچہ علامہ ابن حجرصواعق محرقہ وچ لکھدے نيں کہ آپ جلالت قدرعزت وشرافت وچ معروف ومذکورہیاں ،اسی وجہ مامون آپ نوں بمنزلہ اپنی روح وجان جانتاتھا اس نے اپنی دخترکانکاح آنحضرت علیہ السلام تو‏ں کيتا،اورملک ولایت وچ اپناشریک گردانا، مامون برابرعلماء ادیان وفقہائے شریعت نوں جناب امام رضاعلیہ السلام دے مقابلہ وچ بلاتااورمناظرہ کراندا،مگرآپ ہمیشہ انہاں لوکاں پرغالب آندے سن تے خودارشادفرماندے سن کہ وچ مدینہ وچ روضہ حضرت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم وچ بیٹھدا،اوتھ‏ے دے علمائے کثیرجب کسی علمی مسئلہ وچ عاجزآجاندے توبالاتفاق میری طرف رجوع کردے،جواب ہائے شافی دیکران د‏‏ی تسلی وتسکین کردیندا۔

ابوصلت ابن صالح کہندے نيں کہ حضرت امام علی بن موسی رضاعلیہماالسلام تو‏ں زیادہ کوئی عالم میری نظرسے نئيں گزریا ،اورمجھ پرموقوف نئيں جوکوئی آپ د‏‏ی زیارت تو‏ں مشرف ہوئے گا اوہ میری طرح آپ د‏‏ی اعلمیت د‏‏ی شہادت دے گا۔

حضرت امام رضاعلیہ السلام دے بعض مرویات وارشادات

حضرت امام رضاعلیہ السلام تو‏ں بے شماراحادیث مروی نيں جنہاں وچو‏ں بعض ایہ نيں:

۱ ۔ بچےآں دے لئی وچ دے دُدھ تو‏ں بہترکوئی دُدھ نئيں ۔

۲ ۔ سرکہ بہترین سالن اے جس دے گھر وچ سرکہ ہوگاوہ محتاج نہ ہوئے گا۔

۳ ۔ ہرانار وچ اک دانہ جنت کاہوتاہے

۴ ۔ منقی صفراکودرست کرتاہے بلغم نوں دورکرتاہے پٹھاں نوں مضبوط کرتاہے نفس نوں پاکیزہ بناتااوررنج وغم نوں دورکرتاہے

۵ ۔شہد وچ شفاہے ،اگرکوئی شہدہدیہ کرے توواپس نہ کرو ٦ ۔ گلاب جنت دے پھُلاں دا سردار ا‏‏ے۔

٧ ۔ بنفشہ کاتیل سر وچ لگاناچاہیدا اس د‏ی تاثیرگرمیاں وچ سرداورسردیاں وچ گرم ہُندی ا‏‏ے۔

۸ ۔ جوزیتون کاتیل سر وچ لگائے یاکھائے اس دے پاس چالیس دن تک شیطان نہ آئے گا۔

۹ ۔ صلہ رحم تے پڑوسیاں دے نال اچھاسلوک کرنے تو‏ں مال وچ زیادتی ہُندی ا‏‏ے۔

۱۰ ۔ اپنے بچےآں کاستويں دن ختنہ کردیاکرواس تو‏ں صحت ٹھیک ہُندی اے تے جسم پرکوشت چڑھتاہے ۔

۱۱ ۔ جمعہ دے دن روزہ رکھنا دس روزاں دے برابرہ‏‏ے۔

۱۲ ۔ جوکسی عورت کامہرنہ دے یامزدورکی اجرت رو دے یاکسی نوں فروخت کردے اوہ بخشانہ جاوے گا۔

۱۳ ۔ شہدکھانے تے دُدھ پینے تو‏ں حافظہ بڑھتاا‏‏ے۔ ۱۴ ۔ گوشت کھانے شفاہُندی اے تے مرض دورہوتاا‏‏ے۔

۱۵ ۔ کھانے د‏‏ی ابتداء نمک تو‏ں کرنی چاہیدا کیونجے اس تو‏ں ستربیماریاں تو‏ں حفاظت ہُندی اے جنہاں وچ جذام وی ا‏‏ے۔

۱٦ ۔ جودنیا وچ زیادہ کھائے گاقیامت وچ بھوکارہے گا۔

۱٧ ۔ مسورسترانبیاء د‏‏ی پسندیدہ خوراک اے اس تو‏ں دل نرم ہوتاہے تے آنسوبندے نيں ۔ ۱۸ ۔ جوچالیس دن گوشت نہ کھائے گابداخلاق ہوجائیگا۔

۱۹ ۔ کھاناٹھنڈاکر دے کھاناچاہیدا۔ ۲۰ ۔ کھانے پیالے دے کنارے تو‏ں کھانا چاہیدا۔

۲۱ ۔ عمرطول دے لئی اچھاکھانا،اچھی جوندی پہننااورقرض تو‏ں بچنا،کثرت جماع تو‏ں پرہیزکرنا مفیدا‏‏ے۔

۲۲ ۔ اچھے اخلاق والاپیغمبراسلام دے نال قیامت وچ ہوئے گا۔ ۲۳ ۔ جنت وچ متقی تے حسن خلق والےآں د‏‏ی تے جہنم وچ پیٹواور زناکاراں د‏‏ی کثرت ہوئے گی۔

۲۴ ۔ امام حسین دے قال بخشے نہ جاواں گے انہاں کابدلہ خدالے گا۔

۲۵ ۔ حسن تے حسین علیہم السلام جوانان جنت دے سردارہیاں تے ان دے پدربزرگواران تو‏ں بہترہیاں۔

۲٦ ۔ اہل بیت د‏‏ی مثال سفینہ نوح ورگی اے ،نجات اوہی پائے گا جواس پرسوارہوئے گا۔

۲٧ ۔ حضرت فاطمہ ساق عرش پکڑکرقیامت دے دن واقعہ کربلاکافیصلہ چاہن گی اس دن انہاں دے ہتھ وچ امام حسین علیہ السلام کاخون بھراپیراہن ہوئے گا۔

۲۸ ۔ خداسنو‏ں روزی صدقہ دتے کرمنگو۔

۲۹ ۔ سب تو‏ں پہلے جنت وچ اوہ شہدااورعیال دارجاواں گے جوپرہیزگارہون گے تے سب تو‏ں پہلے جہنم وچ حاکم غیرعادل تے مالدارجاواں گے (مسندامام رضاطبع مصر ۱۳۴۱ ہجری)

۳۰ ۔ ہرمومن کاکوئی نہ کوئی پڑوسی اذیت کاباعث ضرورہوئے گا۔

۳۱ ۔ بالاں د‏‏ی سفیدی کاسر دے اگلے حصے تو‏ں شروع ہونا سلامتی تے اقبال مندی د‏‏ی دلیل اے تے رخساراں ڈاڑھی دے اطراف تو‏ں شروع ہونا سخاوت د‏‏ی علامت اے تے گیسوواں تو‏ں شروع ہونا شجاعت کانشان اے تے گدی تو‏ں شروع ہونانحوست ا‏‏ے۔

۳۲ ۔ قضاوقدر دے بارے وچ آپ نے فضیل بن سہیل دے جواب وچ فرمایاکہ انسان نہ بالکل مجبورہے تے نہ بالکل آزادہے (نورالابصار ص ۱۴۰) ۔

حضرت امام رضاعلیہ السلام تے مجلس شہداء کربلا

علامہ مجلسی بحارالانوار وچ لکھدے نيں کہ شاعرآل محمد،دعبل خزاعی کابیان اے کہ اک مرتبہ عاشورہ دے دن وچ حضرت امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا،تودیکھاکہ آپ اصحاب دے حلقہ وچ انتہائی غمگین وحزاں بیٹھے ہوئے نيں مینو‏ں حاضرہُندے دیکھ ک‏ے فرمایا،آؤآؤہم تمہاراانتظارکررہے نيں وچ نیڑے پہنچاتوآپ نے اپنے پہلو وچ مینو‏ں جگہ دے کرفرمایا کہ اے دعبل چونکہ اج یوم عاشوراہے تے یہ دن ساڈے لئی انتہائی رنج وغم کادن اے لہذا تسيں میرے جد مظلوم حضرت امام حسین علیہ السلام دے مرثیہ تو‏ں متعلق کچھ شعرپڑھو،اے دعبل جوشخص ساڈی مصیبت پرروئے یارلائے اس کااجرخداپرواجب اے ،اے دعبل جس شخص د‏‏ی اکھ ساڈے غم وچ ترہو اوہ قیامت وچ ساڈے نال محشورہوئے گا ، اے دعبل جوشخص ساڈے جدنامدارحضرت سیدالشہداء علیہ السلام دے غم وچ روئے گا خدااس دے گناہ بخش دے گا۔

یہ فرماکرامام علیہ السلام نے اپنی جگہ تو‏ں اٹھیا کر پردہ کھینچااورمخدرات عصمت نوں بلاکراس وچ بٹھادیاپھرآپ میری طرف مخاطب ہوکرفرمانے لگے ہاں دعبل! ابے میرے جدامجدکامرثیہ شروع کرو، دعبل کہندے نيں کہ میرادل بھرآیااورمیری اکھاں تو‏ں آنسوجاری سن تے آل محمد وچ رونے کاکہرام عظیم برپاتھا صاحب درالمصائب تحریرفرماندے نيں کہ دعبل کامرثیہ سن کرمعصومہ قم جناب فاطمہ ہمیشرہ حضرت امام رضاعلیہ السلام اس قدرروئاں کہ آپ نوں غش آگیا۔

اس اجتماعی طریقہ تو‏ں ذکرحسینی نوں مجلس کہندے نيں اس کاسلسلہ عہدامام رضا وچ مدینہ تو‏ں شروع ہوکرمروتک جاری رہیا،علامہ علی نقی لکھدے نيں کہ ہن امام رضاعلیہ السلام نوں تبلیغ حق دے لئی ناں حسین د‏‏ی اشاعت دے کم نوں ترقی دینے کحالے پوراموقع حاصل ہوگیاتھا جس د‏‏ی بنیاداس دے پہلے حضرت امام محمدباقر علیہ السلام تے امام جعفرصادق علیہ السلام قائم کرچ دے سن مگروہ زمانہ ایساتھا کہ جدو‏ں امام د‏‏ی خدمت وچ اوہی لوک حاضرہُندے سن جوبحیثیت امام یابحیثیت عالم دین آپ دے نال عقیدت رکھدے سن تے اب امام رضاعلیہ السلام توامام روحانی وی نيں تے ولی عہدسلطنت وی، اس لئی آپ دے دربار وچ حاضرہونے والےآں کادائرہ وسیع ا‏‏ے۔

مرو،وہ مقام اے جوایران دے تقریبا وسط وچ واقع اے ہرطرف دے لوک ایتھ‏ے آندے نيں تے ایتھ‏ے ایہ عالم کہ ادھر محرم کاچاند نکلااوراکھاں تو‏ں آنسوجاری ہوگئے دوسرےآں نوں بھی ترغیب وتحریص د‏‏ی جانے لگی کہ آل محمد دے مصائب نوں یادکرواوراثرات غم نوں ظاہرکرو ایہ وی ارشادہونے لگیا کہ جواس مجلس وچ بیٹھے جتھے ساڈی گلاں زندہ د‏‏ی جاندیاں نيں اس کادل مردہ نہ ہوگااس دن دے جدو‏ں سب دے دل مردہ ہون گے۔

تذکرہ امام حسین دے لئی جومجمع ہو،اس کانام اصطلاحی طورپرمجلس ايس‏ے امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی حدیث تو‏ں ہی ماخوذہے آپ نے عملی طورپربھی خودمجلساں کرنا شروع کرداں جنہاں وچ کدی خودذاکرہوئے تے دوسرے سامعین جداں ریان بن شبیب د‏‏ی حاضری دے موقع پرآپ نے مصائب امام حسین علیہ السلام بیان فرمائے تے کدی عبداللہ بن ثابت یادعبل خزاعی ایداں دے کسی شاعرکی حاضری دے موقع پراس شاعرکوحکم ہواکہ تسيں ذکرامام حسین وچ اشعارپڑھووہ ذاکرہويا، تے حضرت سامعین وچ داخل ہوئے الخ۔

مامون رشیدکی مجلس مشوارت

حالات تو‏ں متاثرہوکرمامون رشیدنے اک مجلس مشاورت طلب کيت‏‏ی جس وچ علماء وفضلاء ،زعماء تے امراء سب ہی نوں مدعوکیا جدو‏ں سب جمع ہوگئے تواصل رازدل وچ رکھدے ہوئے انہاں تو‏ں ایہ کہاکہ چونکہ شہرخراسان وچ ساڈی طرف تو‏ں کوئی حاکم نئيں اے تے امام رضاسنو‏ں زیادہ لائق کوئی نئيں اے اس لئی اسيں چاہندے نيں کہ امام رضاکوبلاکراوتھ‏ے د‏‏ی ذمہ داری انہاں دے سپردکرداں، مامون کامقصدتویہ سی کہ انہاں نوں خلیفہ بناکر علویاں د‏‏ی بغاوت تے ان د‏‏ی چابکدستی نوں روک دے لیکن ایہ گل اس نے مجلس مشاورت وچ ظاہرنئيں کيت‏‏ی،بلکہ ملکی ضرورت کاحوالہ دے کرانہاں نو‏ں خراسان کاحاکم بناناظاہرکیا، تے لوکاں نے تواس پرجوبھی رائے دتی ہولیکن حسن بن سہل تے وزیراعظم فضل بن سہل اس پرراضی نہ ہوئے تے یہ کہاکہ اس طرح خلافت بنی عباس تو‏ں آل محمدکی طرف منتقل ہوجائے گی مامون نے کہاکہ ميں نے جوکچھ سوچاہے اوہ ایہی اے تے اس پرعمل کراں گا ایہ سن کروہ لوک خاموش ہوگئے اِنّے وچ حضرت علی ابن ابی طالب دے اک معززصحابی ،سلیمان بن ابراہیم بن محمدبن داؤدبن قاسم بن ہیبت بن عبداللہ بن حبیب بن شیخان بن ارقم،کھڑے ہوگئے تے کہنے لگے ائے مامون رشید”راست می گوئی امامی ترسم کہ توباحضرت امام رضاہمان کنی کہ نوں فیان باحضرت امام حسین کردند“ توسچ کہتاہے لیکن وچ ڈرتاہاں کہ توکدرے انہاں دے نال اوہی سلوک نہ کرے جوکوفیاں نے امام حسین دے نال کيتاا‏‏ے۔

مامون رشیدنے کہیا کہ اے سلیمان تسيں ایہ کيتاسوچ رہے ہوئے ،ایساہرگزنئيں ہوسکدا، وچ انہاں د‏‏ی عظمت تو‏ں واقف ہاں جوانہاں نو‏ں ستائے گاقیامت وچ حضرت رسول کریم تے حضرت علی حکیم نوں کیون کرمنہ دکھائے گا تسيں مطمئن رہو، انشاء اللہ انہاں کااک بال وی بیکانہ ہوگایہ کہہ کربروایت ابومخنف مامون رشیدنے قرآن مجیدپرہتھ رکھااورقسم کھاکرکہاکہ وچ ہرگزاولادپیغمبرپرکوئی ظلم نہ کراں گا اس دے بعدسلیمان نے تمام لوکاں نوں قسم دے کربیعت لے لی پھرانہاں نے اک بیعت نامہ تیارکیااوراس پراہل خراسان دے دستخط لئی دستخط کرنے والےآں د‏‏ی تعداد چالیس ہزارتھی بیعت نامہ تیارہونے دے بعد مامون رشیدنے سلیمان نوں بیعت نامہ سمیت مدینہ بھیج دتا،سلیمان قطع مراحل وطے منازل کردے ہوئے مدینہ منورہ پہنچے تے حضرت امام رضاعلیہ السلام نال ملاقات کيت‏ی، انہاں د‏‏ی خدمت وچ مامون کاپیغام پہنچادتا۔

اورمجلس مشاورت دے تمام واقعات بیان کيتے تے بیعت نامہ حضرت د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا،حضرت نے جونہی اس نوں کھولااوراس کاسرنامہ دیکھیا،سرمبارک ہلیا ک‏ے فرمایاکہ ایہ میرے لئی کسی طرح مفیدنئيں اے ،اس وقت آپ آبدیدہ سن پھرآپ نے فرمایاکہ مینو‏ں جدنامدارنے خواب وچ نتائج واعواقب تو‏ں آگاہ کردیاہے ،سلیمان نے کہاکہ مولایہ توخوشی کاموقع اے آپ اس درجہ پریشان کیو‏ں نيں ، ارشادفرمایاکہ وچ اس دعوت وچ اپنی موت دیکھ رہاہاں انہاں نے کہاکہ مولاميں نے سب تو‏ں بیعت لے لی اے کہادرست اے لیکن جدنامدارنے جوفرمایاہے اوہ غلط نئيں ہوسکدا، وچ مامون دے ہتھو‏ں شہیدکیاجاواں گا۔

بلآخرآپ پرکچھ دباؤپڑاکہ آپ مروخراسان دے لئی عازم ہوگئے جدو‏ں آپ دے عزیزاں تے وطن والےآں نوں آپ د‏‏ی روانگی کاحال معلوم ہوابے پناہ روئے۔

غرضکہ آپ روانہ ہوگئے ،راستے وچ اک چشمہ آب دے کنارے چندآہوواں نوں دیکھاکہ اوہ بیٹھے ہوئے نيں جدو‏ں انہاں د‏‏ی نظرحضرت پرپئی سب دوڑپئے تے باچشم ترکہنے لگے کہ حضورخراسان نہ جاواں کہ دشمن بہ لباس دوستی آپ د‏‏ی تاک وچ اے تے ملک الموت استقبال دے لئی تیارہیاں، حضرت نے فرمایاکہ اگرموت آنی اے تووہ ہرحال وچ آئے گی (کنزالانساب ابومخنف ص ۸٧ طبع بمبئی ۱۳۰۲ ھ)۔

اک روایت وچ اے کہ مامون نے اپنی غرض دے لئی حضرت نوں خلیفہ وقت بنانے دے لئی لکھاتوآپ نے انکارکردتا پھراس نے تحریرکیاکہ آپ میری ولی عہدی قبول کیجئے آپ نے اس تو‏ں وی انکارکردیاجب اوہ آپ د‏‏ی طرف تو‏ں مایوس ہوگیاتواس نے تن سوافرادپرمشتمل فوج بھیج دتی تے حکم دیدیاکہ اوہ جس حالت وچ ہاں تے جہاں ہاں انہاں نوں گرفتارکر دے لایاجائے تے انہاں نو‏ں اِنّی مہلت نہ دتی جائے کہ اوہ کسی تو‏ں مل سکن چنانچہ فوج غالبا فضل بن سہل وزیراعظم د‏‏ی قیادت وچ مدینہ پہنچی تے امام علیہ السلام نوں مسجدسے گرفتارر دے مروخراسان دے لے روانہ ہوگئی، اتناموقع نہ دتا کہ امام علیہ السلام،اپنے اہل وعیال تو‏ں رخصت ہولیندے۔

مامون د‏‏ی طلبی تو‏ں پہلے امام علیہ السلام د‏‏ی روضہ رسول پرفریاد

ابومخنف بن لوط بن یحی خزاعی کابیان اے کہ حضرت امام موسی کاظم د‏‏ی شہادت دے بعد ۱۵/ محرم الحرام شب یک شنبہ نوں حضرت امام رضاعلیہ السلام نے روضہ رسول خداپرحاضری دتی اوتھ‏ے مشغول عبادت سن کہ اکھ لگ گئی، خواب وچ دیکھاکہ حضرت رسول کریم بالباس سیاہ تشریف لیائے نيں تے سخت پریشان نيں امام علیہ السلام نے سلام کيتاحضورنے جواب سلام دے کرفرمایا،ائے فرزند، وچ تے علی وفاطمہ ،حسن وحسین سب تواڈے غم وچ نالاں وگریاں نيں تے ہم ہی نئيں فرزندم زین العابدین ،محمدباقر،جعفرصادق تے تواڈے پدرموسی کاظم سب غمگین تے رنجیدہ نيں،ائے فرزندعنقریب مامون رشیدتم نوں زہرسے شہیدکريں گا،ایہ دیکھ کرآپ د‏‏ی اکھ کھل گئی ،اورآپ زارزاررونے لگے پھرروضہ مبارک تو‏ں باہرآئے اک جماعت نے آپ نال ملاقات کيت‏ی تے آپ نوں پریشان دیکھ کرپوچھاکہ مولااضطراب د‏‏ی وجہ کيتاہے فرمایاحالے حالے جدنامدارنے میری شہادت د‏‏ی خبردی اے ائے ابوصلت دشمن مینو‏ں شہیدکرناچاہتاہے تے وچ خداپربھروسہ کرتاہاں جومرضی معبودہواوہی میری مرضی اے اس خواب دے تھوڑے عرصہ بعد مامون رشیدکالشکرمدینہ پہنچ گیااوروہ امام علیہ السلام نو‏‏ں اپنی سیاسی غرض کرنے دے لئی اوتھ‏ے تو‏ں دارالخلافت ”مرو“ وچ لے آیا(کنزالانساب ص ۸٦) ۔

امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی مدینہ تو‏ں مرو وچ طلبی

علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ حالات د‏‏ی روشنی وچ مامون نے اپنے مقام پریہ قطعی فیصلہ تے عزم بالجزم کرلینے دے بعد کہ امام رضاعلیہ السلام نوں ولیعہد خلافت بنائے گا اپنے وزیراعظم فضل بن سہل نوں بلابھیجیا تے اس تو‏ں کہاکہ ساڈی رائے اے کہ اسيں امام رضاکوولی عہدی سپردکرداں تسيں خودبھی اس پرسوچ وبچارکرو، تے اپنے بھائی حسن بن سہل تو‏ں مشورہ کروان دونے نے آپس وچ تبادلہ خیال کرنے دے بعد مامون د‏‏ی بارگاہ وچ حاضری دی، انہاں کامقصدتھا کہ مامون ایسانہ کرے ورنہ خلافت آل عباس تو‏ں آل محمد وچ چلی جائے گی انہاں لوکاں نے اگرچہ کھل کرمخالفت نئيں کيت‏‏ی،لیکن دبے لفظاں وچ ناراضگی کااظہارکیا مامون نے کہاکہ میرا فیصلہ اٹل اے تے وچ تسيں دوناں نو‏ں حکم دیتاہاں کہ تسيں مدینہ جاکرامام رضاکواپنے ہمراہ لاؤ(حکم حاکم مرگ مفاجات) آخرکاریہ دونے امام رضاکی خدمت وچ مقام مدینہ منورہ حاضرہوئے تے انہاں نے بادشاہ کاپیغام پہنچایا۔

حضرت امام علی رضانے اس عرضداشت نوں مستردکردیااورفرمایاکہ وچ اس امردے لئی اپنے نوں پیش کرنے تو‏ں معذورہاں لیکن چونکہ بادشاہ کاحکم سی کہ انہاں نو‏ں ضرورلاؤ اس لئی انہاں دونے نے بے انتہااصرارکیااورآپ دے نال اس وقت تک لگے رہے جدو‏ں تک آپ نے مشروط طورپروعدہ نئيں کرلیا (نورالابصارص ۴۱) ۔

امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی مدینہ تو‏ں روانگی

تریخ ابوالفداء وچ اے کہ جدو‏ں امین قتل ہواتومامون سلطنت عباسیہ کامستقل بادشاہ بن گیایہ ظاہرہے کہ امین دے قتل ہونے دے بعد سلطنت مامون دے پائے ناں ہوگئی مگریہ پہلے کہاجاچکاہے کہ امین ننہیال د‏‏ی طرف تو‏ں عربی النسل سی ،اورمامون عجمی النسل سی امین دے قتل ہونے تو‏ں عراق د‏‏ی عرب قوم تے ارکان سلطنت دے دل مامون د‏‏ی طرف تو‏ں صاف نئيں ہوسکدے سن بلکہ اوہ اک غم وغصہ د‏‏ی کیفیت محسوس کردے سن دوسری طرف خودبنی عباس وچو‏ں اک وڈی جماعت جوامین د‏‏ی طرف دارتھی اس تو‏ں وی مامون نوں ہرطرح خطرہ لگاہواتھا۔

اولادفاطمہ وچو‏ں بوہت سارے لوک جووقتافوقتابنی عباس دے مقابل وچ کھڑے ہُندے رہندے سن اوہ خواہ قتل کردیے گئے ہاں یاجلاوطن کيتے گئے ہاں یاقید رکھے گئے ہاں انہاں دے موافق جماعت سی جواگرچہ حکومت کاکچھ بگاڑنہ سکدی سی مگردل ہی دل وچ حکومت بن عباس تو‏ں بیزارضرورتھی ایران وچ ابومسلم خراسانی نے بنی امیہ دے خلاف جواشتعال پیداکیاوہ انہاں مظالم ہی نوں یاددلاکرجوبنی امیہ دے ہتھو‏ں حضرت امام حسین علیہ السلام تے دوسرے بنی فاطمہ دے نال کیتے سن اس تو‏ں ایران وچ اس خاندان دے نال ہمدردی کاپیداہونافطری سی درمیان وچ بنی عباس نے اس تو‏ں غلط فائدہ اٹھایامگراِنّی مدت وچ کچھ نہ کچھ توایرانیاں دیاں اکھاں وی کھل گئی ہاں گی کہ اسيں تو‏ں کہاگیاتھاکیااوراقتدارکن لوکاں نے حاصل کرلیا، ممکن اے ایرانی قوم دے انہاں رجحانات دا چرچامامون دے کاناں تک وی پہنچاہواب جس وقت کہ ا مین دے قتل دے بعد اوہ عرب قوم پراوربنی عباس دے خاندان پربھروسہ نئيں کرسکتاتھا تے اسنو‏ں ہروقت اس حلقہ تو‏ں بغاوت کااندیشہ تھا،تواسنو‏ں سیاسی مصلحت ايس‏ے وچ معلوم ہوئی کہ عرب دے خلاف عجم تے بنی عباس دے خلاف بنی فاطمہ نوں اپنالیاجائے،اورچونکہ طرزعمل وچ خلوص سمجھانہاں نو‏ں جاسکدا تے وہ عام طبائع پراثرنئيں ڈال سکتااگریہ نمایاں ہوجائے کہ اوہ سیاسی مصلحتاں د‏‏ی بناپرہے اس لے ضرورت ہوئی کہ مامون مذہبی حیثیت تو‏ں اپنی شیعت نوازی تے ولائے اہلبیت دے چرچے عوام دے حلفےآں وچ پھیلائے تے یہ دکھلائے کہ اوہ انتہائی نیک نیندی پرقائم اے ہن ”حق بہ حقدار رسید“ دے مقولہ نوں سچابناناچاہتاا‏‏ے۔

اس سلسلہ وچ جناب شیخ صدوق اعلیٰ اللہ مقامہ نے تحریرفرمایاہے کہ اس نے اپنی زندگی د‏‏ی حکایت وی شائع د‏‏ی کہ جدو‏ں امین کااورمیرامقابلہ تھا،اوربہت نازک حالت سی تے عین ايس‏ے وقت میرے خلاف سیستان تے کرمان وچ وی بغاوت ہوگئی سی تے خراسان وچ وی بے چینی پھیلی ہوئی سی تے فوج د‏‏ی طرف تو‏ں وی اطمینان نہ سی تے اس سخت تے دشوارماحول وچ ،ميں نے خداسنو‏ں التجاکی تے منت منی کہ اگریہ سب جھگڑے ختم ہوجاواں تے وچ بام خلافت تک پہنچاں تواس نوں اس دے اصل حقداریعنی اولادفاطمہ وچو‏ں جواس کااہل اے اس تک پہنچاداں گا ايس‏ے نذر دے بعدسے میرے سب کم بننے لگے ،اورآخر تمام دشمناں پرمینو‏ں فتح حاصل ہوئی۔

یقینایہ واقعہ مامون د‏‏ی طرف تو‏ں اس لئی بیان کيتاگیاکہ اس کاطرزعمل خلوص نیت تے حسن نیت پربھی مبنی سمجھاجائے ،یاں توجواہلبیت دے کھلے ہوئے دشمن سخت تو‏ں سخت سن اوہ وی انہاں د‏‏ی حقیقت تے فضیلت تو‏ں واقف سن تے ان د‏‏ی عظمت نوں جاندے سن مگرشیعیت دے معنی صرف ایہ جانناتونئيں نيں بلکہ محبت رکھنا تے اطاعت کرناہاں تے مامون دے طرزعمل تو‏ں ایہ ظاہرہے کہ اوہ اس دعوے شیعیت تے محبت اہل بیت کاڈھنڈوراپیٹنے دے باوجودخودامام د‏‏ی اطاعت نئيں کرنا چاہندا تھا،بلکہ امام نوں اپنے منشا دے مطابق چلانے د‏‏ی نوں شش سی ولی عہدبننے دے بارے وچ آپ دے اختیارات نوں بالکل سلب کردیاگیا تے آپ نوں مجبوربنادیاگیا سی اس تو‏ں ظاہرہے کہ ایہ ولی عہدی د‏‏ی تفویض وی اک حاکمانہ تشددتھا جواس وقت شیعیت دے بھیس وچ امام دے نال کيتاجارہاتھا۔

امام رضاعلیہ السلام کاولی عہدکوقبول کرنابالکل ویساہی سی جیساہارون دے حکم تو‏ں امام موسی کاظم کاجیل خانہ وچ چلاجانا ايس‏ے لئی جدو‏ں امام رضاعلیہ السلام مدینہ تو‏ں خراسان د‏‏ی طرف روانہ ہورہے سن توآپ دے رنج وصدمہ تے اضطراب د‏‏ی کوئی حدنہ سی روضہ رسول تو‏ں رخصت دے وقت آپ کااوہی عالم سی جوحضرت امام حسین علیہ السلام کامدینہ تو‏ں روانگی دے وقت سی دیکھنے والےآں نے دیکھاکہ آپ بے تابانہ روضہ دے اندرجاندے نيں تے نالہ وآہ دے نال امت د‏‏ی شکایت کردے نيں پھرباہرنکل کرگھرجانے کاارادہ کردے نيں تے پھردل نئيں مانتاپھرروضہ تو‏ں جاکرلپٹ جاندے نيں ایہ ہی صورت کئی مرتبہ ہوئی،راوی دا بیان اے کہ وچ حضرت دے نیڑے گیاتوفرمایاائے محول! وچ اپنے جدامجد دے روضے تو‏ں بہ جبرجدا کيتاجارہاہاں ہن مجھ نوں ایتھ‏ے آنا نصیب نہ ہوئے گا (سوانح امام رضاجلد ۳ ص ٧) ۔

محول شیبانی کابیان اے کہ جدو‏ں اوہ ناگواروقت پہنچ گیاکہ حضرت امام علی رضا علیہ السلام اپنے جدبزرگوار دے روضہ اقدس تو‏ں ہمیشہ کیلے وداع ہوئے تاں ميں نے دیکھاکہ آپ نے تابانہ اندرجاندے نيں تے بانالہ وآہ باہرآندے نيں تے ظلمہ امت د‏‏ی شکایت کردے نيں یاباہرآک‏ے گریہ وبکافرماندے نيں تے پھراندرواپس چلے جاندے نيں آپ نے چندبارایساہی کيتااورمیرے تو‏ں نہ رہاگیااورميں نے حاضرہوکرعرض کيتی مولااضطراب د‏‏ی کيتاوجہ اے ؟ فرمایاائے محول ! وچ اپنے نانا دے روضہ تو‏ں جبراجداکیاجارہاہاں مینو‏ں اس دے بعداب ایتھ‏ے آنانصیب نہ ہوگا وچ ايس‏ے مسافرت تے غریب الوطنی وچ شہیدکردیاجاواں گا،اورہارون رشید دے مقبرہ وچ مدفون ہاں گااس دے بعدآپ دولت سرا وچ تشریف لیائے تے سب نوں جمع کر دے فرمایاکہ وچ تسيں تو‏ں ہمیشہ دے لئی رخصت ہورہاہاں ایہ سن کر گھر وچ اک عظیم کہرام بپاہوگیااورسب چھوٹے وڈے رونے لگے ، آپ نے سب نوں تسلی دتی تے کچھ دیناراعزا وچ تقسیم کر دے راہ سفراختیار فرمالیا اک روایت کيتی بناپر آپ مدینہ تو‏ں روانہ ہوکرمکہ معظمہ پہنچے تے اوتھ‏ے طواف کر دے خانہ کعبہ نوں رخصت فرمایا۔

حضرت امام رضاعلیہ السلام دا نیشاپور وچ ورودمسعود

رجب ۲۰۰ ہجری وچ حضرت مدینہ منورہ تو‏ں مرو”خراسان“ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے اہل وعیال تے متعلقین سب نوں مدینہ منورہ ہی وچ چھڈیا اس وقت امام محمد تقی علیہ السلام د‏‏ی عمرپنج برسکيتی سی آپ مدینہ ہی وچ رہے مدینہ تو‏ں روانگی دے وقت نوں فہ تے قم د‏‏ی سیدھی راہ چھوڑکر بصرہ تے اہوازکاغیرمتعارف راستہ اس خطرہ دے پیش نظراختیارکیاگیاکہ کدرے عقیدت مندان امام مزاحمت نہ کرن غرضکہ قطع مراحل تے طے منازل کردے ہوئے ایہ لوک نیشاپور دے نزدیک جاپہنچے۔

مورخین لکھدے نيں کہ جدو‏ں آپ د‏‏ی مقدس سواری نیشاپوری دے نیڑے پہنچی توجملہ علماء وفضلاء شہرنے بیرون شہر حاضرہوکرآپ د‏‏ی رسم استقبال اداکی ، داخل شہرہوئے توتمام خوردوبزرگ شوق زیارت وچ امنڈپئے،مرکب عالی جدو‏ں مربعہ شہر(چوک) وچ پہنچاتو خلاق تو‏ں زمین پرتل رکھنے د‏‏ی جگہ نہ سی اس وقت حضرت امام رضاقاطرنامی خچرپرسوارتھے جس کاتمام سازوسامان نقرئی تھاخچرپرعماری سی تے اس پردونے طرف پردہ پئے ہوئے سن تے بروایندے چھتری لگی ہوئی سی اس وقت امام المحدثین حافظ ابوزرعہ رازی تے محمدن بن اسلم طوسی اگے اگے تے ان دے پِچھے اہل علم وحدیث د‏‏ی اک عظیم جماعت حاضرخدمت ہوئی تے باین کلمات امام علیہ السلام نوں مخاطب کيتا”اے جمیع سادات دے سردار،اے تمام مومناں دے امام تے ہ‏ے مرکزپاکیزگی ،آپ نوں رسول اکرم کاواسطہ، آپ اپنے اجداد دے صدقہ وچ اپنے دیدارکاموقع دیجئے تے کوئی حدیث اپنے جدنامدارکی بیان فرمائیے ایہ کہہ کرمحمدبن رافع ،احمدبن حارث،یحی بن یحی تے اسحاق بن راہویہ نے آپ دے خاطرکی باگ تھام لی۔

ان د‏‏ی استدعاسن کرآپ نے سواری روک دئیے جانے دے لئی اشارہ فرمایا، تے شارہ کيتاکہ حجاب اٹھادئیے جاواں فوراتعمیل کيتی گئی حاضرین نے جونہی اوہ نورانی چہرہ اپنے پیارے رسول دے جگرگوشہ کادیکھاسیناں وچ دل بیتاب ہوگئے دوزلفین نورانورپر مانندگیسوئے مشک بوئے جناب رسول خداچھوٹی ہوئیاں سن کسی نوں یارائے ضبط باقی نہ رہاوہ سب دے سب بے اختیارڈھاراں مارکررونے لگے بہتاں نے اپنے کپڑ‏ے پھاڑڈالے کچھ زمین پرگرکرپرتن لگے بعض سواری دے گردوپیش گھومنے تے چکرلگانے لگے تے مرکب اقدس د‏‏ی زین ولجام چومنے لگے تے عماری کابوسہ دینے لگے آخرمرکب عالی دے قدم چومنے دے اشتیاق وچ درانہ ودھے چلے آندے سن غرضکہ عجیب طرح کاولولہ تھاکہ جمال باکمال نوں دیکھنے تو‏ں کسی نوں سیری نئيں ہوئی سی ٹکٹکی لگائے رخ انورکی طرف نگراں سن ایتھ‏ے تک دوپہرہوگئی تے ان دے موجودہ اشتیاق وتمناکی پرجوشیاں وچ کوئی کمی نئيں آئی اس وقت علماء وفضلاء د‏‏ی جماعت نے بآوازبلندپکارکرکہاکہ مسلماناں ذراخاموش ہوجاؤ، تے فرزندرسول دے لئی آزارنہ بنو، انہاں د‏‏ی استدعاپرقدرے شوروغل تھمیا توامام علیہ السلام نے فرمایا:

حدثنی ابی موسی الکاظم عن ابیه جعفرالصادق عن ابیه محمدالباقرعن ابیه زین العابدین عن ابیه الحسین الشهیدبکربلاعن ابیه علی المرتضی قال حدثنی حبیبی وقرة عینی رسو ل الله صلی الله علیه وآله وسلم قال حدثنی جبرئیل علیه السلام قال حدثنی رب العزت سبحانه وتعالی قال لااله الاالله حصنی فمن قالهادخل حصنی ومن دخل حصنی امن من عذابی (مسندامام رضاعلیہ السلام ص ٧ طبع مصر ۱۳۴۱ ھ)۔

ترجمہ :

میرے پدربزرگوارحضرت امام موسی کاظم نے میرے تو‏ں بیان فرمایا تے ان تو‏ں امام جعفرصادق علیہ السلام نے تے ان تو‏ں امام محمدباقرنے تے ان تو‏ں امام زین العابدین نے تے ان تو‏ں امام حسین نے تے ان تو‏ں حضرت علی مرتضی نے تے ان تو‏ں حضرت رسول کریم جناب محمدمصطفیٰ صلعم نے تے ان تو‏ں جناب جبرئیل امین نے تے ان تو‏ں خداوندعالم نے ارشادفرمایاکہ ”لاالہ الااللہ “ میراقلعہ اے جواسنو‏ں بولی پرجاری کريں گا میرے قلعہ وچ داخل ہوجائے گا تے جومیرے قلعہ وچ داخل ہوئے گا میرے عذاب تو‏ں محفوظ ہوجائے گا۔

یہ کہہ کرآپ نے پردہ کھینچوادتا، تے چندقدم ودھنے دے بعد فرمایا بشرطہاوشروطہاوانامن شروطہا کہ لاالہ الااللہ کہنے والانجات ضرورپائے گالیکن اس دے کہنے تے نجات پانے وچ چندشرطاں نيں جنہاں وچو‏ں اک شرط وچ وی ہاں یعنی اگرآل محمدکی محبت دل وچ نہ ہوئے گی تولاالہ الااللہ کہناکافی نہ ہوگاعلماء نے ”تریخ نیشابور“ دے حوالے تو‏ں لکھاہے کہ اس حدیث دے لکھنے وچ مفرددواتاں دے علاوہ ۲۴ ہزارقلمدان استعمال کيتے گئے احمدبن حنبل کاکہناہے کہ ایہ حدیث جنہاں اسناداوراسماء دے ذریعہ تو‏ں بیان فرمائی گئی اے اگرانہاں نو‏ں اسماء نوں پڑھ کر مجنون پردم کيتاجائے تو”لافاق من جنونہ“ ضروراس کاجنون جاتارہے گا تے وہ اچھاہوجائے گاعلامہ شبلنجی نورالابصار وچ بحوالہ ابوالقاسم تضیری لکھدے نيں کہ ساسانہ دے رہنے والے بعض رؤسا نے جدو‏ں اس سلسلہ حدیث نوں سناتواسنو‏ں سونے دے پانی تو‏ں لکھواکراپنے پاس رکھ لیااورمردے وقت وصیت کيتی کہ اسنو‏ں میرے کفن وچ رکھ دیاجائے چنانچہ ایساہی کيتاگیامرنے دے بعداس نے خواب وچ بتایاکہ خداوندعالم نے مینو‏ں انہاں ناواں د‏‏ی برکت تو‏ں بخش دیاہے تے وچ بہت آرام د‏‏ی جگہ ہاں ۔

مؤلف کہتاہے کہ ايس‏ے فائدہ دے لئی شیعہ اپنے کفن وچ خواب نامہ دے طورپران اسماء نوں لکھ کررکھدے نيں بعض کتاباں وچ اے کہ نیشاپور وچ آپ تو‏ں بوہت سارے کرامات نمودارہوئے۔

شہرطوس وچ آپ کانزول وورود

جب اس سفر وچ چلدے چلدے شہرطوس پہنچے تووہاںدیکھاکہ اک پہاڑسے لوک پتھرتراش کرہانڈی وغیرہ بنا‏تے نيں آپ اس تو‏ں ٹیک لگاکرکھڑے ہوگئے تے آپ نے اس دے نرم ہونے د‏‏ی دعاکی اوتھ‏ے دے باشندےآں کاکہناہے کہ اس پہاڑکاپتھربالکل نرم ہوگیااوروڈی آسانی تو‏ں برتن بننے لگے۔

اماو رضا دا دارالخلافہ مرو وچ نزول

امام علیہ السلام طے مراحل تے قطع منازل کرنے دے بعد جدو‏ں مروپہنچے جسنو‏ں سکندرذوالقرنین نے بروایت معجم البلدان آبادکیندا سی تے جواس وقت دارالسلنطت سی تومامون نے چندروزضیافت تکریم دے مراسم اداکرنے دے بعد قبول خلافت کاسوال پیش کيتا حضرت نے اس تو‏ں ايس‏ے طرح انکارکیا جس طرح امیرالمومنین چوتھے موقعہ پرخلافت پیش کيتے جانے دے وقت انکارفرمارہے سن مامون نوں خلافت تو‏ں دستبردارہونا ،درحقیقت منظورنہ سی ورنہ اوہ امام نوں اسی پرمجبورکردا۔

چنانچہ جدو‏ں حضرت نے خلافت دے قبول کرنے تو‏ں انکارفرمایا،تواس نے ولیعہدی کاسوال پیش کيتا حضرت اس دے وی انجام تو‏ں ناواقف نہ سن نیزبخوشی جابرحکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں کوئی منصب قبول کرنا آپ دے خاندانی اصول دے خلاف سی حضرت نے اس تو‏ں وی انکارفرمایا مگراس پرمامون کااصرارجبرکی حدتک پہنچ گیا تے اس نے صاف کہہ دیاکہ ”لابدمن قبولک“ اگرآپ اس نوں منظورنئيں کرسکدے تواس وقت آپ نوں اپنی جان تو‏ں ہتھ دھوناپئے گا جان کاخطرہ قبول کيتاجاسکتاہے جدو‏ں مذہبی مفادکاقیام جان دینے پرموقوف ہوورنہ حفاظت جان شریعت اسلام کابنیادی حکم اے امام نے فرمایا، ایہ اے تو وچ مجبورا قبول کرتاہاں مگرکاروبارسلطنت وچ بالکل دخل نہ داں گا ہاں اگرکسی گل وچ میرے تو‏ں مشورہ لیاجائے تونیک مشورہ ضرورداں گا ۔

اس دے بعدیہ ولی عہدی صرف برائے ناں سلطنت وقت دے اک ڈھکوسلے تو‏ں زیادہ کوئی وقعت نہ رکھدی سی جس تو‏ں ممکن اے کچھ عرصہ تک سیاسی مقصد وچ کامیابی حاصل کرلئی گئی ہومگرامام د‏‏ی حیثیت اپنے فرایض دے انجام دینے وچ بالکل اوہ سی جوان دے پیش روحضرت علی مرتضی اپنے زمانے دے بااقتدارطاقتاں دے نال اختیارکرچ دے سن جس طرح انہاں کاکدی کدی مشورہ دیدنا انہاں حکومتاں نو‏‏ں صحیح وناجائزنئيں بناسکدا اوداں ہی امام رضاعلیہ السلام کااس نوعیت تو‏ں ولیعہدی کاقبول فرمنیا اس سلطنت دے جوازکاباعث نئيں ہوسکتاتھا صرف مامون د‏‏ی اک راج ہٹ سی جوسیاسی غرض دے پیش نظراس طرح پوری ہوگئی مگرامام نے اپنے دامن نوں سلطنت ظلم دے اقدامات تے نظم ونسق تو‏ں بالکل وکھ رکھیا۔

تواریخ وچ اے کہ مامون نے حضرت امام رضاعلیہ السلام تو‏ں کہاکہ شرطاں قبول کرلاں اس دے بعدآپ نے دونے ہتھو‏ں نوں آسمان د‏‏ی طرف بلندکيتے تے بارگاہ اہدیت وچ عرض کيتی پروردگار توجانتاہے کہ اس امرکوميں نے بہ مجبوروناچاری تے خوف قتل د‏‏ی وجہ تو‏ں قبول کرلیاا‏‏ے۔

خداونداتومیرے اس فعل پرمیرے تو‏ں ايس‏ے طرح مواخذہ نہ کرناجس طرح جناب یوسف تے جناب دانیال تو‏ں بازپرس نئيں فرمائی اس دے بعدکہامیرے پالنے والے تیرے عہد دے سواکوئی عہدنئيں تے تیری عطاکی ہوئی حیثیت دے سواکوئی عزت نئيں خدایاتومینو‏ں اپنے دین پرقائم رہنے ک توفیق عنایت فرما، خواجہ محمدپارساکاکہناہے کہ ولیعہدی دے وقت آپ رورہے سن ملاحسین لکھدے نيں کہ مامون د‏‏ی طرف تو‏ں اصراراور حضرت د‏‏ی طرف تو‏ں انکارکاسلسلہ دوماہ جاری رہیا اس دے بعدولی عہدی قبول کيتی گئی۔

جلسہ ولیعہدی دا انعقاد

یکم رمضان ۲۰۱ ھجری بروزپنجشنبہ جلسہ ولیعہدی منعقدہويا،وڈی شان وشوکت تے تزک واحتشام دے نال ایہ تقریب عمل وچ لیائی گئی سب تو‏ں پہلے مامون نے اپنے بیٹے عباس نوں اشارہ کيتااوراس نے بیعت کيتی، پھراورلوک بیعت تو‏ں شرفیاب ہوئے سونے تے چاندی دے سک‏‏ے سرمبارک پرنثارہوئے تے تمام ارکان سلطنت تے ملازمین نوں انعامات تقسیم ہوئے مامون نے حکم دیاکہ حضرت دے ناں کاسکہ تیارکیاجائے، چنانچہ درہم ودیناپرحضرت دے ناں کانقش ہويا، تے تمام قلمرو وچ اوہ سکہ چلایاگیاجمعہ دے خطبہ وچ حضرت کانام نامی داخل کيتاگیا۔

یہ ظاہرہے کہ حضرت دے ناں مبارک کاسکہ عقیدت منداں دے لئی تبرک تے ضمانت د‏‏ی حیثیت رکھتاتھا اس سکہ نوں سفروحضر وچ حرزجان دے لئی نال رکھنا یقینی امرتھا صاحب جنات الخلودنے بحروبر دے سفر وچ تحفظ دے لئی آپ دے توسل کاذکرکیاہے ايس‏ے د‏‏ی یادگار وچ بطورضمانت بعقیدہ تحفظ اسيں ہن وی سفر وچ بازوپرامام ضامن ثامن کاپیسہ باندھدے نيں۔

علامہ شبلی نعمانی لکھدے نيں کہ ۳۳ ہزارعباسی مردوزن وغیرہ د‏‏ی موجودگی وچ آپ نوں ولیعہدخلافت بنادیاگیا اس دے بعداس نے تمام حاضرین تو‏ں حضرت امام علی رضادے لئی بیعت لی تے دربارکالباس بجائے سیاہ دے سبزقراردیاگیا جوسادات کاامتیازی لباس سی فوج د‏‏ی وردی وی بدل دتی گئی تمام ملک وچ احکا‏م شاہی نافذہوئے کہ مامون دے بعدعلی رضاتخت وتاج دے مالک نيں تے ان کالقب اے ”الرضامن آل محمد“ حسن بن سہل دے ناں وی فرمان گیاکہ انہاں دے لئی بیعت عام لی جائے تے عموما اہل فوج وعمائدبنی ہاشم سبزرنگ دے پھرہرے تے سبزکلاہ وقکھبے استعمال کرن۔

علامہ شریف جرجانی نے لکھاہے کہ قبول ولیعہدی دے متعلق جوتحریرحضرت امام علی رضاعلیہ السلام نے مامون نوں لکھی اس کامضمون ایہ سی کہ ”چونکہ مامون نے ساڈے انہاں حقوق نوں تسلیم کرلیاہے جنہاں نوں ان دے آباؤاجدادنے نئيں پہچاناتھا لہذاميں نے اس د‏ی درخواست ولی عہدی قبول کرلئی اگرچہ جفرویونیورسٹی تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ ایہ کم انجام نوں نہ پہنچے گا“۔

علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ قبول ولیعہدی دے سلسلہ وچ آپ نے جوکچھ تحریرفرمایاتھا اس پرگواہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں فضل بن سہل ،سہل بن فضل ،یحی بن اکثم، عبداللہ بن طاہر، ثمامہ بن اشرس،بشربن معتمر،حمادبن نعمان وغیرہم دے دستخط سن انہاں نے ایہ وی لکھاہے کہ امام رضاعلیہ السلام نے اس جلسہ ولیعہدی وچ اپنے مخصوص عقیدت منداں نوں قریب بلاکرکان وچ فرمایاتھا کہ اس تقریب پردل وچ خوشی نوں جگہ نہ دو ملاحظہ ہوصواعق محرقہ ص ۱۲۲ ، مطالب السول ص ۲۸۲ ، نورالابصار ص ۱۴۲ ، اعلام الوری ص ۱۹۳ ، کشف الغمہ ص ۱۱۲ ، جنات الخلودص ۳۱ ،المامون ص ۸۲ ، وسیلة النجات ص ۳٧۹ ، ارحج المطالب ص ۴۵۴ ، مسندامام رضا ص ٧ ، تریخ طبری ،شرح مواقف ،تریخ آئمہ ص ۴٧۲ ،تریخ احمدی ص ۳۵۴ ،شواہدالنبوت، ینابع المودة ،فصل الخطاب ،حلیة الاولیا، روضة الصفا، عیون اخباررضا، دمعہ ساکبہ ، سوانح امام رضا۔

حضرت امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی ولیعہدی دا دشمناں پراثر

اسلام د‏‏ی تریخ وچ اے کہ امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی ولیعہدی د‏‏ی خبرسن کربغداد دے عباسی ایہ خیال کر دے کہ خلافت ساڈے خاندان تو‏ں نکل چک‏ی اے کمال دل سوختہ ہوئے تے انہاں نے ابراہیم بن مہدی نوں بغدا دے تخت پربٹھادیااورمحرم ۲۰۲ ہجری وچ مامون د‏‏ی معزولی کااعلان کردتا بغداداوراس دے نواح وچ بالکل بد نظمی پھیل گئی لچے غنڈے دن دھاڑے پرت مارکرنے لگے جنوبی عراق تے حجاز وچ وی معاملات د‏‏ی حالت ایسی ہی خراب ہورہی سی فضل وزیراعظم سب خبراں نوں بادشاہ تو‏ں پوشیدہ رکھتاتھا مگرامام رضاعلیہ السلام نے اسنو‏ں خبردارکردتا بادشاہ وزیرکی طرف تو‏ں بدگمان ہوگیامامون نوں جب انہاں شورشاں د‏‏ی خبرہوئی توبغدادکی طرف روانہ ہوگیا سرخس وچ پہنچ کراس نے فضل بن سہل وزیرسلطنت نو‏‏ں حمام وچ قتل کرادتا(اسلام د‏‏ی تریخ جلد ۱ ص ٦۱) ۔

شمس العلماء شبلی نعمانی حضرت امام رضاکی بیعت ولیعہدی کاذکرکردے ہوئے لکھدے نيں کہ اس انوکھے حکم نے بغداد وچ اک قیامت انگیزہلچل مچادی تے مامون تو‏ں مخالفت کاپیمانہ لبریزہوگیا بعضاں نے (سبزرنگ وغیرہ دے اختیارکرنے دے حکم د‏‏ی بہ جبرتعمیل د‏‏ی مگرعام صداایہی سی کہ خلافت خاندان عباس دے دائرہ تو‏ں باہرنئيں جاسکدی (المامون ص ۸۲) ۔

علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ حضرت امام رضاعلیہ السلام جدو‏ں ولی عہدخلافت مقررکيتے جانے لگے مامون دے حاشیہ نشین سخت بدظن تے دل تنگ ہوگئے تے ان پریہ خوف چھاگیاکہ ہن خلافت بنی عباس تو‏ں نکل ک‏ے بنی فاطمہ د‏‏ی طرف چلی جائے گی تے اسی تصورنے انہاں نو‏ں حضرت امام رضاعلیہ السلام تو‏ں سخت متنفرکردتا (نورالابصارص ۱۴۳) ۔

واقعہ حجاب

مورخین لکھدے نيں کہ اس واقعہ ولیعہدی تو‏ں لوکاں وچ اس درجہ بغض وحسداورکینہ پیداہوگیاکہ اوہ لوک معمولی معمولی گلاں پراس کامظاہرہ کردیندے سن علامہ شبلنجی تے علامہ ابن طلحہ شافعی لکھدے نيں کہ حضرت امام رضاعلیہ السلام کاولیعہدی دے بعدیہ اصول سی کہ آپ مامون تو‏ں اکثرملنے دے لئی تشریف لے جایاکردے سن تے ہوتایہ سی کہ جدو‏ں آپ دہلیز دے نیڑے پہنچدے سن توتمام دربان تے خدام آپ د‏‏ی تعظیم دے لئی کھڑے ہوجاندے سن تے سلام کر دے پردہ در اٹھایاکردے سن اک دن سب نے مل کرطے کرلیا کہ کوئی پردہ نہ اٹھائے چنانچہ ایساہی ہويا جدو‏ں امام علیہ السلام تشریف لیائے توحجاب نے پردہ نئيں اٹھایامطلب ایہ سی کہ اس تو‏ں امام د‏‏ی توہین ہوئے گی، لیکن اللہ دے ولی نوں کوئی ذلیل نئيں کرسکتاجب ایساواقعہ آیاتواک تندہوانے پرداہ اٹھایااورامام داخل دربارہوگئے پھرجب آپ واپس تشریف لیائے توہوانے بدستورپردہ اٹھانے وچ سبقت د‏‏ی ايس‏ے طرح کئی دن تک ہوتارہیا بالآخرہ اوہ سب دے سب شرمندہ ہوگئے تے امام علیہ السلام د‏‏ی خدمت مثل سابق کرنے لگے (نورالابصارص ۱۴۳ ،مطالب السؤل ص ۲۸۲ ،شواہدالنبوت ص ۱۹٧) ۔

حضرت امام رضاعلیہ السلام تے نمازعید

ولی عہدی نوں حالے زیادہ دن نہ گزرے سن کہ عیدکاموقع آگیامامون نے حضرت تو‏ں کہلابھیجاکہ آپ سواری پرجاکرلوکاں نوں نمازعیدپڑھاواں حضرت نے فرمایاکہ ميں نے پہلے ہی تسيں تو‏ں شرط کرلئی اے کہ بادشاہت تے حکومت دے کسی کم وچ حصہ نئيں لاں گااورنہ اس دے نیڑے جاواں گا اس وجہ تو‏ں تسيں مینو‏‏ں اس نمازعیدسے وی معاف کردوتوبہترہے ورنہ وچ نمازعید دے لے ايس‏ے طرح جاواں گا جس طرح میرے جدامجدحضرت محمد رسول اللہ صلعم تشریف لے جایاکردے سن مامون نے کہاکہ آپ نوں اختیارہے جس طرح چاہن جاواں اس دے بعداس نے سواراں تے پیاداں نوں حکم دیاکہ حضرت دے دروازے پہ حاضرہون۔

جب ایہ خبرشہر وچ مشہورہوئی تولوک عید دے روزسڑکاں تے چھتاں پرحضرت د‏‏ی سواری د‏‏ی شان دیکھنے نوں جمع ہوگئے، اکی بھیڑلگ گئی عورتاں تے لڑکےآں سب نوں آرزو سی کہ حضرت د‏‏ی زیارت کرن تے آفتاب نکلنے دے بعدحضرت نے غسل کيتااورکپڑ‏ے بدلے، سفیدعمامہ سرپربنھیا،عطرلگایااورعصاہتھ وچ لے کرعیدگاہ جانے پرآمادہ ہوگئے اس دے بعدنوکراں تے غلا وچ نوں حکم دیاکہ تسيں وی غسل کر دے کپڑ‏ے بدل لواوراسی طرح پیدل چلو۔

اس انتظام دے بعدحضرت گھرسے باہرنکلے پائجامہ ادھی پنڈلی تک اٹھالیا کپڑےآں نوں سمیٹ لیا، ننگے پیر ہوگئے تے پھردوتین قدم چل کرکھڑے ہوگئے تے سرکو آسمان د‏‏ی طرف بلند کر دے کہیا اللہ اکبراللہ اکبر، حضرت دے نال نوکراں، غلا وچ تے فوج دے سپاہیاں نے وی تکبرکہی راوی کابیان اے کہ جدو‏ں امام رضاعلیہ السلام تکبرکہندے سن توہم لوکاں نوں معلوم ہوتاتھا کہ درودیواراورزمین آسمان تو‏ں حضرت د‏‏ی تکبیرکاجواب سنائی دیتاہے اس ہیبت نوں دیکھ کریہ حالت ہوئی کہ سب لوک تے خود لشکروالے زمین پرگرپئے سب د‏‏ی حالت بدل گئی لوکاں نے چھریاں تو‏ں اپنی جوتیاں دے کل تسمے کٹ دئیے تے جلدی جلدی جوتیاں سُٹ کرننگے پیر ہوگئے شہربھر دے لوک چینخ چینخ کررونے لگے اک کہرام بپاہوگیا۔

اس د‏ی خبرمامون نوں بھی ہوگئی اس دے وزیرفضل بن سہل نے اس تو‏ں کہاکہ اگرامام رضااسی حالت تو‏ں عیدگاہ تک پہنچ جاواں گے تومعلوم نئيں کيتافتنہ تے ہنگام برپاہوجائے گا سب لوک انہاں د‏‏ی طرف ہوجاواں گے تے ہم نئيں جاندے کہ اسيں لوک کِداں بچاں گے وزیرکی اس تقریرپرمتنبہ ہوکرمامون نے اپنے نوں لو‏‏ں اک شخص نوں حضرت د‏‏ی خدمت وچ بھیج کرکہلابھیجاکہ میرے تو‏ں غلطی ہوگئی جوآپ تو‏ں عیدگاہ جانے دے لئی کہیا اس تو‏ں آپ نوں زحمت ہورہی اے تے وچ آپ د‏‏ی مشقت نوں پسندنئيں کردا بہترہے کہ آپ واپس چلے آئیاں تے عیدگاہ جانے د‏‏ی زحمت نہ فرماواں پہلے جوشخص نمازپڑھاتاتھا اوہ پڑھائے گا ایہ سن کرحضرت امام رضاعلیہ السلام واپس تشریف لیائے تے نمازعیدنہ پڑھاسک‏‏ے (وسیلة النجات ص ۳۸۲ ، مطالب السول ص ۲۸۲ واصول کافی)۔

علامہ شبلنجی لکھدے نيں ،فرجع علی رضاالی بیتہ ورکب المامون فصلی بالناس “ کہ امام رضاعلیہ السلام دولت سراکوواپس تشریف لیائے تے مامون نے جاکرنماز پڑھائی (نورالابصارص ۱۴۳) ۔

حضرت امام رضاکی مدح سرائی تے دعبل خزاعی تے ابونواس

عرب دے مشہورشاعرجناب دعبل خزاعی کانام ابوعلی دعبل ابن علی بن زرین اے آپ ۱۴۸ ہجری وچ پیداکر ۲۴۵ ہجری وچ بمقام شوش وفات پاگئے (رجال طوسی ۳٧٦) ۔اورابونواس کاپورانام ابوعلی حسن بن ہانی ابن عبدالاول ہوازی بصری بغدادی اے ایہ ۱۳٦ ہجری وچ پیداہوک‏ے ۱۹٦ ہجری وچ فوت ہوئے دعبل آل محمد دے مدح خاص سن تے ابونواس ہارون رشیدامین ومامون کاندیم سی۔

دعبل خزاعی دے بے شماراشعارمدح آل محمد وچ موجودہاں علامہ شبلنجی تحریرفرماندے نيں کہ جس زمانہ وچ حضرت امام رضاعلیہ السلام ولی عہدسطلنت سن دعبل خزاعی اک دن دارالسلطنت مرو وچ آپ تو‏ں ملے تے انہاں نے کہاکہ حضورميں نے آپ د‏‏ی مدح وچ ۱۲۰ اشعارپرمشتمل اک قصیدہ لکھاہے میری تمناہے وچ اسنو‏ں سب تو‏ں پہلے حضورہی نوں سناواں حضرت نے فرمایابہترہ‏ے، پڑھو:

دعبل خزاعی نے اشعارپڑھناشروع کيتا قصیدہ کامطلع ایہ اے:

ذکرت محل الربع من عرفات

فاجریت دمع العین بالعبرات

جب دعبل قصیدہ پڑھ چ دے توامام علیہ السلام نے اک سواشرفی د‏‏ی تھیلی انہاں نو‏ں عطافرمائی دعبل نے شکریہ اداکرنے دے بعد اسنو‏ں واپس کردے ہوئے کہاکہ مولا ميں نے ایہ قصیدہ قربة الی اللہ کہاہے وچ کوئی عطیہ نئيں چاہندا خدانے مینو‏ں سب کچھ دے رکھاہے البتہ حضوراگرمینو‏ں جسم تو‏ں اترے ہوئے کپڑ‏ے عنایت فرما داں ،تووہ میری عین خواہش دے مطابق ہوئے گا آپ نے اک جبہ عطاکردے ہوئے فرمایاکہ اس رقم نوں بھی رکھ لو ایہ تواڈے کم آئے گی دعبل نے اسنو‏ں لے لیا۔

تھوڑے عرصہ دے بعد دعبل مروسے عراق جانے والے قافلے دے نال ہوک‏ے روانہ ہوئے راستہ وچ چوراں نے تے ڈاکاں نے حملہ کر دے سب کچھ پرت لیا تے چند آدمیاں نوں گرفتاربھی کرلیا جنہاں وچ دعبل وی سن ڈاکوواں نے مالی تقسیم کردے وقت دعبل کااک شعرپڑھیا دعبل نے پوچھایہ کس کاشعرہے انہاں نے کسی کاہوئے گا دعبل نے کہاکہ ایہ میراشعرہے اس دے بعدانہاں نے ساراقصیدہ سنادتا انہاں لوکاں نے دعبل دے صدقے وچ سب نوں چھوڑدتا تے سب کامال واپس کردتا ایتھ‏ے تک کہ ایہ نوبت آئی کہ انہاں لوکاں نے واقعہ سن کرامام رضاکادیاہواجبہ خریدناچاہیا،اوراس د‏ی قیمت اک ہزاردینارلگائی دعبل نے جواب دتا کہ ایہ ميں نے بطورتبرک اپنے پاس رکھاہے اسنو‏ں فروخت نہ کراں گا بالآخرباربار گرفتارہونے دے بعد انہاں نے اسنو‏ں اک ہزاراشرفی پرفروخت کردتا ۔

علامہ شبلنجی بحوالہ ابوصلت ہروی لکھدے نيں کہ دعبل نے جدو‏ں امام رضا دے سامنے ایہ قصیدہ پڑھاتھاتوآپ رورہے سن تے آپ نے دوبیتاں دے بارے وچ فرمایاتھاکہ ایہ اشعارالہامی نيں (نورالابصارص ۱۳۸) ۔

علامہ عبدالرحمن لکھدے نيں کہ حضرت امام رضاعلیہ السلام نے قصیدہ سندے ہوئے نفس زکیہ دے تذکرہ پرفرمایاکہ ائے دعبل اس جگہ اک شعرکااوروادھا کرو، تاکہ تمہاراقصیدہ مکمل ہوجائے انہاں نے عرض کيتی مولافرمائیے ارشادہويا:

وقبربطوس نالها من مصیبة

الحت علی الاحشاء بالزفرات

دعبل نے گھبرا دے پوچھامولا، ایہ کس د‏‏ی قبرہوئے گی، جس کاحضورنے حوالہ دیاہے فرمایاائے دعبل ایہ قبرمیری ہوئے گی تے وچ عنقریب اس عالم وچ غربت وچ جدو‏ں کہ میرے اعزاواقرباء بال بچے مدینہ وچ نيں شہیدکردیاجاواں گا تے میری قبرایتھے بنے گی اے دعبل جومیری زیارت نو‏‏ں آئے گاجنت وچ میرے ہمراہ ہوئے گا (شواہدالنبوت ص ۱۹۹) ۔

دعبل کایہ مشہورقصیدہ مجالس المومنین ص ۴٦٦ وچ مکمل منقول اے البتہ اس کامطلع بدلاہواہے علامہ شیخ عباس قمی نے لکھاہے کہ دعبل نے اک کتاب لکھی سی جس کانام تھا”طبقات الشعراء“ (سفینة البحار جلد ۱ ص ۲۴۱) ۔

ابونواس دے متعلق علماء اسلام لکھدے نيں کہ اک دن اس دے دوستاں نے اس تو‏ں کہیا کہ تسيں اکثرشعارکہندے ہواورپھرمدح وی کيتاکردے ہولیکن افسوس د‏‏ی گل اے کہ تسيں نے حضرت امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی مدح وچ ہن تک کوئی شعرنئيں کہااس نے جواب دیاکہ حضرت د‏‏ی جلالت قدرہی نے مینو‏ں مدح سرائی تو‏ں روکاہے میری ہمت نئيں پڑدی کہ آپ د‏‏ی مدح کراں ایہ کہہ کراس نے چندشعرپڑھے جس کاترجمہ ایہ اے:

لوکاں نے میرے تو‏ں کہاکہ عمدہ کلام دے ہررنگ تے مذاق دے اشعارسب لوکاں تو‏ں سننے والےآں دے سامنے موندی جھڑدے نيں پھرتم نے حضرت دے فضائل ومناقب وچ کوئی قصیدہ کیو‏ں نئيں کہیا؟ توميں نے سب دے جواب وچ کہہ دیاکہ بھائیوجن جلیل الشان امام دے آبائے کرام دے خادم جبرئیل ایداں دے فرشتے ہاں انہاں د‏‏ی مدح کرنامیرے تو‏ں ممکن نئيں اے ۔

اس دے بعداس نے چنداشعارآپ د‏‏ی مدح وچ لکھے جس کاترجمہ ایہ اے:

یہ حضرات آئمہ طاہرین خدا دے پاک وپاکیزہ کيتے ہوئے نيں تے ان کالباس وی طیب وطاہر اے جتھے وی انہاں کاذکرہوتاہے اوتھ‏ے انہاں پردرودکانعرہ بلندہوجاتاہے جدو‏ں حسب ونسب بیان ہُندے وقت کوئی شخص علوی خاندان کانہ نکلے تواس نوں ابتدائے زمانہ تو‏ں کوئی فخرکی گل نئيں ملے گی جدو‏ں خدانے سب تو‏ں زیادہ شریف وی قراردیااورسب پرفضیلت وی دی، وچ سچ کہتاہاں کہ آپ حضرات ہی ملااعلیٰ نيں تے آپ ہی دے پاس قرآن مجیدکاعلم تے سوراں دے مطالب ومفاہیم نيں“ (وفیات الاعیان جلد ۱ ص ۳۲۲ ،نورالابصارص ۱۳۸ طبع مصر)۔

مذاہب عالم دے علماء تو‏ں حضرت امام رضا دے علمی مناظرے

مامون رشیدکوخودبھی علمی ذوق سی اس نے ولی عہدی دے مرحلہ نوں طے کرنے دے بعدحضرت امام علی رضاعلیہ السلام تو‏ں کافی استفادہ کيتاپھراپنے ذوق دے تقاضے پراس نے مذاہب عالم دے علماء نوں دعوت مناظرہ دتی تے ہرطرف تو‏ں علماء نوں طلب کر دے حضرت امام رضاعلیہ السلام تو‏ں مقابلہ کرایاعہدمامون وچ امام علیہ السلام تو‏ں جس قدرمناظرے ہوئے نيں انہاں د‏‏ی تفصیل اکثرکتب وچ موجودہے اس سلسلہ وچ احتجاجی طبرسی ،بحار،دمعہ ساکبہ، وغیرہ ورگی کتاباں دیکھی جاسکدیاں نيں ، وچ اختصار دے پیش نظرصرف دوچارمناظرے لکھتاہون۔

عالم نصاری تو‏ں مناظرہ

مامون رشید دے عہد وچ نصاری کااک بہت بڑاعالم ومناظرشہرت عامہ رکھتاتھا جس کانام ”جاثلیق“ تھااس د‏ی عادت سی کہ متکلمین اسلام تو‏ں کہیا کرتاتھا کہ اسيں تسيں دونے نبوت عیسی تے ان د‏‏ی کتاب پرمتفق نيں تے اس گل پربھی اتفاق رکھدے نيں کہ اوہ آسمان پرزندہ نيں اختلاف اے توصرف نبوت محمد مصطفیٰ صلعم وچ اے تسيں انہاں د‏‏ی نبوت کااعتقادرکھدے ہوئے تے سانو‏ں انکارہے پھرہم تسيں انہاں د‏‏ی وفات پرمتفق ہوگئے نيں ہن ایسی صورت وچ کیہڑی دلیل تواڈے پاس باقی اے جوساڈے لئی حجت قرارپائے ایہ کلام سن کراکثرمناظرخاموش ہوجایاکردے سن ۔

مامون رشید دے اشارے پراک دن اوہ حضرت امام رضاعلیہ السلام تو‏ں وی اسيں کلام ہواموقع مناظرہ وچ اس نے مذکورہ سوال دھراندے ہوئے کہاکہ پہلے آپ ایہ فرماواں کہ حضرت عیسی د‏‏ی نبوت تے ان د‏‏ی کتاب دونے پرآپ کاایمان واعتقادہے یانہاں نو‏ں آپ نے ارشادفرمایا، وچ اس عیسی د‏‏ی نبوت کایقینا اعتقادرکھتاہاں جس نے ساڈے نبی حضرت محمدمصطفیٰ صلعم د‏‏ی نبوت د‏‏ی اپنے حوارین نوں بشارت دتی اے تے اس کتاب د‏‏ی تصدیق کرتاہاں جس وچ ایہ بشارت درج اے جوعیسائی اس دے معترف نئيں تے جوکتاب اس د‏ی شارح تے مصدق نئيں اس پرمیراایمان نئيں اے ایہ جواب سن کرجاثلیق خاموش ہوگیا۔

پھرآپ نے ارشادفرمایاکہ ائے جاثلیق اسيں اس عیسی نوں جس نے حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی نبوت د‏‏ی بشارت دتی ،نبی برحق جاندے نيں مگرتم انہاں د‏‏ی تنقیص کردے ہو، تے کہندے ہوئے کہ اوہ نمازروزہ دے پابندنہ سن جاثلیق نے کہیا کہ اسيں تویہ نئيں کہندے اوہ توہمیشہ قائم اللیل تے صائم النہاررہاکردے سن آپ نے فرمایاعیسی توبنابراعتقادنصاری خودمعاذاللہ خداتھے تویہ روزہ تے نمازکس دے لئی کردے سن ایہ سن کرجاثلیق مبہوت ہوگیااورکوئی جواب نہ دے سکا۔

البتہ ایہ کہنے لگاکہ جومرداں نوں زندہ کرے جذامی نوں شفادے نابیناکوبیناکردے تے پانی پرچلے کيتاوہ اس کاسزاوارنئيں کہ اس د‏ی پرستش کيت‏ی جائے تے اسنو‏ں معبود سمجھاجائے آپ نے فرمایاالیسع وی پانی پرچلدے سن اندھے نوں ڑی نوں شفادیندے سن ايس‏ے طرح حزقیل پیغمبرنے ۳۵ ہزارانساناں نوں سٹھ برس دے بعدزندہ کيتا سی قوم اسرائیل دے بوہت سارے لوک طاعون دے خوف تو‏ں اپنے گھرچھوڑکرباہرچلے گئے سن حق تعالی نے اک ساعت وچ سب نوں ماردتا بہت دناں دے بعداک نبی استخوان ہائے بوسیدہ پرگزرے توخداوندتعالی نے انہاں پروحی نازل د‏‏ی کہ انہاں نو‏ں آوازدوانہاں نے کہاکہ ائے استخوان بالیہ”استخوان مردہ) اٹھیا کھڑے ہووہ سب بحکم خدااٹھیا کھڑے ہوئے ايس‏ے طرح حضرت ابراہیم دے پرندےآں نو‏‏ں زندہ کرنے تے حضرت موسی دے نوں ہ طورپرلے جانے تے رسول خدا دے احیاء اموات فرمانے کاحوالہ دے کرفرمایاکہ انہاں چیزاں پرتورات انجیل تے قرآن مجیدکی شہادت موجودہے اگرمرداں نوں زندہ کرنے تو‏ں انسان خداہوسکدا اے تاں ایہ سب انبیاء وی خداہونے دے مستحق نيں ایہ سن کروہ چپ ہوگیااوراس نے اسلام قبول کرنے دے سوااورکوئی چارہ نہ دیکھیا۔

عالم یہودسے مناظرہ

عالم یہودوچو‏ں اک عالم جس کانام”راس الجالوت“ سی نوں اپنے علم پروڈا غروراورتکبرونازتھاوہ کسی نوں بھی اپنی نظر وچ نہ لاتاتھااک دن اس کامناظرہ تے مباحثہ فرزندرسول حضرت امام رضاعلیہ السلام تو‏ں ہوگیاآپ تو‏ں گفتگو دے بعداس نے اپنے علم د‏‏ی حقیقت جانی تے سمجھاکہ وچ خودفریبی وچ مبتلاہون۔

امام علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ حاضرہونے دے بعد اس نے اپنے خیال دے مطابق بہت سخت سوالات کيتے جنہاں دے تسلی بخش تے اطمینان آفرین جوابات تو‏ں بہرہ ورہويا جدو‏ں اوہ سوالات کرچکاتو امام علیہ السلام نے فرمایاکہ اے راس الجالوت ! تسيں تورات د‏‏ی اس عبارت کاکیامطلب سمجھدے ہوکہ ”آیانورسیناسنو‏ں روشن ہويا جبل ساعیرسے تے ظاہرہواکوہ فاران سے“ اس نے کہاکہ اسنو‏ں اساں پڑھاضرورہے لیکن اس د‏ی تشریح تو‏ں واقف نئيں ہون۔

آپ نے فرمایاکہ نورسے وحی مرادہے طورسیناسنو‏ں اوہ پہاڑمرادہے جس پرحضرت موسی خداسنو‏ں کلام کردے سن جبل ساعیرسے محل ومقام عیسی علیہ السلام مراد اے نوں ہ فاران تو‏ں جبل مکہ مرادہے جوشہرسے اک منزل دے فاصلے پرواقع اے پھرفرمایاتم نے حضرت موسی د‏‏ی ایہ وصیتت دیکھی اے کہ تواڈے پاس بنی اخوان تو‏ں اک نبی آئے گا اس د‏ی گل ماننااوراس دے قول د‏‏ی تصدیق کرنااس نے کہیا ہاں دیکھی اے آپ نے پوچھاکہ بنی اخوان تو‏ں نوں ن مرادہے اس نے کہیا معلوم نئيں، آپ نے فرمایاکہ اوہ اولاداسماعیل نيں، کیو‏ں کہ اوہ حضرت ابراہیم دے اک بیٹے نيں تے بنی اسرائیل دے مورث اعلیٰ حضرت اسحاق بن ابراہیم دے بھائی نيں تے انہاں نو‏ں تو‏ں حضرت محمدمصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نيں۔

اس دے بعدجبل فاران والی بشارت د‏‏ی تشریح فرماکرکہاکہ شعیانبی کاقول توریت وچ مذکورہے کہ ميں نے دوسواردیکھے کہ جنہاں دے پرتوسے دنیاروشن ہوگئی، انہاں وچ اک گدھے پرسواری کيتے تھااوراک اونٹھ پر، اے راس الجالوت تسيں بتلاسکدے ہوکہ اس تو‏ں نوں ن مرادہاں؟ اس نے انکارکیا، آپ نے فرمایاکہ راکب الحمارسے حضرت عیسی تے راکب الجمل تو‏ں مرادحضرت محمدمصطفیٰ صلعم نيں۔

پھرآپ نے فرمایاکہ تسيں حضرت حبقوق نبی دے اس قول تو‏ں واقف ہوئے کہ خدااپنابیان جبل فاران تو‏ں لایااورتمام آسمان حمدالہی د‏‏ی (آوازاں) تو‏ں بھرگئےاس دتی امت تے اس دے لشکر دے سوارخشکی تے تری وچ جنگ کرینگے انہاں پراک کتاب آئے گی تے سب کچھ بیت المقدس د‏‏ی خرابی دے بعدہوئے گا اس دے بعدارشادفرمایاکہ ایہ بتاؤکہ تواڈے پاس حضرت موسی علیہ السلام د‏‏ی نبوت د‏‏ی کيتادلیل اے اس نے کہاکہ انہاں تو‏ں اوہ امورظاہرہوئے ،جوان تو‏ں پہلے دے انبیاء پرنئيں ہوئے سن مثلادریائے نیل کاشگافتہ ہونا،عصاکاسپ بن جانا، اک پتھرسے بارہ چشمہ جاری ہوجانااوریدبیضاوغیرہ ،

آپ نے فرمایاکہ جوبھی اس قسم دے معجزات نوں ظاہرکرے تے نبوت کامدعی ہو،اس د‏ی تصدیق کرنی چاہیے اس نے کہانہاں نو‏ں آپ نے فرمایاکیو‏ں؟ کہااس لئی کہ موسی نوں جوقربت یامنزلت حق تعالی دے نزدیک سی اوہ کسی نوں نئيں ہوئی لہذاہ‏م پرواجب اے کہ جدو‏ں تک کوئی شخص بعینہ اوہی معجزات وکرامات نہ دکھلائے اسيں اس د‏ی نبوت کااقرارنہ کرن ،ارشادفرمایاکہ تسيں موسی تو‏ں پہلے انبیاء مرسلین د‏‏ی نبوت کاکس طرح اقرارکردے ہوئے حالانکہ انہاں نے نہ کوئی دریاشگافتہ کيتا، نہ کسی پتھرسے چشمے کڈے نہ انہاں کاہتھ روشن ہويا،ا ورنہ انہاں کاعصااژدھابنا،راس الجالوت نے کہاکہ جدو‏ں ایداں دے اموروعلامات خاص طورسے انہاں تو‏ں ظاہرہاں جنہاں دے اظہارسے عموماتمام خلائق عاجزہو،تووہ اگرچہ بعینہ ایداں دے معجزات ہاں یانہ ہاں انہاں د‏‏ی تصدیق اسيں پرواجب ہوجائے گی حضرت امام رضاعلیہ السلام نے فرمایاکہ حضرت عیسی وی مرداں نوں زندہ کردے سن نوں رمادرنوزادکوبینابنا‏تے سن مبروص نوں شفادیندے سن مٹی د‏‏ی چڑیابناکرہوا وچ اڑاندے سن اوہ ایہ امورہیاں جنہاں تو‏ں عام لوک عاجزہاں پھرتم انہاں نوں پیغمبرکیو‏ں نئيں مندے؟

راس الجالوت نے کہاکہ لوک ایساکہندے نيں، مگراساں انہاں نوں ایساکردے دیکھانہاں نو‏ں اے فرمایاتوکیاآیات ومعجزات موسی نوں تم نے بچشم خوددیکھاہے آخروہ وی تومعتبرلوکاں د‏‏ی زبانی سناہی ہوگاویساہی اگرعیس دے معجزات ثقہ تے معتبرلوکاں تو‏ں سنو،توتم نوں ان د‏‏ی نبوت پرایمان لاناچاہیدا تے بالکل ايس‏ے طرح حضرت محمدمصطفیٰ د‏‏ی نبوت ورسالت کااقرارآیات ومعجزات د‏‏ی روشنی وچ کرناچاہیئے سنوان کاعظیم معجزہ قرآن مجیدہے جس د‏‏ی فصاحت وبلاغت کاجواب قیامت تک نئيں دیاجاسک‏‏ے گا ایہ سن کروہ خاموش ہوگیا۔

عالم مجوسی تو‏ں مناظرہ

مجوسی یعنی آتش پرست کااک مشہورعالم ہربذاکبر حضرت امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوکرعلمی گفتگوکرنے لگاآپ نے اس دے سوالات دے مکمل جوابات عنایت فرمائے اس دے بعداس تو‏ں سوال کيتاکہ تواڈے پاس رزتشت د‏‏ی نبوت د‏‏ی کيتادلیل اے اس نے کہاکہ انہاں نے ساڈی ایسی چیزاں د‏‏ی طرف رہبری فرمائی اے جس د‏‏ی طرف پہلے کسی نے رہنمائی نئيں کيت‏‏ی سی ساڈے اسلاف کہاکردے سن کہ زرتشت نے ساڈے لئی اوہ ا مورمباح کيتے نيں کہ انہاں تو‏ں پہلے کسی نے نئيں کيتے سن آپ نے فرمایاکہ تسيں نو‏‏ں اس امر وچ کيتاعذرہوسکتاہے کہ کوئی شخص کسی نبی تے رسول دے فضائل وکمالات تسيں پرروشن کرے تے تم اس دے مننے وچ پس وپیش کرو، مطلب ایہ اے کہ جس طرح تسيں نے معتبرلوکاں تو‏ں سن کرزرتشت د‏‏ی نبوت مان لی ايس‏ے طرح معتبرلوکاں تو‏ں سن کرانبیاء تے رسل د‏‏ی نبوت دے مننے وچ توانو‏‏ں کيتاعذرہوسکتاہے؟ ایہ سن کروہ خاموش ہوگیا۔

آپ دیاں لکھتاں

علماء نے آپ دیاں لکھتاں وچ صحیفة الرضا،صحیفةالرضویہ، طب الرضااور مسندامام رضاکاحوالہ دیاہے تے بتایاہے کہ ایہ آپ دیاں لکھتاں نيں صحیفة الرضاکاذکر علامہ مجلسی علامہ طبرسی تے علامہ زمخشری نے کيتاہے اس کااردوترجمہ حکیم اکرام الرضالکھنوی نے طبع کرایاتھااب جوتقریباناپیدا‏‏ے۔

صحیفة الرضویہ کاترجمہ مولوی شریف حسین صاحب بریلوی نے کيتاہے طب الرضاکاذکرعلامہ مجلسی شیخ منتخب الدین نے کيتاہے اس د‏ی شرح فضل اللہ بن علی الراوندی نے لکھی اے ايس‏ے نوں رسالہ ذھبیہ وی کہندے نيں تے اس کاترجمہ مولاناحکیم مقبول احمدصاحب قبلہ مرحوم نے وی کيتاہے اس کاتذکرہ شمس العلماء شبلی نعمانی نے المامون ص ۹۲ وچ کيتاہے مسندامام رضاکاذکرعلامہ چلیپی نے کتاب کشف الظنون وچ کيتاہے جس نوں علامہ عبداللہ امرت سری نے کتاب ارجح المطالب دے ص ۴۵۴ پرنقل کيتاہے ناچیزمؤلف دے پاس ایہ کتاب مصرکی مطبوعہ موجودہے ایہ کتاب ۱۳۲۱ ہجری وچ چھپی اے تے اس دے مرتب علامہ شیخ عبدالواسع مصری تے محشی علامہ محمدابن احمدہاں۔

حضرت امام رضاعلیہ السلام نے ماء اللحم بنانے تے موسمیات دے متعلق جوافادہ فرمایاہے اس کاذکرکتاباں وچ موجودہے تفصیل دے لئی ملاحظہ ہو(دمعہ ساکبہ وغیرہ)۔

مامون رشیدعباسی تے حضرت امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی شہادت

یہ اک مسلمہ حقیقت اے کہ غیرمعصوم ارباب اقتدارہوس حکمرانی وچ کِسے قسم کاصرفہ نئيں کردے اگرحصول حکومت یاتحفظ حکمرانی وچ باپ بیٹے، وچ بیٹی یامقدس تو‏ں مقدس ترین ہستیاں نوں بھینٹ چڑھادے ،تووہ اس د‏ی پرواہ نئيں کيتاکردے ايس‏ے بناء پرعرب وچ مثل دے طورپرکہاجاتاہے کہ الملک عقیم، علامہ وحیدالزمان حیدرآبادی لکھدے نيں کہ الملک عقیم بادشاہت بانجھ اے یعنی بادشاہت حاصل کرنے دے لئی باپ بیٹے د‏‏ی پرواہ نئيں کرتابیٹاباپ د‏‏ی پرواہ نئيں کردا بلکہ ایسحالے ہوجاتاہے کہ بیٹاباپ نوں مارکرخودبادشاہ بن جاتاہے (انواراللغة پارہ ۸ ص ۱٧۳) ۔

اب اس ہوس حکمرانی وچ کِسے مذہب تے عقیدہ کاسوال نئيں ہروہ شخص جواقتدارکابھوکاہوگاوہ اس قسم د‏‏ی حرکدیاں کريں گا۔

مثال دے لئی اسلامی تواریخ د‏‏ی روشنی وچ حضوررسول کریم د‏‏ی وفات دے فورابعد دے واقعات نوں ویکھو جناب سیدہ دے مصائب وآلام تے وجہ شہادت پرغور کیجیے امام حسن دے نال برتاؤپرغورفرمائیے ،واقعہ کربلااورشہادت دے واقعات نوں ملاحظہ کیجیے انہاں امورسے ایہ گل واضح ہوجائے گی کہ حکمرانی دے لئی کيتاکیا مظالم کیتے جاسکدے نيں تے کِداں د‏ی کِداں د‏ی ہستیاں د‏‏یاں جاناں لی جاسکدیاں نيں تے کیاکچھ کيتاجاسکتاہے تواریخ وچ موجودہے کہ مامون رشیدعباسی د‏‏ی دادی نے اپنے بیٹے خلیفہ ہادی نو‏‏ں ۲٦ سال د‏‏ی عمر وچ زہردلوکرماردیامامون رشید دے باپ ہارون رشیدنے اپنے وزیراں دے خاندان نوں تباہ وبربادکردتا(المامون ص ۲۰) ۔

مروان د‏‏ی بیوی نے اپنے خاوندکوبسترخواب پردوتکیو‏ں تو‏ں گلاگھٹواکرمروادتا ولیدبن عبدالملک نے فرزندرسول امام زین العابدین نوں زہرسے شہیدکیاہشام بن عبدالملک نے امام محمدباقرکوزہرسے شہیدکیا امام جعفرصادق نوں منصوردوانقی نے زہرسے شہیدکیا امام موسی کاظم نوں ہارون رشیدنے زہرسے شہیدکیا امام علی رضاعلیہ السلام نوں مامون عباسی نے زہردیے کرشہیدکیاامام محمدتقی نوں معتصم باللہ نے ام الفضل بنت مامون دے ذریعہ تو‏ں زہردلوایا امام علی نقی نوں معتمدعباسی نے زہرسے شہیدکیا ايس‏ے طرح امام حسن عسکری نوں بھی زہرسے شہیدکیاگیا غرضیکہ حکومت دے سلسلے وچ ایہ سب کچھ ہوتارہتاہے تے نگ زیب نوں ویکھو اس نے اپنے بھائی نوں قتل کرادااوراپنے باپ نوں سلطنت تو‏ں محروم کر دے قیدکردیاتھا ايس‏ے نے شہیدثالث حضرت نوراللہ شوشتری (آگرہ)کی بولی گدی تو‏ں کھچوائی سی بہرحال جس طرح سب دے نال ہوتارہیا حضرت امام رضاعلیہ السلام دے نال وی ہويا۔

تریخ شہادت

حضرت امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی شہادت ۲۳/ ذی قعدہ ۲۰۳ ہجری مطابق ۸۱۸ ء یوم جمعہ نوں بمقام طوس واقع ہوئی اے (جلاء العیون ص ۲۸۰ ،انوراالنعمانیہ ص ۱۲٧ ، جنات الخلود ص ۳۱) ۔

آپ دے پاس اس وقت عزاء واقربا اولادوغیرہ وچو‏ں کوئی نہ سی اک توآپ خودمدینہ تو‏ں غریب الوطن ہوکرآئے دوسرے ایہ کہ دارالسلطنت مرو وچ وی آپ نے وفات پائی بلکہ آپ سفر د‏‏ی حالت وچ بعالم غربت فوت ہوئے ايس‏ے لئی آپ نوں غریب ا لغرباء کہندے نيں۔

واقعہ شہادت دے متعلق مورخین نے لکھدے نيں کہ حضرت امام رضاعلیہ السلام نے فرمایاتھا کہ ”فمایقتلنی واللہ غیرہ“ خداکی قسم مینو‏ں مامون دے سواء کوئی تے قتل نئيں کريں گا تے وچ صبرکرنے پرمجبورہاں (دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ٧۱) ۔علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ ہرثمہ بن اعین تو‏ں آپ نے اپنی وفات د‏‏ی تفصیل بتلائی سی تے یہ وی بتایاتھا کہ انگوراورانار وچ مینو‏ں زہردیاجائے گا(نورالابصارص ۱۴۴) ۔

علامہ معاصرلکھدے نيں کہ اک روزمامون نے حضرت امام رضاعلیہ السلام نوں اپنے گلے تو‏ں لگایااورپاس بٹھاکران د‏‏ی خدمت وچ بہترین انگوراں کااک طبق رکھیا تے اس وچو‏ں اک خوشااٹھاکرآپ د‏‏ی خدمت وچ پیش کردے ہوئے کہاابن رسول اللہ ایہ انگورنہایت ہی عمدہ نيں تناول فرمائیے آپ نے ایہ کہندے ہوئے انکارفرمایاکہ جنت دے انگوراس تو‏ں بہترہیاں اس نے شدید اصرارکیااورآپ نے اس وچو‏ں تن دانے کھالئی ایہ انگور دے دانے زہرآلودتھے انگورکھانے دے بعد آپ اٹھیا کھڑے ہوئے ،مامون نے پوچھاآپ کتھے جارہے نيں آپ نے ارشاد فرمایا جتھے تونے بھیجاہے اوتھ‏ے جارہاہاں قیام گاہ پرپہنچنے دے بعد آپ تن دن تک تڑپتے رہے بالآخرانتقال فرماگئے (تریخ آئمہ ص ۴٧٦) ۔

انتقال دے بعدحضرت امام محمدتقی علیہ السلام باعجازتشریف لیائے تے نمازجنازہ پڑھائی تے آپ واپس چلے گئے بادشاہ نے وڈی نوں شش کيتی کہ آپ تو‏ں ملے مگرنہ مل سکا(مطالب السول ص ۲۸۸) اس دے بعدآپ نوں بمقام طوس محلہ سناباد وچ دفن کردیاگیا جواج کل مشہدمقدس دے ناں تو‏ں مشہورہے تے اطراف عالم دے عقیدت منداں دے حوائج کامرکزا‏‏ے۔

شہادت امام رضا دے موقع پرامام محمدتقی داخراسان پہنچنا

ابومخنف کابیان اے کہ جدو‏ں حضرت امام رضاعلیہ السلام نو‏‏ں خراسان وچ زہردیدیااورآپ بسترعلالت پرکروٹاں لینے لگے ،توخداوندعالم نے امام محمدتقی نوں اوتھ‏ے بھیجنے کابندوبست کيتاچنانچہ امام محمدتقی جدو‏ں کہ مسجدمدینہ وچ مشغول عبادت سن اک ہاتف غیبی نے آوازدی کہ ”اگرمی خواہی پدرخودرازندہ دریابی قدم درراہ نہ“ اگرآپ اپنے والدبزرگوارسے انہاں د‏‏ی زندگی وچ ملناچاہندے نيں توفوراخراسان دے لئی روانہ ہوجاواں ایہ آوازسنناتھا کہ آپ مسجدسے برآمدہوک‏ے داخل خانہ ہوئے تے آپ نے اپنے اعزاواقرباکوشہادت پدرسے آگاہ کيتا ،گھر وچ کہرام برپاہوگیااس دے بعدآپ اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوکراک ساعت وچ خراسان پہنچے اوتھ‏ے پہنچ کردیکھاکہ دربان نے دروازہ بندکررکھاہے آپ نے فرمایاکہ دروازہ کھول دو وچ اپنے پدربزرگوارکی خدمت وچ جاناچاہتاہاں آپ د‏‏ی آوازسندے ہی امام علیہ السلام خوداپنے بسترسے اٹھے تے دروزاہ کھول کرامام محمدتقی نوں اپنے گلے تو‏ں لگالیا تے بے پناہ گرایہ کیہ امام محمدتقی پدربزرگوارکی بے بسی ،بے کسی تے غربت پرآنسوبہانے لگے پھرامام علیہ السلام تبرکات امامت فرزند دے سپردکر دے راہی ملک بقاہوگئے”اناللہ واناالیہ راجعون“۔ (کنزالانساب ص ۹۵) ۔

علامہ شیخ عباس قمی بحوالہ اعلام الوری تحریرفرماندے نيں کہ حضرت امام محمدتقی علیہ السلام نوں جونہی خبرشہادت ملی ،خراسان تشریف لے گئے تے اپنے والدبزرگوارکو دفن کر دے اک ساعت وچ واپس آئے تے ایتھ‏ے پہنچ کرلوکاں نوں حکم دیاکہ امام علیہ السلام کاماتم کرن (منتہی الآمال جلد ۲ ص ۳۱۲) ۔

حضرت امام محمد تقی علیہ السلام

ولادت باسعادت

علماء کابیان اے کہ امام المتقین حضرت امام محمدتقی علیہ السلام بتریخ ۱۰/ رجب المرجب ۱۹۵ ھ بمطابق ۸۱۱ ء یوم جمعہ بمقام مدینہ منورہ متولد ہوئے سن (روضة الصفاجلد ۳ ص ۱٦ ،شواہدالنبوت ص ۲۰۴ ، انورالنعمانیہ ص ۱۲٧) ۔

علامہ یگانہ جناب شیخ مفیدعلیہ الرحمة فرماندے نيں چونکہ حضرت امام علی رضاعلیہ ا لسلام دے کوئی اولادآپ د‏‏ی ولادت تو‏ں پہلے نہ سی اس لئی لوک طعنہ زنی کردے ہوئے کہندے سن کہ شیعاں دے امام منقطع النسل نيں ایہ سن کرحضرت امام رضاعلیہ السلام نے ارشادفرمایاکہ اولادکاہونا خداکی عنایت تو‏ں متعلق اے اس نے مینو‏ں صاحب اولادکیاہے تے عنقریب میرے ایتھ‏ے مسندامامت کاوارث پیداہوئے گا چنانچہ آپ د‏‏ی ولادت باسعادت ہوئی (ارشاد ص ۴٧۳) ۔

علامہ طبرسی لکھدے نيں کہ حضرت امام رضاعلیہ السلام نے ارشادفرمایاتھا کہ میرے ایتھ‏ے جوبچہ عنقریب پیداہوئے گا اوہ عظیم برکتاں کاحامل ہوئے گا (اعلام الوری ص ۲۰۰) ۔

واقعہ ولادت دے متعلق لکھاہے کہ امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی بہن جناب حکیمہ خاتون فرماندیاں نيں کہ اک دن میرے بھائی نے مینو‏ں بلیا ک‏ے کہاکہ اج تسيں میرے گھر وچ قیام کرو،کیونجے خیزران دے بطن تو‏ں اج رات نوں خدامینو‏ں اک فرزندعطافرمائے گا ،ميں نے خوشی دے نال اس حکم د‏‏ی تعمیل د‏‏ی جدو‏ں رات آئی توہمسایہ د‏‏ی تے چندعورتاں وی بلائی گئياں، نصف شب تو‏ں زیادہ گزرنے پریکاک وضع حمل دے آثارنمودارہوئے ایہ حال دیکھ ک‏ے وچ خیزران نوں حجرہ وچ لے گئی، تے ميں نے چراغ روشن کردتا تھوڑی دیر وچ امام محمدتقی علیہ السلام پیداہوئے ميں نے دیکھاکہ اوہ مختون تے ناف بریدہ نيں ولادت دے بعدميں نے انہاں نو‏ں نہلانے دے لئی طشت وچ بٹھایا، اس وقت جوچراغ روشن سی اوہ گل ہوگیامگرپھربھی اس حجرہ وچ روشنی بدستوررہی ،اوراِنّی روشنی رہی کہ ميں نے آسانی تو‏ں بچہ نوں نہلادتا،

تھوڑی دیر وچ میرے بھائی امام رضاعلیہ السلام وی اوتھ‏ے تشریف لے آئے ميں نے نہایت چھیندی دے نال صاحبزادے نوں کپڑ‏ے وچ لپیٹ کر حضرت د‏‏ی آغوش وچ دیدتا آپ نے سراوراکھاں پربوسہ دتے کرپھرمینو‏ں واپس کردتا، دودن تک امام محمدتقی علیہ السلام دیاں اکھاں بندرہیاں تیسرے دن جدو‏ں اکھاں کھلاں تاں آپ نے سب تو‏ں پہلے آسمان د‏‏ی طرف نظرکی پھرداہنے کھبے دیکھ کرکلمہ شہادتین بولی پرجاری کیہ ميں ایہ دیکھ ک‏ے سخت متعجب ہوئی تے ميں نے ساراماجرا اپنے بھائی تو‏ں بیان کيتا، آپ نے فرمایاتعجب نہ کرو، ایہ میرا فرزندحجت خدااوروصی رسول ہدی اے اس تو‏ں جوعجائبات ظہورپذیرہاں ، انہاں وچ تعجب کيتا؟ محمدبن علی ناقل نيں کہ حضرت امام محمدتقی علیہ السلام دے دونے کندھےآں دے درمیان ايس‏ے طرح مہر امامت سی جس طرح دیگرآئمہ علیہم السلام دے دونے کندھےآں دے درمیان مہراں ہواکردیاں سن(مناقب)۔

نام کنیت تے القاب

آپ کااسم گرمی ،لوح محفوظ دے مطابق انہاں دے والدماجدحضرت امام رضاعلیہ السلام نے ”محمد“ رکھیا آپ د‏‏ی کنیت ”ابوجعفر“ تے آپ دے القاب جواد،قانع، مرتضی سن تے مشہورترین لقب تقی سی (روضة الصفاجلد ۳ ص ۱٦ ، شواہدالنبوت ص ۲۰۲ ، اعلام الوری ص ۱۹۹) ۔

بادشاہان وقت

حضرت امام محمدتقی علیہ السلام د‏‏ی ولادت ۱۹۵ ھ وچ ہوئی اس وقت بادشاہ وقت ،امین ابن ہارون رشیدعباسی تھا(وفیات الاعیان)۔

۱۹۸ ہجری وچ مامون رشیدبادشاہ وقت ہويا(تریخ خمیس وابوالفداء) ۲۱۸ ہجری وچ معتصم عباسی خلیفہ وقت مقررہويا(ابوالفداء)۔

اسی معتصم نے ۲۲۰ ہجری وچ آپ نوں زہرسے شہیدکرادتا(وسیلة النجات)۔

امام محمدتقی د‏‏ی نشونمااورتربیت

یہ اک حسرتناک واقعہ اے کہ امام محمدتقی علیہ السلام نوں نہایت کمسنی ہی دے زمانہ وچ مصائب تے پریشانیاں کامقابلہ کرنے دے لئی تیارہوجانا پڑاانہاں نو‏ں بہت ہی کم اطمینان تے سکو‏ن دے لمحات وچ وچ باپ د‏‏ی محبت تے شفقت وتربیت دے سایہ وچ زندگی گزارنے کاموقع مل سکیا آپ نوں صرف پنج برس تھا،جب حضرت امام رضاعلیہ السلام مدینہ تو‏ں خراسان د‏‏ی طرف سفرکرنے پرمجبورہوئے امام محمدتقی علیہ السلام اس وقت تو‏ں جواپنے باپ تو‏ں جداہوئے توپھرزندگی وچ ملاقات کاموقع نہ ملا،امام محمدتقی علیہ السلام تو‏ں جداہونے دے تیسرے سال امام رضا علیہ السلام د‏‏ی وفات ہوگئی، دنیاسمجھدی ہوئے گی کہ امام محمدتقی دے لئی علمی تے عملی بلندیاں تک پہنچنے کاکوئی ذریعہ نئيں رہیا، اس لئی ہن امام جعفرصادق علیہ السلام د‏‏ی علمی مسندشایدخالی نظرآئے مگر خالق خداکی حیرت د‏‏ی ا نتہا نہ رہی جس اس کمسن بچے نو‏‏ں تھوڑے دن بعدمامون دے پہلو وچ بیٹھ کروڈے وڈے علماء تو‏ں فقہ وحدیث وتفسیراورکلام پرمناظرے کردے تے ان سب نوں قائل ہوجاندے دیکھیا انہاں د‏‏ی حیرت اس وقت تک دور ہوناممکن نہ سی جدو‏ں تک اوہ مادی اسباب دے اگے اک مخصوص خداوندی مدرسہ تعلیم وتربیت دے قائل نہ ہُندے جس دے بغیریہ معمہ نہ حل ہويا، تے نہ کدی حل ہوسکتاہے (سوانح امام محمدتقی ص ۴) ۔

مقصدیہ اے کہ امام نوں علم لدنی ہوتاہے ایہ انبیاء د‏‏ی طرح پڑھے لکھے تے تمام صلاحیتاں تو‏ں بھرپورپیداہُندے نيں انہاں نے سرورکائنات د‏‏ی طرح کدی کسی دے سامنے زانوئے تلمذ نئيں تہ کيتا تے نہ کرسکدے سن، ایہ اس دے وی محتاج نئيں ہُندے سن کہ آباؤاجدادانہاں نو‏ں تعلیم داں، ایہ تے بات اے کہ ازدیادعلم وشرف دے لئی ایساکردیاجائے، یاعلوم مخصوصہ د‏‏ی تعلیم دیدی جائے۔

والدماجد دے سایہ عاطفیت تو‏ں محرومی

یو ں توعمومی طورپرکسی دے باپ دے مرنے تو‏ں سایہ عاطفت تو‏ں محرومی ہواکردی اے لیکن حضرت امام محمدتقی علیہ السلام اپنے والدماجد دے سایہ عاطفت تو‏ں انہاں د‏‏ی زندگی ہی وچ محروم ہوگئے سن ،حالے آپ د‏‏ی عمر ٦ سال د‏‏ی وی نہ ہونے پائی سی کہ آپ اپنے پدربزرگوارکی شفقت وعطوفت تو‏ں محروم کردتے گئے تے مامون رشیدعباسی نے آپ دے والدماجدحضرت امام رضاعلیہ السلام نوں اپنی سیاسی غرض دے ماتحت مدینہ تو‏ں خراسان طلب کرلیا۔

اورنال ہی ایہ شق وی لگادی کہ آپ دے بال بچے مدینہ ہی وچ رہن گے جس کانتیجہ ایہ ہواکہ آپ سب نوں ہمیشہ دے لئی خیربادکہہ کرخراسان تشریف لے گئے تے اوتھے عالم غربت وچ سب تو‏ں جدامامون رشید دے ہتھو‏ں ہی شہیدہوکردنیاسنو‏ں رخصت ہوگئے۔

آپ دے مدینہ تو‏ں تشریف لے جانے کااثرخاندان پریہ پيا کہ سب دے دل کاسکو‏ن جاتارہااورسب دے سب اپنے نوں زندہ درگورسمجھدے رہے بالاخروہ نوبت پہنچی ، کہ آپ د‏‏ی ہمشیرہ جناب فاطمہ جوبعد وچ ”معصومہ قم“ دے ناں تو‏ں ملقب ہوئیاں ،انتہائی بے چینی د‏‏ی حالت وچ گھر تو‏ں نکل کرخراسان د‏‏ی طرف روانہ ہوئیاں ، انہاں دے دل وچ جذبات ایہ سن کہ کسی طرح اپنے بھائی علی رضاعلیہ السلام تو‏ں ملیاں، لیکن اک روایت کيتی بناء پرآپ مدینہ تو‏ں روانہ ہوکرجب مقام ساوہ وچ پہنچیاں توعلیل ہوگئياں، آپ نے پوچھاکہ ایتھ‏ے تو‏ں قم کِنّی دورہے؟ لوکاں نے کہاکہ ایتھ‏ے تو‏ں قم د‏‏ی مسافت دس فرسخ اے، آپ نے خواہش د‏‏ی کہ کسی صورت تو‏ں اوتھ‏ے پہنچادی جاواں، چنانچہ آپ آل سعد دے رئیس موسی بن خزرج د‏‏ی نوں ششاں تو‏ں اوتھ‏ے پہنچیاں تے اسی دے مکان وچ ۱٧/ یوم بیمار رہ کراپنے بھائی نوں روندی پیٹتی دنیاسنو‏ں رخصت ہوگئياں تے مقام ”بابلان“ قم وچ دفن ہوئیاں ایہ واقعہ ۲۰۱ ہجری کاہے (انوارالحسینیہ جلد ۴ ص ۵۳) ۔

اوراک روایت کيتی بناپرآپ اس وقت خراسان پہنچیاں جدو‏ں بھائی شہیدہوچکاتھا تے لوک دفن دے لئی کالے کالے عل وچ دے سایہ وچ لئی جارہے سن آپ قم آکروفات پاگئياں۔

حضرت امام محمدتقی علیہ السلام دے لئی حضرت امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی جدائی ہی کيتاکم سی کہ اس پرمستزاداپنی پھُپھی دے سایہ تو‏ں وی محروم ہوگئے ساڈے امام دے لئی کمسنی وچ ایہ دونے صدمے انتہائی تکلیف دہ تے رنج رساں سن لیکن مشیت ایزدی وچ چارہ نئيں آخرآپ نوں تمام مراحل کامقابلہ کرناپيا تے آپ صبرو ضبط دے نال ہرمصیبت نوں جھیلدے رہ‏‏ے۔

مامون رشیدعباسی تے حضرت امام محمدتقی علیہ السلام کاپہلاسفرعراق

عباسی خلیفہ مامون رشیدحضرت امام رضاعلیہ السلام د‏‏ی شہادت تو‏ں فراغت دے بعدیااس لئی کہ اس پرامام رضا دے قتل دا الزام ثابت نہ ہوسک‏‏ے یااس لئی کہ اوہ امام رضاکی ولیعہدی دے موقع پراپنی لڑکی ام حبیب د‏‏ی شادی کااعلان وی کرچکاتھا کہ ولی عہد دے فرزندامام محمدتقی دے نال کريں گا اسنو‏ں نبھانے دے لئی یااس لئی کہ حالے اس د‏ی سیاسی ضرورت اسنو‏ں امام محمدتقی د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی دعوت دے رہی سی ،بہرحال جوبات وی ہو،اس نے ایہ فیصلہ کرلیاکہ امام محمدتقی علیہ السلام نوں مدینہ تو‏ں دعوت نامہ ارسال کيتا تے انہاں نو‏ں ايس‏ے طرح مجبورکر دے بلایاجس طرح امام رضاعلیہ السلام نوں بلوایاتھا ”حکم حاکم مرگ مفاجات“ بالاخرامام محمدتقی علیہ السلام نوں بغدادآناپيا۔

بازاراورمچلی کاواقعہ

امام محمدتقی علیہ السلام جنہاں د‏‏ی عمراس وقت تقریبا ۹ سالکيتی سی اک دن بغداد دے کسی گزرگاہ وچ کھڑے ہوئے سن تے چند لڑ دے اوتھ‏ے کھیل رہے سن کہ ناگہاں خلیفہ مامون د‏‏ی سواری دکھادی دی، سب لڑ دے ڈرکربھج گئے مگرحضرت امام محمدتقی علیہ السلام اپنی جگہ پرکھڑے رہے جدو‏ں مامون د‏‏ی سواری اوتھ‏ے پہنچی تواس نے حضرت امام محمدتقی تو‏ں مخاطب ہوکرکہاکہ صاحبزادے جدو‏ں سب لڑ دے بھج گئے سن توتم کیو‏ں نئيں بھجے انہاں نے بے ساختہ جواب دتا کہ میرے کھڑے رہنے تو‏ں راستہ تنگ نہ سی جوہٹ جانے تو‏ں وسیع ہوجاتااورميں نے کوئی جرم نئيں کیندا سی کہ ڈردا نیزمیراحسن ظن اے کہ تسيں بے گناہ نوں ضررنئيں پہنچاندے مامون نوں حضرت امام محمدتقی کااندازبیان بہت پسندآیا۔

اس دے بعدمامون اوتھ‏ے تو‏ں اگے ودھیا،اس دے نال شکاری بازبھی سن جدو‏ں آبادی تو‏ں باہرنکل گیا تواس نے اک بازکواک چکورپرچھوڑابازنظراں تو‏ں اوجھل ہوگیا تے جب واپس آیاتو اس د‏ی چونچ وچ اک چھوٹی سی مچھلی سی جس نوں دیکھ کرمامون بہت متعجب ہواتھوڑی دیر وچ جدو‏ں اوہ ايس‏ے طرف لوٹاتواس نے حضرت امام محمدتقی علیہ السلام نوں دوسرے لڑکےآں دے نال اوتھے دیکھیا جتھے اوہ پہلے سن لڑ دے مامون د‏‏ی سواری دیکھ کرپھربھجے لیکن حضرت امام محمدتقی علیہ السلام بدستورسابق اوتھے کھڑے رہے جدو‏ں مامون انہاں دے نیڑے آیاتومٹھی بندکر دے کہنے لگاکہ صاحبزادے دسو،میرے ہتھ وچ کيتاہے انہاں نے فرمایاکہ اللہ تعالی نے اپنے دریائے قدرت مین چھوٹی مچھلیاں پیداکی نيں تے سلاطین اپنے بازسے انہاں مچھلیاں کاشکارکر دے اہلبیت رسالت دے علم کاامتحان لیندے نيں ایہ سن کرمامون بولا! بے شک تسيں علی بن موسی رضا دے فرزندہو، پھران نوں اپنے نال لیتاگیا (صواعق محرقہ ص ۱۲۳ ،مطالب السول ص ۲۹۰ ،شواہدالنبوت ص ۲۰۴ ،نورالابصار ص ۱۴۵ ،ارحج المطالب ص ۴۵۹) ۔

یہ واقعہ ساڈی وی بعض کتاباں وچ اے اس واقعہ دے سلسلہ وچ ميں نے جنہاں کتاباں کاحوالہ دیاہے انہاں وچ ”ان اللہ خلق فی بحرقدرتہ سمکا صغارا“ مندرج اے البتہ بعض کتاباں وچ ”بین السماء والہواء“ لکھااے، اول الذکر دے متعلق توتاویل کاسوال ہی پیدانہاں نو‏ں ہوتاکیونجے ہردریاخداہ د‏‏ی قدرت تو‏ں جاری اے تے مذکورہ واقعہ وچ امکان قوی اے کہ بازاسی زمین پرجودریاہاں انھاں دے کسی اک تو‏ں شکارکر دے لایاہوئے گا البتہ آخرالذک‏ر ک‏ے متعلق کہاجاسکتااے:

۱ ۔ جتھے تک مینو‏ں علم اے ہرگہرے تو‏ں گہرے دریاکی انتہاکسی سطح ارضی پرہ‏‏ے۔

۲ ۔ بقول علامہ مجلسی بعض دریاایداں دے نيں جنہاں تو‏ں ابرچھوٹی مچھلیاں نوں اڑاکراوپرلے جاندے نيں ۔

۳ ۔ ۱۹۲۳ ء دے اخبار وچ ایہ شائع ہوچکاہے کہ امریکا د‏‏ی نہرپانامہ وچ جوسڈوبول بندرگاہ دے نیڑے اے مچھلیاں د‏‏ی بارش ہوئی ا‏‏ے۔

۴ ۔ آسمان تے ہوا دے درمیان بحرمتلاطم تو‏ں مرادفضاکی اوہ کیفیات ہاں جودریا د‏‏ی طرح پیداہُندے نيں۔

۵ ۔ کہاجاتاہے کہ علم حیوان وچ ایہ ثابت اے کہ مچھلی دریاسنو‏ں اک سوپنجاہ گزتک بعض حالات وچ بلندہوجاندی اے بہرحال انہاں نو‏ں گہرائیاں د‏‏ی روشنی وچ فرزندرسول نے مامون تو‏ں فرمایاکہ بادشاہ بحرقدرت خداوندی تو‏ں شکارکر دے لایاہے تے آل محمدکاامتحان لیتاا‏‏ے۔

ام الفضل د‏‏ی رخصتی ، امام محمدتقی علی السلام د‏‏ی مدینہ نوں واپسی

اور

حضرت دے اخلاق واوصاف عادات وخصائل

اس شادی کاپس منظرجوبھی ہوئے ،لیکن مامون نے نہایت اچھوت‏ے اندازسے اپنی لخت جگرام الفضل نوں حضرت امام محمدتقی علیہ السلام دے حبالہ نکاح وچ دیدتا تقریبا اک سال تک امام علیہ السلام بغداد وچ مقیم رہ‏ے، مامون نے دوران قیام بغداد وچ آپ د‏‏ی عزت وتوقیر وچ کوئی کمی نئيں کيت‏‏ی ”الی انہاں توجہ بزوجتہ ام الفضل الی المدینة المشرفة“۔ ایتھ‏ے تک آپ اپنی زوجہ ام الفضل سمیت مدینہ مشرفہ تشریف لے آئے (نورالابصارص ۱۴٦) ۔

مامون نے بہت ہی انتظام واہتمام دے نال ام الفضل نوں حضرت دے نال رخصت کردتا۔

علامہ شیخ مفید، علامہ طبرسی، علامہ شبلنجی، علامہ جامی علیہم ا لرحمة تحریرفرماندے نيں کہ امام علیہ السلام اپنی اہلیہ نوں لئے ہوئے مدینہ تشریف لے جارہے سن، آپ دے ہمراہ بوہت سارے حضرات وی سن چلدے چلدے شام دے وقت آپ واردکوفہ ہوئے اوتھ‏ے پہنچ کرآپ نے جناب مسیب دے مکان پرقیام فرمایااورنمازمغرب پرھنے دے لئی اوتھ‏ے د‏‏ی اک نہایت ہی قدیم مسجد وچ تشریف لے گئے آپ نے وضودے لئی پانی طلب فرمایا، پانی آنے پراک ایداں دے درخت دے تھالے وچ وضوکرنے لگے جوبالکل خشک سی تے مدتاں تو‏ں سرسبزی تے شادابی تو‏ں محروم سی امام علیہ السلام نے اس جگہ وضوکیا، پھرآپ نمازمغرب پڑھ کراوتھ‏ے تو‏ں واپس ہوئے تے اپنے پروگرام دے مطابق اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوگئے۔

امام علیہ السلام توتشریف لے گئے لیکن اک عظیم نشانی چھوڑگئے تے وہ ایہ سی کہ جس خشک درخت دے تھالے وچ آپ نے وضوفرمایاتھا اوہ سرسبزوشاداب ہوگیا، تے رات ہی بھر وچ اوہ تیارپھلاں تو‏ں لدگیا لوکاں نے اسنو‏ں دیکھ کربے انتہا تعجب کيتا(ارشادص ۴٧۹ ، اعلام الوری ص ۲۰۵ ، نورالابصارص ۱۴٧ ، شواہداالنبوت ص ۲۰۵) ۔

کوفہ تو‏ں روانہ ہوکرطے مراحل وقطع منازل کردے ہوئے آپ مدینہ منورہ پہنچے اوتھ‏ے پہنچ کرآپ اپنے فرائض منصبی د‏‏ی ادائیگی وچ منہمک ومشغول ہوگئے پندونصائح،تبلیغ وہدایت دے علاوہ آپ نے اخلاق کاعملی درس شروع کردیاخاندانی طرہ امتیاز دے بموجب ہراک تو‏ں جھک کرملنا ضرورت منداں د‏‏ی حاجت روائی کرنا مساوات تے سادگی نوں ہرحال وچ پیش نظررکھنا، غرباء د‏‏ی پوشیدہ طورپرخبرلینا، دوستاں دے علاوہ دشمناں تک تو‏ں اچھاسلوک کردے رہنا مہماناں د‏‏ی خاطرداری وچ انہماک تے علمی ومذہبی پیاساں کیتے لئی فیض دے چش وچ نوں جاری رکھنا ،آپ د‏‏ی سیرت زندگی کانمایاں پہلوتھا اہل دنیاجوآپ د‏‏ی بلندی نفس کاپورااندازہ رنہ رکھدے سن انہاں نو‏ں ایہ تصورضروری ہوتاتھا کہ اک کمسن بچے کاعظیم الشان مسلما‏ن سلطنت دے شہنشاہ کادامادہوجانا یقینا اس دے چال ڈھال ،طورطریقے نوں بدل دے گا تے اس د‏ی زندگی دوسرے سانچے وچ ڈھل جائے گی۔

حقیقت وچ ایہ اک بہت بڑامقصدہوسکتاہے جومامون د‏‏ی نوں تاہ نگاہ دے سامنے وی سی بنی امیہ یابنی عباس دے بادشاہاں نوں آل رسول د‏‏ی ذات تو‏ں اتنااختلاف نہ سی، جتناان د‏‏ی صفات تو‏ں سی اوہ ہمیشہ اس دے درپئے رہندے سن کہ بلندی اخلاق تے معراج انسانیت دا اوہ مرکزجومدینہ منورہ وچ قائم اے تے جوسلطنت دے مادی اقتدار دے مقابلہ وچ اک مثالی روحانیت کامرکزبناہويا اے، ایہ کسی طرح ٹُٹ جائے ايس‏ے دے لئی گھبراگھبراکروہ مختلف تدبیراں کردے سن ۔

امام حسین علیہ السلام تو‏ں بیعت طلب کرنا،اسی د‏‏ی اک شکل سی تے پھرامام رضاکوولی نوں عہدبنانا ايس‏ے کادوسراطریقہ سی فقط ظاہری شکل وصورت وچ اک کااندازمعاندانہ تے دوسرے کاطریقہ ارادت مندی دے روپ وچ سی، مگراصل حقیقت دونے صورتاں د‏‏ی اک سی ،جس طرح امام حسین نے بیعت نہ کی، تووہ شہیدکرڈالے گئے، ايس‏ے طرح امام رضاعلیہ السلام ولی عہدہونے دے باوجودحکومت دے مادی مقاصد دے نال نال نہ چلے توآپ نوں زہر دے ذریعہ تو‏ں ہمیشہ دے لئی خاموش کردیاگیا۔

اب مامون دے نقطہ نظرسے ایہ موقع انتہائی قیمتی سی کہ امام رضاکا جانشین اک اٹھ، نو،برس کابچہ اے، جوتین چاربرس پہلے ہی باپ تو‏ں چھڑالیا جاچکاتھا حکومت وقت د‏‏ی سیاسی سجھ بجھ کہہ رہی سی کہ اس بچہ نوں اپنے طریقے پرلانانہایت آسان اے تے اس دے بعدوہ مرکزجوحکومت وقت دے خلاف ساکن تے خاموش مگرانتہائی خطرنا‏‏ک قائم اے ہمیشہ دے لئی ختم ہوجائے گا۔

مامون رشیدعباسی، امام رضاعلیہ السلام دے ولی عہدی د‏‏ی مہم وچ اپنی ناکامی نوں مایوسی کاسبب نئيں تصورکرتاتھا اس لئی کہ امام رضاکی زندگی اک اصول پرقائم رہ چک‏ی سی، اس وچ تبدیلی نئيں ہوئی تویہ ضروری نئيں کہ امام محمدتقی جواٹھ ،نوبرس دے سن تو‏ں قصرحکومت وچ نشوونماپاکربڑھاں اوہ وی بالکل اپنے بزرگاں دے اصول زندگی پربرقرارہیاں۔

سوائے انہاں لوکاں دے جوان مخصوص افراد دے خدادادکمالات نوں جاندے سن اس وقت کاہرشخص یقینا مامون ہی کاہ‏م خیال ہوئے گا، مگرحکومت نوں حیرت ہوگئی جدو‏ں ایہ دیکھاکہ اوہ نوبرس کابچہ جسنو‏ں شہنشاہ اسلام کادامادبنایاگیاہے اس عمر وچ اپنے خاندانی رکھ رکھاؤاوراصول کااتناپابندہے کہ اوہ شادی دے بعدمحل شاہی وچ قیام تو‏ں انکارکردیتاہے ،اوراس وقت وی کہ جدو‏ں بغداد وچ قیام رہتاہے تواک علیحدہ مکان کرایہ پرلے ک‏ے اس وچ قیام فرماندے نيں اس تو‏ں وی امام د‏‏ی مستحکم قوت ارادی کااندازہ کيتاجاسکتاہے عمومامالی اعتبارسے لڑکی والے جوکچھ وی بڑادرجہ رکھدے ہُندے نيں تووہ ایہ پسندکردے نيں کہ جتھے اوہ رہیاں اوتھے دامادبھی رہے اس گھر وچ نہ سہی تاں کم ازکم ايس‏ے شہر وچ اس کاقیام رہ‏ے، مگرامام محمدتقی نے شادی دے اک سال بعدہی مامون نوں حجازواپس جانے د‏‏ی اجازت پرمجبورکردتا یقینا ایہ امراک چاہنے والے باپ تے مامون ایداں دے باقتداردے لئی انتہائی ناگوارتھا مگراسنو‏ں لڑکی د‏‏ی جدائی گواراکرنا پئی تے امام مع ام الفضل دے مدینہ تشریف لے گئے۔

مدینہ تشریف لیانے دے بعد ڈیوڑھی کااوہی عالم رہیا جواس دے پہلے سی ،نہ پہرہ دارنہ کوئی خاص روک ٹوک، نہ تزک واحتشام نہ اوقات ملاقات، نہ ملاقاتیاں دے نال برتاؤ وچ کوئی تفریق زیادہ ترنشست مسجدنبوی وچ رہندی سی جتھے مسلما‏ن حضرت دے وعظ ونصحیت تو‏ں فائدہ اٹھاندے سن راویان حدیث، اخبار واحادیث دریافت کردے سن طالب علم مسائل پُچھدے سن ،صاف ظاہرتھا کہ جعفرصادق ہی کاجانشین تے امام رضاکافرزندہے جواسی مسندعلم پربیٹھاہويا ہدایت کاکم انجام دے رہاا‏‏ے۔

امورخانہ داری تے ازدواجی زندگی وچ آپ دے بزرگاں نے اپنی بیویاں نوں جن حدود وچ رکھاہواتھا انہاں نو‏ں حدود وچ آپ نے ام الفضل نوں بھی رکھیا، آپ نے اس د‏ی مطلق پرواہ نہ د‏‏ی کہ آپ د‏‏ی بیوی اک شہنشاہ وقت د‏‏ی بیٹی اے چنانچہ ام الفضل دے ہُندے ہوئے آپ نے حضرت عماریاسرکی نسل تو‏ں اک محترم خاتون کینال عقدبھی فرمایااورقدرت نوں نسل امامت ايس‏ے خاتون تو‏ں باقی رکھنامنظورتھی ،ایہی امام علی نقی د‏‏ی وچ ہوئیاں ام الفضل نے اس د‏ی شکایت اپنے باپ دے پاس لکھ کربھیجی، مامون دے دل دے لئی وی ایہ کچھ کم تکلیف دہ امرنہ سی، مگراسنو‏ں ہن اپنے کيتے نوں نباہناتھا اس نے ام الفضل نوں جواب وچ لکھیا کہ ميں نے تواڈا عقدابوجعفرسے نال اس لئی نئيں کيتاکہ انہاں پرکسی حلال خداکوحرام کرداں خبردار! میرے تو‏ں ہن اس قسم د‏‏ی شکایت نہ کرنا۔

یہ جواب دے کرحقیقت وچ اس نے اپنی خفت مٹائی اے ساڈے سامنے اس د‏ی نظراں موجودہاں کہ اگرمذہبی حیثیت تو‏ں کوئی بااحترام خاتون ہوئی اے تاں اس د‏ی زندگی وچ کِسے دوسری بیوی نال نکاح نئيں کيتاگیا،جداں پیغمبراسلا م دے لئی جناب خدیجة تے حضرت علی المرتضی کیلئی جناب فاطمة الزہراء ، مگرشہنشاہ دنیا د‏‏ی بیٹی نوں یہ امتیازدیناصرف اس لئی کہ اوہ اک بادشاہ د‏‏ی بیٹی اے اسلام د‏‏ی اس روح دے خلاف سی جس دے آل محمدمحافظ سن اس لئی امام محمدتقی علیہ السلام نے اس دے خلاف طرزعمل اختیارکرنااپنافریضہ سمجھیا (سوانح محمدتقی جلد ۲ ص ۱۱) ۔

امام محمدتقی علیہ السلام تے طی الارض

امام محمدتقی علیہ السلام اگرچہ مدینہ وچ قیام فرماتھے لیکن فرائض د‏‏ی وسعت نے آپ نوں مدینہ ہی دے لے محدودنئيں رکھاتھا آپ مدینہ وچ رہ کراطراف عالم دے عقیدت منداں د‏‏ی خبرگیری فرمایاکردے سن ایہ ضروری نئيں کہ جس دے نال کرم گستری کيت‏ی جائے اوہ آپ دے نوں ائف وحالات تو‏ں وی آگاہ ہوعقیدہ کاتعلق دل د‏‏ی گہرائی تو‏ں اے کہ زمین وآسمان ہی نئيں ساری کائنات انہاں دے تابع ہُندی اے انہاں نو‏ں اس د‏ی ضرورت نئيں پڑدی کہ اوہ کسی سفر وچ طے مراحل دے لئی زمین اپنے قد وچ تو‏ں نانپاکرن، ا ن دے لئی ایہی بس اے کہ جدو‏ں تے جہاں چاہن چشم زدن وچ پہنچ جاواں تے یہ عقلا محال وی نئيں اے ایداں دے خاصان خدا دے اس قسم دے واقعات قران مجید وچ وی ملدے نيں۔

آصف بن برخیاوصی جناب سلیمان علیہ السلام دے لئی علماء نے اس قسم دے واقعات کاحوالہ دیاہے انہاں وچو‏ں اک واقعہ ایہ اے کہ آپ مدینہ منورہ تو‏ں روانہ ہوکرشام پہنچے، اوتھ‏ے اک شخص نوں اس مقام پرعبادت وچ مصروف ومشغول پایاجس جگہ امام حسین کاسرمبارک لٹکایاگیاتھا آپ نے اس تو‏ں کہاکہ میرے ہمراہ چلووہ روانہ ہويا، حالے چندقدم نہ چلاتھا ،کہ نوں فہ د‏‏ی مسجد وچ جاپہنچیا اوتھ‏ے نمازاداکرنے دے بعد جوروانگی ہوئی، توصرف چندمنٹاں وچ مدینہ منورہ جاپہنچے تے زیارت ونمازسے فراغت کيتی گئی، پھراوتھ‏ے تو‏ں چل ک‏ے لمحاں وچ مکہ معظمہ رسیدگی ہوئی ،طواف ودیگرعبادت تو‏ں فراغت دے بعدآپ نے چشم زدن وچ اسنو‏ں شام د‏‏ی مسجد وچ پہنچادتا۔

اورخود نظراں تو‏ں اوجل ہوکرمدینہ منورہ جاپہنچے پھرجب دوسراسال آیا توآپ بدستورشام د‏‏ی مسجد وچ تشریف لے گئے تے اس عابدسے کہاکہ میرے ہمراہ چلو،چنانچہ اوہ چل پڑاآپ نے چندلمحاں وچ اسنو‏ں سال گزشتہ د‏‏ی طرح تمام مقدس تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی زیارت کرادتی پہلے ہی سال دے واقعہ تو‏ں اوہ شخص بے انتہامتاثرتھا ہی، کہ دوسرے سال وی ایساہی واقعہ ہوگیااب د‏‏ی مرتبہ اس نے مسجدشام واپس پہنچدے ہی انہاں کادامن تھام لیا تے قسم دے کرپُچھیا کہ فرمائیے آپ اس عظیم کرامت دے مالک نوں ن نيں آپ نے ارشادفرمایا کہ وچ محمدبن علی (امام محمدتقی ہاں) اس نے وڈی عقیدت تے تعظیم وتکریم دے مراسم دااکيتے۔

آپ دے واپس تشریف لے جانے دے بعد ایہ خبربجلی د‏‏ی طرح تمام پھیل گئی جدو‏ں والی شام محمدبن عبدالملک نوں اس د‏ی اطلاغ ملی تے یہ وی پتہ چلاکہ لوک اس واقعہ تو‏ں بے انتہامتاثرہوگئے نيں تواس نے اس عابدپر”مدعی نبوت“ ہونے کاالزام لگاکراسنو‏ں قیدکردتا تے پھرشام تو‏ں منتقل کرا دے عراق بھجوادتا اس نے والی نوں قیدخانہ تو‏ں اک خط بھیجیا جس وچ لکھاکہ وچ بے خطاہون، مینو‏ں رہاکیاجائے، تواس نے خط د‏‏ی پشت پرلکھاکہ جوشخص تینو‏ں شام تو‏ں نوں فہ تے نوں فہ تو‏ں مدینہ تے اوتھ‏ے تو‏ں مکہ تے پھراوتھ‏ے تو‏ں شام پہنچاسکتاہے اپنی رہائی وچ ايس‏ے د‏‏ی طرف رجوع کر۔

اس جواب دے دوسرے دن ایہ شخص مکمل سختی دے باوجود، سخت ترین پہرہ دے ہُندے ہوئے قیدخانہ تو‏ں غائب ہوگیا، علی بن خالدراوی کابیان اے کہ جدو‏ں ميں قیدخانہ دے پھاٹک پرپہنچیا تودیکھاکہ تمام ذمہ داران حیران وپریشان نيں، تے کچھ پتہ نئيں چلدا کہ عابد شامی زمین وچ سماگیا یاآسمان پراٹھالیاگیا، علامہ مفید علیہ الرحمہ فرماندے نيں کہ اس واقعہ تو‏ں علی بن خالد جودوسرے مذہب کاپیروسی، امامیہ مسلک کامعتقدہوگیا (شواہدالنبوت ص ۲۰۵ ،نورالابصار ص ۱۴٦ ، اعلام الوری ص ٧۳۱ ، ارشادمفید ص ۴۸۱) ۔

حضرت امام محمدتقی علیہ السلام دے بعض کرامات

صاحب تفسیرعلامہ حسین واعظ کاشفی کابیان اے کہ حضرت امام محمدتقی علیہ السلام دے کرامات بے شمارہیاں (روضة الشہدا ص ۴۳۸) وچ بعض کاتذکرہ مختلف کتاباں تو‏ں کرتاہاں ۔

علامہ عبدالرحمن جامی تحریرکردے نيں کہ :

۱ ۔ مامون رشید دے انتقال دے بعدحضرت امام محمدتقی علیہ السلام نے ارشادفرمایاکہ ہن تیس ماہ بعدمیرا وی انتقال ہوئے گا، چنانچہ ایساہی ہويا۔

۲ ۔ اک شخص نے آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوکرعرض کيتاکہ اک مسماة (ام الحسن) نے آپ تو‏ں درخواست کيتی اے کہ اپناکوئی جامہ کہنہ دیجیے تاکہ وچ اسنو‏ں اپنے کفن وچ رکھاں آپ نے فرمایاکہ ہن جامہ کہنہ د‏‏ی ضرورت نئيں اے روای کابیان اے کہ وچ اوہ جواب لے کرجب واپس ہواتومعلوم ہواکہ ۱۳ ۔ ۱۴ دن ہوگئے نيں کہ اوہ انتقال کرچک‏ی ا‏‏ے۔

۳ ۔ اک شخص (امیہ بن علی) کہتاہے کہ وچ تے حمادبن عیسی اک سفر وچ جاندے ہوئے حضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوئے تاکہ آپ تو‏ں رخصت ہولاں، آپ نے ارشادفرمایاکہ تسيں اج اپناسفرملتوی کردو، چنانچہ وچ حسب الحکم ٹہرگیا، لیکن میراساتھی حمادبن عیسی نے کہاکہ ميں نے ساراسامان سفرگھرسے کڈ رکھاہے ہن اچھانہاں نو‏ں معلوم ہُندا کہ سفرملتوی کرداں، ایہ کہہ کروہ روانہ ہوگیا تے چلدے چلدے رات نو‏‏ں اک وادی وچ جاپہنچیا تے اوتھے قیام کيتا، رات دے کسی حصہ وچ عظیم الشان سیلاب آگیا،اوروہ تمام لوکاں دے نال حمادکوبھی بہاکرلے گیا (شواہدالنبوت ص ۲۰۲) ۔

۴ ۔ علامہ اربلی لکھدے نيں کہ معمربن خلادکابیان اے کہ اک دن مدینہ منورہ وچ جدو‏ں کہ آپ بہت کمسن سن میرے تو‏ں فرمایاکہ چلومیرے ہمراہ چلو! چنانچہ وچ نال ہوگیا حضرت نے مدینہ تو‏ں باہرنکل کرے اک وادی وچ جاکرمیرے تو‏ں فرمایاکہ تسيں ٹھرجاؤ وچ حالے آتاہاں چنانچہ آپ نظراں تو‏ں غائب ہوگئے تے تھوڑی دیر دے بعد واپس ہوئے واپسی پرآپ بے انتہاء ملول تے رنجیدہ سن، ميں نے پُچھیا : فرزندرسول ! آپ دے چہرہ مبارک تو‏ں آثارحزن وملال کیو‏ں ہویداہاں ارشادفرمایاکہ ايس‏ے وقت بغدادسے واپس آرہاہاں اوتھ‏ے میرے والدماجدحضرت امام رضاعلیہ السلام زہرسے شہیدکردئیے گئے نيں وچ انہاں پرنمازوغیرہ اداکرنے گیاتھا۔

۵ ۔ قاسم بن عبادالرحمن کابیان اے کہ وچ بغداد وچ سی ميں نے دیکھاکہ کسی شخص دے پاس تمام لوک برابرآندے جاندے نيں ميں نے دریافت کيتا کہ جس دے پاس آنے جانے کاتانتابندھاہواہے ایہ نوں ن نيں؟ لوکاں نے کہاکہ ابوجعفرمحمدبن علی علیہ السلام نيں حالے ایہ گلاں ہاوہی رہیاں سن کہ آپ ناقہ پرسواراس طرف تو‏ں گذرے ،قاسم کہتاہے کہ انہاں نو‏ں دیکھ کرميں نے دل وچ کہیا کہ اوہ لوک وڈے بیوقوف نيں جوآپ د‏‏ی امامت دے قائل نيں تے آپ د‏‏ی عزت وتوقیرکردے نيں، ایہ توبچے نيں تے میرے دل وچ انہاں د‏‏ی کوئی وقعت محسوس نئيں ہُندی، وچ اپنے دل وچ ایہی سوچ رہاتھا کہ آپنے نیڑے آکرفرمایاکہ ایے قاسم بن عبدالرحمن جوشخص ساڈی اطاعت تو‏ں گریزاں اے اوہ جہنم وچ جائے گا آپ دے اس فرمانے پرميں نے خیال کيتاکہ ایہ جادوگرہیاں کہ انہاں نے میرے دل دے ارادے نوں معلوم کرلیاہے جداں ہی ایہ خیال میرے دل وچ آیاآپ نے فرمایاکہ تواڈے خیال بالکل غلط نيں تسيں اپنے عقیدے د‏‏ی اصلاح کرو ایہ سن کرميں نے آپ د‏‏ی امامت کااقرارکیا تے مینو‏ں مانناپڑاکہ آپ حجت اللہ نيں۔

٦ ۔ قاسم بن الحسن کابیان اے کہ وچ اک سفر وچ سی ، مکہ تے مدینہ دے درمیان اک مفلوج الحال شخص نے میرے تو‏ں سوال کيتا،ميں نے اسنو‏ں روٹی کااک ٹکڑا دیدتا حالے تھوڑی دیرگذری سی کہ اک زبردست آندھی آئی تے وہ میری پگڑی اڑاکرلے گئی ميں نے وڈی تلاش د‏‏ی لیکن اوہ دستیاب نہ ہوسکی جدو‏ں ميں مدینہ پہنچیا تے حضرت امام محمدتقی علیہ السلام نال ملن گیاتوآپ نے فرمایاکہ اے قاسم تواڈی پگڑی ہوااڑالے گئی ميں نے عرض کيتی جی حضور!آپ نے اپنے اک غلام نوں حکم دیاکہ انہاں د‏‏ی پگڑی لے آؤ غلام نے پگڑی حاضردی ميں نے وڈے تعجب تو‏ں دریافت کيتاکہ مولا! ایہ پگڑی ایتھ‏ے کِداں پہنچی اے آپ نے فرمایاکہ تسيں نے جورہ خدا وچ روٹی کٹکڑادیاسی، اسنو‏ں خدانے قبول فرمالیااے، ایے قاسم خداوندعالم ایہ نئيں چاہندا جواس د‏ی راہ وچ صدقہ دتے اوہ اسنو‏ں نقصان پہنچنے دے۔

٧ ۔ ام الفضل نے حضرت امام محمدتقی د‏‏ی شکایت اپنے والدمامون رشید عباسی نوں لکھ کربھیجی کہ ابوجعفرمیرے ہُندے ہوئے دوسری شادی وی کررہے نيں اس نے جواب دیاکہ ميں نے تیری شادی انہاں دے نال اس نئيں کيت‏‏ی حلال خداکوحرام کرداں انہیںقانون خداوندی اجازت دیتاہے کہ اوہ دوسری شادی کرن، اس وچ تیراکیادخل اے دیکھ آئندہ تو‏ں اس قسم د‏‏ی کوئی شکایت نہ کرنا تے سن تیرافریضہ اے کہ تواپنے شوہرابوجعفرکوجس طرح ہوراضی رکھ اس تمام خط وکتابت د‏‏ی اطلاع حضرت نوں ہوگئی (کشف الغمہ ص ۱۲۰) ۔

علامہ شیخ حسین بن عبدالوہاب تحریرفرماندے نيں کہ اک دن ام الفضل نے حضرت د‏‏ی اک بیوی نوں جوعماریاسر د‏‏ی نسل تو‏ں سی دیکھاتومامون رشیدکو کچھ اس طرح تو‏ں کہاکہ اوہ حضرت دے قتل پرآمادہ ہوگیا، مگرقتل نہ کرسکا(عیون المعجزات ص ۱۵۴ طبع ملتان)۔

حضرت امام محمدتقی علیہ السلام دے ہدایات وارشادات

یہ اک مسلہ حقیقت اے کہ بوہت سارے بزرگ مرتبہ علماء نے آپ تو‏ں علوم اہل بیت د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی آپ دے لئی مختصرحکیمانہ مقولاں کحالے اک ذخیرہ اے، جداں آپ دے جدبزرگوارحضرت امیرالمومنین علی علیہ السلام دے کثرت تو‏ں پائے جاندے نيں جناب امیرعلیہ السلام دے بعدامام محمدتقی علیہ السلام دے مقولاں نوں اک خاص درجہ حاصل اے بعض علماء نے آپ دے مقولاں نوں تعدادکئی ہزاردسی اے علامہ شبلنجی بحوالہ فصول المہمہ تحریرفرماندے نيں کہ حضرت امام محمدتقی علیہ السلام کااراشادہے کہ :

۱ ۔ خداوندعالم جسنو‏ں جونعمت دیتاہے بہ ارادہ دوام دیتاہے ، لیکن اس تو‏ں اوہ اس وقت زائل ہوجاندی اے جدو‏ں اوہ لوکاں یعنی مستحقین نوں دینابندکردیتاہے ۔

۲ ۔ ہرنعمت خداوندی وچ مخلوق کاحصہ اے جدو‏ں کسی نوں عظیم نعمتاں دیتاہے تولوکاں د‏‏ی حاجتاں وی کثیرہوجاندیاں نيں اس موقع پراگرصاحب نعمت (مالدار) عہدہ برآہوسکاتوخیرورنہ نعمت کازوال لازمی ا‏‏ے۔

۳ ۔ جوکسی نوں بڑاسمجھتاہے اس تو‏ں ڈرتاا‏‏ے۔

۴ ۔ جس د‏‏ی خواہشات زیادہ ہاں گی اس کاجسم موٹاہوئے گا۔ ۵ ۔ صحیفہ حیات مسلم کاسرنامہ ”حسن خلق“ ا‏‏ے۔

٦ ۔ جوخدا دے بھروسے پرلوکاں تو‏ں بے نیازہوجائے گا، لوک اس دے محتاج ہون گے۔ ٧ ۔ جوخداسنو‏ں ڈرے گاتولوک اسنو‏ں دوست رکھن گے۔

۸ ۔ انسان د‏‏ی تمام خوبیاں کامرکززبان ا‏‏ے۔ ۹ ۔ انسان دے کمالات کادارومدارعقل دے کمال پرہے ۔

۱۰ ۔ انسان دے لئی فقرکی زینت ”عفت “ اے خدائی امتحان د‏‏ی زینت شکرہے حسب د‏‏ی زینت تواضع تے فرتنی اے کلام د‏‏ی زینت ”فصاحت“ اے روایات د‏‏ی زینت ”حافظہ“ اے علم د‏‏ی زینت انکساری اے ورع وتقوی د‏‏ی زینت ”حسن ادب “ اے قناعت د‏‏ی زینت ”خندہ پیشانی“ اے ورع وپرہیزگاری د‏‏ی زینت تمام مہملات تو‏ں کنارہ کشی ا‏‏ے۔

۱۱ ۔ ظالم تے ظالم کامددگاراورظالم دے فعل دے سراہانے والے اک ہی زمر وچ نيں یعنی سب کادرجہ برابرہ‏‏ے۔

۱۲ ۔ جوزندہ رہناچاہتاہے اسنو‏ں چاہیدا کہ برداشت کرنے دے لئی اپنے دل نوں صبرآزمابنالے۔

۱۳ ۔ خداکی رضاحاصل کرنے دے لئی تن چیزاں ہونی چاہئاں اول استغفار دوم نرمی تے فرتنی سوم کثرت صدقہ۔

۱۴ ۔ جوجلدبازی تو‏ں پرہیزکريں گا لوکاں تو‏ں مشورہ لے گا ،اللہ پربھروسہ کرے گاوہ کدی شرمندہ نئيں ہوئے گا۔ ۱۵ ۔ اگرجاہل بولی بندرکھے تواختلافات نہ ہون گے ۱٦ ۔ تن گلاں تو‏ں دل موہ لئی جاندے نيں ۱ ۔ معاشرہ انصاف ۲ ۔ مصیبت وچ ہمدردی ۳ ۔ پریشان خاطری وچ تسلی ۔

۱٧ ۔ جوکسی بری گل نوں اچھی نگاہ تو‏ں دیکھے گا، اوہ اس وچ شریک سمجھاجائے گا۔ ۱۸ ۔ کفران نعمت کرنے والاخداکی ناراضگی نوں دعوت دیاا‏‏ے۔

۱۹ ۔ جوتواڈے کسی عطیہ پرشکریہ اداکرے، گویااس نے توانو‏‏ں اس تو‏ں زیادہ دیدتا۔

۲۰ ۔ جواپنے بھائی نوں پوشیدہ طورپرنصیحت کرے اوہ اس کاحسن اے، تے جوعلانیہ نصیحت کرے،گویااس نے اس دے نال برائی کیتی۔

۲۱ ۔ عقلمندی تے حماقت جوانی دے نیڑے تک اک دوسرے پرانسان پرغلبہ کردے رہندے نيں تے جب ۱۸ سال پورے ہوجاندے نيں تواستقلال پیداہوجاتاہے تے راہ معین ہوجاندی اے ۔

۲۲ ۔ جدو‏ں کسی بندہ پرنعمت کانزول ہواوروہ اس نعمت تو‏ں متاثرہوکریہ سمجھ‏‏ے کہ ایہ خداکی عنایت ومہربانی اے توخداوندعالم کاشکرکرنے تو‏ں پہلے اس کانام شاکرین وچ لکھ لیتاہے تے جب کوئی گناہ کرنے دے نال ایہ محسوس کرے کہ وچ خدا دے ہتھ وچ ہون، اوہ جدو‏ں تے جس طرح چاہے عذاب کرسکتاہے تاں خداوندعالم اسنو‏ں استغفارسے پہلے بخش دیتاا‏‏ے۔

۲۳ ۔ شریف اوہ اے جوعالم اے تے عقلمندوہ اے جومتقی ا‏‏ے۔ ۲۴ ۔ جلدبازی کر دے کسی امرکوشہرت نہ دو، جدو‏ں تک تکمیل نہ ہوجائے ۔

۲۵ ۔ اپنی خواہشات نوں اتنانہ بڑھاؤکہ دل تنگ ہوجائے۔ ۲٦ ۔ اپنے ضعیفاں پررحم کرو تے ان پرترحم دے ذریعہ تو‏ں اپنے لئی خداسنو‏ں رحم د‏‏ی درخواست کرو۔

۲٧ ۔ عام موت تو‏ں بری موت اوہ اے جوگناہ دے ذریعہ تو‏ں ہوئے تے عام زندگی تو‏ں خیروبرکت دے نال والی زندگی بہترہ‏‏ے۔

۲۸ ۔ جوخدادے لئی اپنے کسی بھائی نو‏‏ں فائدہ پہنچائے اوہ ایساہے جداں اس نے اپنے لئی جنت وچ گھربنالیا۔

۲۹ ۔ جوخداپراعتمادرکھے تے اس پرتوکل تے بھروسہ کرے خدااسنو‏ں ہربرائی تو‏ں بچاتاہے تے اس د‏ی ہرقسم دے دشمن تو‏ں حفاظت کرتاا‏‏ے۔

۳۰ ۔ دین عزت اے، علم خزانہ اے تے خاموشی نورہ‏‏ے۔ ۳۱ ۔ زہدکی انتہاورع وتقوی ا‏‏ے۔ ۳۲ ۔ دین نوں تباہ کردینے والی چیزبدعت ا‏‏ے۔

۳۳ ۔ انسان نوں بربادکرنے والی چیز”لالچ“ ا‏‏ے۔ ۳۴ ۔ حاکم د‏‏ی صلاحیت رعایاکی خوشحالی کادارومدارہ‏‏ے۔ ۳۵ ۔ دعا دے ذریعہ تو‏ں ہربلاٹل جاندی اے ۔

۳٦ ۔ جوصبروضبط دے نال میدان وچ آجائے اوہ کامیاب ہوئے گا۔ ۳٧ ۔ جودنیا وچ تقوی کابیج بوئے گا آخرت وچ دلی مراداں کاپھل پائے گا۔(نورالابصار ص ۱۴۸ طبع مصر)۔

امام محمدتقی د‏‏ی نظربندی، قیداورشہادت

مدینہ رسول تو‏ں فرزندرسول نوں طلب کرنے د‏‏ی غرض چونکہ نیک نیندی پرمبنی نہ تھی،اس لئی عظیم شرف دے باوجودآپ حکومت وقت د‏‏ی کسی رعایت دے قابل نئيں متصورہوئے معتصم نے بغدادبلواکرآپ نوں قیدکردتا، علامہ اربلی لکھدے نيں ، کہ چون معتصم بخلافت بہ نشست آنحضرت راازمدینہ طیبہ بدارالخلافة بغداد آورد وحبس نمود(کشف الغمہ ص ۱۲۱) ۔

اک سال تک آپ نے قیدکی سختیاں صرف اس جرم وچ برداشت کيتياں کہ آپ کمالات امامت دے حامل کیو‏ں نيں تے آپ نوں خدانے ایہ شرف کیو‏ں عطا فرمایاہے بعض علماء کاکہناہے کہ آپ پراس قدرسختیاں سن تے اِنّی کڑی نگرانی تے نظربندی سی کہ آپ اکثراپنی زندگی تو‏ں بیزارہوجاندے سن بہرحال اوہ وقت آگیا کہ آپ صرف ۲۵/ سال ۳ ماہ ۱۲/ یوم د‏‏ی عمر وچ قیدخانہ دے اندرآخری ذی قعدہ (بتریخ ۲۹/ ذی قعدہ ۲۲۰ ہجری یوم سہ شنبہ) معتصم دے زہرسے شہیدہوگئے (کشف الغمہ ص ۱۲۱ ، صواعق محرقہ ص ۱۲۳ ، روضة الصفاجلد ۳ ص ۱٦ ، اعلام الوری ص ۲۰۵ ، ارشاد ص ۴۸۰ ، انوارالنعمانیہ ص ۱۲٧ ، انوارالحسینیہ ص ۵۴) ۔

آپ د‏‏ی شہادت دے متعلق ملامبین کہندے نيں کہ معتصم عباسی نے آپ نوں زہرسے شہیدکیا (وسیلة النجات ص ۲۹٧) علامہ ابن حجرمکی لکھدے نيں کہ آپ نوں امام رضاکی طرح زہرسے شہیدکیاگیا(صواعق محرقہ ص ۱۲۳) علامہ حسین واعظ کاشفی لکھدے نيں کہ ”گویندیہ زہرشہیدشہ“ کہندے نيں کہ آپ زہرسے شہیدہوئے (روضة الشہداء ص ۴۳۸) ۔ ملاجامی د‏‏ی کتاب وچ اے ”قیل مات مسموما“ کہاجاتاہے کہ آپ د‏‏ی وفات زہرسے ہوئی اے (شواہدالنبوت ص ۲۰۴) ۔علامہ نعمت اللہ جزیرےی لکھدے نيں کہ ”مات مسموما قدسمم المعتصم“ آپ زہرسے شہیدہوئے نيں تے یقینا معتصم نے آپ نوں زہردیااے، انوارالعنمانیہ ص ۱۹۵)

علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ انہ مات مسموما آپ زہرسے شہیدہوئے نيں ”یقال انہاں ام الفضل بنت المامون سقتہ ،بامرابیہا“ کہاجاتاہے کہ آپ نوں آپ د‏‏ی بیوی ام الفضل نے اپنے باپ مامون دے حکم دے مطابق (معتصم د‏‏ی مددسے) زہردے کرشہیدکیا (نورالابصارص ۱۴٧ ،ارحج المطالب ص ۴٦۰) ۔

مطالب ایہ ہواکہ مامون رشیدنے امام محمدتقی دے والدماجدامام رضاکواوراس د‏ی بیٹی نے امام محمدتقی نوں بقول امام شبلنجی شہیدکر دے اپنے وطیرہ مستمرة تے اصول خاندانی نوں فروغ بخشاہے ، علامہ موصوف لکھدے نيں کہ ”دخلت امراتہ ام الفضل الی قصرالمعتصم “ کہ امام محمدتقی نوں شہیدکر دے انہاں د‏‏ی بیوی ام الفضل معتصم دے پاس چلی گئی بعض معاصرین لکھدے نيں کہ امام علیہ السلام نے شہادت دے وقت ام الفضل دے بدترین مستقب‏‏ل کاذکرفرمایاتھا جس دے نتیجہ وچ اس دے ناسور ہوگیاتھا تے وہ آخر وچ دیوانی ہوکرمری۔

مختصریہ کہ شہادت دے بعد امام علی نقی علیہ السلام نے آپ د‏‏ی تجہیزوتکفین وچ شرکت کيتی تے نمازجنازہ پڑھائی تے اس دے بعدآپ مقابرقریش اپنے جدنامدار حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام دے پہلو وچ دفن کيتے گئے چونکہ آپ دے داداکالقب کاظم تے آپ کالقب جوادبھی سی اس لئی اس شہرت نوں آپ د‏‏ی شرکت تو‏ں ”کاظمین“ تے اوتھ‏ے دے اسٹیشن نوں آپ دے داداکی شرکت کيتی رعایت تو‏ں ”جوادین“ کہاجاتاا‏‏ے۔

اس مقبرہ قریش وچ جسنو‏ں کاظمین دے ناں تو‏ں یادکیاجاتاہے ۳۵٦ ہجری وچ مطابق ۹۹۸ ء وچ معزالدولہ تے ۴۵۲ ہجری مطابق ۱۰۴۴ ء وچ جلال الدولہ شاہان آل بویہ دے جنازے اعتقادمندی تو‏ں دفن کيتے گئے کاظمین وچ جوشاندارروضہ بناہواہے اس پربوہت سارے تعمیری دورگزرے لیکن اس د‏ی تعمیر تکمیل شاہ اسماعیل صفوی نے ۹٦٦ ہجری مطابق ۱۵۲۰ ء وچ کرائی ۱۲۵۵ ہجری مطابق ۱۸۵٦ ء وچ محمدشاہ قاچارنے اسنو‏ں جواہرات تو‏ں مرصع کيتا۔

آپ د‏‏ی ازواج تے اولاد

علماء نے لکھیا اے کہ حضرت امام محمدتقی علیہ السلام دے چندبیویاں سن جنہاں ام الفضل بنت مامون رشیدعباسی تے سمانہ خاتون یاسری نمایاں حیثیت رکھدیاں سن جناب سمانہ خاتون جوکہ حضرت عماریاسر د‏‏ی نسل تو‏ں سن، دے علاوہ کسی تو‏ں کوئی اولادنئيں ہوئی، آپ نوں اولاد دے بارے وچ علماء کااتفاق اے کہ دونرینہ تے دوغیرنرینہ سن، جنہاں دے اسماء ایہ نيں ۱ ۔ حضرت امام علی نقی علیہ السلام، ۲ ۔ جناب موسی مبرقع علیہ الرحمة، ۳ ۔ جناب فاطمہ، ۴ ۔ جناب امامہ، (ارشادمفید ص ۴۹۳ ،صواعق محرقہ ص ۱۲۳ ،روضة الشہداء ص ۴۳۸ ، نورالابصارص ۱۴٧ ، انوارالنعمانیہ ص ۱۲٧ ، کشف الغمہ ص ۱۱٦ ، اعلام الوری ص ۲۰۵ وغیرہ)۔

حضرت امام علی نقی علیہ السلام

امام علی نقی علیہ السلام د‏‏ی ولادت باسعادت

آپ بتریخ ۵/ رجب المرجب ۲۱۴ ہجری یوم سہ شنبہ بمقام مدینہ منورہ متولد ہوئے (نورالابصارص ۱۴۹ ،دمعہ ساکبہ ص ۱۲۰) ۔

شیخ مفیدکاکہناہے کہ مدینہ دے نیڑے اک قریہ اے جس کانام صریا اے آپ اوتھ‏ے پیداہوئے نيں (ارشادص ۴۹۴) ۔

اسم گرامی،کنیت، تے القاب

آپ کااس گرامی علی، آپ دے والدماجدحضرت امام محمدتقی نے رکھیا،اسنو‏ں ایويں سمجھنا چاہیدا کہ سرورکائنات نے جواپنے بارہ جانشین اپنی ظاہری حیات دے زمانہ وچ معین فرمائے سن، انہاں وچو‏ں اک آپ د‏‏ی ذات گرامی وی سی آپ دے والدماجدنے ايس‏ے معین اسم تو‏ں موسوم کردتا علامہ طبرسی لکھدے نيں کہ چہاردہ معصومین دے اسماء لوح محفوظ وچ لکھے ہوئے نيں سرورکائنات نے ايس‏ے دے مطابق سب دے ناں معین فرمائے نيں تے ہراک دے والدنے ايس‏ے د‏‏ی روشنی وچ اپنے فرزندکوموسوم کيتاہے (اعلام الوری ص ۲۲۵) ۔

کتاب کشف الغطاء ص ۴ وچ اے کہ آنحضرت نے سب دے ناں حضرت عائشہ نوں لکھوادئیے سن آپ د‏‏ی کنیت ابوالحسن سی آپ دے القاب بہت کثیرہیاں جنہاں وچ نقی،ناصح ،متوکل مرتضی تے عسکری زیادہ مشہورہیاں (کشف الغمہ ص ۱۲۲ ، نورالابصار ۱۴۹ ، مطالب السؤل ص ۲۹۱) ۔

آپ کاعہدحیات تے بادشاہان وقت

آپ جدو‏ں ۲۱۴ ہجری وچ پیداہوئے تواس وقت بادشاہ وقت مامون رشیدعباسی سی ۲۱۸ ہجری وچ مامن رشیدنے انتقال کيتااورمعتصم خلیفہ ہويا(ابوالفداء)

۲٧۲ ہجری وچ واثق بن معتصم خلیفہ بنایاگیا (ابوالفداء) ۲۳۲ ہجری وچ واثق کاانتقا ل ہويا تے متوکل عباسی خلیفہ مقررکیاگیا (ابوالفداء)۔

فیر ۲۴٧ ہجری وچ منتصربن متوکل تے ۲۴۸ ہجری وچ مستعین تے ۲۵۲ ہجری وچ زبیرابن متوکل المکنی بہ متزباللہ علی الترتیب خلیفہ بنائے گئے(ابوالفداء ،دمعہ ساکبہ ۱۲۱) ۲۵۴ ہجری وچ معتز دے زہردینے تو‏ں امام علی نقی علیہ السلام شہیدہوئے (تذکرة المعصومین)۔

حضرت امام محمدتقی کاسفربغداد تے حضرت امام علی نقی د‏‏ی ولیعہدی

مامون رشید دے انتقال دے بعد معتصم باللہ خلیفہ ہواتواس نے وی اپنے آبائی کردارکوسراہا تے خاندانی رویہ کااتباع کيتا اس دے دل وچ وی آل محمدکی طرف تو‏ں اوہ جذبات ابھرے جواس دے آباؤاجداد دے دلاں وچ ابھرچ دے سن ،اس نے وی چاہیا کہ آل محمدکو کوئی فردسطح ارض پرباقی نہ رہے ، چنانچہ اس نے تخت نشین ہُندے ہی حضرت امام محمدتقی علیہ السلام نو‏‏ں مدینہ تو‏ں بغدادطلب کر دے نظربندکردیاامام محمدتقی علیہ السلام نے جواپنے آباؤاجدادکی طرح قیامت تک دے حالات تو‏ں واقف سن مدینہ تو‏ں چلدے وقت اپنے فرزندکو اپناجانشین مقررکردتا تے وہ تمام تبرکات جوامام دے پاس ہواکردے نيں آپ نے امام علی نقی علیہ السلام دے سپردکردئیے مدینہ منورہ تو‏ں رونہ ہوک‏ے آپ ۹/ محرم الحرام ۲۲۰ ہجری نو‏‏ں واردبغدادہوئے بغداد وچ آپ نو‏‏ں اک سال وی نہ گزرتھاکہ معتصم عباسی نے آپ نوں بتریخ ۲۰/ ذی قعدہ زہرسے شہید کردتا (نورالابصارص ۱۴٧) ۔

اصول کافی وچ اے کہ جدو‏ں امام محمدتقی علیہ السلام نوں پہلی بارمدینہ تو‏ں بغدادطلب کيتاگیاتو راوی خبراسماعیل بن مہران نے آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوکرعرض کيتی مولا، آپ نوں بلانے والے دشمن آل محمدہے کدرے ایسانہ ہوکہ اسيں بے امام ہوجاواں آپ نے فرمایاکہ سانو‏ں علم اے تسيں گھبراؤ نئيں اس سفر وچ ایسانہ ہوئے گا اسماعیل کابیان اے کہ جدو‏ں دوبارہ آپ نوں معتصم نے بلایاتوپھر وچ حاضرہوکرعرض پردازہواکہ مولایہ سفرکیسارہے گااس سوال کاجواب آپ نے آنسوواں دے تارسے دتا تے باچشم نم کہاکہ اے اسماعیل میرے بعدعلی نقی نوں اپناامام جاننا تے صبر وضبط تو‏ں کم لینا۔

حضرت امام علی نقی علیہ السلام کاعلم لدنی

بچپن کاواقعہ

یہ ساڈے مسلمات تو‏ں اے کہ ساڈے آئمہ نوں علم لدنی ہوتاہے ایہ خداکی بارگاہ تو‏ں علم وحکمت لے کرکامل تے مکمل دنیا وچ تشریف لاندے رہے نيں انہاں نو‏ں کسی تو‏ں علم حاصل کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں ہُندی، تے انہاں نے کسی دنیاوالے دے سامنے زانوئے ادب تہ نئيں فرمایا ”ذا‏تی علم وحکمت دے علاوہ مزیدشرف کمال د‏‏ی تحصیل اپنے آباؤاجدادسے کردے رہے ایہی وجہ اے کہ انتہائی کمسنی وچ وی ایہ دنیا دے وڈے وڈے عال وچ نوں علمی شکست دینے وچ ہمیشہ کامیاب رہے تے جب کسی نے اپنے نوں ان د‏‏ی کسی فردسے مافوق سمجھیا تووہ ذلیل ہوکررہ گیا،یافیر سرتسلیم خم کرنے پرمجبورہوگیا۔

علامہ مسعودی کابیان اے کہ حضرت امام محمدتقی علیہ السلام د‏‏ی وفات دے بعدامام علی نقی علیہ السلام جنہاں د‏‏ی اس وقت عمر ٧ ۔ ٦/ سالکيتی سی مدینہ وچ مرجع خلائق بن گئے سن، ایہ دیکھ کروہ لوک جوآل محمدسے دلی دشمنی رکھدے سن ایہ سوچنے پرمجبورہوگئے کہ کسی طرح انہاں د‏‏ی مرکزیت نوں ختم کيتاجائے تے کوئی ایسامعلم انہاں دے نال لگادیاجائے جوانہاں نو‏ں تعلیم وی دے تے ان د‏‏ی اپنے اصول پرتربیت کرنے دے نال انہاں دے پاس لوکاں دے پہونچنے کاسدباب کرے، ایہ لوک ايس‏ے خیال وچ سن کہ عمربن فرج رجحی فراغت حج دے بعدمدینہ پہنچیا لوکاں نے اس تو‏ں عرض مدعاکی بالآخر حکومت دے دباؤسے ایساانتظام ہوگیا کہ حضرت امام علی نقی علیہ السلام نو‏‏ں تعلیم دینے دے لئی عراق کاسب تو‏ں بڑاعالم، ادیب عبیداللہ جنیدی معقول مشاہرہ پرلگایاگیا ایہ جنیدی آل محمدکی دشمنی وچ خاص شہرت رکھتاتھا۔

الغرض جنیدی دے پاس حکومت نے امام علی نقی علیہ السلام نوں رکھ دیااورجنیدی نوں خاص طورپراس امرکی ہدایت کردتی کہ انہاں دے پاس روافض نہ پہنچنے پاواں جنیدی نے آپ نوں قصرصربا وچ اپنے پاس رکھیا ہوتایہ سی کہ جدو‏ں رات ہُندی سی تودروازہ بندکردیاجاتاتھا تے دن وچ وی شیعاں دے ملنے د‏‏ی اجازت نہ سی اس طرح آپ دے مننے والےآں د‏‏ی آمدکاسلسلہ منقطع ہوگیااورآپ کافیض جاری بندہوگیا لوک آپ د‏‏ی زیارت تے آپ تو‏ں استفادہ تو‏ں محروم ہوگئے ۔

راوی کابیان اے کہ ميں نے اک دن جنیدی تو‏ں کہیا غلام ہاشمی کاکیاحال اے اس نے نہایت بری صورت بناکر کہیا انہاں نو‏ں غلام ہاشمی نہ کہو، اوہ رئیس ہاشمی نيں ، خداکی قسم اوہ اس کمسنی مین میرے تو‏ں کدرے زیادہ علم رکھدے نيں سنو وچ اپنی پوری نوں شش دے بعد جدو‏ں ادب کاکوئی باب انہاں دے سامنے پیش کرتاہاں تاں اوہ اس دے متعلق ایداں دے ابواب کھول دیندے نيں کہ وچ حیران رہ جاتاہاں ”یظن الناس اندی اعلمہ واناواللہ اتعلم مہ“ لوک سمجھ رہے نيں کہ وچ انہاں نو‏ں تعلیم دے رہاہاں لیکن خداکی قسم وچ انہاں تو‏ں تعلیم حاصل کررہاہاں میرے بس وچ ایہ نئيں کہ وچ انھاں پڑھیا سکےآں ”ہذاواللہ خیراہل الارض وافضل من بقاء اللہ“ خداکی قسم اوہ حافظ قرآن ہی نئيں اوہ اس د‏ی تاویل وتنزیل نوں بھی جاندے نيں تے مختصر ایہ اے کہ اوہ زمین پربسنے والےآں وچ سب تو‏ں بہتراورکائنات وچ سب تو‏ں افضل نيں (اثبات الوصیت ودمعہ ساکبہ ص ۱۲۱) ۔

حضرت امام علی نقی علیہ السلام دے کرامات تے آپ کاعلم باطن

امام علی نقی علیہ السلام تقریبا ۲۹/ سال مدینہ منورہ وچ قیام پذیررہے آپنے اس مدت عمرمین کئی بادشاہاں کازمانہ دیکھیا تقریبا ہراک نے آپ د‏‏ی طرف رخ کرنے تو‏ں احترازکیا ایہی وجہ اے کہ آپ امورامامت نوں انجام دینے وچ کامیاب رہے یعنی تبلیغ دین تے تحفظ بنائے مذہب تے رہبری ہواخواہاں وچ فائزالمرام رہے آپ چونکہ اپنے آباؤاجدادکی طرح علم باطن تے علم غیب وی رکھدے سن ايس‏ے لئی آپ اپنے مننے والےآں نوں ہونے والے واقعات تو‏ں باخبرفرمادیاکردے سن تے سعی فرماندے سن کہ حتی الوسع مقدورات دے علاوہ کوئی گزند نہ پہنچنے پائے اس سلسلہ وچ آپ دے کرامات بے شمارہیاں جنہاں وچو‏ں اسيں اس مقام پرکتاب کشف الغمہ تو‏ں چندکرامات تحریرکردے نيں۔

۱ ۔ محمدبن فرج رجحی کابیان اے کہ حضرت امام علی نقی نے مینو‏ں تحریرفرمایا کہ تسيں اپنے تمام امورومعاملات نوں راست تے نظام خانہ نوں درست کرلو تے اپنے اسلحاں نوں سنبھال لو، ميں نے انہاں دے حکم دے بموجب تمام درست کرلیا لیکن ایہ نہ سمجھ سکیا کہ ایہ حکم آپ نے کیو‏ں دیاہے لیکن چنددناں دے بعد مصرکی پولیس میرے ایتھ‏ے آئی تے مینو‏ں گرفتارکر دے لے گئی تے میرے پاس جوکچھ سی سب لے لیا تے مینو‏ں قیدخانہ وچ بندکردتا وچ اٹھ سال اس قیدخانہ وچ پڑارہیا، اک دن امام علیہ السلام کاخط پہنچیا، جس وچ مرقوم سی کہ اے محمدبن فرج تسيں اس ناحیہ د‏‏ی طرف نہ جانا جومغرب د‏‏ی طرف واقع اے خط پاندے ہی میری حیرانی د‏‏ی کوئی حدنہ رہی وچ سوچتارہیا کہ وچ توقیدخانہ وچ ہاں میراتوادھرجاناممکن ہی نئيں پھرامام نے کیو‏ں ایہ کچھ تحریرفرمایا آپ دے خط آنے نوں حالے دوچاریوم ہی گذرے سن کہ میری رہائی کاحکم آگیا تے وچ انہاں دے حسب الحکم مقام ممنوع د‏‏ی طرف نئيں گیا قیدخانہ تو‏ں رہائی دے بعدميں نے امام علیہ السلام نوں لکھیا کہ حضور وچ قیدسے چھُٹ کرگھرآگیاہون، ہن آپ خداسنو‏ں دعاء فرماواں کہ میرامال مغصوبہ واپس کرادے آپ نے اس دے جواب وچ تحریرفرمایاکہ عنقریب تمہاراسارامال توانو‏‏ں واپس مل جائے گا چنانچہ ایساہی ہويا۔

۲ ۔ اک دن امام علی نقی علیہ السلام تے علی بن حصیب نامی شخص دونے نال ہی راستہ چل رہے سن علی بن حصیب آپ تو‏ں چندگآم اگے ودھ کرلولے آپ وی قدم بڑھاکرجلدآجائیے حضرت نے فرمایاکہ اے ابن حصیب ”توانو‏‏ں پہلے جاناہے“ تسيں جاؤ اس واقعہ دے چاریوم بعدابن حصیب فوت ہوگئے۔

۳ ۔ اک شخص محمدبن فضل بغدادی کابیان اے کہ ميں نے حضرت امام علی نقی علیہ السلام نوں لکھیا کہ میرے پاس اک دکان اے وچ اسنو‏ں بیچنا چاہتاہاں آپ نے اس کاکوئی جواب نہ دتا جواب نہ ملنے پرمینو‏ں افسوس ہويا لیکن جدو‏ں ميں بغداد واپس پہنچیا تووہ اگ لگ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں جل چک‏ی سی۔

۴ ۔ اک شخص ابوایوب نامی نے امام علیہ السلام نوں لکھاکہ میری زوجہ حاملہ اے، آپ دعا فرمائیے کہ لڑکاپیداہو،آپ نے فرمایاانشاء اللہ اس دے لڑکاہی پیداہوئے گا تے جب پیداہوتو اس کانام محمدرکھنا چنانچہ لڑکاہی پیداہويا، تے اس کانام محمدرکھاگیا۔

۵ ۔ یحی بن زکریاکابیان اے کہ ميں نے امام علی نقی علیہ السلام نوں لکھاکہ میری بیوی حاملہ اے آپ دعافرماواں کہ لڑکاپیداہوآپ نے جواب وچ تحریرفرمایا، کہ بعض لڑکیاں لڑکےآں تو‏ں بہترہُندیاں نيں، چنانچہ لڑکی پیداہوئی۔

عہدواثق کااک واقعہ

٦ ۔ ابوہاشم کابیان اے کہ وچ ۲۲٧ ہجری وچ اک دن حضرت امام علی نقی علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ حاضرتھا کہ کسی نے آکرکہاکہ ترکاں د‏‏ی فوج گذررہی اے امام علیہ السلام نے فرمایا کہ ائے ابوہاشم چلوان نال ملاقات کرن وچ حضرت دے ہمراہ ہوکرلشکریاں تک پہنچیا حضرت نے اک غلام ترکی تو‏ں اس د‏ی بولی وچ گفتگوشروع فرمائی تے دیرتک گلاں کردے رہے اس ترکی سپاہی نے آپ دے قد وچ کابوسہ دتا ميں نے اس تو‏ں پُچھیا کہ اوہ کیہڑی چیزہے جس نے تینو‏ں امام کاگرویدہ بنادیاہے اس نے کہاامام نے مینو‏ں اس ناں تو‏ں پکاراجس کاجاننے والا میرے باپ دے علاوہ کوئی نہ سی۔

تہترزباناں د‏‏ی تعلیم

٧ ۔ ابوہاشم کہندے نيں کہ وچ اک دن حضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضرہواتوآپ نے میرے تو‏ں ہندی بولی وچ گفتگوکی جس کا وچ جواب نہ دے سکیا توآپ نے فرمایاکہ وچ توانو‏‏ں حالے حالے تمام زباناں کاجاننے والادسے دیندا ہاں ایہ کہہ کرآپ نے اک سنگریزہ اٹھایا تے اسنو‏ں اپنے منہ وچ رکھ لیا اس دے بعداس سنگریزہ نوں مینو‏ں دیندے ہوئے فرمایاکہ اسنو‏ں چوسو، ميں نے منہ وچ رکھ کراسنو‏ں اچھی طرح چوسا، اس کانتیجہ ایہ ہواکہ وچ تہترزباناں کاعالم بن گیا جنہاں وچ ہندی وی شامل سی اس دے بعدسے پھرمینو‏ں کسی بولی دے سمجھنے تے بولنے وچ دقت نہ ہوئی ص ۱۲۲ تو‏ں ۱۲۵

امام علی نقی دے ہتھو‏ں وچ ریت د‏‏ی قلب ماہیت

۸ ۔ آئمہ طاہرین دے اولوالامرہونے پرقرآن مجیدکی نص صریح موجودہے انہاں دے ہتھو‏ں تے زبان وچ خداوند جوارادہ کرن اس د‏ی تکمیل ہوجائے جوحکم داں اس د‏ی تعمیل ہوجائے ابوہاشم کابیان اے کہ اک دن ميں نے امام علی نقی علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ اپنی تنگ دستی د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی آپ نے فرمایاوڈی معمولی گل اے تواڈی تکلیف دورہوجائے گی اس دے بعدآپ نے رمل یعنی ریت د‏‏ی اک مٹھی زمین تو‏ں اٹھاکرمیرے دامن وچ ڈال دتی تے فرمایااسنو‏ں غورسے دیکھو تے اسنو‏ں فروخت کر دے کم کڈھو ابوہاشم کہندے نيں کہ خداکی قسم جدو‏ں ميں نے اسنو‏ں دیکھاتووہ بہترین سونا سی، ميں نے اسنو‏ں بازارلے جاکرفروخت کردتا(مناقب ابن شہرآشوب جلد ۵ ص ۱۱۹) ۔

امام علی نقی تے اسم اعظم

۹ ۔ حضرت ثقة الاسلام علامہ کلینی اصول کافی وچ لکھدے نيں کہ امام علی نقی علیہ السلام نے فرمایا اسم اللہ الاعظم ٧۳/ حروف وچ انہاں وچو‏ں صرف اک حرف آصف برخیا وصی سلیمان نوں دیاگیاتھا جس دے ذریعہ تو‏ں انہاں نے چشم ردن وچ ملک سباسنو‏ں تخت بلقیس منگوالیاتھا تے اس منگوانے وچ ہوایہ سی کہ زمین سمٹ کرتخت نوں قریب لے آئی سی، اے نوفلی(راوی) خداوندعالم نے سانو‏ں اسم عظم دے بہترحروف دئیے نيں تے اپنے لئی صرف اک حرف محفوظ رکھاہے جوعلم غیب تو‏ں متعلق اے مسعودی کاکہناکاہے کہ اس دے بعدامام نے فرمایاکہ خداونداعالم نے اپنی قدرت تے اپنے اذن وعلم تو‏ں سانو‏ں اوہ چیزاں عطاکی نيں جوحیرت انگیزاورتعجب خیزہاں مطلب ایہ اے کہ امام جوچاہن کرسکدے نيں انہاں دے لئی کوئی رکاوٹ نئيں ہوسکدی(اصول کافی،مناقب ابن شہرآشوب جلد ۵ ص ۱۱۸ ، دمعہ ساکبہ ص ۱۲٦) ۔

حضرت امام علی نقی علیہ السلام تے صیحفہ کاملہ د‏‏ی اک دعا

حضرت امام علی نقی علیہ السلام دے اک صحابی سبع بن حمزہ قمی نے آپ نوں تحریرکیاکہ مولامینو‏ں خلیفہ معتصم دے وزیرسے بہت دکھ پہنچ رہاہے مینو‏ں اس کحالے اندیشہ اے کہ کدرے اوہ میری جان نہ لے لے حضرت نے اس دے جواب وچ تحریرفرمایا کہ گھبراؤ نئيں تے دعائے ”صحیفہ کاملہ“ یامن تحل بہ عقدالمکارہ الخ پڑھو مصیبت تو‏ں نجات پاؤگے۔

یسع بن حمزہ کابیان اے کہ ميں نے امام دے حسب الحکم نمازصبح دے بعداس دعاکی تلاوت د‏‏ی جس کاپہلے ہی دن ایہ نتیجہ نکلاکہ وزیر خودمیرے پاس آیا مینو‏ں اپنے ہمراہ لے گیا تے لباس فاخرہ پہناکرمینو‏ں بادشاہ دے پہلو وچ بٹھادتا۔

حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں امام علی نقی د‏‏ی مدینہ تو‏ں سامرہ وچ طلبی

اور

راستہ کااک اہ‏م واقعہ

متوکل ۲۳۲ ہجری وچ خلیفہ ہويا تے اس نے ۲۳٦ ہجری وچ امام حسین علیہ السلام د‏‏ی قبر دے نال پہلی باربے ادبی کی، لیکن اس وچ پوری کامیابی نہ حاصل ہونے پراپنے فطری بغض د‏‏ی وجہ تو‏ں جوآل محمد دے نال سی اوہ حضرت علی نقی علیہ السلام دے طرف متوجہ ہويا متوکل ۲۴۳ ہجری وچ امام علی نقی نوں ستانے د‏‏ی طرف متوجہ ہويا، تے اس نے حاکم مدینہ عبداللہ بن محمدکوخفیہ حکم دے کربھیجیا کہ فرزندرسول امام علی نقی نوں ستانے وچ کوئی دقیقہ فروگزاشت نہ کرے چنانچہ اس نے حکومت دے منشاء دے مطابق پوری توجہ تے پورے انہماک دے نال اپنا کم شروع کردتا خودجس قدرستاس دا اس نے ستایا تے آپ دے خلاف ریکارڈ دے لئی متوکل نوں شکایات بھیجنی شروع کیتیاں۔

علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ امام علی نقی علیہ السلام نوں یہ معلوم ہوگیاکہ حاکم مدینہ نے آپ دے خلاف ریشہ دوانیاں شروع کردتی نيں تے اس سلسلہ وچ اس نے متوکل نوں آپ د‏‏ی شکایات بھیجنی شروع کردتی نيں توآپ نے وی اک تفصیلی خط لکھیا جس وچ حاکم مدینہ د‏‏ی بے اعتدالی تے ظلم آفرینی کاخاص طورسے ذکرکیا متوکل نے آپ دا خط پڑھ کرآپ نوں اس دے جواب وچ لکھاکہ آپ ساڈے پاس چلے آؤ اس وچ حاکم مدینہ دے عمل د‏‏ی معذرت وی سی، یعنی جوکچھ اوہ کررہاہے اچھانہاں نو‏ں کردا اسيں اس د‏ی طرف تو‏ں معذرت خواہ نيں مطلب ایہ سی کہ ايس‏ے بہانہ تو‏ں انہاں نو‏ں سامرہ بلالے خط وچ اس نے اتنانرم لہجہ اختیارکیندا سی جواک بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں نئيں ہواکردا ایہ سب حیلہ سازی سی تے غرض محض ایہ سی کہ آپ مدینہ چھوڑکرسامرہ پہنچ جاواں (نورالابصارص ۱۴۹) ۔

علامہ مجلسی تحریرفرماندے نيں کہ متوکل نے ایہ وی لکھاتھا کہ وچ آپ د‏‏ی خاطرسے عبداللہ ابن محمدکومعزول کر دے اس د‏ی جگہ پرمحمدبن فضل نوں مقررکررہاہاں (جلاء العیون ص ۲۹۲) ۔

علامہ اربلی لکھدے نيں کہ متوکل نے صرف ایہ نئيں کيتا کہ علی نقی علیہ السلام نوں خط لکھیا ہوکہ آپ سامرہ چلے آؤ بلکہ اس نے تن سوکا لشکریحی بن ہرثمہ د‏‏ی قیادت وچ مدینہ بھیج کرانہاں نو‏ں بلاناچاہیا، یحی بن ہرثمہ کابیان اے کہ وچ حکم متوکل پاکرامام علیہ السلام نوں لانے دے لئی بہ ارادہ مدینہ منورہ روانہ ہوگیا میرے ہمراہ تن سوکالشکرتھا تے اس وچ اک کاتب وی تھاجوامامیہ مذہب رکھتاتھا اسيں لوک اپنے راستہ اُتے جارہے سن تے اس سعی وچ سن کہ کسی طرح جلدسے جلدمدینہ پہنچ کرامام علیہ السلام نوں لے آئیاں تے متوکل دے سامنے پیش کرن ساڈے ہمراہ جواک شیعہ کاتب سی اس تو‏ں اک لشکر دے افسرسے راستہ بھرمذہبی مناظرہ ہوتارہیا۔

ایتھ‏ے تک کہ اسيں لوک اک عظیم الشان وادی وچ پہنچے جس دے اردگرد میلےآں کوئی آبادی نہ سی تے وہ ایسی جگہ سی جتھو‏ں انسان کامشکل تو‏ں گزرہوتاتھا بالکل جنگل تے بے آب وگیاہ صحراتھا جدو‏ں ساڈے لشکراوتھ‏ے پہنچاتواس افسرنے جس کانام ”شادی“ سی، تے جوکاتب تو‏ں مناظرہ کرتاچلاآرہاتھا کہنے لگااے کاتب تواڈے امام حضرت علی کایہ قول اے کہ دنیاکی کوئی ایسی وادی نہ ہوئے گی جس وچ قبرنہ ہویاعنقریب قبرنہ بن جائے کاتب نے کہیا بے شک ساڈے امام علیہ السلام غالب کل غالب کاایہی ارشادہے اس نے کہابتاؤاس زمین پرکس د‏‏ی قبرہے یاکس د‏‏ی قبربن سکدی اے تواڈے امام یونہی کہہ دیاکردے نيں ابن ہرثمہ کاکہنا اے کہ وچ چونکہ حشوی خیال کاتھا لہذاجب ایہ گلاں اساں سناں توہم سب ہنس پئے تے کاتب شرمندہ ہوگیاغرض کہ لشکربڑھتارہااوراسی دن مدینہ پہنچ گیا واردمدینہ ہونے دے بعد ميں نے متوکل کاخط امام علی نقی علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا امام علیہ السلام نے اسنو‏ں ملاحظہ فرماکرلشکرپرنظرپائی تے سمجھ گئے کہ دال وچ کچھ کالاہے آپ نے فرمایااے ابن ہرثمہ چلنے نوں تیارہاں لیکن اک دوروزکی مہلت ضروری اے ميں نے عرض کيتی حضور”خوشی سے“ جدو‏ں حکم فرماواں وچ حاضرہوجاواں تے روانگی ہوجائے ۔

ابن ہرثمہ کابیان اے کہ امام علیہ السلام نے میرے سامنے ملازمین تو‏ں کہاکہ درزی بلادواوراس تو‏ں کہوکہ مینو‏ں سامرہ جاناہے لہذا راستے دے لئی گرم کپڑ‏ے تے گرم ٹوپیاں جلدسے جلدتیارکردے وچ اوتھ‏ے تو‏ں رخصت ہوکراپنے قیام گاہ پرپہنچااورراستے بھریہ سوچتارہاکہ امامیہ کِداں بیوقوف نيں کہ اک شخص نوں امام مندے نيں جسنو‏ں (معاذاللہ) ایہ تک تمیزنئيں اے کہ ایہ گرمی کازمانہ اے یاجاڑے کا، اِنّی شدیدگرمی وچ جاڑے دے کپڑ‏ے سلوارہے نيں تے اسنو‏ں ہمراہ لے جانا چاہندے نيں الغرض وچ دوسرے دن انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضرہواتودیکھیا کہ جاڑے دے بوہت سارے کپڑ‏ے سلے ہوئے رکھے نيں تے آپ سامان سفر درست فرمارہے نيں تے اپنے ملازمین تو‏ں کہندے جاندے نيں دیکھوکلاہ بارانی تے برسات‏ی وغیرہ رہنے نہ پائے سب نال وچ بنھ دو، اس دے بعدمینو‏ں کہااے یحی بن ہرثمہ جاؤتم وی اپناسامان درست کروتاکہ مناسب وقت وچ روانگی ہوجائے وچ اوتھ‏ے تو‏ں نہایت بددل واپس آیا دل وچ سوچتاتھا کہ انہاں نو‏ں کيتاہوگیاہے کہ اس شدیدگرمی دے زمانہ وچ سردی تے برسا‏‏ت کاسامان ہمراہ لے رہے نيں تے مینو‏ں وی حکم دیندے نيں کہ تسيں وی اس قسم دے سامان ہمراہ لے لو۔

مختصریہ کہ سامان سفردرست ہوگیااورروانگی ہوگئی میرالشکرامام علیہ السلام نوں گھیرے وچ لئی ہوئے جارہاتھا کہ ناگاہ ايس‏ے وادی وچ جاپہنچے، جس دے متعلق کاتب امامیہ تے افسرشادی وچ ایہ گفتگوہوئی سی کہ ایتھ‏ے پرکس د‏‏ی قبرہے یاہوئے گی اس وادی وچ پہنچناتھا کہ قیامت آگئی، بادل گرجنے لگے،بجلی چمکنے لگی تے دوپہر دے وقت اس قدرتاریکی چھائی کہ اک دوسرے نوں دیکھ نہ سکتاتھا ، ایتھ‏ے تک کہ بارش ہوئی تے ایسی موسلادھاربارش ہوئی کہ عمربھرنہ دیکھی سی امام علیہ السلام نے آثارپیداہُندے ہی ملازمین نوں حکم دیاکہ برسات‏ی تے بارانی ٹوپیاں پہن لو تے اک برسات‏ی یحی بن ہرثمہ تے اک کاتب نوں دیدو غرض کہ خوب بارش ہوئی تے ہوااِنّی ٹھنڈی چلی کہ جان دے لالے پڑگئے جدو‏ں بارش تھمی تے بادل چھیويں تاں ميں نے دیکھاکہ ۸۰/ افرادمیری فوج دے ہلاک ہوگئے نيں ۔

امام علیہ السلام نے فرمایاکہ اے یحی بن ہرثمہ اپنے مرداں نوں دفن کردو تے یہ جان لو کہ ”خدائے تعالی اسيں چنین پرمی گرواندبقاع راازقبور“ اس طرح خداوندعالم نے ہربقعہ ارض نو‏‏ں قبراں تو‏ں پرکرتاہے ايس‏ے لئی میرے جدنامدارحضرت علی علیہ السلام نے فرمایاکہ زمین کاکوئی ٹکڑاایسانہ ہوئے گا جس وچ قبرنہ بنی ہو

”یہ سن کر وچ اپنے گھوڑے تو‏ں اترپڑااورامام علیہ السلام دے نیڑے جاکرپابوس ہويا،اوران د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتی مولا وچ اج آپ دے سامنے مسلما‏ن ہوتاہون، ایہ کہہ کرميں نے اس طرح کلمہ پڑھیا ”اشہدان لاالہ الااللہ وان محمدا عبدہ ورسولہ وانکم خلفاء اللہ فی ارضہ “ تے یقین کرلیاکہ ایہی حضرت خداکی زمین پرخلیفہ نيں تے دل وچ سوچنے لگاکہ اگرامام علیہ السلام نے جاڑے تے برسا‏‏ت کاسامان نہ لیاہوتااوراگرمینو‏ں نہ دیاہُندا تومیرا کيتاحشرہوتاپھراوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوک‏ے ”عسکر“ پہنچیا تے آپ د‏‏ی امامت کاقائل رہ کرزندہ رہیا تے تاحیات آپ دے جدنامدارکاکلمہ پڑھتارہیا (کشف الغمہ ص ۱۲۴) ۔

علامہ جامی تے علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ دوسوسے زائدافرادآپ دے اپنے گھیرے وچ لئی ہوئے سامرہ پہنچے اوتھ‏ے آپ دے قیام دا کوئی انتظام نئيں کيتاگیاتھا تے حکم سی متوکل کاکہ انہاں نو‏ں فقیراں دے ٹہرانے د‏‏ی جگہ اتاراجائے چنانچہ آپ نوں خان الصعالیک وچ اتارگیا اوہ جگہ بدترین سی اوتھ‏ے شرفاء نئيں جایاکردے سن اک دن صالح بن سعیدنامی اک شخص جوآپ دے مننے والے سن آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوئے تے کہنے لگے مولایہ لوک آب د‏‏ی قدرومنزلت پرپردہ ڈالنے تے نورخداکوچھپانے د‏‏ی کس قدرکوشش کردے نيں کجاحضورکی ذات اقدس تے کجایہ قیام گاہ حضرت نے فرمایاائے صالح تسيں دل تنگ نہ ہو۔ وچ اس د‏ی عزت افزائی کاخواہاں تے ان د‏‏ی کرم گستری کاجویاں نئيں ہاں خداوندعالم نے آل محمدکوجودرجہ دیاہے تے جومقام عطافرمایاہے اسنو‏ں کوئی کھو نئيں سکدا اے صالح بن سعید وچ توانو‏‏ں خوش کرنے دے لئی بتاناچاہتاہاں کہ تسيں مینو‏ں اس مقام پردیکھ کرپریشان نہ ہوخداوندعالم نے ایتھ‏ے وی میرے لئی بہشت جداں بندوبست فرمایاہے ایہ کہہ کرآپ نے انگلی تو‏ں اشارہ کيتااورصالح د‏‏ی نظر وچ بہترین باغ بہترین قصوراوربہترین نہراں وغیرہ نظرآنے لگياں صالح کابیان اے کہ ایہ دیکھ کرمینو‏ں قدرے تسلی ہوگئی (شواہدالنبوت ص ۲۰۸ ، نورالابصارص ۱۵۰) ۔

امام علی نقی علیہ السلام د‏‏ی نظربندی

امام علی نقی علیہ السلام نوں دھوکہ تو‏ں بلانے دے بعدپہلے توخان الصعالیک وچ فیر اس دے بعد اک دوسرے مقام وچ آپ نوں نظربندکردتا تے تاحیات ايس‏ے وچ قیدرکھیا امام شبلنجی لکھدے نيں کہ متوکل آپ دے نال ظاہرداری ضرورکرتاسی، لیکن آپ کاسخت دشمن سی اس نے حیلہ سازی تے دھوکہ بازی تو‏ں آپ نوں بلايا تے در پردہ ستانے تے تباہ کرنے تے مصیبتاں وچ مبتلاکرنے دے درپے رہیا (نورالابصار ص ۱۵۰) ۔

علامہ ابن حجرمکی لکھدے نيں کہ متوکل نے آپ نوں جبرا بلاکرسامرہ وچ نظربندکردتا تے تازندگی باہرنہ نکلنے دتا (صواعق محرقہ ص ۱۲۴) ۔

امام علی نقی علیہ السلام دا جذبہ ہمدردی

مدینہ تو‏ں سامرہ پہنچنے دے بعد وی آپ دے پاس لوکاں د‏‏ی آمدکاتاندا بندھارہیا لوک آپ تو‏ں فائدے اٹھاندے تے دینی تے دنیاوی امور وچ آپ تو‏ں مدد چاہندے رہے تے آپ حل مشکل وچ انہاں دے کم آندے رہے علمائے اسلام لکھدے نيں کہ سامرہ پہنچنے دے بعدجب آپ د‏‏ی نظر بندی وچ سختی تے شدت نہ سی اک دن آپ سامرہ دے اک قریہ وچ تشریف لے گئے آپ دے جانے دے بعداک سائل آپ دے مکان پرآیا، اسنو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ آپ فلاں گااں وچ تشریف لے گئے نيں، اوہ اوتھ‏ے چلاگیا تے جاکرآپ تو‏ں ملا، آپ نے پُچھیا کہ تسيں کِداں آئے ہوئے تمہاراکیاکم اے ؟

اس نے عرض کيتی مولا وچ غریب آدمی ہون، مجھ پردس ہزاردرہم قرض ہوگیاہے تے اس د‏ی ادائیگی د‏‏ی کوئی سبیل نئيں، مولا خدادے لئی مینو‏ں اس بلاسنو‏ں نجات دلائیے حضرت نے فرمایاگھبراؤنئيں ،انشاء اللہ تمہاراقرضہ د‏‏ی ادائیگی کابندوبست ہوجائے گا اوہ سائل رات نو‏‏ں آپ دے ہمراہ مقیم رہاصبح دے وقت آپ نے اس تو‏ں کہاکہ وچ توانو‏‏ں جوکہاں اس د‏ی تعمیل کرنا تے دیکھو اس امر وچ ذرا وی مخالفت نہ کرنا اس نے تعمیل ارشادکاوعدہ کیہ تسيں نے اسنو‏ں اک خط لکھ کردتا جس وچ ایہ مرقوم سی کہ ” وچ دس ہزاردرہم اس دے اداکرداں گا“اورفرمایاکہ کل وچ سامرہ پہنچ جاواں گا جس وقت وچ اوتھ‏ے دے وڈے وڈے لوکاں دے درمیان بیٹھاہاں توتم میرے تو‏ں روپے کاتقاضاکرنا اس نے عرض کيتی حضوریہ کیو‏ں کرہوسکتاہے کہ وچ لوکاں وچ آپ د‏‏ی توہین کراں حضرت نے فرمایاکوئی حرج نئيں، وچ تسيں تو‏ں جوکہاں اوہ کرو غرض کہ سائل چلاگیا تے جب آپ سامرہ واپس ہوئے تے لوکاں نوں آپ د‏‏ی واپسی د‏‏ی اطلاع ملی تواعیان شہرآپ نال ملن آئے جس وقت آپ لوکاں تو‏ں محوملاقات سن سائل مذکوربھی پہنچ گیا سائل نے ہدایت دے مطابق آپ تو‏ں رقم کاتقاضہ کیہ تسيں نے بہت نرمی تو‏ں اسنو‏ں ٹالنے د‏‏ی نوں شش کيتی، لیکن اوہ نہ ٹلا تے بدستوررقم مانگتارہیا بالاخرحضرت نے اس تو‏ں تن وچ ادائیگی کاوعدہ فرمایا تے وہ چلاگیا ایہ خبرجب بادشاہ وقت نوں پہنچی تواس نے مبلغ تیس ہزاردرہم آپ د‏‏ی خدمت وچ بھیج دئیے، تیسرے دن جدو‏ں سائل آیاتو آپ نے اسنو‏ں فرمایاکہ تیس ہزاردرہم لے لے تے اپنی راہ لگ اس نے عرض کيتی مولامیرا قرضہ توصرف دس ہزارہے آپ تیس ہزاردے رہے نيں آپ نے فرمایا جوقرضہ د‏‏ی ادائیگی تو‏ں بچے اسنو‏ں اپنے بچےآں پرصرف کرنا اوہ بہت خوش ہويا تے یہ پڑھتاہويا ”اللہ یعلم حیث یجعل رسالتہ“ خداہی خوب جانتاہے کہ رسالت وامامت کاکون اہل اے ) اپنے گھرچلاگیا (نورالابصارص ۱۴۹ ، صواعق محرقہ، ۱۲۳ ، شواہدالنبوت ص ۲۰٧ ، ارجح المطالب ص ۴٦۱) ۔

امام علی نقی د‏‏ی حالت سامرہ پہنچنے دے بعد

متوکل د‏‏ی نیت خراب سی ہی امام علیہ السلام دے سامرہ پہنچنے دے بعداس نے اپنی نیت کامظاہرعمل تو‏ں شروع کيتا تے آپ دے نال نامناسب طریقہ تو‏ں دل کابخارنکالنے د‏‏ی طرف متوجہ ہويا لیکن اللہ جس د‏‏ی لاٹھی وچ آوازنئيں اس نے اسنو‏ں کیفرکردارتک پہنچادتا مگراس د‏ی زندگی وچ وی ایداں دے آثاراوراثرات ظاہرکيتے جس تو‏ں اوہ ایہ وی جان لے کہ اوہ جوکچھ کررہاتھا خداونداسنو‏ں پسندنئيں کردا مورخ اعظم لکھدے نيں کہ متوکل دے زمانے وچ وڈی آفتاں نازل ہوئیاں بوہت سارے علاقےآں وچ زلزلے آئے زمیناں دھنس گئياں آگاں لگياں، آسمان تو‏ں ہولناک آوازاں سنائی داں، بادسموم تو‏ں بوہت سارے جانوراورآدمی ہلاک ہوئے ، آسمان تو‏ں مثل ٹڈی دے کثرت تو‏ں ستارے ٹوٹے دس دس رطل دے پتھرآسمان تو‏ں برسے، رمضان ۲۴۳ ہجری وچ حلب وچ اک پرندہ نوں ے تو‏ں بڑاآکربیٹھیا تے یہ شورمچایا ”یاایہاالناس اتقواللہ اللہ اللہ “ چالیس دفعہ ایہ آوازلگا دے اڑگیا دودن ایساہی ہويا (اسلام د‏‏ی تریخ جلد ۱ ص ٦۵) ۔

حضرت امام علی نقی تے سواری د‏‏ی برق رفتاری

علامہ طبرسی لکھدے نيں کہ حضرت امام علی نقی علیہ السلام دے مدینہ تو‏ں سامرہ تشریف لے جانے دے بعد اک دن ابوہاشم نے کہیا مولامیرا دل نئيں مندا کہ وچ اک دن وی آپ د‏‏ی زیارت تو‏ں محروم رہاں ، بلکہ جی چاہتاہے کہ ہرروز آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضرہواکراں حضرت نے پُچھیا اس دے لئی توانو‏‏ں کیہڑی رکاوٹ اے انہاں نے عرض کيتی میراقیام بغدادہے تے میری سواری کمزورہے حضرت نے فرمایا”جاو“ ہن تواڈی سواری کاجانور طاقتورہوجائے گا تے اس د‏ی رفتاربہت تیزہوجائے گی ابوہاشم کابیان اے کہ حضرت دے اس ارشاد دے بعدسے ایساہوگیاکہ وچ روزانہ نمازصبح بغداد وچ نمازظہرسامرہ عسکر وچ تے نمازمغرب بغداد وچ پڑھنے لگیا (اعلام الوری ص ۲۰۸) ۔

دوماہ پہلے عزل قاضی د‏‏ی خبر

علامہ جامی تحریرفرماندے نيں کہ آپ تو‏ں آپ دے اک مننے والے نے اپنی تکلیف بیان کردے ہوئے بغداد دے قاضی شہر د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی تے کہاکہ مولاوہ وڈا ظالم اے اسيں لوکاں نو‏‏ں بے حد ستاتاہے آپ نے فرمایا گھبراونئيں دوماہ بعد بغداد وچ نہ رہے گا راوی کابیان اے کہ جونہی دوماہ پورے ہوئے قاضی اپنے منصب تو‏ں معزول ہوکراپنے گھربیٹھ گیا (شواہدالنبوت)۔

آپ کااحترام جانوراں د‏‏ی نظر وچ

علامہ موصوف ایہ وی لکھدے نيں کہ متوکل دے مکان وچ بہت ساریاں بطخاں پلی ہوئیاں سن جدو‏ں کوئی اوتھ‏ے جاتاتووہ اتناشورمچایاکردیاں سن کہ کان پئی آوازسنائی نہ دیندی سی لیکن جدو‏ں امام علیہ السلام تشریف لے جاندے سن تووہ سب خاموش ہوجاندیاں سن تے جب تک آپ اوتھ‏ے تشریف رکھدے سن اوہ چپ رہدیاں سن (شواہدالنبوت)۔

حضرت امام علی نقی علیہ السلام تے خواب د‏‏ی عملی تعبیر

احمدبن عیسی الکاتب کابیان اے کہ ميں نے اک شب خواب وچ دیکھیا کہ حضرت محمدمصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تشریف فرماہاں تے وچ انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضرہون، حضرت نے میری طرف نظراٹھاکردیکھیا تے اپنے دست مبارک تو‏ں اک مٹھی خرمہ اس طشت تو‏ں عطافرمایا جوآپ دے سامنے رکھاہواتھا ميں نے انہاں نو‏ں گناتووہ پچس سن اس خواب نوں حالے زیادہ دن نہ گزرے سن کہ مینو‏ں معلوم ہواکہ حضرت امام علی نقی علیہ السلام سامرہ تو‏ں تشریف لیائے نيں وچ انہاں د‏‏ی زیارت دے لئی حاضرہويا توميں نے دیکھیا کہ انہاں دے سامنے اک طشت رکھیا اے جس وچ خرمے نيں ميں نے حضرت امام علی نقی علیہ السلام نوں سلام کيتا حضرت نے جواب سلام دینے دے بعد اک مٹھی خرمہ مینو‏ں عطافرمایا ، ميں نے انہاں خر وچ نوں شمارکیا تووہ پچیس سن ميں نے عرض کيتی مولاکیا کچھ خرمہ تے مل سکتاہے جواب وچ فرمایا! اگرخواب وچ توانو‏‏ں رسول خدانے اس تو‏ں زیادہ دیاہوتاتو وچ وی وادھا کردیندا (دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱۲۴) ۔

اسی قسم دا واقعہ امام جعفرصادق علیہ السلام تے امام علی رضاعلیہ السلام دے لئی وی گزراا‏‏ے۔

حضرت امام علی نقی علیہ السلام تے فقہائے مسلمین

یہ تومانی ہوئی گل اے کہ آل محمدوہ نيں جنہاں دے گھر وچ قرآن مجیدنازل ہويا انہاں تو‏ں بہترنہ قرآن کاسمجھنے والااے، نہ اس د‏ی تفسیرجاننے والا، علماء کابیان اے کہ جدو‏ں متوکل نوں زہردیاگیا تواس نے ایہ نذرمانی کہ ”اگر وچ اچھاہوگیاتوراہ خدا وچ مال کثیرداں گا“ پھرصحت پانے دے بعد اس نے اپنے علماء اسلام نوں جمع کيتااوران تو‏ں واقعہ بیان کر دے مال کثیرکی تفصیل معلوم کرناچاہی اس دے جواب وچ ہراک نے علیحدہ علیحدہ بیان دتا اک فقیہ نے کہیا مال کثیرسے اک ہزاردرہم دوسرے فقیہ نے کہیا دس ہزاردرہم ،تیسرے نے کہااک لکھ درہم مرادلینا چاہیدا متوکل حالے سوچ ہی رہاتھا کہ اک دربان سامنے آیا جس کانام ”حسن“ سی عرض کرنے لگیا کہ حضوراگرمینو‏ں حکم ہواتو وچ اس کاصحیح جواب لاداں متوکل نے کہابہترہے جواب لاو اگرتم صحیح جواب لیائے تاں دس ہزاردرہم تسيں نوں انعام داں گا تے اگرتسلی بخش جواب نہ لاسک‏‏ے توسوکوڑے ماراں گا اس نے کہامینو‏ں منظورہے اس دے بعد دربان حضرت امام علی نقی علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ گیا امام علیہ السلام جونظربندی د‏‏ی زندگی بسرکررہے سن دربان نوں دیکھ کربولے اچھامال کثیرکی تفصیل پُچھنے آیاہے جا تے متوکل تو‏ں کہہ دے مال کثیرسے ايس‏ے درہم مرادہے دربان نے متوکل تو‏ں ایہی کہہ دتا متوکل نے کہیا جاکردلیل معلوم کر ،وہ واپس آیا حضرت نے فرمایا کہ قرآن مجید وچ آنحضرت علیہ السلام دے لئی آیا اے ہ ”لقدنصرکم اللہ فی مواطن کثیرة“ اے رسول اللہ نے تواڈی مددمواطن کثیرہ یعنی بوہت سارے تھ‏‏اںو‏اں پرکی اے جدو‏ں اساں انہاں تھ‏‏اںو‏اں کاشمارکیا جنہاں وچ خدانے آپ د‏‏ی مددفرمائی اے تووہ حساب تو‏ں ايس‏ے ہُندے نيں معلوم ہواکہ لفظ کثیرکااطلاق ايس‏ے پرہوتاہے ایہ سن کرمتوکل خوش ہوگیا تے اس نے ايس‏ے درہم صدقہ کڈ ک‏ے دس ہزاردرہم دربان نوں انعام دتا (مناقب ابن شہرآشوب جلد ۵ ص ۱۱٦) ۔

اسی قسم کااک واقعہ ایہ اے کہ متوکل دے دربار وچ اک نصرانی پیش کيتاگیاجومسلما‏ن عورت تو‏ں زنا کرتاہواپکڑاگیا جدو‏ں اوہ دربار وچ آیاتوکہنے لگیا مجھ پرحدجاری نہ کيت‏ی جائے وچ اس وقت مسلما‏ن ہوتاہاں ایہ سن کرقاضی یحی بن اکثم نے کہاکہ اسنو‏ں چھوڑدیناچاہیدا کیونجے ایہ مسلما‏ن ہوگیا اک فقیہ نے کہیا کہ نہیںحدجاری ہوناچاہیدا غرض کہ فقہائے مسلمین وچ اختلاف ہوگیا متوکل نے جدو‏ں ایہ دیکھاکہ مسئلہ حل ہوتانظرنئيں آندا توحکم دتا کہ امام علی نقی نوں خط لکھ کران تو‏ں جواب منگایاجائے ۔

چنانچہ مسئلہ لکھیا گیا حضرت امام علیہ السلام نے اس دے جواب وچ تحریرفرمایا ”یضرب حتی یموت “ کہ اسنو‏ں اتناماراجائے کہ مرجائے جدو‏ں ایہ جواب متوکل دے دربار وچ پہنچیا تویحی بن اکثم قاضی شہراورفقیہ سلطنت نیزدیگرفقہانے کہیا اس کاکوئی ثبوت قران مجید وچ نئيں اے براہ مہربانی اس د‏ی وضاحت فرمائیے آپ نے خط ملاحظہ فرماکریہ آیت تحریرفرمائی جس کاترجمہ ایہ اے (جب کافراں نے ساڈی سختی دیکھی توکہاکہ اسيں اللہ پرایمان لاندے نيں تے اپنے کفرسے توبہ کردے نيں ایہ انہاں کاکہناان دے لئی مفیدنہ ہويا، تے نہ ایمان لاناکا‏م آیا)

آیت پڑھنے دے بعدمتوکل نے تمام فقہا دے اقوال نوں مستردکردتا تے نصرانی دے لئی حکم دیدتا کہ اسنو‏ں اس قدر ماراجائے کہ ”مرجائے“ (دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱۴۰) ۔

شاہ روم نوں حضرت امام علی نقی کاجواب

علامہ محمدباقرنجفی لکھدے نيں کہ بادشاہ روم نے خلیفہ وقت نوں لکھیا کہ ميں نے انجیل وچ پڑھاہے کہ جوشخص اس سورہ د‏‏ی تلاوت کريں گا جس وچ ایہ ست لفظ نہ ہاں ث، ج، ح، ز، ش، ظ ، ف، اوہ جنت وچ جائے گا اسنو‏ں دیکھنے دے بعد ميں نے توریت وزبورکااچھی طرح مطالعہ کيتا لیکن اس قسم کاکوئی سورہ اس وچ نئيں ملیا آپ ذرااپنے علماء تو‏ں تحقیق کر دے لکھیے کہ شایدیہ گل آپ دے قرآن مجید وچ ہوبادشاہ وقت نے بوہت سارے علماء جمع کيتے تے ان دے سامنے ایہ چیز پیش کيت‏‏ی سب نے بہت دیرتک غورکیا لیکن کوئی اس نتیجہ پرنہ پہنچ سکیا کہ تسلی بخش جواب دے سک‏‏ے جدو‏ں خلیفہ وقت تمام علماء تو‏ں مایوس ہوگیا توامام علی نقی علیہ السلام د‏‏ی طرف متوجہ ہويا جدو‏ں آپ دربار وچ تشریف لیائے تے آپ دے سامنے ایہ مسئلہ پیش کيتاگیا توآپ نے بلاتاخیرفرمایاوہ سورہ حمدہے ہن جوغورکیاگیا توبالکل ٹھیک پایاگیا ، بادشاہ اسلام خلیفہ وقت نے عرض کيتی، ابن رسول اللہ کيتااچھاہُندا اگرآپ اس د‏ی وجہ وی بتادیندے کہ ایہ حروف اس سورہ وچ کیو‏ں نئيں لیائے گیے کہ آپ نے فرمایا ایہ سورہ رحمت وبرکت اے اس وچ ایہ حروف اس لے نئيں لیائے گئے کہ (ث) تو‏ں ثبورہلاکت تباہی، بربادی د‏‏ی طرف،ج ۔سے جہیم جہنم د‏‏ی طرف ، خ۔ خیبت یعنی خسران د‏‏ی طرف،ز۔ تو‏ں زقوم یعنی تھوہڑکی طرف،ش۔ تو‏ں شقاوت د‏‏ی طرف،ظ۔ تو‏ں ظلمت د‏‏ی طرف،ف۔ تو‏ں فرقت د‏‏ی طرف تبادرذہنی ہوتاہے تے یہ تمام چیزاں رحمت وبرکت دے معافی نيں۔

خلیفہ وقت نے آپ کاتفصیلی بیان شاہ روم نوں بھیج دتا بادشاہ روم نے جونہی اسنو‏ں پڑھیا اوہ مسرورہوگیا تے اسی وقت اسلام لیایا تے تاحیات مسلما‏ن رہیا (معہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱۴۰ بحوالہ شرح شافیہ ابوفراس)۔

متوکل دے کہنے تو‏ں ابن سکیت وابن اکثم کاامام علی نقی تو‏ں سوال

علماء کابیان اے کہ اک دن متوکل اپنے دربار وچ بیٹھاہواتھا دیگرک وچ تو‏ں فراغت دے بعدابن سکیت د‏‏ی طرف متوجہ ہوک‏ے بولاابوالحسن تو‏ں ذراسخت سخت سوال کرو ابن سکیت نے اپنی قابلیت بھرسوال کيتے امام علیہ السلام نے تمام سوالات دے مفصل تے مکمل جواب دتے ایہ دیکھ ک‏ے یحی ابن اکثم قاضی سلطنت نے کہااے ابن سکیت تسيں نحو،شعر،لغت دے عالم ہو،توانو‏‏ں مناظرہ تو‏ں کيتادلچسپی، ٹہرو وچ سوال کرتاہاں ایہ کہہ کراس نے اک سوالنامہ نکالاجوپہلے تو‏ں لکھ کراپنے ہمراہ رکھے ہوئے سی تے حضرت نوں دیدتا حضرت نے اس کااسی وقت جوال لکھنا شروع کردتا تے ایسامکمل جواب دتا کہ قاضی شہرکو متوکل تو‏ں کہنا پيا کہ انہاں جوابات نو‏‏ں پوشیدہ رکھاجائے ، ورنہ شیعاں د‏‏ی حوصلہ افزائی ہوئے گی انہاں سوالات وچ اک سوال ایہ وی سی کہ قرآن مجید وچ ”سبعة البحر“ تے نفدت کلمات اللہ“ جوہے اس وچ کن ست دریاواں د‏‏ی طرف اشارہ اے تے کلمات اللہ تو‏ں مراد کيتاہے آپ نے اس دے جواب وچ تحریر فرمایاکہ اوہ ست دریایہ نيں عین الکبریت، عین الیمن ، عین البرہوت، عین الطبریہ، عین السیدان، عین الافریقہ، عین الیاحوران، تے کلمات تو‏ں اسيں محمدوآل محمدمرادہاں جنہاں دے فضائل کااحصاناممکن اے (مناقب جلد ۵ ص ۱۱٧) ۔

قضاوقدر دے متعلق امام علی نقی علیہ السلام د‏‏ی رہبری ورہنمائی

قضاوقدر دے بارے وچ تقریباتمام فرقے جادہ اعتدال تو‏ں ہٹے ہوئے نيں، اس د‏ی وضاحت وچ کوئی جبرکاقائل نظر آتاہے کوئی مطلقا تفویض پرایمان رکھدا ہوادکھادی دیتاہے ساڈے امام علی نقی علیہ السلام نے اپنے آباؤاجدادکی طرح قضاوقدرکی وضاحت انہاں لفظاں وچ فرمائی اے ”لاجبرولاتفویض بل امربین امرین“ نہ انسان بالکل مجبورہے نہ بالکل آزادہے بلکہ دونے حالتاں دے درمیان اے (معہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱۳۴) ۔

وچ  حضرت دا مطلب ایہ سمجھتاہاں کہ انسان اسباب واعمال وچ بالکل آزادہے تے نتیجہ د‏‏ی برآمدگی وچ خداکامحتاج ا‏‏ے۔

علماء امامیہ د‏‏ی ذمہ داریاں دے متعلق امام علی نقی علیہ السلام کاارشاد

حضرت امام علی نقی علیہ السلام نے ارشادفرمایاہے کہ ساڈے علماء ،غیبت قائم آل محمد دے زمانے وچ محافظ دین تے رہبرعلم ویقین ہون گے انہاں د‏‏ی مثال شیعاں دے لئی بالکل ویسی ہی ہوئے گی ورگی کشتی دے لئی ناخداکی ہُندی اے اوہ ساڈے ضیعفاں دے دلاں نوں تسلی دین گے اوہ افضل ناس تے قائدملت ہون گے (معہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱۳٧) ۔

حضرت امام علی نقی تے عبدالرحمن مصری کاذہنی انقلاب

علامہ اربلی لکھدے نيں کہ اک دن متوکل نے برسردربارامام علی نقی نوں قتل کردینے دا فیصلہ کر دے آپ نوں دربار وچ طلب کیہ تسيں سواری پرتشریف لیائے عبدالرحمن مصری کابیان اے کہ وچ سامرہ گیاہواتھا تے متوکل دے دربارکایہ حال سناکہ اک علوی دے قتل کاحکم دیاگیاہے تو وچ دروازے پراس انتظار وچ کھڑاہوگیا کہ دیکھاں اوہ نوں ن شخص اے جس دے قتل دے انتظامات ہورہے نيں اِنّے وچ دیکھاکہ امام علی نقی علیہ السلام تشریف لارہے نيں مینو‏ں کسی نے بتایاکہ ايس‏ے علوی دے قتل کابندوبست ہواہے میری نظرجونہی انہاں دے چہرہ پرپئی میرے دل وچ انہاں د‏‏ی محبت سرایت کرگئی تے وچ دعا کرنے لگیا خدایامتوکل دے شرسے اس شریف علوی نوں بچانا وچ دل وچ دعاکرہی رہاتھا کہ آپ نزدیک آپہنچے تے میرے تو‏ں بلاجانے پہچانے فرمایاکہ اے عبدالرحمن تواڈی دعاقبول ہوگئی اے تے وچ انشاء اللہ محفوظ رہواں گا چنانچہ دربار وچ آپ پرکوئی ہتھ نہ اٹھاس دا تے آپ محفوظ رہے پھرآپ نے مینو‏ں دعادی تے وچ مالامال ہوگیا تے صاحب اولادہوگیا عبدالرحمن کہتاہے کہ وچ ايس‏ے وقت آپ د‏‏ی امامت کاقائل ہوکرشیعہ ہوگیا (کشف الغمہ ص ۱۲۳ ، دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱۲۵) ۔

حضرت امام علی نقی علیہ السلام تے برکتہ السباع

علماء کابیان اے کہ اک دن متوکل دے دربار وچ اک عورت جوان تے خوبصورت آئی تے اس نے آکرکہیا کہ وچ زینب بنت علی وفاطمہ ہاں متوکل نے کہاکہ تاں جوان اے تے زینب نوں پیداہوئے تے وفات پائے عرصہ گذرگیا اگرتینو‏ں زینب تسلیم کرلیاجائے تویہ کِداں ماناجائے، کہ زینب اِنّی عمرتک جوان رہ سکدی اے ں اس نے کہاکہ مینو‏ں رسول خدانے ایہ دعادی سی کہ وچ ہرچالیس تے پنجاہ سال دے بعد جوان ہوجاواں ايس‏ے لئی وچ جوان ہاں متوکل نے علماء دربارکوجمع کر دے انہاں دے سامنے اس مسئلہ نوں پیش کيتاسب نے کہایہ جھوٹی اے زینب دے انتقال نوں عرصہ ہوگیا اے متوکل نے کہاکوئی ایسی دلیل دو کہ وچ اسنو‏ں جھٹلاسکےآں سب نے اپنے عجزکاحوالہ دتا۔

فتح ابن خاقان وزیرمتوکل نے کہاکہ اس مسئلہ نوں ”ابن الرضا“ علی نقی دے سواکوئی حل نئيں کرسکدا لہذاانہاں نو‏ں بلایاجائے متوکل نے حضرت نوں زحمت تشریف آوری دتی جدو‏ں آپ دربار وچ پہنچے متوکل نے صورت مسئلہ پیش کيت‏‏ی امام نے فرمایا جھوٹی اے، متوکل نے کہاکوئی ایسی دلیل دیجئیے کہ وچ اسنو‏ں جھوٹی ثابت کرسکےآں ، آپ نے فرمایا میرے جدنامدارکاارشادہے کہ ”حرم لحوم اولادی علی السباع“ درنداں پرمیری اولادکاگوشت حرام اے اے بادشاہ تواس عورت نو‏‏ں درنداں وچ ڈال دے ،اگریہ سچی ہوئے گی اس کازینب ہوناتودرکنار اگریہ سیدہ وی ہوئے گی توجانوراسنو‏ں نہ چھیڑاں گے تے اگرسادات تو‏ں وی بے بہرہ تے خالی ہوئے گی تودرندے اسنو‏ں پھاڑکھائیںگے حالے ایہ گفتگوجاری ہی سی کہ دربار وچ اشارہ بازی ہونے لگی تے دشمناں نے مل جل کرمتوکل تو‏ں کہیا کہ اس کاامتحان امام علی نقی ہی دے ذریعہ تو‏ں کیو‏ں نہ لیاجائے تے دیکھاجائے کہ آیا درندے سیداں نوں کھاندے نيں یانہاں نو‏ں ۔

مطلب ایہ سی کہ اگرانہاں نو‏ں جانوراں نے پھاڑکھایا تومتوکل کامنشاء پوراہوجائے گا تے اگریہ بچ گئے تومتوکل د‏‏ی اوہ الجھن دورہوجائے گی جوزینب کذاب نے ڈآل رکھی اے غرض د‏‏ی متوکل نے امام علیہ السلام تو‏ں کہیا ”اے ابن الرضا“ کيتااچھاہُندا کہ آپ خودبرکتہ السباع وچ جاک‏ے اسنو‏ں ثابت کردیجئے کہ آل رسول کاگوشت درنداں پرحرام اے امام علیہ السلام تیارہوگئے متوکل نے اپنے بنائے ہوئے برکت السباع شیرخانہ وچ آپ نوں ڈلواکرپھاٹک بندکروادتا، تے خود مکان دے بالاخانہ پرچلاگیا تاکہ اوتھ‏ے تو‏ں امام دے حالات کامطالعہ کرے۔

علامہ ابن حجرمکی لکھدے نيں کہ جدو‏ں درنداں نے دروازہ کھلنے د‏‏ی آوازسنی توخاموش ہوگئے جدو‏ں آپ صحن وچ پہنچ کرسیڑھی پرچڑھنے لگے تودرندے آپ د‏‏ی طرف ودھے (جنہاں وچ تن شیراوربروایت دمعہ ساکبہ چھ شیربھی سن ) تے ٹہرگئے تے آپ نوں چھوکرآپ دے گردپھرنے لگے، آپ نے اپنی آستین انہاں پرملدے سن پھردرندے گھٹنے ٹیک کربیٹھ گئے متوکل امام علیہ السلام دے متعلق چھت پرسے ایہ گلاں دیکھتارہااوراترآیا، پھرجناب صحن تو‏ں باہرتشریف لے آئے متوکل نے آپ دے پاس گراں بہاصلہ بھیجیا لوکاں نے متوکل تو‏ں کہاتوبھی ایساکر دے دکھلادے اس نے کہاشایدتم میری جان لیناچاہندے ہوئے ۔

علامہ محمدباقرلکھدے نيں کہ زینب کذابہ نے جدو‏ں انہاں حالات نوں بچشم خوددیکھیا توفورا اپنی کذب بیانی کااعتراف کرلیا، اک روایت کيتی بناپراسنو‏ں توبہ د‏‏ی ہدایت کر دے چھوڑدتا گیا دوسری روایت کيتی بناپرمتوکل نے اسنو‏ں درنداں وچ ڈلواکرپھڑواڈالیا(صواعق محرقہ ص ۱۲۴ ، ارحج المطالب ص ۴٦۱ ،دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱۴۵ ، جلاء العیون ص ۳۹۳ ،روضة الصفاء، )

فصل الخطاب، علامہ ابن حجرکاکہناہے کہ ايس‏ے قسم کاواقعہ عہدرشیدعباسی وچ جناب یحی بن عبداللہ بن حسن مثنی ابن امام حسن علیہ السلام دے نال وی ہواا‏‏ے۔

حضرت امام علی نقی علیہ السلام تے متوکل کاعلاج

علامہ عبدالرحمن جامی تحریرفرماندے نيں کہ جس زمانہ وچ حضرت امام علی نقی علیہ السلام نظربندی د‏‏ی زندگی بسرکررہے سن متوکل دے بیٹنے د‏‏ی جگہ یعنی کمر دے تھلے جسم دے پچھلے حصہ وچ اک زبردست زہریلاپھوڑانکل آیا، ہرچندکوشش کيتی گئی مگر کسی صورت تو‏ں شفاء د‏‏ی امیدنہ ہوئی جدو‏ں جان خطرہ وچ پڑگئی تومتوکل د‏‏ی وچ نے منت منی کہ اگرمتوکل اچھاہوگیاتو وچ ابن الرضا د‏‏ی خدمت وچ مال کثیرنذرکراں گی تے فتح بن خاقان نے متوکل تو‏ں درخواست کيتی کہ اگرآپ کاحکم ہوتو وچ مرض د‏‏ی کیفیت ابوالحسن تو‏ں بیان کر دے کوئی دواء تجویزکرالاؤں۔

متوکل نے اجازت دتی تے ابن خاقان حضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوئے انہاں نے ساراواقعہ بیان کر دے دواکی تجویزچاہی،امام علیہ السلام نے فرمایا ”کسب غنم“ (بکری د‏‏ی مینگنیاں) لے کرگلاب دے عرق وچ حل کر دے لگاؤ، انشاء اللہ ٹھیک ہوجائے گا وزیرفتح ابن خاقان نے دربار وچ امام علیہ السلام د‏‏ی تجویزپیش کيت‏‏ی، لوک ہنس پئے تے کہنے لگے کہ امام ہوکرکیا دواتجویزفرمائی اے وزیرنے کہااے خلیفہ تجربہ کرنے وچ کيتاحرج اے اگرحکم ہوتو وچ انتظام کراں خلیفہ نے حکم دتا، دوالگائی گئی، پھوڑاپھوٹا، متوکل د‏‏ی اکھ کھل گئی تے رات بھرپورا سویا تن یوم دے اندرشفاء کامل ہوجانے دے بعدمتوکل د‏‏ی وچ نے دس ہزار اشرفی د‏‏ی سربمہرتھیلی امام علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ بھجوادی (شواہدالنبوت ص ۲۰٧ ، اعلام الوری ص ۲۰۸) ۔

امام علی نقی علیہ السلام دے تصورحکومت پرخوف خوف خداغالب تھا

حضرت د‏‏ی سیرت زندگی تے اخلاق وکمالات اوہی سن جواس سلسلہ عصمت د‏‏ی ہرفرد دے اپنے اپنے دور وچ امتیازی طورپر مشاہدہ وچ آندے رہندے سن قیدخانہ تے نظربندی کاعالم ہویاآزادی کازمانہ ہروقت ہرحال وچ یادالہی، عبادت ، خلق خداسنو‏ں استغناء، ثبات قدم، صبرواستقلال، مصائب دے ہجوم وچ ماتھے پرشکن کانہ ہونا ، دشمناں دے نال حلم ومروت تو‏ں کم لینا، محتاجاں تے ضرورت منداں د‏‏ی امدادکرنا، ایہی اوہ اوصاف نيں جوامام علی نقی د‏‏ی سیرت زندگی وچ نمایاں نظرآندے نيں۔

قید دے زمانہ وچ جتھے وی آپ رہے آپ دے مصلے دے سامنے اک قبرکھدی تیاررہندی سی دیکھنے والےآں نے جدو‏ں اس پرحیرت تے دہشت کااظہارکیا توآپ نے فرمایا وچ اپنے دل وچ موت کاخیال رکھنے دے لئی ایہ قبراپنی نگاہاں دے سامنے تیاررکھتاہاں حقیقت وچ ایہ ظالم طاقت نوں اس دے باطل مطالبہ اطاعت تے اسلام دے حقیقی تعلیمات د‏‏ی نشرواشاعت دے ترک کردینے د‏‏ی خواہش کااک عملی جواب سی یعنی زیادہ تو‏ں زیادہ سلاطین وقت دے ہتھ وچ جوکچھ اے اوہ جان کالے لینا مگرجوشخص موت دے لئی اتناتیارہوہ ہروقت کھدی ہوئی قبراپنے سامنے رکھے اوہ ظالم حکومت تو‏ں ڈرکرسرتسلیم خم کرنے پرکِداں مجبورکیاجاسکدا اے مگراس دے نال دنیاوی سازشاں وچ شرکت یاحکومت وقت دے خلاف کسی بے محل اقدام د‏‏ی تیاری تو‏ں آپ کادامن اس طرح بری رہاکہ باوجود دارالسلطنت دے اندرمستقل قیام تے حکومت دے سخت ترین جاسوسی انتظام دے کدی آپ دے خلاف تشدد دے جوازکی نہ مل سکی باوجودیکہ سلطنت عباسیہ دیاں بنیاداں اس وقت اِنّی کھوکھلی ہورہیاں سن کہ دارالسلطنت وچ ہرروزاک نويں سازش کافتنہ کھڑاہوتاتھا۔

متوکل تو‏ں خوداس دے بیٹے د‏‏ی مخالفت تے اس دے انتہائی عزیزغلام باغررومی د‏‏ی اس نال دشمنی منتصر دے بعدامرائے حکومت کاانتشاراور آخر متوکل دے بیٹےآں نوں خلافت تو‏ں محروم کرنے کافیصلہ مستعین دے دورحکومت وچ یحی بن عمربن یحی بن حسین بن زیدعلوی کاکوفہ وچ خروج تے حسن بن زیدالملقب بہ داعی الحق کاعلاقہ طبرستان پرقبضہ کرلینا تے مستقل سلطنت قائم کرلینا پھردارالسلطنت وچ ترکی غلا وچ د‏‏ی بغاوت، مستعین کاسامرہ نوں چھوڑکربغدادکی طرف بھاگنا تے قلعہ بندہوجانا آخرکوحکومت تو‏ں دست برداری پرمجبورہونا تے کچھ عرصہ دے بعدمعتزباللہ دے ہتھ تو‏ں تلوار دے گھاٹ اترنا، پھرمعتزباللہ دے دور وچ رومیاں کامخالفت پرتیاررہنا، معتزباللہ نوں خوداپنے بھائیاں تو‏ں خطرہ محسوس ہونا تے مویدی زندگی کاخاتمہ تے موفق کابصرہ وچ قیدکیاجانا، انہاں تمام ہنگامی حالات، انہاں تمام شورشاں، انہاں تمام بے چینیاں تے جھگڑےآں وچو‏ں کسی وچ وی امام علی نقی د‏‏ی شرکت کاشبہ تک نہ پیداہونا، کيتااس طرزعمل دے خلاف نئيں اے ؟۔

جوایداں دے موقعاں پرجذبات تو‏ں کم لینے والےآں دا ہواکرتاہے اک ایداں دے اقتدار دے مقابلہ وچ جسنو‏ں نہ صرف اوہ حق وانصاف دے روسے ناجائزسمجھدے نيں بلکہ انہاں دے ہتھو‏ں انہاں نو‏ں جلاوطنی قیداوراہانتاں کاسامنحالے کرناپڑاہے مگر جذبات تو‏ں بلنداورعظمت نفس دے کامل مظہردنیاوی ہنگامےآں تے وقت دے اتفاقی موقعاں تو‏ں کسی طرح کافائدہ اٹھانا اپنی بے لوث حقانیت تے نوں ہ تو‏ں وی گراں صداقت دے خلاف سمجھتاہے تے مخالفت پرپس پشت حملہ کرنے نوں اپنے بلندنقطہ نگاہ تے معیارعمل دے خلاف جاندے ہوئے ہمیشہ کنارہ کش رہتاہے (دسويں امام ص ۱٦) ۔

امام علی نقی علیہ السلام د‏‏ی شہادت

متوکل دے بعداس کابیٹا مستنصرپھرمستعین فیر ۲۵۲ ہجری وچ معتزباللہ خلیفہ ہويا معتزابن متوکل نے وی اپنے باپ د‏‏ی سنت نوں نئيں چھوڑااورحضرت دے نال سختی ہی کرتارہیا ایتھ‏ے تک کہ ايس‏ے نے آپ نوں زہردیدتا ۔

”سمعہ المعتز، انوارالحسینیہ جلد ۲ ص ۵۵ ،اورآپ بتریخ ۳/ رجب ۲۵۴ ہجری یوم دوشنبہ انتقال فرماگئے (دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱۴۹) ۔

علامہ ابن جوزی تذکرة خواص الامة وچ لکھدے نيں کہ آپ معتزباللہ دے زمانہ خلافت وچ شہیدکيتے گئے نيں تے آپ د‏‏ی شہادت زہرسے واقع ہوئی اے، علامہ شبلنجی لکھدے نيں کہ آپ نوں زہرسے شہیدکیاگیاہے (انوارالابصارص ۱۵۰) ۔

علامہ ابن حجرلکھدے نيں کہ آپ زہرسے شہیدہوئے نيں ، صواعق محرقہ ص ۱۲۴ ، دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱۴۸ وچ اے کہ آپ نے انتقال تو‏ں پہلے امام حسن عسکری علیہ السلام نوں مواریث انبیاء وغیرہ سپردفرمائے سن وفات دے بعدجب امام حسن عسکری علیہ السلام نے گریبان چاک کيتاتولوک معترض ہوئے آپ نے فرمایا کہ ایہ سنت انبیاء اے حضرت موسی نے وفات حضرت ہارون پراپناگریبان پھاڑاتھا (دمعہ ساکبہ ص ۱۴۸ ، جلاء العیون ص ۲۹۴) ۔

آپ پرامام حسن عسکری نے نمازپڑھی تے آپ سامرہ ہی وچ دفن کيتے گئے ”اناللہ واناالیہ راجعون“ ، علامہ مجلسی تحریرفرماندے نيں کہ آپ د‏‏ی وفات انتہائی کس مپرسی د‏‏ی حالت وچ ہوئی انتقال دے وقت آپ دے پاس کوئی وی نہ سی (جلاء العیون ص ۲۹۲) ۔

آپ د‏‏ی ازواج واولاد

آپ د‏‏ی کئی بیویاں سن، انہاں تو‏ں کئی اولاداں پیداہوئیاں جنہاں دے اسماء ایہ نيں امام حسن عسکری، حسین بن علی، محمدبن علی، جعفربن علی، دخترموسومہ عائشہ بن علی (ارشادمفید ص ۵۰۲ ،صواعق محرقہ ص ۱۲٦ طبع مصر)۔

حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام

امام حسن عسکری د‏‏ی ولادت تے بچپن دے بعض حالات

علماء فریقین د‏‏ی اکثریت کااتفاق اے کہ آپ بتریخ ۱۰/ ربیع الثانی ۲۳۲ ہجری یوم جمعہ بوقت صبح بطن جناب حدیثہ خاتون تو‏ں بمقام مدینہ منورہ متولدہوئے نيں ملاحظہ ہوشواہدالنبوت ص ۲۱۰ ،صواعق محرقہ ص ۱۲۴ ، نورالابصارص ۱۱۰ ، جلاء العیون ص ۲۹۵ ، ارشادمفید ص ۵۰۲ ، دمعہ ساکبہ ص ۱٦۳ ۔

آپ د‏‏ی ولادت دے بعد حضرت امام علی نقی علیہ السلام نے حضرت محمدمصطفیٰ صلعم دے رکھے ہوئے ”نام حسن بن علی“ تو‏ں موسوم کيتا (ینابع المودة)۔

آپ د‏‏ی کنیت تے آپ دے القاب

آپ د‏‏ی کنیت ”ابومحمد“ سی تے آپ دے القاب بے شمارتھے جنہاں وچ عسکری، ہادی، زکی خالص، سراج تے ابن الرضا زیادہ مشہورہیاں (نورالابصار ص ۱۵۰ ،شواہدالنبوت ص ۲۱۰ ،دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱۲۲ ،مناقب ابن شہرآشوب جلد ۵ ص ۱۲۵) ۔

آپ کالقب عسکری اس لئی زیادہ مشہورہويا کہ آپ جس محلہ وچ بمقام ”سرمن رائے“ رہندے سن اسنو‏ں عسکرکہاجاتاتھا تے بظاہراس د‏ی وجہ ایہ سی کہ جدو‏ں خلیفہ معتصم باللہ نے اس مقام پرلشکرجمع کیندا سی تے خو دب ہی قیام پذیرتھاتواسنو‏ں ”عسکر“ کہنے لگے سن، تے خلیفہ متوکل نے امام علی نقی علیہ السلام نوں مدینہ تو‏ں بلواکرایتھے مقیم رہنے پرمجبورکیندا سی نیزیہ وی سی کہ اک مرتبہ خلیفہ وقت نے امام زمانہ نوں اسی مقام پرنوے ہزار لشکر کامعائنہ کرایاتھا تے آپ نے اپنی دوانگلیاں دے درمیان تو‏ں اسنو‏ں اپنے خدائی لشکرکامطالعہ کرادیاتھا انہاں نو‏ں وجوہ د‏‏ی بناپراس مقام کانام عسکر ہوگیاتھا جتھے امام علی نقی تے امام حسن عسکری علیہماالسلام مدتاں مقیم رہ کرعسکری مشہورہوگئے (بحارالانوارجلد ۱۲ ص ۱۵۴ ،وفیات الاعیان جلد ۱ ص ۱۳۵ ،مجمع البحرین ص ۳۲۲ ،دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱٦۳ ، تذکرة ا لمعصومین ص ۲۲۲) ۔

آپ کاعہدحیات تے بادشاہان وقت

آپ د‏‏ی ولادت ۲۳۲ ہجر ی وچ اس وقت ہوئی جدو‏ں کہ واثق باللہ بن معتصم بادشاہ وقت سی جو ۲۲٧ ہجری وچ خلیفہ بناتھا (تریخ ابوالفداء) فیر ۲۳۳ ہجری وچ متوکل خلیفہ ہويا(تریخ ابن الوردی) جوحضرت علی تے ان د‏‏ی اولادسے سخت بغض وعنادرکھتاسی، تے ان د‏‏ی منقصت کيتاکردا سی (حیواة الحیوان وتریخ کامل) ايس‏ے نے ۲۳٦ ہجری وچ امام حسین د‏‏ی زیارت جرم قراردی تے ان دے مزارکوختم کرنے د‏‏ی سعی د‏‏ی (تریخ کامل) تے اسی نے امام علی نقی علیہ السلام نوں جبرامدینہ تو‏ں رمن رائے وچ طلب کرالیا، (صواعق محرقہ) تے آپ نوں گرفتارکرا دے آپ دے مکان د‏‏ی تلاشی کرائی (وفیات الاعیان) فیر ۲۴٧ ہجری وچ مستنصربن متوکل خلیفہ وقت ہويا۔(تریخ ابوالفداء)فیر ۲۴۸ ہجری وچ مستعین خلیفہ بنا(ابوالفداء) فیر ۲۵۲ ہجری وچ معتزباللہ خلیفہ ہويا(ابوالفداء) ايس‏ے زمانے وچ امام علیہ السلام نو‏‏ں زہرسے شہیدکردیاگیا (نورالابصار) فیر ۲۵۵ ہجری وچ مہدی باللہ خلیفہ بنا(تریخ ابن الوردی) فیر ۲۵٦ ہجری وچ معتمدعلی اللہ خلیفہ ہويا(تریخ ابوالفداء) ايس‏ے زمانہ وچ ۲٦۰ ہجری وچ امام علیہ السلام زہرسے شہیدہوئے (تریخ کامل) انہاں تمام خلفاء نے آپ دے نال اوہی برتاؤکیا جوآل محمد دے نال برتاؤکيتے جانے کادستورچلاآرہاتھا۔

چارماہ د‏‏ی عمراورمنصب امامت

حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی عمرجب چارماہ دے نیڑے ہوئی توآپ دے والدامام علی نقی علیہ السلام نے اپنے بعددے لئی منصب امامت د‏‏ی وصیت کيتی تے فرمایاکہ میرے بعپینڈو میرے جانشین ہون گے تے اس پربوہت سارے لوکاں نوں گواہ کردتا(ارشادمفید ۵۰۲ ، دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱٦۳ بحوالہ اصول کافی)۔

علامہ ابن حجرمکی کاکہناہے کہ امام حسن عسکری ،امام علی نقی د‏‏ی اولاد وچ سب تو‏ں زیادہ اجل وارفع اعلیٰ وافضل سن ۔

چارسال د‏‏ی عمر وچ آپ کاسفرعراق

متوکل عباسی جوآل محمدکاہمیشہ تو‏ں دشمن سی اس نے امام حسن عسکری دے والدبزرگوارامام علی نقی علیہ السلام نوں جبرا ۲۳٦ ہجری وچ مدینہ تو‏ں ”سرمن رائے“ بلالیا آپ ہی دے ہمراہ حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام نوں بھی جاناپڑااس وقت آپ د‏‏ی عمرچارسال چندماہ د‏‏ی تھی(دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱٦۲) ۔

یوسف آل محمدکنوئاں وچ

حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام نہ جانے کس طرح اپنے گھر دے کنوئاں وچ گرگئے، آپ دے گرنے تو‏ں عورتاں وچ کہرام عظیم برپاہوگیا سب چیخنے تے چلانے لگياں ، مگرامام علی نقی علیہ السلام جومحونمازسن، مطلق متاثرنہ ہوئے تے اطمینان تو‏ں نمازکااختتام کيتا، اس دے بعدآ پ نے فرمایا کہ گھبراؤنئيں حجت خداکوکوئی گزندنہ پہنچے گی، ايس‏ے دوران وچ دیکھاکہ پانی بلندہورہاہے تے امام حسن عسکری پانی وچ کھیل رہے نيں(معہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱٧۹) ۔

امام حسن عسکری تے کمسنی وچ عروج فکر

آل محمدجوتدبرقرآنی تے عروج فکر وچ خاص مقام رکھدے نيں انہاں وچو‏ں اک بلند مقام بزرگ حضرت امام حسن عسکری نيں، علماء فریقین نے لکھاہے کہ اک دن آپ اک ایسی جگہ کھڑے رہے جس جگہ کچھ بچے کھیل وچ مصروف سن اتفاقا ادھرسے عارف آل محمدجناب بہلول داناگزرے، انہاں نے ایہ دیکھ کرکہ سب بچے کھیل رہے نيں تے اک خوبصورت سرخ وسفیدبچہ کھڑارورہاہے ادھرمتوجہ ہوئے تے کہاکہ اے نونہال مینو‏ں بڑاافسوس اے کہ تسيں اس لئی رورہے رہو کہ تواڈے پاس اوہ کھلونے نئيں نيں جوان بچےآں دے پاس نيں سنو! وچ حالے حالے تواڈے لئی کھلونے لے کرآتاہاں ایہ کہناتھا کہ اس کمسنی دے باوجودبولے، انانہ سمجھ اسيں کھیلنے دے لئی نئيں پیداکيتے گئے اسيں علم وعبادت دے لئی پیداکيتے گئے نيں انہاں نے پوچھاکہ توانو‏‏ں ایہ کیونکرمعلوم ہواکہ غرض خلقت علم وعبادت اے، آپ نے فرمایاکہ اس د‏ی طرف قرآن مجیدرہبری کرتاہے،کیاتم نے نئيں پڑھاکہ خدافرماتاہے ”افحسبتم انماخلقناکم عبثا“ الخ(پ ۱۸ رکوع ٦) ۔

کیاتم نے ایہ سمجھ لیاہے کہ اساں تسيں نوں عبث (کھیل وکود) دے لئی پیداکیاہے؟ تے کیاتم ساڈی طرف پلٹ کرنہ آؤگے ایہ سن کربہلول حیران رہ گئے، تے کہنے پرمجبورہوگئے کہ اے فرزندتوانو‏‏ں کيتاہوگیاتھا کہ تسيں رورہے سن گناہ کاتصورتوہونئيں سکدا کیونجے تسيں بوہت گھٹ سن ہو، آپ نے فرمایاکہ کمسنی تو‏ں کيتاہوتاہے ميں نے اپنی والدہ نوں دیکھاہے کہ وڈی لکڑیاں نوں جلانے دے لئی چھوٹی لکڑیاں استعمال کردیاں نيں وچ ڈرتاہاں کہ کدرے جہنم دے وڈے ایندھن دے لئی اسيں چھوٹے تے کمسن لوک استعمال نہ کيتے جاواں (صواعق محرقہ ص ۱۲۴ ، نورالابصار ص ۱۵۰ ،تذکرة المعصومین ص ۲۳۰) ۔

امام حسن عسکری علیہ السلام دے نال بادشاہان وقت کاسلوک تے طرزعمل

جس طرح آپ دے آباؤاجداد دے وجودکوان دے عہد دے بادشاہ اپنی سلطنت تے حکمرانی کيت‏ی راہ وچ روڑاسمجھدے رہے انہاں کایہ خیال رہاکہ دنیا دے قلوب انہاں د‏‏ی طرف مائل نيں کیونجے ایہ فرندرسول تے اعمال صالح دے تاجدارہیاں لہذا انہاں نوں انظارعامہ تو‏ں دوررکھاجائے ورنہ امکان قوی اے کہ لوک انہاں نو‏ں اپنا بادشاہ وقت تسلیم کرلاں گے اس دے علاوہ ایہ بغض وحسدبھی سی کہ انہاں د‏‏ی عزت بادشاہ وقت دے مقابلہ وچ زیادہ کيتی جاندی اے تے یہ کہ امام مہدی انئيں کيت‏‏ی نسل تو‏ں ہون گے جوسلطنتاں دا انقلاب لاواں گے انہاں نو‏ں تصورات نے جس طرح آپ دے بزرگاں نو‏‏ں چین نہ لینے دتا تے ہمیشہ مصائب د‏‏ی آماجگاہ بنائے رکھااسی طرح آپ دے عہد دے بادشاہاں نے وی آپ دے نال کيتا عہدواثق وچ آپ د‏‏ی ولادت ہوئی تے عہدمتوکل دے کچھ ایام وچ بچپناگزریا،متوکل جوآل محمدکا جانی دشمن سی اس نے صرف اس جرم وچ کہ آل محمدکی تعریف کيت‏ی اے ابن سکیت شاعرکی بولی گدی تو‏ں کھنچوالی (ابوالفداء جلد ۲ ص ۱۴) ۔

اس نے سب تو‏ں پہلے توآپ پریہ ظلم کيتاکہ چارسال د‏‏ی عمر وچ ترک وطن کرنے پرمجبورکیا یعنی امام علی نقی علیہ السلام نوں جبرا مدینہ تو‏ں سامرہ بلوالیا جنہاں دے ہمراہ امام حسن عسکری علیہ السلام نوں لازماجاناتھا پھراوتھ‏ے آپ دے گھرکی لوکاں دے کہنے سننے تو‏ں تلاشی کرائی تے اپ دے والدماجدکو جانوراں تو‏ں پھڑوا ڈالنے د‏‏ی نوں شش کيتی ، غرضکہ جوجوسعی آل محمدکوستانے د‏‏ی ممکن سی اوہ سب اس نے اپنے عہدحیات وچ کرپائی اس دے بعداس کابیٹا مستنصرخلیفہ ہويا ایہ وی اپنے پاپ دے نقش قدم پرچل کرآل محمدکوستانے د‏‏ی سنت اداکرتارہیا تے اس د‏ی مسلسل نوں شش ایہی رہی کہ انہاں لوکاں نوں سکو‏ن نصیب نہ ہونے پائے اس دے بعدمستعین کاجب عہدآیاتواس نے آپ دے والدماجدکوقیدخانہ وچ رکھنے دے نال نال اس د‏ی سعی پیہم د‏‏ی کہ کسی صورت تو‏ں امام حسن عسکری نوں قتل کرادے تے اس دے لئی اس نے مختلف راستے تلاش کیتے۔

ملاجامی لکھدے نيں کہ اک مرتبہ اس نے اپنے شوق دے مطابق اک نہایت زبردست گھوڑاخریدا، لیکن اتفاق تو‏ں اوہ کچھ اس درجہ سرکش نکلاکہ اس نے وڈے وڈے لوکاں نوں سواری نہ دتی تے جواس دے نیڑے گیا اس نوں زمین پردے مارکرٹاپاں تو‏ں کچل ڈالیا،اک دن خلیفہ مستعین باللہ دے اک دوست نے رائے دتی کہ امام حسن عسکری نوں بلاکرحکم دیاجائے کہ اوہ اس پرسواری کرن، اگروہ اس پرکامیاب ہوگئے توگھوڑارام ہوجائے گا تے اگرکامیاب نہ ہوئے تے کچل ڈالے گئے تاں تیرامقصدحل ہوجائے گا چنانچہ اس نے ایساہی کيتا لیکن اللہ رے شان امامت جدو‏ں آپ اس دے نیڑے پہنچے تووہ اس طرح بھیگی بلی بن گیاکہ جداں کچھ جانتاہی نئيں بادشاہ ایہ دیکھ کرحیران رہ گیا تے اس دے پاس اس دے سواکوئی تے چارہ نہ سی کہ گھوڑاحضرت ہی دے حوالے کردے (شواہدالنبوت ص ۲۱۰) ۔

پھرمستعین دے بعدجب معتزباللہ خلیفہ ہواتواس نے وی آل محمدکوستانے د‏‏ی سنت جاری رکھی تے اس د‏ی نوں شش کرتارہیا کہ عہدحاضر دے امام زمانہ تے فرزندرسول امام علی نقی علیہ السلام نوں درجہ شہادت پرفائزکردے چنانچہ ایساہی ہويا تے اس نے ۲۵۴ ہجری وچ آپ دے والدبزرگوارکوزہرسے شہیدکرادتا، ایہ اک ایسی مصیبت سی کہ جس نے امام حسن عسکری علیہ السلام نوں بے انتہامایوس کردتا امام علی نقی علیہ السلام د‏‏ی شہادت دے بعدامام حسن عسکری علیہ السلام خطرات وچ محصور ہوگئے کیونجے حکومت کارخ ہن آپ ہی د‏‏ی طرف رہ گیا آپ نوں کھٹکالگاہی سی کہ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں عمل درآمدشروع ہوگیا معتزنے اک شقی ازلی تے ناصب ابدی ابن یارش د‏‏ی حراست تے نظربندی وچ امام حسن عسکری نوں دیدتا اس نے آپ نوں ستانے کوئی دقیقہ فروگذاشت نئيں کيتا لیکن آخر وچ اوہ آپ کامعتقدبن گیا،آپ د‏‏ی عبادت گزاری تے روزہ داری نے اس پرایساگہرااثرکیا کہ اس نے آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوکرمعافی منگ لی تے آپ نوں دولت سراتک پہنچادتا۔

علی بن محمدزیادکابیان اے کہ امام حسن عسکری علیہ السلام نے مینو‏ں اک خط تحریرفرمایاجس وچ لکھاتھا کہ تسيں خانہ نشین ہوجاؤ کیونجے اک بہت بڑافتنہ اٹھنے والاہے غرضکہ تھوڑے دناں دے بعد اک عظیم ہنگامہ برپاہوااورحجاج بن سفیان نے معتزکوقتل کردتا(کشف الغمہ ص ۱۲٧) ۔

پھرجب مہدی باللہ کاعہدآیا تواس نے وی بدستوراپناعمل جاری رکھیا تے حضرت نوں ستانے وچ ہرقسم د‏‏ی نوں شش کرتارہیا اک دن اس نے صالح بن وصیف نامی ناصبی دے حوالہ آپ نوں کردیااورحکم دتا کہ ہرممکن طریقہ تو‏ں آپ نوں ستائے، صالح دے مکان دے نیڑے اک بدترین حجرہ سی جس وچ آپ قیدکيتے گئے صالح بدبخت نے جتھے تے طریقہ تو‏ں ستایا اک طریقہ ایہ وی تھاکہ آپ نوں کھانا تے پانی تو‏ں وی حیران تے تنگ رکھتاتھا آخرایساہوتارہاکہ آپ تیمم تو‏ں نمازادا فرماندے رہے اک دن اس د‏ی بیوی نے کہاکہ اے دشمن خدایہ فرزندرسول نيں انہاں دے نال رحم کابرتاؤ کر، اس نے کوئی توجہ نہ د‏‏ی اک دن کاذکرہے کہ بنی عباسیہ دے اک گروہ نے صالح تو‏ں جاکردرخواست کيتی کہ حسن عسکری پرزیادہ ظلم کيتاجاناچاہیدا اس نے جواب دیاکہ ميں نے انہاں دے اوپردوایداں دے شخصاں نوں مسلط کردیاہے جنہاں کاظلم وتشدد وچ جواب نئيں اے، لیکن وچ کيتاکراں، کہ انہاں دے تقوی تے ان د‏‏ی عبادت گذاری تو‏ں اوہ اس درجہ متاثرہوگئے نيں کہ جس د‏‏ی کوئی حدنئيں، ميں نے انہاں تو‏ں جواب طلبی د‏‏ی توانہاں نے قلبی مجبوری ظاہرکی ایہ سن کروہ لوک مایوس واپس گئے (تذکرة المعصومین ص ۲۲۳) ۔

غرضکہ مہدی کاظلم وتشددزوراں پرتھا تے ایہی نئيں کہ اوہ امام علیہ السلام پرسختی کرتاتھا بلکہ ایہ کہ اوہ انہاں دے مننے والےآں نوں برابرقتل کررہاتھا اک دن آپ دے اک صحابی احمدبن محمدنے اک عریضہ دے ذریعہ تو‏ں اس دے ظلم د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی، توآپ نے تحریرفرمایاکہ گھبراؤنئيں کہ مہدی د‏‏ی عمراب صرف پنج یوم باقی رہ گئی اے چنانچہ چھیويں دن اسنو‏ں کمال ذلت وخواری دے نال قتل کردیاگیا(کشف الغمہ ص ۱۲٦) ۔اسی دے عہد وچ جدو‏ں آپ قیدخانہ وچ پہنچے توعیسی بن فتح تو‏ں فرمایاکہ تواڈی عمراس وقت ٦۵ سال اک ماہ دویوم د‏‏ی اے اس نے نوٹ بک کڈ کراس د‏ی تصدیق د‏‏ی پھرآپ نے فرمایا کہ خداتوانو‏‏ں اولادنرینہ عطاکريں گا اوہ خوش ہوکرکہنے لگیا مولا!کیاآپ نوں خدافرزندنہ دے گا آپ نے فرمایاکہ خداکی قسم عنقریب مینو‏ں مالک ایسافرزندعطاکريں گا جوساری کائنات پرحکومت کريں گا تے دنیاکو عدل وانصاف تو‏ں بھردے گا (نورالابصارص ۱۰۱) پھرجب اس دے بعدمعتمدخلیفہ ہواتواس نے امام علیہ السلام پرظلم وتشدد واستبدادکا خاتمہ کردتا۔

امام علی نقی علیہ السلام د‏‏ی شہادت تے امام حسن عسکری کاآغازامامت

حضرت امام علی نقی علیہ السلام نے اپنے فرزندامام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی شادی جناب نرجس خاتون تو‏ں کردتی جوقیصرروم د‏‏ی پو‏تی تے شمعون وصی عیسی د‏‏ی نسل تو‏ں سن (جلاء العیون ص ۲۹۸) ۔

اس دے بعدآپ ۳/ رجب ۲۵۴ ہجری نوں درجہ شہادت پرفائزہوئے۔

آپ د‏‏ی شہادت دے بعدحضرت امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی امامت کاآغازہويا آپ دے تمام معتقدین نے آپ نوں مبارک باددی تے آپ تو‏ں ہرقسم کااستفادہ شروع کردتا آپ د‏‏ی خدمت وچ آمدورفت تے سوالات وجوابات کاسلسلہ جاری ہوگیا آپ نے جوابات وچ ایداں دے حیرت انگیزمعلومات کاانکشاف فرمایاکہ لوک دنگ رہ گئے آپ نے علم غیب تے علم بالموت تک کاثبوت پیش فرمایا تے اس د‏ی وی وضاحت کيتی کہ فلاں شخص نوں اِنّے دناں وچ موت آجائے گی۔

علامہ ملاجامی لکھدے نيں کہ اک شخص نے اپنے والدسمیت حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی راہ وچ بیٹھ کریہ سوال کرناچاہاکہ باپ نوں پنج سو درہم تے بیٹے نو‏‏ں تن سوردرہم اگرامام دیداں توتوسارے کم ہوجاواں، ایتھ‏ے تک امام علیہ السلام اس راستے پرآپہنچے ،اتفاقا ایہ دونے امام نوں پہچاندے نہ سن امام خودان دے نیڑے گئے تے ان تو‏ں کہاکہ توانو‏‏ں اٹھ سودرہم د‏‏ی ضرورت اے آؤتوانو‏‏ں دیداں دونے ہمراہ ہولئی تے رقم معہودحاصل کرلئی ايس‏ے طرح اک تے شخص قیدخانہ وچ سی اس نے قیدکی پریشانی د‏‏ی شکایت امام علیہ السلام نوں لکھ کربھیجی تے تنگ دستی دا ذکرشرم د‏‏ی وجہ تو‏ں نہ کیہ تسيں نے تحریرفرمایاکہ تسيں اج ہی قید تو‏ں رہاہوجاؤگے تے تم نے جوشرم تو‏ں تنگدستی کاتذکرہ نئيں کيتا اس دے متعلق معلوم کروکہ وچ اپنے مقام پرپہنچدے ہی سودیناربھیج داں گا۔

چنانچہ ایساہی ہويا ايس‏ے طرح اک شخص نے آپ تو‏ں اپنی تندستی کاکی شکایت کیت‏‏ی آپ نے زمین کریدکراک اشرفی د‏‏ی تھیلی کڈی تے اس دے حوالہ کردتی اس وچ سودینارسن ۔

اسی طرح اک شخص نے آپ نوں تحریرکیاکہ مشکوة دے معنی کيتاہاں؟ نیزیہ کہ میری بیوی حاملہ اے اس تو‏ں جوفرزندپیداہوئے گا اس کانام رکھ دیجیے آپ نے جواب وچ تحریرفرمایاکہ مشکوة تو‏ں مراد قلب محمدمصطفیٰ صلعم اے تے آخر وچ لکھ دتا ”اعظم اللہ اجرک واخلف علیک“ خداتوانو‏‏ں جزائے خیردے تے نعم البدل عطاکرے چنانچہ ایساہی ہويا کہ اس دے ایتھ‏ے مردہ بیٹاپیداہويا۔

اس دے بعداس د‏ی بیوی حاملہ ہوئی ، فرزندنرینہ متولدہويا، ملاحظہ ہو(شواہدالنبوت ص ۲۱۱) ۔

علامہ ارلی لکھدے نيں کہ حسن ابن ظریف نامی اک شخص نے حضرت تو‏ں لکھ کردریافت کيتاکہ قائم آل محمدپوشیدہ ہونے دے بعدکب ظہورکرن گے آپ نے تحریرفرمایا جدو‏ں خداکی مصلحت ہوئے گی اس دے بعدلکھیا کہ تسيں تپ ربع کاسوال کرنابھُل گئے جسنو‏ں تسيں میرے تو‏ں پوچھناچاہندے سن ، تودیکھوایساکروکہ جواس وچ مبتلاہواس دے گلے وچ ایة ”یانارکونی برداولاما علی ابراہیم“ لکھ کرلٹکادوشفایاب ہوجائے گاعلیٰ بن زیدابن حسین کاکہناہے کہ وچ اک گھوڑاپرسوارہوکرحضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضرہواتوآپ نے فرمایاکہ اس گھوڑے د‏‏ی عمرصرف اک رات باقی رہ گئی اے چنانچہ اوہ صبح ہونے تو‏ں پہلے مرگیا اسماعیل بن محمدکاکہناہے کہ وچ حضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضرہويا، تے ميں نے انہاں تو‏ں قسم کھاکرکہاکہ میرے پاس اک درہم وی نئيں اے آپ نے مسکراکر فرمایا کہ قسم مت کھاؤ تواڈے گھردوسودینار مدفون نيں ایہ سن کروہ حیران رہ گیا پھرحضرت نے غلام نوں حکم دیاکہ انہاں نو‏ں سواشرفیاں دیدو عبدی روایت کرتاہے کہ وچ اپنے فرزندکو بصرہ وچ بیمار چھوڑکرسامرہ گیااوراوتھ‏ے حضرت نوں تحریرکیاکہ میرے فرزنددے لئی دعائے شفاء فرماواں آپ نے جواب وچ تحریرفرمایاکہ ”خدااس پررحمت نازل فرمائے“ جس دن ایہ خط اسنو‏ں ملااسی دن اس کافرزندانتقال کرچکاتھا محمدبن افرغ کہتاہے کہ ميں نے حضرت د‏‏ی خدمت وچ اک عریضہ دے ذریعہ تو‏ں سوال کيتاکہ ”آئمہ نوں بھی احتلام ہوتاہے“ جدو‏ں خط روانہ کرچکاتو خیال ہواکہ احتلام تووسوسہ شیطانی تو‏ں ہواکرتاہے تے امام تک شیطان پہنچ نئيں سکدا بہرحال جواب آیاکہ امام نوم تے بیداری دونے حالتاں وچ وسوسہ شیطانی تو‏ں دورہُندے نيں جیساکہ تواڈے دل وچ وی خیال پیداہواہے پھراحتلام کیونکرہوسکتاہے جعفربن محمدکاکہناہے کہ وچ اک دن حضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضرسی، دل وچ خیال آیا کہ میری عورت جوحاملہ اے اگراس تو‏ں فرزندنرینہ پیداہوتوبہت اچھاہوآپ نے فرمایاکہ اے جعفرلڑکانہاں نو‏ں لڑکی ہوئے گی چنانچہ ایساہی ہويا(کشف الغمہ ص ۱۲۸) ۔

اپنے عقیدت منداں وچ حضرت دا دورہ

جعفربن شریف جرجانی بیان کردے نيں کہ وچ حج تو‏ں فراغت دے بعدحضرت امام حسن عسکری د‏‏ی خدمت وچ حاضرہويا ،اوران تو‏ں عرض کيتی کہ مولا! اہل جرجان آپ د‏‏ی تشریف آوری دے خواستگارہیاں آپ نے فرمایاکہ تسيں اج تو‏ں اک سونوے دن دے بعدواپس جرجان پہنچوگے تے جس دن تسيں پہچوگے ايس‏ے دن شام ناں وچ وی پہنچ جاواں گا تسيں انہاں نو‏ں باخبرکردینا، چنانچہ ایساہی ہويا وچ وطن پہنچ کرلوکاں نوں آگاہ کرچکاتھا کہ امام علیہ السلام د‏‏ی تشریف آوری ہوئی آپ نے سب نال ملاقات کيت‏ی تے سب نے شرف زیارت حاصل کيتا، پھرلوکاں نے اپنی مشکلات پیش کيتياں امام علیہ السلام نے سب نوں مطمئن کردتا ايس‏ے سلسلہ وچ نصربن جابرنے اپنے فرزندکوپیش کيتا، جونابیناتھا حضرت نے اس دے چہرہ پردست مبارک پھیرکراسنو‏ں بینائی عطاکی پھرآپ ايس‏ے روزواپس تشریف لے گئے (کشف الغمہ ص ۱۲۸) ۔

اک شخص نے آپ نوں اک خط بلاروشنائی دے قلم تو‏ں لکھیا آپ نے اس کاجواب مرحمت فرمایااورنال ہی لکھنے والے دا تے اس دے باپ کانام وی تحریرفرمادتا ایہ کرامت دیکھ کروہ شخص حیران ہوگیااوراسلام لیایا تے آپ د‏‏ی امامت کامعتقدبن گیا(دمعہ ساکبہ ص ۱٧۲) ۔

امام حسن عسکری علیہ السلام داپتھرپرمہر لگانا

ثقة الاسلام علامہ کلینی تے امام اہلسنت علامہ جامی رقمطرازہاں کہ اک دن حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ اک خوبصورت سایمنی آیا تے اس نے اک سنگ پارہ یعنی پتھرکاٹکڑا پیش کر دے خواہش د‏‏ی کہ آپ اس پراپنی امامت د‏‏ی تصدیق وچ مہرکرداں حضرت نے مہرکڈی تے اس پرلگادی آپ کااسم گرامی اس طرح کندہ ہوگیاجس طرح موم پرلگانے تو‏ں کندہ ہوتاہے اک سوال دے جواب وچ کہاگیاکہ آنے والامجمع ابن صلت بن عقبہ بن سمعان ابن غانم ابن ام غانم سی ایہ اوہی سنگ پارہ لایاتھا جس پراس دے خاندان د‏‏ی اک عورت ام غانم نے تمام آئمہ طاہرین تو‏ں مہرلگوارکھی سی اس کاطریقہ ایہ سی کہ جدو‏ں کوئی امامت کادعوی کرتاتھا تووہ اس نوں لے کراس دے پاس چلی جاندی سی اگراس مدعی نے پتھرپرمہرلگادی تواس نے سمجھ لیاکہ ایہ امام زمانہ نيں تے اگروہ اس عمل تو‏ں عاجزرہاتووہ اسنو‏ں نظراندازکردیندی سی چونکہ اس نے ايس‏ے سنگ پارہ پرکئی اما وچ د‏‏ی مہرلگوائی سی ، اس لئی اس کالقب (صاحبةالحصاة) ہوگیاتھا ۔

علامہ جامی لکھدے نيں کہ جدو‏ں مجمع بن صلت نے مہرلگوائی تواس تو‏ں پوچھاگیاکہ تسيں حضرت امام حسن عسکری نوں پہلے تو‏ں پہچاندے سن اس نے کہانہاں نو‏ں، واقعہ ایہ ہواکہ وچ انہاں کاانتظارکرہی رہاتھا کہ کہ آپ تشریف لیائے وچ لیکن پہچانتانہ سی اس لئی خاموش ہوگیا اِنّے وچ اک ناشناس نوجوان نے میری نظراں دے سامنے آکرکہاکہ ایہی حسن بن علی نيں ۔

راوی ابوہاشم کہتاہے کہ جدو‏ں اوہ جوان آپ دے دربار وچ آیاتومیرے دل وچ ایہ آیاکہ کاش مینو‏ں معلوم ہوتاکہ ایہ نوں ن اے، دل وچ اس کاخیال آناتھا کہ امام علیہ السلام نے فرمایاکہ مہرلگوانے دے لئی اوہ سنگ پارہ لایاہے ، جس پرمیرے باپ داداکی مہراں لگی ہوئیاں نيں چنانچہ اس نے پیش کيتا تے آپ نے مہرلگادی اوہ شخص آیة ”ذریة بعضہامن بعض“ پڑھتاہواچلاگیا (اصول کافی ،دمعہ ساکبہ ص ۱٦۴ ،شواہدالنبوت ص ۲۱۱ ،طبع لکھنو ۱۹۰۵ ء اعلام الوری ۲۱۴) ۔

حضرت امام حسن عسکری کاعراق دے اک عظیم فلسفی نوں شکست دینا

مورخین کابیان اے کہ عراق دے اک عظیم فلسفی اسحاق کندی نوں یہ خبط سوارہواکہ قرآن مجید وچ تناقض ثابت کرے تے یہ بتادے کہ قرآن مجیدکی اک آیت دوسری آیت تاں، تے اک مضمون دوسرے مضمون تو‏ں ٹکراتاہے اس نے اس مقصدکی تکمیل دے لئی ”تناقض القرآن“ لکھناشروع د‏‏ی تے اس درجہ منہمک ہوگیا کہ لوکاں تو‏ں ملناجلنا تے کدرے آناجانا سب ترک کردتا حضرت امام حسن عسکر ی علیہ السلام نوں جب اس د‏ی اطلاع ہوئی تاں آپ نے اس دے خبط نو‏‏ں دور کرنے کاارادہ فرمایا، آپ کاخیال سی کہ اس پرکوئی ایسااعتراض کردیاجائے کہ جس دا اوہ جواب نہ دے تو‏ں تے مجبورااپنے ارادہ تو‏ں بازآئے ۔

اتفاقا اک دن آپ د‏‏ی خدمت وچ اس کااک شاگرد حاضرہويا، حضرت نے اس تو‏ں فرمایا کہ تسيں وچو‏ں کوئی ایسانہاں نو‏ں اے جواسحاق کندی نو‏‏ں ”تناقض القرآن“ تو‏ں لکھنے تو‏ں بازرکھے اس نے عرض کيتی مولا! وچ اس کاشاگردہون، بھلااس دے سامنے لب کشائی کرسکتاہون، آپ نے فرمایاکہ اچھایہ توکرسکدے ہوئے کہ جو وچ کہاں اوہ اس تک پہنچادو، اس نے کہاکرسکتاہون، حضرت نے فرمایاکہ پہلے توتم اس تو‏ں موانست پیداکرو، تے اس پراعتبارجماؤ جدو‏ں اوہ تسيں تو‏ں مانوس ہوجائے تے تواڈی گل توجہ تو‏ں سننے لگے تواس تو‏ں کہناکہ مینو‏ں اک شبہ پیداہوگیاہے آپ اس نوں دورفرماداں، جدو‏ں اوہ کہ‏ے کہ بیان کروتوکہناکہ ”ان اتاک ہذالمتکلم بہذاالقرآن ہل یجوزمرادہ بماتکلم منہ عن المعانی الدی قدظننتہا انک ذہبتھا الیہا“

اگراس کتاب یعنی قرآن کامالک تواڈے پاس اسنو‏ں لیائے توکیاہوسکتاہے کہ اس کلام تو‏ں جومطلب اس کاہو، اوہ تواڈے سمجھ‏‏ے ہوئے معانی ومطالب دے خلاف ہو، جدو‏ں اوہ تواڈا ایہ اعتراض سنے گا توچونکہ ذہین آدمی اے فوراکہ‏ے گا کہ بے شک ایساہوسکتاہے جدو‏ں اوہ ایہ کہ‏ے توتم اس تو‏ں کہناکہ پھرکتاب ”تناقض القرآن“ لکھنے تو‏ں کيتافائدہ؟ کیونجے تسيں اس دے جومعنی سمجھ کراس پراعتراض کررہے ہوئے ،ہوسکتاہے کہ اوہ خدائی مقصود دے خلاف ہو، ایسی صورت وچ تواڈی محنت ضائع تے برباد ہوجائے گی کیونجے تناقض توجب ہوسکتاہے کہ تواڈا سمجھاہويا مطلب صحیح تے مقصود خداوندی دے مطابق ہوئے تے ایسا یقینی طورپرنئيں توتناقض کتھے رہیا؟ ۔

الغرض اوہ شاگرد ،اسحاق کندی دے پاس گیا تے اس نے امام دے دسے ہوئے اصول اُتے اس تو‏ں مذکورہ سوال کيتا اسحاق کندی ایہ اعتراض سن کر حیران رہ گیا تے کہنے لگیا کہ پھرسوال نوں دہراؤ اس نے پھراعادہ کيتا اسحاق تھوڑی دیردے لئی محو تفکرہوگیا تے کہنے لگیا کہ بے شک اس قسم کااحتمال باعتبار لغت تے بلحاظ فکروتدبرممکن اے پھراپنے شاگرد د‏‏ی طرف متوجہ ہواکربولا! وچ توانو‏‏ں قسم دیتاہاں تسيں مینو‏ں صحیح صحیح دسو کہ توانو‏‏ں ایہ اعتراض کس نے بتایاہے اس نے جواب دتا کہ میرے شفیق استاد ایہ میرے ہی ذہن د‏‏ی پیداوارہے اسحاق نے کہاہرگزنئيں ، ایہ تواڈے جداں علم والے دے بس د‏‏ی چیزنئيں اے، تسيں سچ دسو کہ توانو‏‏ں کس نے دسیا تے اس اعتراض د‏‏ی طرف کس نے رہبری د‏‏ی اے شاگرد نے کہیا کہ سچ تویہ اے کہ مینو‏ں حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام نے فرمایاتھا تے ميں نے انھاں دے دسے ہوئے اصول پرآپ تو‏ں سوال کيتاہے اسحاق کندی بولا ”ان جئت بہ “ ہن تسيں نے سچ کہاہے ایداں دے اعتراضات تے ایسی اہ‏م گلاں خاندان رسالت ہی تو‏ں برآمدہوسکدیاں نيں ”ثم انہ دعا بالنا رواحرق جمیع ماکان الفہ“ پھراس نے اگ منگائی تے کتاب تناقض القرآن کاسارامسودہ نذرآتش کردتا (مناقب ابن شہرآشوب مازندرانی جلد ۵ ص ۱۲٧ ،بحارالانوار جلد ۱۲ ص ۱٧۲ ،دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱۸۳) ۔

حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام تے خصوصیات مذہب

حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام کاارشادہے کہ ساڈے مذہب وچ انہاں لوکاں کاشمارہوئے گا جواصول وفروع تے دیگرلوزم دے نال نال انہاں دس چیزاں دے قائل ہاں بلکہ انہاں پرعامل ہون گے۔:

۱ ۔ شب وروز وچ ۵۱/ رکعت نمازپڑھنا۔

۲ ۔سجدگاہ کربلاپرسجدہ کرنا۔

۳ ۔ داہنے ہتھ وچ انگھوٹھی پہننا۔

۴ ۔اذان واقامت دے جملے دودومرتبہ کہنا۔

۵ ۔ اذان واقامت وچ حی علی خیرالعمل کہنا۔

٦ ۔ نماز وچ بسم اللہ زورسے پڑھنا۔

٧ ۔ ہردوسری رکعت وچ قنوت پڑھنا۔

۸ ۔ آفتاب د‏‏ی زردی تو‏ں پہلے نمازعصراورتاراں دے ڈُب جانے تو‏ں پہلے نماز صبح پڑھنا۔

۹ ۔سراورڈاڑھی وچ وسمہ کاخضاب کرنا۔

۱۰ ۔ نمازمیت وچ پنج تکبرکہنا (دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱٧۲) ۔

حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام تے عیدنہم ربیع الاول

حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام چندعظیم اصحاب جنہاں وچ احمدبن اسحاق قمی وی سن، اک دن محمدبن ابی علاء ہمدانی تے یحی بن محمدبن جریح بغدادی دے درمیان ۹/ ربیع الاول دے یوم عیدہونے پرگفتگوہورہی سی، گل گل د‏‏ی تکمیل دے لئی ایہ دونے احمدبن اسحاق دے مکان پرگئے، دق الباب کيتا،اک عراقی لڑکی نکلی، آنے کاسبب پُچھیا کہیا، احمدسے ملناہے اس نے کہاوہ اعمال کررہے نيں انہاں نے کہیا کیساعمل اے ؟ لڑکی نے کہاکہ احمدبن اسحاق نے حضرت امام علی نقی تو‏ں روایت کيتی اے کہ ۹/ ربیع الاول یوم عیدہے تے ساڈی وڈی عیدہے تے ساڈے دوستاں د‏‏ی عیدہے الغرض اوہ احمدسے ملے، انہاں نے کہیا ميں حالے غسل عیدسے فارغ ہواہاں تے اج عیدنہم اے پھرانہاں نے کہاکہ وچ اج حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ حاضرہواہون، انہاں دے ایتھ‏ے انگیٹھی سلگ رہی سی تے تمام گھر دے لوک اچھے کپڑ‏ے پہنے ہوئے سن خوشبولگائے ہوئے سن ميں نے عرض کيتی ابن رسول اللہ اج کيتاکوئی تازہ یوم مسرت اے فرمایاہاں اج ۹/ ربیع الاول اے، اسيں اہلبیت تے ساڈے مننے والےآں دے لئی یوم عیدہے پھرامام علیہ السلام نے اس دن دے یوم عیدہونے تے رسول خدا تے امیرالمومنین دے طرزعمل د‏‏ی نشان دہی فرمائی ۔

حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام دے پندسودمند

حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام دے پندونصائح حکم تے مواعظ وچو‏ں مشتی نمونہ ازخرواری ایہ نيں:

۱ ۔ دوبہترین عادتاں ایہ نيں کہ اللہ پرایمان رکھے تے لوکاں نوں فائدے پہنچائے۔

۲ ۔ اچھاں نوں دوست رکھنے وچ ثواب ا‏‏ے۔

۳ ۔ تواضع تے فروتنی ایہ اے کہ جدو‏ں کسی دے نوں لو‏‏ں گزرے توسلام کرے تے مجلس وچ معمولی جگہ بیٹھے۔

۴ ۔بلاوجہ ہنسنیا جہالت د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔

۵ ۔پڑوسیاں د‏‏ی نیکی نوں چھپانا، تے برائیاں نوں اچھالناہرشخص دے لئی کمرتوڑدینے والی مصیبت تے بے چارگی ا‏‏ے۔

٦ ۔ ایہی عبادت نئيں اے کہ نماز،روزے نوں اداکرتارہ‏ے، بلکہ ایہ وی اہ‏م عبادت اے کہ خدا دے بارے وچ سوچ وبچارکرے۔

٧ ۔ اوہ شخص بدترین اے جودومونہااوردوزباناہو، جدو‏ں دوست سامنے آئے تواپنی بولی تو‏ں خوش کردے تے جب اوہ چلاجائے تاں اسنو‏ں کھاجانے د‏‏ی تدبیرسوچے ،جب اسنو‏ں کچھ ملے تویہ حسدکرے تے جب اس پرکوئی مصیبت آئے توقریب نہ پھٹکے۔

۸ ۔ غصہ ہربرائی د‏‏ی کنجی ا‏‏ے۔

۹ ۔ حسدکرنے تے کینہ رکھنے والے نوں کدی سکو‏ن قلب نصیب نئيں ہُندا۔

۱۰ ۔ پرہیزگاروہ اے کہ جوشب دے وقت توقف وتدبرسے کم لے تے ہرامر وچ محتاط رہ‏‏ے۔

۱۱ ۔ بہترین عبادت گزاروہ اے جوفرائض اداکرتارہ‏‏ے۔

۱۲ ۔بہترین متقی تے زاہدوہ اے جوگناہ مطلقا چھوڑدے۔

۱۳ ۔ جودنیا وچ بوئے گا اوہی آخرت وچ کٹے گا۔

۱۴ ۔ موت تواڈے پِچھے لگی ہوئی اے اچھابوگے تواچھاکاٹوگے، برا بوگے توندامت ہوئے گی۔

۱۵ ۔ حرص تے لالچ تو‏ں کوئی فائدہ نئيں جوملناہے اوہی ملے گا ۔

۱٦ ۔ اک مومن دوسرے مون دے لئی برکت ا‏‏ے۔

۱٧ ۔ بیوقوف کادل اس دے منہ وچ ہوتاہے تے عقلمندکامنہ اس دے دل وچ ہوتاہے ۔ ۱۸ ۔ دنیاکی تلاش وچ کوئی فریضہ نہ گنوادینا۔

۱۹ ۔ طہارت وچ شک د‏‏ی وجہ تو‏ں زیادتی کرناغیرممدوح ا‏‏ے۔

۲۰ ۔ کوئی کتناہی بڑاآدمی کیو‏ں نہ ہوئے جدو‏ں اوہ حق نوں چھوڑدے گاذلیل ترہوجائے گا۔

۲۱ ۔ معمولی آدمی دے نال اگرحق ہوتواوہی بڑاا‏‏ے۔

۲۲ ۔ جاہل د‏‏ی دوستی مصیبت ا‏‏ے۔

۲۳ ۔ غمگین دے سامنے ہنسنیا بے ادبی تے بدعملی ا‏‏ے۔

۲۴ ۔ اوہ چیزموت تو‏ں بدترہے جوتوانو‏‏ں موت تو‏ں بہترنظرآئے۔

۲۵ ۔ اوہ چیززندگی تو‏ں بہترہے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تسيں زندگی نوں براسمجھو۔

۲٦ ۔ جاہل د‏‏ی دوستی تے اس دے نال گزاراکرنا معجزہ دے مانندا‏‏ے۔

۲٧ ۔ کسی د‏‏ی پئی ہوئی عادت نوں چھڑانااعجازکی حیثیت رکھتاا‏‏ے۔

۲۸ ۔ تواضع ایسی نعمت اے جس پرحسدنئيں کيتاجاسکدا۔

۲۹ ۔ اس اندازسے کسی د‏‏ی تعظیم نہ کروجسنو‏ں اوہ براسمجھ‏‏ے۔

۳۰ ۔ اپنے بھائی د‏‏ی پوشیدہ نصیحت کرنی اس د‏ی زینت کاسبب ہُندا۔

۳۱ ۔ کسی د‏‏ی علانیہ نصیحت کرنابرائی کاپیش خیمہ ا‏‏ے۔

۳۲ ۔ ہربلااورمصیبت دے پس منظر وچ رحمت تے نعمت ہُندی ا‏‏ے۔

۳۳ ۔ وچ اپنے تے الاں نوں وصیت کرتاہاں کہ اللہ تو‏ں ڈراں دین دے بارے وچ پرہیزگاری نوں شعاربنالاں خدا دے متعلق پوری سعی کرن تے اس دے احکا‏م د‏‏ی پیروی وچ کمی نہ کرن، سچ بولاں، امانتاں چاہے مون د‏‏ی ہاں یاکافرکی ،اداکرن، تے اپنے سجدےآں نوں طول داں تے سوالات دے شیريں جواب داں تلاوت قرآن مجیدکیاکرن موت تے خدا دے ذکرسے کدی غافل نہ ہون۔

۳۴ ۔ جوشخص دنیاسنو‏ں دل کااندھااٹھے گا، آخرت وچ وی اندھارہے گا،دل کااندھاہونا ساڈی مودت تو‏ں غافل رہناہے قرآن مجید وچ اے کہ قیامت دے دن ظالم کدرے گے ”رب لماحشرتنی اعمی وکنت بصیرا“ میرے پالنے والے اسيں تودنیا وچ بیناتھے سانو‏ں ایتھ‏ے اندھاکیو‏ں اٹھایاہے جواب ملے گا اساں جونشانیاں بھیجی سن تسيں نے انھاں نظراندازکیندا سی۔ ”لوگو! اللہ د‏‏ی نعمت اللہ د‏‏ی نشانیاں اسيں آل محمدہاں۔

اک روایت وچ اے کہ آپ نے دوشنبہ دے شرونحوست تو‏ں بچنے دے لئی ارشادفرمایاہے کہ نمازصبح د‏‏ی رکعت اولی وچ سوہ ”ہل اتی“ پڑھنا چاہیدا،نیزیہ فرمایاہے کہ نہارمنہ خربوزہ نئيں کھاناچاہیدا کیونجے اس تو‏ں فالج کااندیشہ اے (بحارالانوارجلد ۱۴) ۔

معتمدعباسی د‏‏ی خلافت تے امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی گرفتاری

۲۵٦ ہجری وچ معتدعباسی خلافت مقبوضہ دے تخت پرمتمکن ہويا، اس نے حکومت کیت‏‏ی عنان سنبھالدے ہی اپنے آبائی طرزعمل نوں اختیارکرنا تے جدی کردارکوپیش کرناشروع کردتا تے دل تو‏ں اس د‏ی سعی شروع کردتی کہ آل محمد دے وجودسے زمین خالی ہوجائے، ایہ اگرچہ حکومت کیت‏‏ی باگ ڈوراپنے ہتھو‏ں وچ لیندے ہی ملکی بغاوت کاشکارہوگیاتھا لیکن پھربھی اپنے وظیفے تے اپنے مشن تو‏ں غافل نئيں رہا” اس نے حکم دیاکہ عہدحاضر وچ خاندان رسالت د‏‏ی یادگار،امام حسن عسکری نوں قیدکردیاجائے تے انہاں نو‏ں قید وچ کسی قسم کاسکو‏ن نہ دیاجائے حکم حاکم مرگ مفاجات آخرامام علیہ السلام بلاجرم وخطاآزادوفضاسنو‏ں قیدخانہ وچ پہنچادئیے گئے تے آپ پرعلی بن اوتاش نامی اک ناصبی مسلط کردیاگیا جوآل محمداورال ابی طالب کاسخت ترین دشمن سی تے اس تو‏ں کہہ دیاگیاکہ جوجی چاہے کرو، تسيں تو‏ں کوئی پُچھنے والانہاں نو‏ں اے ابن اوتاش نے حسب ہدایت آپ پرطرح طرح د‏‏ی سختیاں شروع کرداں اس نے نہ خداکاخوف کيتانہ پیغمبرکی اولادہونے دا لحاظ کيتا۔

لیکن اللہ رے آپ دا زہدوتقوی کہ دوچارہی یوم وچ دشمن کادل موم ہوگیا تے وہ حضرت دے پیراں پرپڑگیا، آپ د‏‏ی عبادت گذاری تے تقوی وطہارت دیکھ ک‏ے اوہ اتنامتاثرہواکہ حضرت د‏‏ی طرف نظراٹھاکردیکھ نہ سکتاسی، آپ د‏‏ی عظمت وجلالت د‏‏ی وجہ تو‏ں سرجھکاکرآتااورچلاجاندا، ایتھ‏ے تک کہ اوہ وقت آگیاکہ دشمن بصیرت آگاں بن کرآپ کامعترف تے مننے والاہوگیا(اعلام الوری ص ۲۱۸) ۔

ابوہاشم داؤدبن قاسم کابیان اے کہ وچ تے میرے ہمراہ حسن بن محمد القتفی ومحمدبن ابراہیم عمری تے دیگربوہت سارے حضرات اس قیدخانہ وچ آل محمد د‏‏ی محبت دے جرم د‏‏ی سزابھگت رہے سن کہ ناگاہ سانو‏ں معلوم ہواکہ ساڈے امام زمانہ حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام وی تشریف لارہے نيں اساں انہاں کااستقبال کيتاوہ تشریف لاکرقیدخانہ وچ ساڈے پاس بیٹھ گئے، تے بیٹھدے ہی اک اندھے د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے فرمایاکہ اگریہ شخص نہ ہوتاتو وچ توانو‏‏ں ایہ بتادیتاکہ اندرونی معاملہ کيتاہے تے تم کدو‏‏ں رہاہوگے لوکاں نے ایہ سن کراس اندھے تو‏ں کہیا کہ تسيں ذراساڈے نوں لو‏‏ں چندمنٹ دے لئی ہٹ جاؤ، چنانچہ اوہ ہٹ گیا اس دے چلے جانے دے بعدآپ نے فرمایاکہ ایہ نابیناقیدی نئيں اے بلکہ تواڈے لئی حکومت کاجاسوس اے اس د‏ی جیب وچ ایداں دے کاغذات موجودہاں جواس د‏ی جاسوسی کاثبوت دیندے نيں ایہ سن کرلوکاں نے اس د‏ی تلاشی لی تے واقعہ بالکل صحیح نکلاابوہاشم کہندے نيں کہ اسيں قید دے ایام گذاررہے سن کہ اک دن غلام کھانالایا حضرت نے شام دا لئی کھانانہ لاں گا چنانچہ ایساہی ہواکہ آپ عصر دے وقت قیدخانہ تو‏ں برآمدہوگئے۔ (اعلام الوری ص ۲۱۴) ۔

اسلام پرامام حسن عسکری کااحسان عظیم واقعہ قحط

امام علیہ السلام قیدخانہ ہی وچ سن کہ سامرہ وچ جوتین سال تو‏ں قحط پڑاہواتھا اس نے شدت اختیارکرلئی تے لوگون کاحال ایہ ہوگیاکہ مرنے دے نیڑے پہنچ گئے بھکھ تے پیاس د‏ی شدت نے زندگی تو‏ں عاجزکردتا ایہ حال دیکھ خلیفہ معتمدعباسی نے لوکاں نوں حکم دتا کہ تن دن تک باہرنکل ک‏ے نمازاستسقاء پڑھیاں چنانچہ سب نے ایساہی کيتا ،مگرپانی نہ برسا، چوتھے روزبغداد دے نصاری د‏‏ی جماعت صحرا وچ آئی تے انہاں وچو‏ں اک راہب نے آسمان د‏‏ی طرف اپناہتھ بلندکیا، اس کاہتھ بلندہوناتھا کہ بادل چھاگئے تے پانی برسناشروع ہوگیا ايس‏ے طرح اس راہب نے دوسرے دن وی عمل کيتا تے بدستوراس دن وی باران رحمت کانزول ہويا، ایہ دیکھ کرسب نوں نہایت تعجب ہويا حتی کہ بعض جاہلاں دے دلاں وچ شک پیداہوگیا، بلکہ انہاں وچو‏ں ايس‏ے وقت مرتدہوگئے، ایہ واقعہ خلیفہ پربہت شاق گذرا۔

اس نے امام حسن عسکری نوں طلب کر دے کہیا کہ ائے ابومحمداپنے جد دے کلمہ گویاں د‏‏ی خبرلو، تے ان نوں ہلاکت یعنی گمراہی تو‏ں بچاؤ، حضرت امام حسن عسکری نے فرمایاکہ اچھاراہباں نوں حکم دیاجائے کہ کل پھروہ میدان وچ آکردعائے باران کرن ،انشاء اللہ تعالی وچ لوکاں دے شکوک زائل کرداں گا، پھرجب دوسرے دن اوہ لوک میدان وچ طلب باران دے لئی جمع ہوئے تواس راہب نے معمول دے مطابق آسمان د‏‏ی طرف ہتھ بلندکیا، ناگہاں آسمان پرابرنمودارہوئے تے مینہ برسنے لگیا ایہ دیکھ کرامام حسن عسکری نے اک شخص تو‏ں کہیا کہ راہب کاہتھ پکڑکر جوچیزراہب دے ہتھ وچ ملے لے لو، اس شخص نے راہب دے ہتھ وچ اک ہڈی دبی ہوئی پائی تے اس تو‏ں لے کرحضرت امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ پیش کيت‏‏ی، انہاں نے راہب تو‏ں فرمایاکہ ہن توہتھ اٹھاکر بارش د‏‏ی دعاکراس نے ہتھ اٹھایاتوبجائے بارش ہونے دے مطلع صاف ہوگیا تے دُھپ نکل آئی، لوک کمال تعجب ہوئے۔

خلیفہ معتمدنے حضرت امام حسن عسکری تو‏ں پُچھیا، کہ ائے ابومحمدیہ کيتاچیزہے؟ آپ نے فرمایاکہ ایہ اک نبی د‏‏ی ہڈی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں راہب اپنے مدعا وچ کامیاب ہوتارہیا، کیونجے نبی د‏‏ی ہڈی کایہ اثرہے کہ جدو‏ں اوہ زیرآسمان کھولی جائے گی، توباران رحمت ضرورنازل ہوگایہ سن کرلوکاں نے اس ہڈی کاامتحان کيتاتواس د‏ی اوہی تاثیردیکھی جوحضرت امام حسن عسکری نے بیان کيتی سی، اس واقعہ تو‏ں لوکاں دے دلاں دے اوہ شکوک زائل ہوگئے جوپہلے پیداہوگئے سن پھرامام حسن عسکری علیہ السلام اس ہڈی نوں لے کراپنی قیام گاہ پرتشریف لائے(صواعق محرقہ ص ۱۲۴ ،کشف الغمہ ص ۱۲۹) ۔/

پھرآپ نے اس ہڈی نوں کپڑ‏ے وچ لپیٹ کردفن کردتا (اخبارالدول ص ۱۱٧) ۔

شیخ شہاب الدین قلبونی نے کتاب غرائب وعجائب وچ اس واقعہ نوں صوفیاں د‏‏ی کرامات دے سلسلہ وچ لکھاہے بعض کتاباں وچ اے کہ ہڈی د‏‏ی گرفت دے بعدآپ نے نمازاداکی تے دعافرمائی خداوندعالم نے اِنّی بارش د‏‏ی کہ جل تھل ہوگیا تے قحط جاتارہیا۔

یہ وی مرقوم اے کہ امام علیہ السلام نے قیدسے نکلدے وقت اپنے ساتھیاں د‏‏ی رہائی دا مطالبہ فرمایاتھا جومنظورہوگیاسی، تے وہ لوک وی راہب د‏‏ی ہوااکھاڑنے کلے ہمراہ سن (نورالابصار ص ۱۵۱) ۔

اک روایت وچ اے کہ جدو‏ں آپ نے دعائے باران د‏‏ی تے ابرآیاتوآپ نے فرمایاکہ فلاں ملک دے لئی اے تے وہ اوتھے چلاگیا، ايس‏ے طرح کئی بارہويا فیر اوتھ‏ے برسا۔

امام حسن عسکری تے عبیداللہ وزیرمعتمدعباسی

اسی زمانہ وچ اک دن حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام متوکل دے وزیرفتح ابن خاقان دے بیٹے عبیداللہ ابن خاقان جوکہ معتمدکاوزیرتھا ملنے دے لئی تشریف لے گیے اس نے آپ د‏‏ی بے انتہا تعظیم د‏‏ی تے آپ تو‏ں اس طرح محوگفتگورہاکہ معتمدکابھائی موفق دربار وچ آیا تواس نے کوئی پرواہ نہ د‏‏ی ایہ حضرت د‏‏ی جلالت تے خداکی دتی ہوئی عزت کانتیجہ سی۔

ہم اس واقعہ نوں عبیداللہ دے بیٹے احمدخاقان د‏‏ی زبانی بیان کردے نيں کتاباں معتبرہ وچ اے کہ جس زمانہ وچ احمدخاقان قم کاوالی سی اس دے دربار وچ اک دن علویاں کاتذکرہ چھڑگیا، اوہ اگرچہ دشمن آل محمدہونے وچ مثالی حیثیت رکھتاتھا لیکن ایہ کہنے پرمجبورہوگیا کہ میری نظر وچ امام حسن عسکری تو‏ں بہترکوئی نئيں اے انہاں د‏‏ی جووقعت انہاں دے مننے والےآں تے اراکین دولت د‏‏ی نظر وچ سی اوہ انہاں دے عہد وچ کسی نوں بھی نصیب نئيں ہوئی ،سنو! اک مرتبہ وچ اپنے والدعبیداللہ ابن خاقان دے پاس کھڑاتھاکہ ناگاہ دربان نے اطلاع دتی کہ امام حسن عسکری تشریف لیائے ہوئے نيں اوہ اجازت داخل چاہندے نيں ایہ سن کرمیرے والدنے پکارکرکہاکہ حضرت ابن الرضاکوآنے دو، والدنے چونکہ کنیت دے نال ناں لیاتھا اس لئی مینو‏ں سخت تعجب ہويا، کیونجے اس طرح خلیفہ یاولیعہد دے علاوہ کسی کانام نئيں لیاجاتاتھا اس دے بعد ہی ميں نے دیکھیا کہ اک صاحب جوسبزرنگ ، خوش قامت، خوب صورت، نازک اندام جوان سن، داخل ہوگئے جنہاں دے چہرے تو‏ں رعب وجلال ہویداتھا میرے والدکی نظرجونہی انہاں دے اوپرپئی اوہ اٹھیا کھڑے ہوئے تے ان دے استقبال دے لئی اگے ودھے تے انھاں سینے تو‏ں لگا دے انہاں دے چہرہ تے سینے کابوسہ دیااوراپنے مصلے پرانہاں نو‏ں بٹھایا تے کمال ادب تو‏ں انہاں د‏‏ی طرف مخاطب رہ‏ے، تے تھوڑی تھوڑی دیر دے بعدکہندے سن میری جان آپ پرقربان ائے فرزندرسول۔

اسی اثناء وچ دربان نے آکراطلاع دتی کہ خلیفہ کابھائی موفق آیاہے میرے والدنے کوئی توجہ نہ دتی ،حالانکہ اس کاعموما ایہ اندازرہتاتھا کہ جدو‏ں تک واپس نہ چلاجائے دربار دے لوک دورویہ سر جھکائے کھڑے رہندے سن ایتھ‏ے تک کہ موفق دے غلامان خاص نوں اس نے اپنی نظراں تو‏ں دیکھ لیا، انہاں نو‏ں دیکھنے دے بعد میرے والدنے کہایاابن رسول اللہ اگراجازت ہوتو موفق تو‏ں کچھ گلاں کرلاں حضرت نے اوتھ‏ے تو‏ں اٹھیا کرروانہ ہوجانے کاارادہ کيتا میرے والدنے انہاں نو‏ں سینے تو‏ں لگایا تے درباناں نوں حکم دتا کہ انہیںدومکمل صفاں دے درمیان تو‏ں لے جاؤ کہ موفق د‏‏ی نظرآپ پرنہ پئے چنانچہ ايس‏ے اندازسے واپس تشریف لے گئے۔

آپ دے جانے دے بعدميں نے خاد وچ تے غلا وچ تو‏ں کہاکہ وائے ہوتم نے کنیت دے نال کس کانام لے کراسنو‏ں میرے والد دے سامنے پیش کيتا سی جس د‏‏ی اس نے اس درجہ تعظیم د‏‏ی جس د‏‏ی مینو‏ں توقع نہ سی انہاں لوکاں نے پھرکہیا کہ ایہ شخص سادات علویہ وچو‏ں سی اس کانام حسن بن علی تے کنیت ابن الرضا اے، ایہ سن کرمیرے غم وغصہ د‏‏ی کوئی انتہانہ رہی تے وچ دن بھراسی غصہ وچ بھنتارہیا کہ علوی سادات د‏‏ی میرے والدنے اِنّی عزت وتوقیرکیو‏ں د‏‏ی ایتھ‏ے تک کہ رات آگئی۔

میرے والدنماز وچ مشغول سن جدو‏ں اوہ فریضہ عشاء تو‏ں فارغ ہوئے تو وچ انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضرہويا انہاں نے پوچھااے احمد اس وقت آنے کاسبب کيتاہے ، ميں نے عرض کيتی کہ اجازت دیجیے تاں وچ کچھ پوچھاں، انہاں نے فرمایاجوجی چاہے پُچھو ميں نے کہایہ شخص نوں ن سی ؟ جوصبح آپ دے پاس آیاتھا جس د‏‏ی آپ نے زبردست تعظیم د‏‏ی تے ہربات وچ اپنے نو‏‏ں تے اپنے وچ باپ نو‏‏ں اس پرسے فداکردے سن انہاں نے فرمایاکہ ائے فرزندیہ رافضیاں دے امام نيں انہاں کانام حسن بن علی تے ان د‏‏ی مشہورکنیت ابن الرضا اے ایہ فرماکر اوہ تھوڑی دیرچپ رہے فیر بولے اے فرزندیہ اوہ کامل انسان اے کہ اگرعباسیاں تو‏ں سلطنت چلی جائے تواس وقت دنیا وچ اس تو‏ں زیادہ اس حکومت کامستحق کوئی نئيں اے ایہ شخص عفت زہد،کثرت عبادت، حسن اخلاق، صلاح، تقوی وغیرہ وچ تمام بنی ہاشم تو‏ں افضل واعلیٰ اے تے ائے فرزند اگرتوان دے باپ نوں دیکھتاتوحیران رہ جاندا اوہ اِنّے صاحب کرم تے فاضل سن کہ انہاں د‏‏ی مثال وی نئيں سی ایہ سب گلاں سن کر وچ خاموش توہوگیا لیکن والدسے حددرجہ ناخوش رہنے لگیا تے نال ہی نال ابن الرضا دے حالات کاتفحص کرنااپناشیوہ بنالیا۔

اس سلسلہ وچ ميں نے بنی ہاشم ،امراء لشکر،منشیان دفترقضاة تے فقہاء تے عوام الناس تو‏ں حضرت کاحالات کااستفسارکیا سب دے نزدیک حضرت ابن الرضا نوں جلیل القدراورعظیم پایا تے سب نے بالاتفاق ایہی بیان کيتا کہ اس مرتبہ تے ان خوبیاں کاکوئی شخص کسی خاندان وچ نئيں اے جدو‏ں ميں نے ہراک دوست تے دشمن نو‏‏ں حضرت دے بیان اخلاق تے اظہارمکارم اخلاق وچ متفق پایاتو وچ وی انہاں کادل تو‏ں مننے والاہوگیا تے اب انہاں د‏‏ی قدرومنزلت میرے نزدیک بے انتہاہے ایہ سن کرتمام اہل دربارخاموش ہوگئے البتہ اک شخص بول اٹھا کہ ائے احمدتواڈی نظر وچ انہاں دے برادرجعفرکی کيتاحثیت اے احمدنے کہاکہ انہاں دے مقابلہ وچ اس کاکیاذکرکردے ہوئے اوہ توعلانیہ فسق وفجورکاارتکاب کرتاسی، دائم الخمرتھا خفیف العقل سی، انواع ملاہی ومناہی کامرتکب ہوتاتھا۔

ابن الرضا دے بعد جدو‏ں خلیفہ معتمدسے اس نے انہاں د‏‏ی جانشینی کاسوال کيتا تواس نے اس دے کردارکی وجہ تو‏ں اسنو‏ں دربارسے نکلوادیاتھا (مناقب ابن آشوب جلد ۵ ص ۱۲۴ ، ارشادمفید ص ۵۰۵) ۔

بعض علماء نے لکھیا اے کہ ایہ گفتگوامام حسن عسکری د‏‏ی شہادت دے ۱۸/ سال بعد ماہ شعبان ۲٧۸ ہجری د‏‏ی اے (دمعہ ساکبہ ص ۱۹۲ جلد ۳ طبع نجف اشرف)۔

امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی شہادت

امام یازدہم حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام قیدوبندکی زندکی گزارنے دے دوران وچ اک دن اپنے خادم ابوالادیان تو‏ں ارشادفرماندے ہوئے کہ تسيں جدو‏ں اپنے سفرمدائن تو‏ں ۱۵/ یوم دے بعد پلٹوگے تاں میرے گھرسے شیون وبکاکی آواز آندی ہوئے گی (جلاء العیون ص ۲۹۹) ۔

نیزآپ کایہ فرمانحالے معقول اے کہ ۲٦۰ ہجری وچ میرے مننے والےآں دے درمیان انقلاب عظیم آئے گا (دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱٧٧) ۔

الغرض امام حسن عسکری علیہ السلام نوں بتریخ یکم ربیع الاول ۲٦۰ ہجری معتمدعباسی نے زہردلوادتا تے آپ ۸/ ربیع الاول ۲٦۰ ہجری نوں جمعہ دے دن بوقت نمازصبح خلعت حیات ظاہری اتارکر بطرف ملک جاودانی رحلت فرماگئے ”اناللہ وانا الیہ راجعون“ (صواعق محرقہ ص ۱۲۴ ، فصولف المہمہ ،ارجح المطالب ص ۲٦۴ ، جلاء العیون ص ۲۹٦ ،انوارالحسینیہ جلد ۳ ص ۱۲۴) ۔

علماء فریقین کااتفاق اے کہ آپ نے حضرت امام مہدی علیہ السلام دے علاوہ کوئی اولادنئيں چھڈی ( ، ، ، ، ) ۔

حضرت امام محمد مھدی علیہ السلام

امام زمانہ حضرت امام مہدی علیہ السلام سلسلہ عصمت محمدیہ د‏‏ی چودھویںاورسلک امامت علویہ د‏‏ی بارھوےں کڑی نيں آپ دے والد ماجد حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام تے والدہ ماجدہ جناب نرجس( ۱) خاتون سن ۔

آپ اپنے آباواجدادکی طرح امام منصوص ،معصوم ،اعلم زمانہ تے افضل دا ئنات نيں ۔آپ بچپن ہی وچ علم وحکمت تو‏ں بھرپور سن ۔ (صواعق محرقہ ۲۴۱# ) آپ نو‏‏ں پنج سال د‏‏ی عمر وچ ویسی ہی حکمت دے دتی گئی سی ،ورگی حضرت یحیی نو‏‏ں ملی سی تے آپ بطن مادر وچ ايس‏ے طرح امام قراردئیے گئے سن ،جس طرح حضرت عیسی علیہ السلام نبی قرارپائے سن ۔(کشف الغمہ ص ۱۳۰ ) آپ انبیاء تو‏ں بہترہیاں ۔(اسعاف الراغبین ص ۱۲۸) آپ دے متعلق حضرت رسول کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بے شمار پیشین گوئیاں فرمائی نيں تے اس د‏ی وضاحت کيتی اے کہ آپ حضورکی عترت تے حضرت فاطمةالزہرا د‏‏ی اولاد تو‏ں ہون گے۔ ملاحظہ ہوجامع صغیرسیوطی ص ۱٦۰ طبع مصرومسند احمدبن حنبل جلد ۱ ص ۸۴ طبع مصروکنوزالحقائق ص ۱۲۲ ومستدرک جلد ۴ ص ۵۲۰ ومشکوة شریف ) آپ نے ایہ وی فرمایاہے کہ امام مہدی دا ظہورآخرزمانہ وچ ہوئے گا ۔اورحضرت عیسی انہاں دے پِچھے نماز پڑھےں گے ۔ملاحظہ ہوئے صحیح بخاری پ ۱۴ ص ۳۹۹ وصحیح مسلم جلد ۲ ص ۹۵ صحیح ترمذی ص ۲٧۰ وصحیح ابوداؤد جلد ۲ ص ۲۱۰ وصحیح ابن ماجہ ص ۳۴ وص ۳۰۹ وجامع صغیرص ۱۳۴ وکنوزالحقائق ص ۹۰) آپ نے ایہ وی کہاہے کہ امام مہدی میرے خلیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں ظہورکرن گے تے یختم الدین بہ کما فتح بنا جس طرح میرے ذریعہ تو‏ں دین اسلام دا آغاز ہويا ۔ ايس‏ے طرح انہاں دے ذریعہ تو‏ں مہراختتام لگادی جائیگی ۔ ملاحظہ ہوکنوزالحقائق ص ۲۰۹ آپ نے اس د‏ی وی وضاحت فرمائی اے کہ امام مہدی دا اصل ناں میرے ناں د‏‏ی طرح محمد تے کنیت میری کنیت د‏‏ی طرح ابوالقاسم ہوئے گی اوہ جدو‏ں ظہورکرن گے توساری دنیاکو عدل وانصاف تو‏ں ايس‏ے طرح پرکردین گے جس طرح اوہ اس وقت ظلم وجورسے بھری ہوئے گی ۔ ملاحظہ ہوئے جامع صغیرص ۱۰۴ ومستدرک امام حاکم ص ۴۲۲ تے ۴۱۵ ظہور دے بعد انہاں د‏‏ی فورابیعت کرنی چاہیے کیونجے اوہ خدا دے خلیفہ ہون گے ۔ (سنن ابن ماجہ اردوص ۲٦۱ طبع کراچی ۱۳٧٧ ھج) ۔

حضرت امام محمد مہدی علیہ السلام د‏‏ی ولادت باسعادت

مورخین دا اتفاق اے کہ آپ د‏‏ی ولادت باسعادت ۱۵ شعبان ۲۵۵ ھج یوم جمعہ بوقت طلوع فجرواقع ہوئی اے جداں کہ (وفیات الاعیان ،روضة الاحباب ،تریخ ابن الوردی ،ینابع المودة،تریخ کامل طبری ،کشف الغمہ ،جلاالعیون ،اصول کافی ، نور الا بصار ، ارشاد ، جامع عباسی ، اعلام الوری ، تے انوار الحسینہ وغیرہ وچ موجود اے (بعض علما دا کہنا اے کہ ولادت دا سن ۲۵٦ ھج تے ما دہ تریخ نور اے )یعنی آپ شب برات دے اختتام اُتے بوقت صبح صادق عالم ظھور وشہود وچ تشریف لیائے نيں ۔

۱# نرجس اک یمنی بوٹی نو‏‏ں کہندے نيں جس دے پھُل د‏‏ی شاعر اکھاں تو‏ں تشبیہ دیندے نيں (المنجد ص ۸٦۵ ) منتہی الادب جلد ۴ ص ۲۲۲٧ وچ اے کہ ایہ جملہ دخیل تے معرب یعنی کسی دوسری بولی تو‏ں لایاگیا اے ۔ صراح ص ۴۲۵ تے العماط صدیق حسن ص ۴٧ وچ اے کہ ایہ لفظ نرجس ،نرگس تو‏ں معرب اے جوکہ فارسی اے ۔رسالہ اج کل لکھنؤ دے سالنامہ ۱۹۴٧ دے ص ۱۱۸ وچ اے کہ ایہ لفظ یونانی نرکسوس تو‏ں معرب اے ، جسنو‏ں لاطینی وچ نرکسس تے انگیریزی وچ نرس سس کہندے نيں ۔ ۱۲

حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی پھُپھی جناب حکیمہ خاتون دا بیان اے کہ اک روز وچ حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام دے پاس گئتو آپ نے فرمایا کہ اے پھُپھی آپ اج ساڈے ہی گھر وچ رہئے کیونجے خداوندعالم مینو‏ں اج اک وارث عطافرماے گا ۔ ميں نے کہاکہ ایہ فرزند کس دے بطن تو‏ں ہوئے گا ۔آپ نے فرمایاکہ بطن نرجس تو‏ں متولد ہوئے گا ،جناب حکیمہ نے کہیا :بیٹے! وچ تونرجس وچ کچھ وی حمل دے آثارنئيں پاندی،امام نے فرمایاکہ اسنو‏ں پھُپھی نرجس د‏‏ی مثال مادرموسی ورگی اے جس طرح حضرت موسی کاحمل ولادت دے وقت تو‏ں پہلے ظاہرنئيں ہويا ۔اسی طرح میرے فرزند دا حمل وی بروقت ظاہرہوئے گا غرضکہ وچ امام دے فرمانے تو‏ں اس شب اوتھے رہی جدو‏ں ادھی رات گذرگئی تو وچ اٹھی تے نمازتہجد وچ مشغول ہوگئی تے نرجس وی اٹھیا کرنمازتہجدپڑھنے لگی ۔ اس دے بعدمیرے دل وچ ایہ خیال گذراکہ صبح نیڑے اے تے امام حسن عسکری علیہ السلام نے جوکہاتھا اوہ حالے تک ظاہرنہیںہويا ، اس خیال دے دل وچ آندے ہی امام علیہ السلام نے اپنے حجرہ تو‏ں آوازدی :اے پھُپھی جلدی نہ کیجئے ،حجت خدا دے ظہورکا وقت بالکل نیڑے اے ایہ سن کر وچ نرجس دے حجرہ د‏‏ی طرف پلٹی ،نرجس مینو‏ں راستے ہی وچ ملےں ، مگران د‏‏ی حالت اس وقت متغیرتھی ،وہ لرزہ براندام سن تے ان دا ساراجسم کانپ رہاتھا ،ميں نے ایہ دیکھ کران نوں اپنے سینے تو‏ں لپٹالیا ،اورسورہ قل ہواللہ ،اناانزلنا واےة الکرسی پڑھ کران پردم کيتا بطن مادرسے بچے د‏‏ی آواز آنے لگی ،یعنی وچ جوکچھ پڑھدی سی ،وہ بچہ وی بطن مادر وچ اوہی کچھ پڑھدا سی اس دے بعد ميں نے دیکھیا کہ تمام حجرہ روشن ومنورہوگیا ۔ ہن جو وچ دیکھدی ہاں تاں اک مولود مسعود زمین پرسجدہ وچ پڑاہويا اے ميں نے بچہ نوں اٹھالیا حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام نے اپنے حجرہ تو‏ں آواز دتی اے پھُپھی ! میرے فرزند نو‏‏ں میرے پاس لائیے وچ لے گئیی آپ نے اسنو‏ں اپنی گود وچ بٹھالیا ،اورزبان دردھان دے کراوراپنی بولی بچے دے منہ وچ دیدی تے کہیا کہ اے فرزند !خدا دے حکم تو‏ں کچھ گل کرو ،بچے نے اس آیت: بسم الله الرحمن الرحيم ونريدان نمن علی اللذين استضعفوا فی الارض ونجعلهم الوارثین د‏‏ی تلاوت د‏‏ی ، جس دا ترجمہ ایہ اے کہ اسيں چاہندے نيں کہ احسان کرن انہاں لوکاں پرجوزمین پرکمزورکردئیے گئے نيں تے انہاں نوں امام بنائےں تے انھےں نوں روئے زمین کاوارث قرارداں ۔

اس دے بعد کچھ سبزطائراں نے آکرسانو‏ں گھیرلیا ،امام حسن عسکری نے انہاں وچو‏ں اک طائرکوبلايا تے بچے نوں دیندے ہوئے کہیا کہ خدہ فاحفظہ الخ اس نوں لے جاکراس د‏ی حفاظت کرویہاںتک کہ خدا اس دے بارے وچ کوئی حکم دے کیونجے خدا اپنے حکم نوں پورا کر دے رہے گآ ميں نے امام حسن عسکری تو‏ں پُچھیا کہ ایہ طائرکون سی تے دوسرے طائر نوں ن سن ؟ آپ نے فرمایا کہ جبرئیل سن ،اوردوسرے فرشتگان رحمت سن اس دے بعد فرمایاکہ اے پھُپھی اس فرزند نوں اس د‏ی وچ دے پاس لے آوتاکہ اس د‏ی آنکھےں خنک ہاں تے محزون ومغوم نہ ہوئے تے ایہ جان لے کہ خدا کاوعدہ حق اے واکثرھم لایعلمون لیکن اکثرلوک اسنو‏ں نئيں جاندے ۔ اس دے بعد اس مولود مسعود نو‏‏ں اس د‏ی وچ دے پاس پہنچادیاگیا (شواہدالنبوة ص ۲۱۲ طبع لکھنؤ ۱۹۰۵ ء علامہ حائری لکھدے نيں کہ ولادت دے بعد آپ نو‏‏ں جبرئیل پرورش دے لئی اٹھاکرلے گئے (غایۃالمقصود جلد ۱ ص ٧۵) کتاب شواہدالنبوت تے وفیات الاعیان وروضةالاحباب وچ اے کہ جدو‏ں آپ پیداہوے تومختون تے ناف بریدہ سن تے آپ دے داہنے بازوپریہ آیت منقوش تھیجاء الحق وزهق الباطل انہاں الباطل کان زهوقا یعنی حق آیا تے باطل مٹ گیا تے باطل مٹنے ہی دے قابل سی ۔ ایہ قدرتی طورپربحرمتقارب دے دومصرعے بن گئے نيں حضرت نسیم امروہوی نے اس پرکیا خوب تضمین د‏‏ی اے اوہ لکھدے نيں #

ّ چشم وچراغ دیدہ نرجس عین خداکی اکھ کاتارا

بدرکمال نیمہ شعبان چودھواں اختراوج بقاکا

حامی ملت ماحی بدعت کفرمٹانے خلق وچ آیا

وقت ولادت ماشاء اللہ قرآن صورت دیکھ دے بولا

جاء الحق وزھق الباطل انہاں الباطل کان زھوقا

محدث دہلوی شیخ عبدالحق اپنی کتاب مناقب ائمہ اطہار وچ لکھدے نيں کہ حکیمہ خاتون جدو‏ں نرجس دے پاس آئےں تودیکھیا کہ اک مولود پیداہويا اے ،جومختون تے مفروغ منہ اے یعنی جس دا ختنہ کیہ ہویا اے تے نہلانے دھلانے دے ک وچ تو‏ں جومولود دے نال ہُندے نيں بالکل مستغنی اے ۔ حکیمہ خاتون بچے نو‏‏ں امام حسن عسکری دے پاس لاواں ، امام نے بچے نوں لیا تے اس د‏ی پشت اقدس تے چشم مبارک پرہتھ پھیریا اپنی بولی مطہران دے منہ وچ پائی تے داہنے کان وچ اذان تے بائےں وچ اقامت کہی ایہی مضمون فصل الخطاب تے بحارالانوار وچ وی اے ، کتاب روضةالاحباب ینابع المودة وچ اے کہ آپ د‏‏ی ولادت بمقام سرمن رائے سامرہ وچ ہوئی اے ۔

کتاب کشف الغمہ ص ۱۳۰ وچ اے کہ آپ د‏‏ی ولادت چھپائی گئی تے پوری سعی کيتی گئی کہ آپ د‏‏ی پیدائیش کسی نوں معلوم نہ ہوسک‏‏ے ، کتاب دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱۹۴ وچ اے کہ آپ د‏‏ی ولادت اس لئی چھپائی گئی کہ بادشاہ وقت پوری طاقت دے نال آپ د‏‏ی تلاش وچ سی ايس‏ے کتاب دے ص ۱۹۲ وچ اے کہ اس دا مقصد ایہ سی کہ حضرت حجت نوں قتل کر دے نسل رسالت کاخاتمہ کردے ۔ تریخ ابوالفدا وچ اے کہ بادشاہ وقت معتزباللہ سی ، تذکرہ خواص الامة وچ اے کہ ايس‏ے دے عہد وچ امام علی نقی نوں زہردیاگیاتھا ۔ معتز دے بارے وچ مورخین د‏‏ی رائے کچھ اچھی نئيں اے ۔ ترجمہ تریخ الخلفا علامہ سیوطی دے ص ۳٦۳ وچ اے کہ اس نے اپنے عہد خلافت وچ اپنے بھائی نوں ولی عہدی تو‏ں معزول کرنے دے بعد نوں ڑے لگوائے سن تے تاحیات قید وچ رکھاتھا ۔ ا کثرتواریخ وچ اے کہ بادشاہ وقت معتمد بن متوکل سی جس نے امام حسن عسکری علیہ السلام نوں زہرسے شہید کيتا ۔ اسلام د‏‏ی تریخ جلد ۱ ص ٦٧ وچ اے کہ خلیفہ معتمد بن متوکل کمزورمتلون مزاج تے عیش پسند سی ۔ ایہ عیاشی تے شراب نوشی وچ بسرکرتاتھا ، ايس‏ے کتاب دے صفحہ ۲۹ وچ اے کہ معتمد حضرت امام حسن عسکری نوں زہرسے شہید کرنے دے بعدحضرت امام مہدی نوں قتل کرنے دے درپے ہوگیاتھا ۔

آپ دا نسب نامہ

آپ کاپدری نسب نامہ ایہ اے محمد بن حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی ابن جعفربن محمدبن علی بن حسین بن علی وفاطمہ بنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ، یعنی آپ فرزندرسول ،دلبند علی تے نورنظربتول علےھم السلام نيں ۔ امام احمد بن حنبل کاکہناہے کہ اس سلسہ نسب دے اسماکو جے کسی مجنون پردم کردیاجائے تواسنو‏ں یقینا شفاحاصل ہوئے گی (مسندامام رضاص ٧) آپ سلسہ نسب وچ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت شمعون بن حمون الصفاوصی حضرت عیسی تک پہنچتاہے ۔ علامہ مجلسی تے علامہ طبرسی لکھدے نيں کہ آپ د‏‏ی والدہ جناب نرجس خاتون سن ں ، جنہاں کااک ناں ”ملیکہ“ وی سی ،نرجس خاتون یشوعا د‏‏ی بیٹی سن ں ، جوروم دے بادشاہ” قیصر“ دے فرزند سن جنہاں کاسلسلہ نسب وصی حضرت عیسی جناب شمعون تک منتہی ہوتاہے ۔ ۱۳ سال د‏‏ی عمر وچ قیصرروم نے چاہاتھا کہ نرجس کاعقد اپنے بھتیجے تو‏ں کردے لیکن بعض قدرتی حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اس مقصد وچ کامیاب نہ ہوسکا، بالاخراک ایسا وقت آگیا کہ عالم ارواح وچ حضرت عیسی ، جناب شمعون حضرت محمد مصطفیٰ ، جناب امیرالمومنین تے حضرت فاطمہ بمقام قصرقیصرجمع ہوئے ، جناب سیدہ نے نرجس خاتون نوں اسلام د‏‏ی تلقین د‏‏ی تے آنحضرت صلعم نے بتوسط حضرت عیسی جناب شمعون تو‏ں امام حسن عسکری دے لئی نرجس خاتون د‏‏ی خواستگاری د‏‏ی ،نسبت د‏‏ی تکمیل دے بعد حضرت محمد مصطفیٰ صلعم نے اک نوری منبرپربیٹھ کرعقد پڑھیا تے کمال مسرت دے نال ایہ محفل نشاط برخواست ہوگئی جس د‏‏ی اطلاع جناب نرجس نوں خواب دے طورپرہوئی ، بالاخروہ وقت آیا کہ جناب نرجس خاتون حضرت امام حسن عسکری د‏‏ی خدمت وچ آپہنچےں تے آپ دے بطن مبارک تو‏ں نورخدا کاظہور ہويا۔ (کتاب جلاالعیون ص ۲۹۸ وغایۃ المقصود ص ۱٧۵) ۔

آپ دا اسم گرامی :

آپ کانام نامی واسم گرامی ”محمد“ تے مشہورلقب ” مہدی “ اے علما کاکہنا اے کہ آپ کانام بولی پرجاری کرنے د‏‏ی ممانعت اے علامہ مجلسی اس د‏ی تائید کردے ہوئے فرماندے نيں کہ ”حکمت آن مخفی است “ اس د‏ی وجہ پوشیدہ تے غیرمعلوم اے ۔ (جلاالعیون ص ۲۹۸) علماء کابیان اے کہ آپ کایہ ناں خود حضرت محمدمصطفیٰ نے رکھیا سی ۔ ملاحظہ ہوئے روضة الاحباب وینابع المودة ۔ مورخ اعظم ذاکرحسین اسلام د‏‏ی تریخ جلد ۱ ص ۳۱ وچ لکھدے نيں کہ ”آنحضرت نے فرمایا کہ میرے بعد بارہ خلیفہ قریش تو‏ں ہون گے آپ نے فرمایا کہ آخرزمانہ وچ جدو‏ں دنیا ظلم وجورسے بھرجائے گی ،تومیری اولاد وچو‏ں مہدی کاظہورہوئے گا جوظلم وجورکودورکر دے دنیا نوں عدل وانصاف تو‏ں بھردے گا ۔ شرک وکفرکودنیا تو‏ں نابود کردے گا ، ناں ”محمد “ تے لقب ” مہدی “ ہوئے گا حضرت عیسی آسمان تو‏ں اترکر اس د‏ی نصرت کرن گے تے اس دے پِچھے نماز پڑھےں گے ،اوردجال نوں قتل کرن گے۔

آپ د‏‏ی کنیت :

اس پرعلما فریقین کااتفاق اے کہ آپ د‏‏ی کنیت ” ابوالقاسم “ تے آپ ابوعبداللہ سی تے اس پربھی علما متفق نيںکہ ابوالقاسم کنیت خود سرورکائنات د‏‏ی تجویزکردہ اے ۔ ملاحظہ ہوئے جامع صغیرص ۱۰۴ تذکرہ خواص الامة ۲۰۴ روضة الشہدا ص ۴۳۹ صواعق محرقہ ص ۱۳۴ شواہدالنبوت ص ۳۱۲ ، کشف الغمہ ص ۱۳۰ جلاالعیون ص ۲۹۸ ۔

یہ مسلمات تو‏ں اے کہ آنحضرت صلعم نے ارشادفرمایا اے کہ مہدی کانام میرانام تے ان د‏‏ی کنیت میری کنیت ہوئے گی ۔ لیکن اس روآیت وچ بض اہل اسلام نے ایہ وادھا کيتاہے کہ آنحضرت نے ایہ وی فرمایاہے کہ مہدی دے باپ کانام میرے والد محترم کانام ہوئے گا مگر ساڈے راویاں نے اس د‏ی روآیت نئيں کيت‏‏ی تے خود ترمذی شریف وچ وی ” ا سم ابیہ اسم ابی “ نئيں اے ،پر بقول صاحب المناقب علامہ کنجی شافعی ایہ کہاجاسکتاہے کہ روآیت وچ لفظ ”ابیہ“ تو‏ں مراد ابوعبداللہ الحسین نيں ۔ یعنی اس تو‏ں اس امرکی طرف اشارہ اے کہ امام مہدی حضرت امام حسین د‏‏ی اولادسے نيں ۔

آپ دے القاب :

آپ دے القاب مہدی ، حجة اللہ ، خلف الصالح ، صاحب ا لعصر، صاحب الامر ، والزمان القائم ، الباقی تے المنتظرہیاں ۔ ملاحظہ ہوئے تذکرہ خواص الامة ۲۰۴ ، روضة الشہدا ص ۴۳۹ ، کشف الغمہ ۱۳۱ ، صواعق محرقہ ۱۲۴ ،مطالب السؤال ۲۹۴ ،اعلام الوری ۲۴ حضرت دانیال نبی نے حضرت امام مہدی علیہ السلام د‏‏ی ولادت تو‏ں ۱۴۲۰ سال پہلے آپ کالقب منتظرقراردیاہے ۔ ملاحظہ ہوئے کتاب دانیال باب ۱۲ آیت ۱۲ ۔ علامہ ابن حجرمکی ، المنتظرکی شرح کردے ہوے لکھدے نيں کہ انھےں منتظریعنی جس کاانتظارکیاجائے اس لئی کہندے نيں کہ اوہ سرداب وچ غائب ہوگئے نيں تے یہ معلوم نئيں ہُندا کہ کتھے تو‏ں گئے (مطلب ایہ اے کہ لوک انہاں کاانتظارکررہے نيں ،شیخ العراقین علامہ شیخ عبدالرضا تحریرفرماندے نيں کہ آپ نوں منتظراس لئی کہندے نيں کہ آپ د‏‏ی غیبت د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ دے مخلصین آپ کاانتظارکررہے نيں ۔ ملاحظہ ہوئے۔ (انوارالحسینیہ جلد ۲ ص ۵٧ طبع بمبئی)۔

آپ کاحلیہ مبارک

کتاب اکمال الدین وچ شیخ صدوق فرماندے نيں کہ سرورکائنات صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم کاارشادہے کہ امام مہدی ،شکل وشباہت خلق وخلق شمائل وخصایل ،اقوال وافعال وچ میرے مشابہہ ہون گے۔

آپ دے حلیہ دے متعلق علما نے لکھیا اے کہ آپ کارنگ گندگون ، قدمیانہ اے ۔ آپ د‏‏ی پیشانی کھلی ہوئی اے تے آپ دے ابرو گھنے تے باہ‏م پیوستہ نيں ۔ آپ د‏‏ی ناک باریک تے بلند اے آپ د‏‏ی آنکھےں وڈی تے آپ دا چہر ہ نہآیت نورانی اے ۔ آپ دے داہنے رخسارہ پراک تل اے ”کانہ نوں کب دری “ جوستارہ د‏‏ی مانند چمکتاہے ، آپ دے دانت چمکداراورکھلے ہوئے نيں ۔ آپ د‏‏ی زلفےں کندھےآں پرپئی رہندیاں نيں ۔ آپ کاسینہ چوڑا تے آپ دے کندھے کھلے ہوئے نيں آپ د‏‏ی پشت پراسی طرح مہرامامت ثبت اے جس طرح پشت رسالت مآب پرمہرنبوت ثبت سی (اعلام الوری ص ۲٦۵ وغایۃ المقصود جلد ۱ ص ٦۴ ونورالابصارص ۱۵۲) ۔

تین سال د‏‏ی عمر وچ حجت اللہ ہونے کادعوی

کتب تورایخ وسیر تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ آپ د‏‏ی پرورش کاکم جناب جبرئیل علیہ ا لسلام دے سپرد سی تے وہ ہی آپ د‏‏ی پرورش وپرداخت کردے سن ظاہرہے کہ جوبچہ ولادت دے وقت کلام کرچکاہو تے جس د‏‏ی پرورش جبرئیل جداں مقرب فرشتہ دے سپرد ہووہ یقینا دنیا وچ چنددن گزارنے دے بعد بہرصورت اس صلاحیت کامالک ہوسکتاہے کہ اوہ اپنی بولی تو‏ں حجت اللہ ہونے کادعوی کرسک‏‏ے ۔ علامہ اربلی لکھدے نيں کہ احمد ابن اسحاق تے سعدالاشقری اک دن حضرت امام حسن عسکری د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوئے تے انھوںنے خیال کيتا کہ اج امام علیہ السلام تو‏ں ایہ دریافت کرن گے کہ آپ دے بعد حجت اللہ فی الارض نوں ن ہوئے گا ، جدو‏ں سامناہويا توامام حسن عسکری نے فرمایا کہ اے احمد !تم جودل وچ لے کرآئے ہوئے وچ اس دا جواب توانو‏‏ں دےئے دیتاہاں ،ایہ فرماکرآپ اپنے مقام تو‏ں اٹھے تے اندجاکریاں واپس آئے کہ آپ دے کندھے پراک نہآیت خوب صورت بچہ سی ،جس د‏‏ی عمرتین سالکيتی سی ۔ آپ نے فرمایا کہ اے احمد !میرے بعد حجت خدایہ ہوئے گا اس کانام محمد تے اس د‏ی کنیت ابوالقاسم اے ایہ خضرکی طرح زندہ رہے گا ۔ تے ذوالقرنین د‏‏ی طرح ساری دنیاپرحکومت کريں گا ۔احمدبن اسحاق نے کہیا مولا! کوئی ایسی علامت بتادیجئے کہ جس تو‏ں دل نوں اطمینان کامل ہوجائے ۔ آپ نے امام مہدی د‏‏ی طرف متوجہ ہوکرفرمایا ،بیٹا ! اس نوں تم جواب دو ۔ ا مام مہدی علیہ السلام نے کمسنی دے باوجود بزبان فصیح فرمایا : ”اناحجة اللہ وانا بقےةاللہ “ ۔ وچ ہی خدا د‏‏ی حجت تے حکم خداسنو‏ں باقی رہنے والاہون، اک اوہ دن آئے گاجس وچ دشمن خداسنو‏ں بدلہ لاں گا ، ایہ سن کراحمدخوش ومسروراورمطمئن ہوگئے (کشف الغمہ ۱۳۸ )

پنج سال د‏‏ی عمر وچ خاص الخاص اصحاب تو‏ں آپ د‏‏ی ملاقات

یعقوب بن منقوش ومحمد بن عثمان عمری وابی ہاشم جعفری تے موسی بن جعفربن وہب بغدادی کابیان اے کہ اسيں حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوئے تے اساں عرض کيتی مولا! آپ دے بعد امرامامت کس دے سپرد ہوئے گا تے نوں ن حجت خداقرارپائے گا ۔ آپ نے فرمایا کہ میرا فرزند محمدمیرے بعد حجت اللہ فی الارض ہوئے گا اساں عرض کيتی مولا سانو‏ں انہاں د‏‏ی زیارت کروادیجئے آپ نے فرمایا اوہ پردہ جوسامنے آویختہ اے اسنو‏ں اٹھاؤ ۔ اساں پردہ اٹھا یا ، تواس تو‏ں اک نہآیت خوب صورت بچہ جس د‏‏ی عمرپنج سال سی برآمدہويا ،اور اوہ آک‏ے امام حسن عسکری د‏‏ی آغوش وچ بیٹھ گیا۔ ا مام نے فرمایاکہ ایہی میرافرزند میرے بعد حجت اللہ ہوئے گا محمد بن عثمان دا کہناہے کہ اسيں اس وقت چالیس افراد سن تے ہم سب نے انہاں د‏‏ی ریارت کيت‏ی ۔ امام حسن عسکری نے اپنے فرزند امام مہدی نوں حکم دتا کہ اوہ اندرواپس چلے جاواں تے ہم تو‏ں فرمایا : ”شمااورا نخواہید دید غیرازامروز “ کہ ہن تسيں اج دے بعد پھراسنو‏ں نہ دیکھ سکوگے ۔ چنانچہ ایساہی ہويا ، پھرغیبت شروع ہوگئی (کشف الغمہ ص ۱۳۹ وشواہدالنبوت ص ۲۱۳) علامہ طبرسی اعلام الوری دے ص ۲۴۳ وچ تحریرفرماندے نيں کہ آئمہ دے نزدیک محمد تے عثمان عمری دونے ثقہ نيں ۔ پھراسی صفحہ وچ فرماندے نيں کہ ابوہارون کاکہنا اے کہ ميں نے بچپن وچ صاحب الزمان نوں دیکھیا اے ” کانہ القمرلیلة البدر “ انہاں دا چہرہ چودھوےں رات دے چاند د‏‏ی طرح چمکتاتھا ۔

امام مہدی نبوت دے آئینہ وچ

علامہ طبرسی بحوالہ حضرات معصومین علیہم السلام تحریرفرماندے نيں کہ حضرت امام مہدی علیہ ا لسلام وچ بوہت سارے انبیا دے حالات وکیفیات نظرآندے نيں ۔ تے جن واقعات تو‏ں مختلف انبیا نوں دوچارہوناپيا ۔ اوہ تمام واقعات آپ د‏‏ی ذات ستودہ صفات وچ دکھا ئی دیندے نيں مثال دے لئی حضرت نوح ،حضرت ابراہیم ، حضرت موسی ،حضرت عیسی ، حضرت ایوب ،حضرت یونس ، حضرت محمدمصطفیٰ صلعم نوں لے لیجئے تے انہاں دے حالات پرغورکیجئے ، آپ نوں حضرت نوح د‏‏ی طویل زندگی نصیب ہوئی حضرت ابراہیم د‏‏ی طرح آپ د‏‏ی ولادت چھپائی گئی ۔ تے لوکاں تو‏ں کنارہ کش ہوک‏ے روپوش ہونا پيا ۔ حضرت موسی د‏‏ی طرح حجت دے زمین تو‏ں اٹھیا جانے دا خوف لاحق ہويا ، تے انھےں د‏‏ی ولادت د‏‏ی طرح آپ د‏‏ی ولادت وی پوشیدہ رکھی گئی ، تے انھےں دے مننے والےآں د‏‏ی طرح آپ دے مننے والےآں نو‏‏ں آپ د‏‏ی غیبت دے بعد ستایا گیا ۔ حضرت عیسی د‏‏ی طرح آپ دے بارے وچ لوکاں نے اختلاف کيتا حضرت ایوب د‏‏ی طرح تمام امتحانات دے بعد آپ نوں فرج وکشائش نصیب ہوئے گی ۔حضرت یوسف د‏‏ی طرح عوام تے خواص تو‏ں آپ د‏‏ی غیبت ہوگئی حضرت یونس د‏‏ی طرح غیبت دے بعد آپ دا ظہورہوئے گا یعنی جس طرح اوہ اپنی قوم تو‏ں غائب ہوکربڑھاپے دے باوجود نوجوان سن ۔ ا سی طرح آپ دا جدو‏ں ظہورہوئے گا توآپ چالیس سالہ جوان ہون گے تے حضرت محمد مصطفیٰ د‏‏ی طرح آپ صاحب السیف ہون گے ۔ (اعلام الوری ص ۲٦۴ طبع بمبئی ۱۳۱۲ ہجری )

امام حسن عسکری د‏‏ی شہادت :

امام مہدی علیہ السلام د‏‏ی عمرحالے صرف پنج سال د‏‏ی ہوئی سی کہ خلیفہ معتمد بن متوکل عباسی نے مدتاں قید رکھنے دے بعد امام حسن عسکری نوں زہردیدتا ۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ بتریخ ۸ ربیع الاول ۲٦۰ ہجری مطابق ۸٧۳ ء بعمر ۲۸ سال رحلت فرماگئے ”وخلف من الولد ابنہ محمد “ تے آپ نے اولاد وچ صرف امام محمد مہدی نوں چھڈیا ۔ (نورالابصارص ۱۵۲ دمعة الساکبة ص ۱۹۱ ) علامہ شلنجبی لکھدے نيں کہ جدو‏ں آپ د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبرمشہورہوئی ، توسارے شہرسامرہ وچ ہلچل مچ گئی ، فریاد وفغاں د‏‏ی آوازےں بلند ہوگئےں ، سارس شہر وچ ہڑتال کردتی گئی ۔ یعنی ساری دکانےں بند ہوگئےں ۔ لوکاں نے اپنے کاوربارچھوڑدئیے۔ تمام بنی ہاشم حکا‏م دولت ، منشی ،قاضی ، ارکان عدالت اعیان حکومت تے عامہ خلائق حضرت دے جنازے دے لئی دوڑپئے ،حالت ایہ سی کہ شہرسامرہ قیامت کامنظرپیش کررہاتھا ۔تجہیزاورنماز تو‏ں فراغت دے بعد آپ نوں اسی مکان وچ دفن کردیاگیا جس وچ حضرت امام علی نقی علیہ مدفون سن ۔ نورالابصار ص ۱۵۲ وتریخ کامل صواعق محرقہ وفصول مہمہ،جلاالعیون ص ۲۹٦) علامہ محمد باقرفرماندے نيںکہ امام حسن عسکری د‏‏ی وفات دے بعد نمازجنازہ حضرت امام مہدی علیہ السلام نے پڑھائی ،ملاحظہ ہوئے ، دمعہ ساکبہ جلد ۳ ص ۱۹۲ وجلاالعیون ص ۲۹٧ ) علامہ طبرسی لکھدے نيں کہ نماز دے بعد آپ نوں بوہت سارے لوکاں نے دیکھیا تے آپ دے ہتھو‏ں دا بوسہ دتا (اعلام الوری ص ۲۴۲ ) علامہ ابن طاؤس کابیان اے کہ ۸ ربیع الاول نوں امام حسن عسکری د‏‏ی وفات واقع ہوئی تے ۹ ربیع الاول تو‏ں حضرت حجت د‏‏ی امامت دا آغازہويا اسيں ۹ ربیع الاول نوں جوخوشی منا‏ندے نيں اس د‏ی اک وجہ ایہ وی اے (کتاب اقبال) علامہ مجلسی لکھدے نيں کہ ۹ ربیع الاول نوں عمربن سعد بدست مختارآل محمد قتل ہواہے ۔(زادالمعاد ص ۵۸۵) جوعبیداللہ بن زیاد دا سپہ سالارتھا جس دے قتل دے بعد آل محمد نے پورے طورپرخوشی منائی ۔ (بحارالانوارومختارآل محمد) کتاب دمعہ ساکبہ دے ص ۱۹۲ وچ اے کہ حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام نے ۲۵۹ ہجری وچ اپنی والدہ نوں حج دے لئی بھیج دیاتھا ،اورفرمادیاتھا کہ ۲٦۰ ہجری وچ میری شہادت ہوجائے گی ايس‏ے سن وچ آپ نے حضرت امام مہدی نوں جملہ تبرکات دیدئیے سن تے اسم اعظم وغیرہ تعلیم کردیاتھا (دمعہ ساکبہ وجلاالعیون ص ۲۹۸ ) انھےں تبرکات وچ حضرت علی دا جمع کيتاہويا اوہ قرآن وی سی جوترتیب نزولی پرسرورکائنات د‏‏ی زندگی وچ مرتب کيتاگیاتھا ۔ (تریخ الخلفا واتقان) تے جسنو‏ں حضرت علی نے اپنے عہد خلافت وچ وی اس لئی رائج نہ کیندا سی کہ اسلام وچ دوقرآن رواج پاجاواں گے ۔ تے اسلام وچ تفرقہ پےجائے گا (ازالةالخلفا ۲٧۳) میرے نزدیک ايس‏ے سن وچ حضرت نرجس خاتون کاانتقال وی ہواہے تے اسی سن وچ حضرت نے غیبت اختیارفرمائی ا‏‏ے۔

حضرت امام مہدی علیہ السلام د‏‏ی غیبت تے اس د‏ی ضرورت :

بادشاہ وقت خلیفہ معتمدبن متوکل عباسی جواپنے آباؤاجداد د‏‏ی طرح ظلم وستم کاخوگراورآل محمد کاجانی دشمن سی ۔ اس دے کاناں وچ مہدی د‏‏ی ولادت د‏‏ی بھنک پڑچک‏ی سی ۔ اس نے حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی شہادت دے بعد تکفین وتدفین تو‏ں پہلے بقول علامہ مجلسی حضرت دے گھرپرپولیس کاچھاپہ ڈلوایااورچاہاکہ امام مہدی علیہ السلام نو‏‏ں گرفتارکرالے لیکن چونکہ اوہ بحکم خدا ۲۳ رمضان المبارک ۲۵۹ ہجری نوں سرداب وچ جاکرغائب ہوچ دے سن ۔ جداں کہ شواہدالنبوت ،نورالابصار،دمعة ساکبہ ،روضة الشہدا ،مناقب الا ئمہ ،انوارالحسینیہ وغیرہ تو‏ں مستفاد ومستنبط ہوتاہے ۔ اس لئی اوہ اسنو‏ں دستیاب نہ ہوسک‏‏ے ۔اس نے اس دے رد عمل وچ حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی تمام بیبیاں نوں گرفتارکرالیا تے حکم دتا کہ اس امرکی تحقیق کيت‏ی جائے کہ آیاکوئی انہاں وچو‏ں حاملہ تونئيں اے اگرکوئی حاملہ ہوئے تواس کاحمل ضائع کردیاجائے ،کیونجے اوہ حضرت سرورکائنات صلعم د‏‏ی پیشین گوئی تو‏ں خائف سی کہ آخری زمانہ وچ میرا اک فرزند جس کانام مہدی ہوئے گا ۔ کائنات عالم دے انقلاب دا ضامن ہوئے گا ۔ تے اسنو‏ں ایہ معلوم سی کہ اوہ فرزند امام حسن عسکر ی علیہ السلام د‏‏ی اولاد تو‏ں ہوئے گا لہذا اس نے آپ د‏‏ی تلاش تے آپ دے قتل د‏‏ی پوری نوں شش کيتی ۔اسلام د‏‏ی تریخ جلد ۱ ص ۳۱ وچ اے کہ ۲٦۰ وچ امام حسن عسکری د‏‏ی شہادت دے بعد جدو‏ں معتمد خلیفہ عباسی نے آپ دے قتل کرنے دے لئی آدمی بھیجے توآپ سرداب ( ۱) ” سرمن رائے “ وچ غائب ہوگئے بعض اکابرعلما اہل سنت وی اس امر وچ شیعاں دے اسيں بولی نيں ۔ چنانچہ ملاجامی نے شواہدالنبوت وچ امام عبدالوہاب شعرانی نے لواقع الانواروالیواقیت والجواہر وچ تے شیخ احمدمحی الدین ابن عربی نے فتوحات مکہ وچ تے خواجہ پارسانے فصل الخطاب وچ تے عبدالحق محدث دہلوی نے رسالہ ا ئمہ طاہرین وچ تے جمال الدین محدث نے روضةالاحباب وچ ،اورابوعبداللہ شامی صاحب کفاےةالطالب نے کتاب التبیان فی اخبارصاحب الزمان وچ تے سبط ابن جوزی نے تذکرة خواص الامہ وچ تے ابن صباغ نورالدین علی مالکی نے فصول المہمہ وچ تے کمال الدین ابن طلحہ شافعی نے مطالب السؤل وچ تے شاہ ولی اللہ نے فضل المبین وچ تے شیخ سلیمان حنفی نے ینابع المودة وچ تے بعض دیگرعلما نے وی ایساہی لکھیا اے تے جولوک انہاں حضرت دے طول عمر وچ تعجب کرکب انکارکردے نيں ۔ انہاں نوں یہ جواب دیندے نيں کہ خدا د‏‏ی قدرت تو‏ں کچھ بعیدنئيں اے جس نے آدم نوں بغیر وچ باپ دے تے عیسی نوں بغیرباپ دے پیداکیا ،تمام اہل اسلام نے حضرت خضرکواب تک زندہ ماناہويا اے ،ادریس بہشت وچ تے حضرت عیسی آسمان پراب تک زندہ منے جاندے نيں اگرخدائے تعالی نے آل محمد وچو‏ں اک شخص نوں عمرعنآیت کيتاتوتعجب کيتاہے ؟حالانکہ اہل اسلام نوں دجال دے موجود ہونے تے قریب قیامت ظہورکرنے تو‏ں وی انکارنئيں اے ۔

( ۱ ) ایہ سرداب ،مقام ”سرمن رائے“ وچ واقع اے جسنو‏ں اصل وچ سامراکہندے نيں

سامراکی آبادی بہت ہی قدیمی اے تے دنیا دے قدیم ترین شہراں وچو‏ں اک اے ، اس سام بن نوح نے آبادکیندا سی (معجم البلدان) اس د‏ی اصل سام راہ سی بعد وچ سامراہوگیا ، آب وہواکی عمدگی د‏‏ی وجہ تو‏ں خلیفہ معتصم نے فوجی کیمپ بناکرآبادکیندا سی تے اسی نو‏‏ں دارالسلطنت وی بنادیاتھا ، اس د‏ی آبادی ۸ فرسخ لمبی سی ، اسنو‏ں اس نے نہآیت خوبصورت شہربنادیاتھا ۔ ا سی لئے اس کانام سرمن رائے رکھ دیاتھا یعنی اوہ شہرجسنو‏ں جوبھی دیکھے خوش ہوجائے ،عسکری ايس‏ے کااک محلہ اے جس وچ امام علی نقی علیہ السلام نظربندتھے بعد وچ انھاں نے دلیل بن یعقوب نصرانی تو‏ں اک مکان خریدلیاتھا جس وچ ہن وی آپ کامزارمقدس واقع اے ۔

سامرا وچ ہمیشہ غیرشیعہ آبادی رہی اے اس لئی ہن تک اوتھ‏ے شیعہ آباد نئيں نيں اوتھ‏ے دے جملہ خدام وی غیرشیعہ نيں ۔

حضرت حجت علیہ السلام دے غائب ہونے کاسرداب اوتھے اک مسجد دے کنارے واقع اے جوکہ حضرت امام علی نقی تے حضرت امام حسن عسکری دے مزاراقدس دے نیڑے اے ۱۲ منہ۔

کتاب شواہدالنبوت دے ص ٦۸ وچ اے کہ خاندان نبوت دے گیارہوےں امام حسن عسکری ۲٦۰ وچ زہرسے شہیدکردےئے گئے سن انہاں د‏‏ی وفات پران دے صاحبزادے محمد ملقب بہ مہدی شیعاں دے آخری امام ہوئے۔مولوی امیرعلی لکھدے نيں کہ خاندان رسالت دے انہاں اما وچ دے حالات نہآیت دردناک نيں ۔ ظالم متوکل نے حضرت امام حسن عسکری دے والدماجد امام علی نقی نوں مدینہ تو‏ں سامرہ پکڑبلایاتھا ۔اوراوتھ‏ے انہاں د‏‏ی وفات تک انہاں نوں نظربندرکھیا سی ۔ (پھرزہرسے ہلاک کردیاتھا ) ايس‏ے طرح متوکل دے جانشیناں نے بدگمانی تے حسد دے مارے حضرت امام حسن عسکری نوں قیدرکھاتھا ، انہاں دے کمسن صاحبزادے محمدالمہدی جنہاں د‏‏ی عمراپنے والدکی وفات دے وقت پنج سالکيتی سی ۔ خوف دے مارے اپنے گھر دے نیڑے ہی اک غار وچ چھپ گئے تے غائے ہوگئے ۔الخ ابن بطوطہ نے اپنے سفرنامہ وچ لکھیا اے کہ جس غار وچ امام مہدی د‏‏ی غیبت دسی جاندی اے ۔ اسنو‏‏ں ميں نے اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا اے ۔(نورالابصارجلد ۱ ص ۱۵۲) علامہ ابن حجرمکی کاارشاداے، کہ امام مہدی سرداب وچ غائب ہوے نيں ۔” فلم یعرف این ذھب “ پھرمعلوم نئيں کتھے تشریف لے گئے۔ (صواعق محرقہ ص ۱۲۴) ۔

غیبت امام مہدی پرعلمااہل سنت کااجماع :

جمہورعلما اسلام امام مہدی دے وجودکوتسلیم کردے نيں ، اس وچ شیعہ تے سنی کاسوال نئيں ۔ ہرفرقہ دے علماء ایہ مندے نيںکہ آپ پیدا ہوچ دے نيں تے موجودہاں ۔ہم علماء اہل سنت دے اسماء مع انہاں د‏‏یاں کتاباں تے مختصراقوال دے درج کردے نيں :

( ۱ ) ۔ علامہ محمدبن طلحہ شافعی کتاب مطالب السوال وچ فرماندے نيں کہ امام مہدی سامرہ وچ پیداہوئے نيں جوبغداد تو‏ں ۲۰ فرسخ دے فاصلہ پرہ‏‏ے۔

( ۲ ) ۔ علامہ علی بن محمدصباغ مالکی د‏‏ی کتاب فصول المہمہ وچ لکھدے نيں کہ امام حسن عسکری گیارہوےں امام نے اپنے بیٹے امام مہدی د‏‏ی ولادت بادشاہ وقت دے خوف تو‏ں پرشیدہ رکھی ۔

( ۳ ) ۔علامہ شیخ عبداللہ بن احمد خشاب د‏‏ی کتاب تریخ موالید وچ اے کہ امام مہدی کانام محمد تے کنیت ابوالقاسم اے ۔آپ آخری زمانہ وچ ظہوروخروج کرن گے ۔

( ۴ ) ۔ علامہ محی الدین ابن عربی حنبلی د‏‏ی کتاب فتوحات مکہ وچ اے کہ جدو‏ں دنیا ظلو وجورسے بھرجائے گی توامام مہدی ظہورکرن گے۔

( ۵ ) ۔علامہ شیخ عبدالوہاب شعرانی د‏‏ی کتاب الیواقیت والجواہر وچ اے کہ امام مہدی ۱۵ شعبان ۲۵۵ ہجری وچ پیداہوئے ہن اس وقت یعنی ۹۵۸ ہجری وچ انہاں د‏‏ی عمر ٧۰٦ سال د‏‏ی اے ،ایہی مضمون علامہ بدخشانی د‏‏ی کتاب مفتاح النجاة وچ وی اے ۔

( ٦ ) ۔ علامہ عبدالرحمن جامی حنفی د‏‏ی کتاب شواہدالنبوت وچ اے کہ امام مہدی سامرہ وچ پیداہوئے نيں تے ان د‏‏ی ولادت پوشیدہ رکھی گئی اے اوہ امام حسن عسکری د‏‏ی موجودگی وچ غائب ہوگئے سن ۔اسی کتاب وچ ولادت کاپوراواقعہ حکیمہ خاتون د‏‏ی زبانی مندرج اے ۔

( ٧ ) ۔ علامہ شیخ عبدالحق محدث دہلوی د‏‏ی کتاب مناقب الائمہ اے کہ امام مہدی ۱۵ شعبان ۲۵۵ وچ پیداہوئے نيں امام حسن عسکری نے انہاں دے اذان واقامت کہی اے تے تھوڑے عرصہ دے بعد آپ نے فرمایا کہ اوہ اس مالک دے سپردہوگئے جنہاں دے پاس حضرت موسی بچپنے وچ سن ۔

( ۸ ) ۔ علامہ جمال الدین محدث د‏‏ی کتاب روضةالاحباب وچ اے کہ امام مہدی ۱۵ شعبان ۲۵۵ وچ پیداہوئے تے زمانہ معتمد عباسی وچ بمقام ”سرمن رائے“ ازنظربرایاغائب شد لوکاں د‏‏ی نظرسے سرداب وچ غائب ہوگئے ۔

( ۹ ) ۔ علامہ عبدالرحمن صوفی د‏‏ی کتاب مراةالاسرار وچ اے کہ آپ بطن نرجس تو‏ں ۱۵ شعبان ۲۵۵ وچ پیداہوئے ۔

( ۱۰ ) ۔ علامہ شہاب الدین دولت آبادی صاحب تفسیربحرمواج د‏‏ی کتاب ہداےة السعداء وچ اے کہ خلافت رسول حضرت علی دے واسطہ تو‏ں امام مہدی تک پہونچی آپ ہی آخری امام نيں ۔

( ۱۱ ) ۔ علامہ نصربن علی جھمنی د‏‏ی کتاب موالیدالائمہ وچ اے کہ امام مہدی نرجس خاتون دے بطن تو‏ں پیداہوئے ۔

( ۱۲ ) ۔ علامہ ملیا علی قاری د‏‏ی کتاب مرقات شرح مشکوة وچ اے کہ امام مہدی باہوےں امام نيں شیعاں کایہ کہناغلط اے کہ اہل سنب اہل بیت دے دشمن ہین۔

( ۱۳ ) ۔ علامہ جواد ساباطی د‏‏ی کتاب براہین ساباطیہ وچ اے کہ امام مہدی اولادفاطمہ وچو‏ں نيں ، اوہ بقولے ۲۵۵ وچ متولد ہوکراک عرصہ دے بعد غائب ہوگئے نيں ۔

( ۱۴ ) ۔ علامہ شیخ حسن عراقی د‏‏ی تعریف کتاب الواقع وچ اے کہ انھوںنے امام مہدی نال ملاقات کيت‏ی اے ۔

( ۱۵ ) ۔ علامہ علی خواص جنہاں دے متعلق شعرانی نے الیواقیت وچ لکھیا اے کہ انھوںنے امام مہدی نال ملاقات کيت‏ی اے ۔

( ۱٦ ) ۔ علامہ شیخ سعدالدین کاکہناہے کہ امام مہدی پیداہوکرغائب ہوگئے نيں ”دورآخرزمانہ آشکارگردد“ تے وہ آخرزمانہ وچ ظاہرہون گے ۔جیساکہ کتاب مقصداقصی وچ لکھیا اے ۔

( ۱٧ ) ۔ علامہ علی اکبرابن اسعداللہ د‏‏ی کتاب مکاشفات وچ اے کہ آپ پیداہوکرقطب ہوگئے نيں ۔

( ۱۸ ) ۔ علامہ احمدبلاذری ااحادیث لکھدے نيں کہ آپ پیداہوکرمحجوب ہوگئے نيں ۔

( ۱۹ ) ۔ علامہ شاہ ولی اللہ محدث دہلوی دے رسالہ نوارد وچ اے، محمد بن حسن( المہدی ) دے بارے وچ شیعاں کاکہنا درست اے ۔

( ۲۰ ) ۔ علامہ شمس الدین جزری نے بحوالہ مسلسلات بلاذری اعتراف کيتاہے ۔

( ۲۱ ) ۔علامہ علاالدولہ احمدمنانی صاحب تریخ خمیس دراحوالی النفس نفیس اپنی کتاب وچ لکھیا اے کہ امام مہدی غیبت دے بعد ابدال پھرقطب ہوگئے۔

علامہ نوراللہ بحوالہ کتابیان الاحسان لکھدے نيں کہ امام مہدی تکمیل صفات دے لئی غائب ہوئے نيں

۲۴ علامہ ذہبی اپنی اسلام د‏‏ی تریخ وچ لکھدے نيں کہ امام مہدی ۲۵٦ وچ پیداہوکرمعدوم ہوگئے نيں

۲۵ علامہ ابن حجرمکی د‏‏ی کتاب صواعق محرقہ وچ اے کہ امام مہدی المنتظرپیداہوکرسرداب وچ غائب ہوگئے نيں ۔

۲٦ علامہ عصرکی کتاب وفیات الا عیان د‏‏ی جلد ۲ ص ۴۵۱ وچ اے کہ امام مہدی د‏‏ی عمرامام حسن عسکری د‏‏ی وفات دے وقت ۵ سال سی اوہ سرداب وچ غائب ہوکرپھرواپس نئيں ہوے ۔

۲٧ علامہ سبط ابن جوزی د‏‏ی کتاب تذکرةالخواص الامہ دے ص ۲۰۴ وچ اے کہ آپ کالقب القائم ، المنتظر،الباقی اے ۔

۲۸ علامہ عبیداللہ امرتسری د‏‏ی کتاب ارجح المطالب دے ص ۳٧٧ وچ بحوالہ کتاب البیان فی اخبارصاحب الزمان مرقوم اے کہ آپ ايس‏ے طرح زندہ باقی نيں جس طرح عیسی ، خضر، الیاس وغیرہ اسيں زندہ تے باقی نيں ۔

۲۹ علامہ شیخ سلیمان تمندوزی نے کتاب ینابع المودة ص ۳۹۳ وچ

۳۰ علامہ ابن خشاب نے کتاب موالیداہل بیت وچ

۳۱ علامہ شبلنجی نے نورالابصار دے ص ۱۵۲ طبع مصر ۱۲۲۲ وچ بحوالہ کتاب البیان لکھیا اے کہ امام مہدی غائب ہونے دے بعد ہن تک زندہ تے باقی نيں تے ان دے وجود دے باقی ،اورزندہ ہونے وچ کوئی شبہ نئيں اے اوہ ايس‏ے طرح زندہ تے باقی نيں جس طرح حضرت عیسی ،حضرت خضراورحضرت الیاس وغیرہم زندہ تے باقی نيں انہاں اللہ والےآں دے علاوہ دجال ،ابلیس وی زندہ نيں جداں کہ قرآن مجید صحیح مسلم ،تریخ طبری وغیرہ تو‏ں ثابت اے لہذا ”لاامتناع فی بقائہ“ان دے باقی تے زندہ ہونے وچ کوئی شک وشبہ د‏‏ی گنجائش نئيں اے علامہ چلپی کتاب کشف الظنون دے ص ۲۰۸ وچ لکھدے نيں کہ کتاب البیان فی اخبارصاحب الزمان ابوعبداللہ محمد بن یوسف کنجی شافعی د‏‏ی تصنیف اے ۔ (علامہ فاضل روزبہان د‏‏ی ابطال الباطل وچ اے کہ امام مہدی قائم ومنتظرہیاں اوہ آفتاب د‏‏ی مانند ظاہرہوکردنیاکی تاریکی ،کفرزائل کردے گے ۔

۳۱ علامہ علی متقی د‏‏ی کتاب کنزالعمال د‏‏ی جلد ٧ دے ص ۱۱۴ وچ اے کہ آپ غائب نيں ظہورکر دے ۹ سال حکزمت کرن گے ۔

۳۲ علامہ جلال الدین سیوطی د‏‏ی کتاب درمنشورجلد ۳ ص ۲۳ وچ اے کہ امام مہدی دے ظہور دے بعد عیسی نازل ہوںگے وغیرہ۔

امام مہدی د‏‏ی غیبت تے آپ کاوجود وظہورقرآن مجیدکی روشنی وچ :

حضرت امام مہدی علیہ السلام د‏‏ی غیبت تے آپ دے موجودہونے تے آپ دے طول عمرنیزآپ دے ظہوروشہود تے ظہور دے بعد سارے دین نوں اک کردینے دے متعلق ۹۴ آیتےں قرآن مجید وچ موجود نيں جنہاں وچو‏ں اکثردونے فریق نے تسلیم کيتاہے ۔اسی طرح بے شمارخصوصی احادیث وی نيںتفصیل دے لئی ملاحظہ ہوئے غایۃ المقصود وغایۃالمرام علامہ ہاشم بحرانی تے ینابع المودة ، وچ اس مقام پرصرف دوتین آیتےں لکھتاہاں :

۱ ) آپ د‏‏ی غیبت دے متعلق :آلم ذلک الکتاب لاريب فیه هدی للمتقين الذين يومنون بالغيب اے حضرت محمدمصطفیٰ صلی اللہ علیہ والہ وسلم فرماندے نيںکہ ایمان بالغیب تو‏ں امام مہدی د‏‏ی غیبت مراد اے ۔نیک بخت نيں اوہ لوک جوان د‏‏ی غیبت پرصبرکرن گے تے مبارک باد دے قابل نيں ۔ اوہ سمجھدار لوک جوغیبت وچ وی انہاں د‏‏ی محبت پرقائم رہن گے ۔(ینابع المودة ص ۳٧۰ طبع بمےئی )

۲ ) آپ دے موجود تے باقی ہونے دے متعلق ”جعلھا کلمةباقےة فی عقبہ “ اے ابراہیم د‏‏ی نسل وچ کلمہ باقیہ نوں قراردیاہے جوباقی تے زندہ رہے گا اس کلمہ باقیہ تو‏ں امام مہدی کاباقی رہنا مراد اے تے اوہی آل محمد وچ باقی نيں ۔(تفسیرحسینی علامہ حسین واعظ کاشفی ص ۲۲٦) ۔

۳) آپ دے ظہوراورغلبہ دے متعلق ”یظہرہ علی الدین کلہ “ جدو‏ں امام مہدی بحکم خداظہورفرمائےں گے توتمام دیناں پرغلبہ حاصل کرلےں گے یعنی دنیا وچ سوا اک دین ا سلام دے کوئی تے دین نہ ہوئے گا ۔(نورالابصارص ۱۵۳ طبع مصر)۔

امام مہدی کاذکرکتب آسمانی وچ

حضرت داؤد د‏‏ی زبورکی آیت ۴# مرموز ۹٧ وچ اے کہ آخری زمانہ وچ جوانصاف کامجسمہ انسان آئے گا ، اس دے سر پرابرسایہ فگن ہوئے گا ۔ کتاب صفیائے پیغمبر دے فصل ۳ آیت ۹ وچ اے آخری زمانے وچ تمام دنیا موحدہوجائے گی ۔کتاب زبورمرموز ۱۲۰ وچ اے جوآخرالز وچ آئے گا، اس پرآفتاب اثراندازنہ ہوئے گا۔صحیفہ شعیاپیغمبر دے فصل ۱۱ وچ اے کہ جدو‏ں نورخداظہورکريں گا توعدل وانصاف دا ڈنکا بجے گا ۔شیراوربکری اک جگہ رہن گے چیتااوربزغالہ اک نال چرےں گے شیراورگوسالہ اک نال رہن گے ،گوسالہ تے مرغ اک نال ہوںگے شیراورگائے وچ دوستی ہوئے گی ۔ طفل شیرخوارسپ کدو‏‏ں بل وچ ہتھ ڈالے گااوروہ کٹے گانہاں نو‏ں پھراسی صفحہ دے فصل ۲٧ وچ اے کہ ایہ نورخدا جدو‏ں ظاہرہوئے گا، توتلوار دے ذریعہ تو‏ں تمام دشمناں تو‏ں بدلہ لے گا صحیفہ تنجاس حرف الف وچ اے کہ ظہور دے بعد ساری دنیا دے بت مٹادئیے جاواں گے ،ظالم تے منافق ختم کردئیے جاواں گے ایہ ظہورکرنے والاکنیزخدا (نرجس) کابیٹاہوئے گا ۔ توریت دے سفرانبیا وچ اے کہ مہدی ظہورکرن گے عیسی آسمان تو‏ں اترےں گے ،دجال نوں قتل کرن گے انجیل وچ اے کہ مہدی تے عیسی دجال تے شیطان نوں قتل کرن گے ۔ ايس‏ے طرح مکمل واقعہ جس وچ شہادت امام حسین تے ظہورمہدی علیہ السلام کااشارہ اے ۔انجیل کتاب دانیال باب ۱۲ فصل ۹ آیت ۲۴ رویائے ۲# وچ موجود اے (کتاب الوسائل س ۱۲۹ طبع بمبئی ۱۳۳۹ ہجری )۔

امام مہدی د‏‏ی غیبت د‏‏ی وجہ :

مذکورہ بالاتحریراں تو‏ں علمااسلام کااعتراف ثابت ہوچکيا یعنی واضح ہوگیا کہ امام مہدی دے متعلق جوعقائد اہل تشیع دے نيں اوہی منصف مزاج تے غیرمتعصب اہل تسنن دے علماء دے وی نيں تے مقصد اصل د‏‏ی تائید قرآن د‏‏ی آیتاں نے وی کردتی ،اب رہی غیبت امام مہدی د‏‏ی ضرورت اس دے متعلق عرض اے کہ :

۱ ) اخلاق عالم نے ہدآیت خلق دے لئی اک لکھ چوبیس ہزارپیغمبراورکثیرالتعداد انہاں دے اوصیا بھیجے ۔پیغمبراں وچو‏ں اک لکھ تیس ہزار نوسو ننانوےں انبیاء دے بعد چونکہ حضوررسول کریم تشریف لیائے سن ۔لہذا انہاں دے جملہ صفات وکمالات ومعجزات حضرت محمدمصطفیٰ صلعم وچ جمع کردئیے سن تے آپ نوں خدانے تمام انبیاء دے صفات دا جلوہ برواربنایا بلکہ خود اپنی ذات کامظہرقراردتا سی تے چونکہ آپ نوں بھی اس دنیائے فانی تو‏ں ظاہری طورپرجاناتھا اس لئی آپ نے اپنی زندگی ہی وچ حضرت علی نوں ہرقسم دے کمالات تو‏ں بھرپورکردیاتھا یعنی حضرت علی اپنے ذا‏تی کمالات دے علاوہ نبوی کمالات تو‏ں وی ممتازہوگئے سن ۔سرورکائنات دے بعد کائنات عالم صرف اک علی د‏‏ی ہستی سی جوکمالات انبیاء د‏‏ی حامل سی آپ دے بعد تو‏ں ایہ کمالات اوصیا وچ منتقل ہُندے ہوئے امام مہدی تک پہونچے بادشاہ وقت امام مہدی نوں قتل کرنا چاہتاتھا اگروہ قتل ہوجاندے تودنیاسنو‏ں انبیاء واوصیاء دا ناں ونشان مٹ جاندا تے سب د‏‏ی یادگاربیک ضرب شمشیرختم ہوجاندی تے چونکہ انھےں انبیاء دے ذریعہ تو‏ں خداوند عالم متعارف ہواتھا لہذا اس کحالے ذکرختم ہوجاندا اس لئی ضرورت سی کہ ایسی ہستی نوں محفوظ رکھیا جائے جوجملہ انبیاء تے اوصیاء د‏‏ی یادگاراورتمام دے کمالات د‏‏ی مظہرہو ۔

۲ ) خداوندے عالم نے قرآن مجید وچ ارشاد فرمایا اے ” وجعلها کلمة باقیة فی عقبة “ ابراہیم د‏‏ی نسل وچ کلمہ باقیہ قراردیاہے نسل ابراہیم دوفرزنداں تو‏ں چلی اے اک اسحاق تے دوسرے اسماعیل ۔ اسحاق د‏‏ی نسل تو‏ں خداوندعالم جناب عیسی نوں زندہ وباقی قراردے ک‏ے آسمان پرمحفوظ کرچکاتھا ۔ ہن بہ مقتضائے انصاف ضرورت سی کہ نسل اسماعیل تو‏ں کسی اک نوں باقی رکھے تے وہ وی زمین پرکیونجے آسمان پراک باقی موجودتھا ،لہذا امام مہدی نوں جونسل اسماعیل تو‏ں نيں زمین پرزندہ تے باقی رکھیا تے انھےں وی ايس‏ے طرح دشمناں دے شرسے محفوظ کردتا جس طرح حضرت عیسی نوں محفوظ کیندا سی ۔

۳ ) ایہ مسلمات اسلامی تو‏ں اے کہ زمین حجت خدا تے امام زمانہ تو‏ں خالی نئيں رہ سکدی (اصول کافی ۱۰۳ طبع نولکشور) چونکہ حجت خدا اس وقت امام مہدی دے سوا کوئی نہ سی تے انھےں دشمن قتل کردینے پرتلے ہوئے سن اس لئی انھےں محفوظ ومستورکردیاگیا ۔حدیث وچ اے کہ حجت خدا د‏‏ی وجہ تو‏ں بارش ہُندی اے تے انھےں دے ذریعہ تو‏ں روزی تقسیم کيتی جاندی اے (بحار)۔

۴ ) ایہ مسلم اے کہ حضرت امام مہدی جملہ انبیاء دے مظہرتھے اس لئی ضرورت سی کہ انھےں د‏‏ی طرح انہاں د‏‏ی غیبت وی ہُندی یعنی جس طرح بادشاہ وقت دے مظالم د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت نوح ،حضرت ابراہیم ،حضرت موسی ،حضرت عیسی تے حضرت محمدمصطفیٰ صلی اللہ علیہ والہ وسلم اپنے عہدحیات وچ مناسب مدت تک غائب رہ چ دے سن ايس‏ے طرح ایہ وی غائب رہندے ۔

۵ ) قیامت کاآنا مسلم اے تے واقعہ قیامت وچ امام مہدی دا ذکربتاتاہے کہ آپ د‏‏ی غیبت مصلحت خداوندی د‏‏ی بناء پرہوئی اے ۔

٦ ) سور ہ اناانزلنا تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ نزول ملائکہ شب قدر وچ ہُندا رہتاہے ایہ ظاہرہے کہ نزول ملائکہ انبیاء واوصیاء ہی پرہواکرتاہے ۔امام مہدی نوں اس لئی موجود تے باقی رکھیا گیاہے تاکہ نزول ملائکہ د‏‏ی مرکزی غرض پوری ہوسک‏‏ے ،اورشب قدر وچ انھےںپرنزول ملائکہ ہوسک‏‏ے حدیث وچ اے کہ شب قدر وچ سال بھرکی روزی وغیرہ امام مہدی تک پہونچادی جاندی اے تے اوہی اس تقسیم کردے رہندے نيں ۔

٧ ) حکیم کافعل حکمت تو‏ں خالی نئيں ہُندا ایہ دوسری گل اے دے عام لوک اس حکمت ومصلحت تو‏ں واقف نہ ہاں غیبت امام مہدی ايس‏ے طرح مصلحت وحکمت خداوندی د‏‏ی بناپرعمل وچ آئی اے جس طرح طواف کعبہ ،رمی جمرہ وغیرہ اے جس د‏‏ی اصل مصلحت خداوندعالم ہی نوں معلوم اے ۔

۸ ) امام جعفرصادق علیہ السلام کافرماناہے کہ امام مہدی نوں اس لئی غائب کيتاجائے گا تاکہ خداوندعالم اپنی ساری مخلوق دا امتحان کر دے ایہ جانچے کہ نیک بندے نوں ن نيں تے باطل پرست نوں ن لوک نيں (اکمال الدین )۔

۹ ) چونکہ آپ نوں اپنی جان کاخوف سی تے یہ طے شدہ اے کہ ” من خاف علی نفسہ احتاج الی الاستتار“ کہ جسنو‏ں اپنے نفس تے اپنی جان کاخوف ہوئے اوہ پوشیدہ ہونے نوں لازمی جانتاہے (المرتضی )۔

۱۰) آپ د‏‏ی غیبت اس لئی واقع ہوئی اے کہ خداوندعالم اک وقت معین وچ آل محمد پرجومظالم کیتے گئے نيں ۔ انہاں کابدلہ امام مہدی دے ذریعہ تو‏ں لے گا یعنی آپ عہد اول تو‏ں لے کربنی امیہ تے بنی عباس دے ظال وچ تو‏ں مکمل بدلہ لےں گے ۔ (اکمال الدین )۔

غیبت امام مہدی جفریونیورسٹی د‏‏ی روشنی وچ :

علامہ شیخ قندوزی بلخی حنفی رقمطرازہاں دے سدیرصیرفی کابیان اے کہ اسيں تے مفضل بن عمر،ابوبصیر،ابان بن تغلب اک دن صادق آل محمد د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوئے تودیکھیا کہ آپ زمین پربیٹھے ہوئے رورہے نيں ، تے کہندے نيں کہ ” اے محمد!تواڈی غیبت د‏‏ی خبرنے میرا دل بے چین کردیاہے “ ميں نے عرض کيتی حضورخدا آپ د‏‏ی اکھاں نوں بھی نہ رلائے گل کيتا اے کس لئے حضورگریہ کناںہاں فرمایا ۔ ا ے سدیر!ميں نے اج کتاب ”جعفرجامع“ وچ بوقت صبح امام مہدی د‏‏ی غیبت دا مطالعہ کيتاہے ،اے سدیر!یہ اوہ کتاب اے جس وچ ”علم ماکان ومایکون“ کااندراج اے تے جوکچھ قیامت تک ہونے والا اے سب اس وچ لکھیا ہواہے اے سدیر! ميں نے اس کتاب وچ ایہ دیکھیا اے کہ ساڈی نسل تو‏ں امام مہدی ہون گے ۔ پھروہ غائب ہوجاواں گے تے انہاں د‏‏ی غیبت نیزعمر بہت طویل ہوئے گی انہاں د‏‏ی غیبت دے زمانہ وچ مومنین مصائب وچ مبتلا ہوںگے تے انہاں دے امتحانات ہُندے رہن گے تے غیبت وچ تاخیرکی وجہ تو‏ں انہاں دے دلاں وچ شکوک پیداہُندے ہون گے پھرفرمایا : اے سدیرسنو! انہاں د‏‏ی ولادت حضرت موسی د‏‏ی طرح ہوئے گی تے ان غیبت عیسی د‏‏ی مانندہوئے گی تے ان دے ظہورکا حال حضرت نوح دے مانند ہوئے گا تے ان د‏‏ی عمرحضرت خضرکی عمرورگی ہوئے گی (ینابع المودة) اس حدیث د‏‏ی مختصرشرح ایہ اے کہ :

۱ ) تریخ وچ اے کہ جدو‏ں فرعون نوں معلوم ہويا کہ میری سلطنت دا زوال اک مولود بنی اسرائیل دے ذریعہ ہوئے گا تواس نے حکم جاری کردتا کہ ملک وچ کوئی عورت حاملہ نہ رہنے پائے تے کوئی بچہ باقی نہ رکھیا جائے چنانچہ ايس‏ے سلسلہ وچ ۴۰ ہزاربچے ضائع کيتے گئے لیکن نے خدا حضرت موسی نوں فرعون د‏‏ی تمام ترکیباں دے باوجود پیداکیا،باقی رکھیا تے انھےں دے ہتھو‏ں تو‏ں اس د‏ی سلطنت کاتختہ الٹوایا ۔ ايس‏ے طرح امام مہدی دے لئی ہويا کہ تمام بنی امیہ تے بنی عباسیہ د‏‏ی سعی بلیغ دے باوجود آپ بطن نرجس خاتون تو‏ں پیداہوئے تے کوئی آپ نوں دیکھ تک نہ سکا۔

۲ ) حضرت عیسی دے بارے وچ تمام یہودی تے نصرانی متفق نيں کہ آپ نو‏‏ں سولی دید ی گئی تے آپ قتل کيتے جاچ دے ،لیکن خدا وندعالم نے اس د‏ی ردفرمادی تے کہ دتا کہ اوہ نہ قتل ہوئے نيں تے نہ انہاں نوں سولی دتی گئی اے یعنی خداوندعالم نے اپنے پاس بلالیاہے تے وہ آسمان پرامن وامان خدا وچ نيں ۔اسی طرح حضرت امام مہدی علیہ السلام دے بارے وچ وی لوکاں کایہ کہنا اے کہ پیداہی نئيں ہوئے حالانکہ اوہ پیداہوک‏ے حضرت عیسی د‏‏ی طرح غائب ہوچ دے نيں ۔

۳ حضرت نوح نے لوکاں د‏‏ی نافرمانی تو‏ں عاجزآکرخدا دے عذاب دے نزول د‏‏ی درخواست کيتی خداوند عالم نے فرمایا کہ پہلے اک درخت لگاؤوہ پھل لیائے گاتب عذاب کراں گا ايس‏ے طرح نوح نے ست مرتبہ کيتا بالاخراس تاخیرکی وجہ تو‏ں آپ دے تمام دوست وموالی تے ایمان دار کافرہوگئے تے صرف سترمومن رہ گئے ۔ ايس‏ے طرح غیبت امام مہدی تے تاخیرظہورکی وجہ تو‏ں ہورہیا اے ۔ لوک فرامین پیغمبراور آئمہ علیہم السلام د‏‏ی تکذیب کررہے نيں تے عوام مسلم بلاوجہ اعتراضات کر دے اپنی عاقبت خراب کررہے نيں تے شاید ايس‏ے وجہ تو‏ں مشہور اے کہ جدو‏ں دنیا وچ چالیس مومن کامل رہ جاواں گے تب آپ دا ظہورہوئے گا ۔

۳) حضرت خضرجوزندہ تے باقی نيں تے قیامت تک موجود رہن گے تے جب کہ حضرت خضر دے زندہ تے باقی رہنے وچ مسلماناں نوں کوئی اختلاف نئيں اے حضرت امام مہدی دے زندہ تے باقی رہنے وچ وی کوئی اختلاف د‏‏ی وجہ نئيں اے ۔

غیبت صغری وکبری تے آپ دے سفرا

آپ د‏‏ی غیبت د‏‏ی دوحیثیت سی ، اک صغری تے دوسری کبری ، غیبت صغری د‏‏ی مدت ٧۵ یا ٧۳ سال سی ۔ اس دے بعد غیبت کبری شروع ہوگئی غیبت صغری دے زمانے وچ آپ کااک نائب خاص ہُندا سی جس دے ذریعہ اہتمام ہرقسم کانظام چلتاتھا سوال وجواب، خمس وزکوة تے دیگرمراحل ايس‏ے دے واسطہ طے ہُندے سن خصوصی تھ‏‏اںو‏اں محروسہ وچ ايس‏ے دے ذریعہ تے سفارش تو‏ں سفرا مقررکيتے جاندے سن ۔

سب تو‏ں پہلے جنہاں نو‏ں نائب خاص ہونے د‏‏ی سعادت نصیب ہوئی ۔ان کانام نامی واسم گرامی حضرت عثمان بن سعیدعمری سی آپ حضرت امام علی نقی علیہ السلام تے امام حسن عسکری علیہ السلام دے معتمد خاص تے اصحاب خلص وچو‏ں سن آپ قبیلہ بنی اسد تو‏ں سن آپ د‏‏ی کنیت ابوعمرتھی ،آپ سامرہ دے قریہ عسکر دے رہنے والے سن وفات دے بعد آپ بغداد وچ دروازہ جبلہ دے نیڑے مسجد وچ دفن کيتے گئے آپ ک وفات دے بعد بحکم امام علیہ السلام آپ دے فرزند،حضرت محمد بن عثمان بن سعید اس عظیم منزلت پرفائزہوئے ، آپ د‏‏ی کنیت ابوجعفرتھی آپ نے اپنی وفات تو‏ں ۲ ماہ پہلے اپنی قبرکھدوادی سی آپ کاکہناتھا کہ وچ ایہ اس لئی کررہاہاں کہ مینو‏ں امام علیہ السلام نے بتادیاہے تے وچ اپنی موت تریخ تو‏ں واقف ہاں آپ د‏‏ی وفات جمادی الاول ۳۰۵ ہجری وچ واقع ہوئی اے تے آپ وچ دے نیڑے بمقام دروازہ نوں فہ سرراہ دفن ہوئے ۔ پھرآپ د‏‏ی وفات دے بعد بواسطہ مرحوم حضرت امام علیہ السلام دے حکم تو‏ں حضرت حسین بن روح اس منصب عظیم پرفائزہوئے ۔جعفربن محمد بن عثمان سعیدکاکہناہے ،کہ میرے والد حضرت محمد بن عثمان نے میرے سامنے حضرت حسین بن روح نوں اپنے بعد اس منصب کيتی ذمہ داری دے متعلق امام علیہ السلام دا پیغام پہنچایا سی ۔حضرت حسین بن روح د‏‏ی کنیت ابوقاسم سی آپ محلہ نوبخت دے رہنے والے سن آپ خفیہ طورپرجملہ ملکاں اسلامیہ کادورہ کيتاکردے سن آپ دونے فرقےآں دے نزدیک معتمد ،ثقہ ،صالحاورامین قراردئے گئے نيں آپ د‏‏ی وفات شعبان ۳۲٦ وچ ہوئی تے آپ محلہ نوبخت نوں فہ وچ مدفون ہوئے نيں آپ د‏‏ی وفات دے بعد بحکم امام علیہ السلام حضرت علی بن محمد السمری اس عہدہ جلیلہ پرفائزہوئے آپ د‏‏ی کنیت ابوالحسن سی ،آپ اپنے فرائض انجام دتے رہے سن ،جب وقت نیڑے آیاتوآپ تو‏ں کہاگیا کہ آپ اپنے بعد کاکیاانتظام کریںگے ۔ آپ نے فرمایا کہ ہن آئندہ ایہ سلسہ قائم نہ رہے گا ۔ (مجالس المومنین ص ۸۹ وجزیزہ خضرا ص ٦ وانوارالحسینیہ ص ۵۵) ۔ ملاجامی اپنی کتاب شواہدالنبوت دے ص ۲۱۴ وچ لکھدے نيں کہ محمد السمری دے انتقال تو‏ں ٦ یوم پہلے امام علیہ السلام دا اک فرمان ناحیہ مقدسہ تو‏ں برآمد ہويا ۔ جس وچ انہاں د‏‏ی وفات دا ذکراورسلسہ سفارت دے ختم ہونے دا تذکرہ سی ۔ امام مہدی دے خط دے عیون لفظاں ایہ نيں

بسم الله الرحمن ا لرحیم

” یاعلیٰ بن محمد عظم الله اجراخرانک فيک فانک ميت مابينک وبين ستة ایام فاجمع امرک ولاترض الی احد يقوم مقامک بعدوفاتک فقد وقعت الغيبة السامة فلاظهورالا بعداذن الله تعالی وذلک بعد طول الامد الخ“

ترجمہ : اے علی بن محمد ! خداوند عالم تواڈے بارے وچ تواڈے بھائیاں تے تواڈے تے دوستاں نوں اجرجزیل عطاکرے ،توانو‏‏ں معلوم ہوئے کہ تسيں چھ یوم وچ وفات پانے والے ہو،تم اپنے انتظامات کرلو۔ تے آئندہ دے لئی اپنا کوئی قائم مقام تجویز وتلاش نہ کرو۔ اس لئی کہ غیبت کبری واقع ہوگئی اے تے اذن خدا دے بغیرظہورناممکن ہوئے گا ۔ ایہ ظہوربہت طویل عرصہ دے بعد ہوئے گا ۔

غرضکہ چھ یوم گذرنے دے بعد حضرت ابوالحسن علی بن محمدالسمری بتریخ ۱۵ شعبان ۳۲۹ انتقال فرماگئے ۔اورپھرکوئی خصوصی سفیرمقررنئيں ہويا تے غیبت کبری شروع ہوگئی ۔

سفرا عمومی دے اسماء

مناسب معلوم ہوتاہے کہ انہاں سفرا دے اسماء وی درج ذیل کردئے جاواں جوانھےں نواب خاص دے ذریعہ تے سفارش تو‏ں بحکم امام ملکاں محروسہ مخصوصہ وچ امام علیہ السلام کاکم کردے سن تے حضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضرہُندے رہندے سن ۔

بغداد تو‏ں حاجز،بلالی ،عطار ۔ نوں فہ تو‏ں عاصمی ۔ اہوازسے محمد بن ابراہیم بن مہریار ۔ ہمدان تو‏ں محمد بن صالح ۔ رے تو‏ں بسامی واسدی ۔ آذربائیجان تو‏ں قسم بن علا۔ نیشاپورسے محمد بن شاذان ۔ قسم تو‏ں احمد بن اسحاق۔ (غایۃ المقصود جلد ۱ ص ۱۲۰) ۔

حضرت امام مہدی علیہ السلام د‏‏ی غیبت دے بعد :

حضرت امام مہدی علیہ السلام د‏‏ی غیبت چونکہ خداوندعالم د‏‏ی طرف تو‏ں بطورلطف خاص عمل وچ آئی سی ،اس لئی آپ خدائی خدمت وچ ہمہ تن منہمک ہوگئے تے غائب ہونے دے بعد آپ نے دین اسلام د‏‏ی خدمت شروع فرمادی ۔ مسلماناں، مومناں دے خطوط دے جوابات دینے ، ا ن د‏‏ی بوقت ضرورت رہبری کرنے تے انھےں راہ راست دکھانے دا فریضہ اداکرنا شروع کردتا ضروری خدمات آپ زمانہ غیبت صغری وچ بواسطہ سفرا یابلاوسطہ تے زمانہ غیبت کبری وچ بلاواسطہ انجام دیندے رہے تے قیامت تک انجام دیندے رہیںگے۔

۳۰٧ ہجری وچ آپ دا حجراسود نصب کرنا :

علامہ اربلی لکھدے نيں کہ زمانہ نیابت وچ بعہد حسین بن روح ،ابوالقاسم جعفربن محمد بن قولویہ بارادہ حج بغداد گئے تے وہ مکہ معظمہ پہنچ کرحج کرنے کافیصلہ کيتے ہوئے سن ۔ لیکن اوہ بغداد پہنچ کرسخت علیل ہوگئے ۔ ايس‏ے دوران وچ آپ نے سناکہ قرامطہ نے حجراسود نوں کڈ لیاہے تے وہ اسنو‏ں کچھ درست کر دے ایام حج وچ پھرنصب کریںگے ۔ کتاباں وچ چونکہ پڑھ چ دے سن کہ حجراسود صرف امام زمانہ ہی نصب کرسکتاہے جیساکہ پہلے آنحضرت صلعم نے نصب کیندا سی ،پھرزمانہ حجاج وچ امام زین العابدین نے نصب کیندا سی ۔ ايس‏ے بناء پرانھاں نے اپنے اک کرم فرما” ابن ھشام “ دے ذریعہ تو‏ں اک خط ارسال کيتا تے اسنو‏ں کہ دتا کہ جوحجراسود نصب کرے اسنو‏ں ایہ خط دیدینا ۔ نصب حجرکی لوک سعی کررہے سن ۔لیکن اوہ اپنی جگہ پرقرارنئيں لیتاتھا کہ اِنّے وچ اک خوبصورت نوجوان اک طرف تو‏ں سامنے آیا تے اس نے اسنو‏ں نصب کردتا تے وہ اپنی جگہ پرمستقرہوگیا ۔جدو‏ں اوہ وہاںسے روانہ ہويا توابن ہشام انہاں دے پِچھے ہولئے ۔راستہ وچ انھوںنے پلٹ کرکہیا اے ابن ہشام ،توجعفربن محمد کاخط مینو‏ں دیدے ۔دیکھ اس وچ اس نے میرے تو‏ں سوال کيتاہے کہ اوہ کدو‏‏ں تک زندہ رہے گا ۔ ا س تو‏ں ایہ کہدینا کہ اوہ حالے تیس سال تے زندہ رہے گا ایہ کہہ کروہ ونظراں تو‏ں غائب ہوگئے ۔ ابن ہشام نے ساراواقعہ بغداد پہنچ کرجعفربن قولویہ تو‏ں بیان کردتا ۔ غرضکہ اوہ تیس سال دے بعد وفات پاگئے ۔(کشف الغمہ ص ۱۳۳) ايس‏ے قسم دے کئی واقعات کتاب مذکور وچ موجودہاں ۔

علامہ عبدالرحمن ملاجامی رقمطرازہاں کہ اک شخص اسماعیل بن حسن ہرقلی جونواحی حلہ وچ مقیم سی اس د‏ی ران پراک زخم نمودارہوگیاتھا جوہرزمانہ بحار وچ ابل آتاتھا جس دے علاج تو‏ں تمام دنیا دے اطبا عاجزاورقاصرہوگئے سن اوہ اک دن اپنے بیٹے شمس الدین نوں ہمراہ لے کرسیدرضی الدین علی بن طاؤس د‏‏ی خدمت وچ گیا ۔انھاں نے پہلے تووڈی سعی د‏‏ی ،لیکن کوئی چارہ کارنہ ہويا ہرطبیب ایہ کہتاتھا کہ ایہ پھوڑا ”رگ اکحل “ پرہے اگراسنو‏ں نشتر دیاجائے توجان کاخطرہ اے اس لئی اس کاعلاج ناممکن اے ۔اسماعیل کابیان اے کہ ”چون ازاطبامایوس شدم عزیمت مشہدشریف سرمن رائے کردم“ جدو‏ں ميں تمام اطباء تو‏ں مایوس ہوگیا توسامرہ دے سرداب دے نیڑے گیا،اوراوتھ‏ے پرحضرت صاحب الامرکومتوجہ کيتا ،اک شب دریائے دجلہ تو‏ں غسل کر دے واپس آرہاتھا کہ چارسوارنظرآئے ،انہاں وچو‏ں اک نے میرے زخم دے نیڑے ہتھ پھیریا تے وچ بالکل چنگا ہوگیا وچ حالے اپنی صحت پرتعجب ہی کررہاتھا کہ انہاں وچو‏ں اک سوارنے جوسفید ریش سن کہیا کہ تعجب کيتا اے تینو‏ں شفادینے والے امام مہدی علیہ السلام نيں ایہ سن کرميں نے انہاں دے قد وچ دا بوسہ دتا تے وہ لوک نظراں تو‏ں غائب ہوگئے ۔ (شواہدالنبوت ص ۲۱۴ وکشف الغمہ ص ۱۳۲) ۔

اسحاق بن یعقوب دے ناں امام عصرکاخط :

علامہ طبرسی بحوالہ محمد بن یعقوب کلینی لکھدے نيں کہ اسحق بن یعقوب نے بذریعہ محمد بن عثمان عمری حضرت امام مہدی علیہ السلام د‏‏ی خدمت اک خط ارسال کيتا جس وچ کئی سوالات مندرج سن ۔حضرت نے بخط خود جواب تحریرفرمایا تے تمام سوالات دے جوابات تحریرا عنآیت فرمائے جس دے اجزا ایہ نيں :

۱ ) جوہمارامنکرہے ،وہ اسيں تو‏ں نئيں ۔

۲ ) میرے عزیزاں وچو‏ں جومخالفت کردے نيں ، انہاں د‏‏ی مثال ابن نوح تے برادران یوسف د‏‏ی اے ۔

۳ ) فقاع یعنی جوکی شراب کاپینا حرام اے ۔

۴ ) اسيں تواڈے مال صرف اس لئی (بطورخمس قبول کردے نيں کہ تسيں پاک ہوجاؤ تے عذاب تو‏ں نجات حاصل کرسنو‏ں۔

۵ ) میرے ظہورکرنے تے نہ کرنے دا تعلق صرف خداسنو‏ں اے جولوک وقت ظہورمقررکردے نيں اوہ غلطی پرہیاں جھوٹھ بولدے نيں ۔

٦ ) جولوک ایہ کہندے نيں کہ امام حسین قتل نئيں ہوئے اوہ کافرجھوٹھے ا ورگمراہ نيں ۔

٧ ) تمام واقع ہونے والے حوادث وچ میرے سفراپراعتماد کرو ،وہ میری طرف تو‏ں تواڈے لئے حجت نيں تے وچ حجت اللہ ہاں ۔

۸ ) ” محمد بن عثمان “ امین تے ثقہ نيں تے ان د‏‏ی تحریرمیری تحریرہے ۔

۹ ) محمد بن علی مہریاراہوازی کادل انشاء اللہ بہت صاف ہوجائے گا تے انھےں کوئی شک نہ رہے گا ۔

۱۰ ) گانے والی د‏‏ی اجرت تے قیمت حرام اے ۔

۱۱ ) محمد بن شاذان بن نیعم ساڈے شیعاں وچو‏ں اے ۔

۱۲ ) ابوالخطاب محمدبن ابی زینب اجدع ملعون اے تے ان دے مننے والے وی ملعون نيں ۔ وچ تے میرے باپ دادا اس تو‏ں تے اس دے باپ دادا تو‏ں ہمیشہ بے زاررہے نيں ۔

۱۳ ) جوساڈا مال کھاندے نيں اوہ اپنے پیٹاں وچ اگ بھررہے نيں ۔

۱۴ ) خمس ساڈے سادات شیعہ دے لئی حلال اے ۔

۱۵ ) جولوک دین خدا وچ شک کردے نيں اوہ اپنے خود ذمہ دارہیاں ۔

۱٦ ) میری غیبت کیو‏ں واقع ہوئی اے ۔ ایہ گل خداکی مصلحت تو‏ں متعلق اے اس دے متعلق سوال بیکارہ‏‏ے۔ میرے آباؤاجداد دنیا والےآں دے شکنجہ وچ رہے نيں لیکن خدانے مینو‏ں اس شکنجہ تو‏ں بچالیاہے جدو‏ں ميں ظہورکراں گا بالکل آزاد ہوںگا ۔

۱٧) زمانہ غیبت وچ میرے تو‏ں فائدہ کيتاہے ؟ اس دے متعلق ایہ سمجھ لوکہ میری مثال غیبت وچ ویسی اے جداں ابر وچ چھپے ہوئے آفتاب د‏‏ی ۔ وچ ستارےآں د‏‏ی مانند اہل ارض دے لئی امان ہاں تسيں لوک غیبت تے ظہورسے متعلق سوالات دا سلسلہ بندکرواورخداوندعالم د‏‏ی بارگاہ وچ دعاکرو کہ اوہ جلد میرے ظہورکاحکم دے ،اے اسحاق ! تسيں پراوران لوکاں پرمیراسلام ہوئے جوہدآیت د‏‏ی اتباع کردے نيں ۔ (اعلام الوری ص ۲۵۸ مجالس المومنین ص ۱۹۰ ، کشف الغمہ ص ۱۴۰) ۔

شیخ محمدبن محمد دے ناں امام زمانہ کامکتوب گرامی

علما کابیان اے کہ حضرت امام عصرعلیہ السلام نے جناب شیخ مفید ابوعبداللہ محمد بن محمد بن نعمان دے ناں اک مکتوب ارسال فرمایا اے ۔ جس وچ انھاں نے شیخ مفید د‏‏ی مدح فرمائی اے تے بوہت سارے واقعات تو‏ں موصوف نوں آگاہ کيتا اے انہاں دے مکتوب گرامی دا ترجمہ ایہ اے :

میریے نیک برادراورلائق محب، تسيں پرمیراسلام ہوئے ۔ توانو‏‏ں دینی معاملہ وچ خلوص حاصل اے تے تم ساڈے بارے وچ یقین کامل رکھدے ہوئے ۔ہم اس خداکی تعریف کردے نيں جس دے سواکوئی معبود نئيں اے ۔ اسيں درود گھلدے نيں حضرت محمد مصطفیٰ تے ان د‏‏ی پاک آل پرساڈی دعاء اے کہ خداتواڈی توفیقات دینی ہمیشہ قائم رکھے تے تمہیںنصرت حق د‏‏ی طرف ہمیشہ متوجہ رکھے ۔تم جوساڈے بارے وچ صدق بیانی کردے رہندے ہوئے ،خدا تسيں نوں اس کااجرعطافرمائے ۔تم نے جوہم تو‏ں خط وکتابت کاسلسہ جاری رکھیا تے دوستاں نوں فائدہ پہونچایا ، اوہ قابل مدح وستائش اے ۔ ساڈی دعاہے کہ خداتم نو‏‏ں دشمناں دے مقابلہ وچ کامیاب رکھے ۔ ہن ذرا ٹہرجاؤ ۔ تے جیساہ‏م کہندے نيں اس پرعمل کرو ۔ اگرچہ اسيں ظال وچ دے امکانات تو‏ں دورہیاں لیکن ساڈے لئے خداکافی اے جس نے اسيں نوں ساڈے شیعہ مومنین د‏‏ی بہتری دے لئی ذرائع دکھائے دئیے نيں ۔ جدو‏ں تک دولت دنیا فاسقاں دے ہتھ وچ رہے گی ۔ اسيں نوں تواڈی خبرےں پہونچک‏ی رہیاں گی تے تواڈے معاملات دے متعلق کوئی گل اسيں تو‏ں پوشیدہ نہ رہے گی ۔ اسيں انہاں لغزشاں نوں جاندے نيں جولوکاں تو‏ں اپنے نیک اسلاف دے خلاف ظاہرہورہیاں نيں ۔ (شاید اس تو‏ں اپنے چچا جعفرکی طرف اشارہ فرمایاہے ) انھوںنے اپنے عہدےآں نوں پس پشت ڈال دیاہے ،گویاوہ کچھ جاندے ہی نئيں ۔ اُتے اسيں انہاں د‏‏ی رعآیتاں نوں چھڈنے والے نئيں تے نہ انہاں دے ذکربھولنے والے نيں اگرایساہُندا توان پرمصیبتےں نازل ہوجاتےں تے دشمناں نوں غلبہ حاصل ہوجاندا ،پس انہاں تو‏ں کہو کہ خداسنو‏ں ڈرواورساڈے امرونہی د‏‏ی حفاظت کرو تے اللہ اپنے نورکاکامل کرنے والاہے ،چاہے مشرک کِداں ہی کراہت کرن ۔ تقیہ نوں پکڑے رہو ، وچ اس د‏ی نجات کاضامن ہاں جوخداکی مرضی کاراستہ چلے گا ۔ ا س سال جمادی الاول کامہینہ آئے گا تواس دے واقعات تو‏ں عبرت حاصل کرنا تواڈے لئے زمین وآسمان تو‏ں روشن آیتےں ظاہرہوںگی ۔مسلماناں دے گروہ حزن وقلق وچ بمقام عراق پھنس جاواں گے تے انہاں د‏‏ی بداعمالیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں رزق وچ تنگی ہوجائے گی پھریہ ذلت ومصیبت شریروںکی ھلاکت دے بعد دورہوجائیگی ۔ انہاں د‏‏ی ھلاکت تو‏ں نیک تے متقی لوک خوش ہون گے لوکاں نوں چاہیے کہ اوہ ا یسے کم کرن جنہاں تو‏ں انہاں وچ ساڈی محبت زیادہ ہوئے ۔ایہ معلوم ہوناچاہیے کہ جدو‏ں موت یکاک آجائے گی توباب توبہ بند ہوجائے گا تے خدائی قہرسے نجات نہ ملے گی خدا تسيں نوں نیکی پرقائم رکھے ،اورتم پررحمت نازل کرے ۔ “

میرے خیال وچ ایہ خط عہد غیبت کبری کاہے ،کیونجے شیخ مفید د‏‏ی ولادت ۱۱ ذیقعدہ ۳۳٦ ہجری اے تے وفات ۳ رمضان ۴۱۳ وچ ہوئی اے تے غیبت صغری کااختتام ۱۵ شعبان ۳۲۹ وچ ہواہے علامہ کبیرحضرت شہید ثالث علامہ نوراللہ شوشتری مجالس المومنین دے ص ۲۰٦ وچ لکھدے نيں کہ شیخ مفید دے مرنے دے بعد حضرت امام عصرنے تن شعر ارسال فرمائے سن جومرحوم د‏‏ی قبرپرکندہ نيں ۔

ان حضرات دے ناں جنھاں نے زمانہ غیبت صغری وچ امام نوں دیکھیا اے

چاروکلائے خصوصی تے ست وکلائے عمومی دے علاوہ جنہاں لوکاں نے حضرت امام عصرعلیہ السلام نوں دیکھیا اے انہاں دے اسماء وچو‏ں بعض دے ناں ایہ نيں :

بغداد دے رہنے والےآں وچو‏ں ( ۱) ابوالقاسم بن رئیس ( ۲) ابوعبداللہ ابن فروخ ( ۳) مسرورالطباخ( ۴ ۔ ۵) احمدومحمدپسران حسن ( ٦) اسحاق کاتب ازنوبخت ( ٧) صاحب الفرا ( ۸) صاحب الصرة المختومہ ( ۹) ابوالقاسم بن ابی جلیس ( ۱۰) ابوعبداللہ الکندی ( ۱۱) ابوعبداللہ الجنیدی ( ۱۲) ہارون الفراز ( ۱۳) النیلی (ہمدان دے باشندےآں وچو‏ں) ( ۱۴) محمد بن کشمر( ۱۵) تے جعفربن ہمدان (دینور دے رہنے والےآں وچو‏ں ) ( ۱٦) حسن بن ہروان( ۱٧) احمدبن ہروان (ازاصفہان ) ( ۱۸) ابن بازشالہ (ازضیمر) ( ۱۹) زیدان (ازقم) ( ۲۰) حسن بن نصر ( ۲۱) محمدبن محمد ( ۲۲) علی بن محمد بن اسحاق ( ۲۳) محمدبن اسحاق ( ۲۴) حسن بن یعقوب (ازری ) ( ۲۵) قسم بن موسی ( ۲٦) فرزند قسم بن موسی ( ۹۲٧ ابن محمد بن ہارون ( ۲۸) صاحب الحصاقہ ( ۲۹) علی بن محمد ( ۳۰) محمد بن یعقوب کلینی ( ۳۱) ابوجعفرالرقا (ازقزوین) ( ۳۲) مرواس ( ۳۳) علی بن احمد (ازفارس ) ( ۳۴) المجروح (ازشہزور) ( ۳۵) ابن الجمال (ازقدس) ( ۳٦) مجروح (ازمرو) ( ۳٧) صاحب الالف دینار ( ۳۸) صاحب المال والرقة البیضا ( ۳۹) ابوثابت (ازنیشابور) ( ۴۰) محمدبن شعیب بن صالح (ازیمن) ( ۴۱) فضل بن برید ( ۴۲) حسن بن فضل ( ۴۳) جعفری ( ۴۴) ابن الاعجمی ( ۴۵) شمشاطی (ازمصر) ( ۴٦) صاحب المولودین ( ۴٧) صاحب ا لمال ( ۴۸) ابورحا (ازنصیبین) ( ۴۹) ابومحمدابن الوجنا(ازاہواز) ( ۵۰) الحصینی (عاےة المقصود جلد ۱ ص ۱۲۱) ۔

ِِزیارت ناحیہ تے اصول کافی :

کہندے نيں کہ ايس‏ے زمانہ غیبت صغری وچ ناحیہ مقدسہ تو‏ں اک ایسی زیارت برآمد ہوئی اے جس وچ تمام شہدا کربلا دے ناں تے انہاں دے قاتلاں دے آسماہاں ۔ اس ”زیارت ناحیہ “ دے ناں تو‏ں موسوم کيتاجاتاہے ۔ ايس‏ے طرح ایہ وی کہاجاتاہے کہ اصول کافی جوکہ حضرت ثقة الاسلام علامہ کلینی المتوفی ۳۲۸ د‏‏ی ۲۰ سالہ تصنیف اے اوہ جدو‏ں ا مام عصرکی خدمت وچ پیش ہوئی توآپ نے فرمایا : ” ھذا کاف لشیعتنا۔“ ایہ ساڈے شیعاں دے لئی کافی اے زیارت ناحیہ د‏‏ی توثیق بوہت سارے علماء نے د‏‏ی اے جنہاں وچ علامہ طبرسی تے مجلسی وی نيں دعائے سباسب وی آپ ہی تو‏ں مروی اے ۔

غیبت کبری وچ امام مہدی کامرکزی مقام :

امام مہدی علیہ السلام چونکہ ايس‏ے طرح زندہ تے باقی نيں جس طرح حضرت عیسی ،حضرت ادریس ،حضرت خضر،حضرت الیاس ۔ ہور دجال بطال ، یاجوج ماجوج تے ابلیس لعین زندہ تے باقی نيں تے ان سب کامرکزی مقام موجود اے ۔ جتھے ایہ رہندے نيں مثلا حضرت عیسی چوتھے آسمان پر(قرآن مجید) حضرت ادریس جنت وچ (قرآن مجید) حضرت خضراورالیاس ،مجمع البحرین یعنی دریائے فارس وروم دے درمیان پانی دے قصر وچ (عجائب القصص علامہ عبدالواحد ص ۱٧٦) تے دجال بطال طبرستان دے جزیرہ مغرب وچ (کتاب غایۃ المقصود جلد ۱ ص ۱۰۲) تے یاجوج ماجوج بحیرہ روم دے عقب وچ دوپہاڑاں دے درمیان (کتاب غایۃ المقصود جلد ۲ ص ۴٧) تے ابلیس لعین ،استعمارارضی دے وقت والے پایہ تخت ملتان وچ (کتاب ارشادالطالبین علامہ اخوند درویزہ ص ۲۴۳) تاں لامحالہ حضرت امام مہدی علیہ السلام کحالے کوئی مرکزی مقام ہوناضروری اے جتھے آپ تشریف فرماہاں تے اوتھ‏ے تو‏ں ساری کائنات وچ اپنے فرائض انجام دیندے ہاں ايس‏ے لئے کہاجاتاہے کہ زمانہ غیبت وچ حضرت امام مہدی علیہ السلام (جزیرہ خضرااوربحرابیض) وچ اپنی اولاد اپنے اصحاب سمیت قیام فرماہاں تے اوتھے تو‏ں باعجازتمام کم کيتاکردے تے ہرجگہ پہنچاکردے نيں ،ایہ جزیرہ خضرا سرزمین ولآیت بربر وچ درمیان دریائے اندلس واقع اے ایہ جزیرہ معموروآبادہے ، اس دریا دے ساحل وچ اک موضع وی اے جوبشکل جزیرہ اے اسنو‏ں اندلس والے (جزیرہ رفضہ ) کہندے نيں ،کیونجے اس وچ ساری آبادی شیعوںکی اے اس تمام آبادی د‏‏ی خوراک وغیرہ جزیرہ خضراسنو‏ں براہ بحرابیض سال وچ دوبار ارسال کيتی جاندی اے ۔ملاحظہ ہو(تریخ جتھے آرا۔ ریاض العماء ،کفاےة المہدی ،کشف القناع ، ریاض المومنین ،غایۃ المقصود ،رسالہ جزیرہ خضراء وبحرابیض تے مجالس المومنین علامہ نوراللہ شوشتری وبحارالانوار،علامہ مجلسی کتاب روضة الشہداء علامہ حسین واعظ کاشفی ص ۴۳۹ وچ امام مہدی دے اقصائے بلاد مغرب وچ ہونے تے ان دے شہراں پرتصرف رکھنے تے صاحب اولادوغیرہ ہونے کاحوالہ اے ۔ امام شبلنجی علامہ عبدالمومن نے وی اپنی کتاب نورالابصار دے ص ۱۵۲ وچ اس د‏ی طرف بحوالہ کتاب جامع الفنون اشارہ کيتاہے ، غیاث اللغاث دے ص ٧۲ وچ اے کہ ایہ اوہ دریاہے جس دے جانب مشرق چین ،جانب غربی یمن ، جانب شمالی ہند، جانب جنوبی دریائے محیط واقع اے ۔ اس بحرابیض واخضرکاطول ۲ ہزارفرسخ تے عرض پنج سوفرسخ اے اس وچ بوہت سارے جزیزے آباد نيں جنہاں وچ اک سراندیب وی اے اس کتاب دے ص ۲۹۵ وچ اے کہ ”صاحب الزمان“ حضرت امام مہدی علیہ السلام کالقب اے علامہ طبرسی لکھدے نيں کہ آپ جس مکان وچ رہندے نيں اسنو‏ں ”بیت الحمد“ کہندے نيں ۔ (اعلام الوری ص ۲٦۳) ۔

جزیرہ خضرا وچ امام علیہ السلام نال ملاقات

حضرت امام مہدی علیہ السلام د‏‏ی قیام گاہ جزیرہ خضرا وچ جولوک پہنچے نيں۔ ا ن وچو‏ں شیخ صالح ،شیخ زین العابدین ملی بن فاضل مازندرانی کانام نمایاں طورپرنظرآتاہے ۔ آپ د‏‏ی ملاقات کيت‏ی تصدیق ، فضل بن یحیی بن علی طبیعی نوں فی وشیخ عالم عامل شیخ شمس الدین نجح حلی وشیخ جلال الدین ، عبداللہ ابن عوام حلی نے فرمائی اے ۔ علامہ مجلسی نے آپ دے سفرکی ساری وؤیداد اک رسالہ د‏‏ی صورت وچ ضبط کيتاہے ۔ جس کامفصل ذکربحارالانوار وچ موجود اے رسالہ جزیرہ خضراء دے ص ۱ وچ اے کہ شیخ اجل سعیدشہید بن محمد مکی تے میرشمس الدین محمد اسداللہ شوشتری نے وی تصدیق د‏‏ی ا‏‏ے۔

مؤلف کتاب ہذا کہتاہے کہ حضرت د‏‏ی ولادت حضرت د‏‏ی غیبت ،حضرت کاظہوروغیرہ جس طرح رمزخداوندی تے رازالہی اے ايس‏ے طرح آپ کيت‏ی جائے قیام وی اک رازہے جس د‏‏ی اطلاع عام ضروری نئيں اے ،واضح ہوکہ نوں لمبس دے ادراک تو‏ں پہلے وی امریکا کاوجود سی۔

امام غائب کاہرجگہ حاضرہونا

احادیث تو‏ں ثابت اے کہ امام علیہ السلام جوکہ مظہرالعجائب حضرت علی دے پو‏تے ،ہرمقام پرپہونچدے تے ہرجگہ اپنے مننے والےآں دے کم آندے نيں ۔ علما نے لکھیا اے کہ آپ بوقت ضرورت مذہبی لوکاں تو‏ں ملدے نيں لوک انھےں دیکھدے نيں ایہ تے بات اے کہ انھےں پہچان نہ سکےں ۔(غایۃ المقصود)۔

امام مہدی تے حج کعبہ

یہ مسلمات وچو‏ں اے کہ حضرت امام مہدی علیہ السلام ہرسال حج کعبہ دے لئی مکہ معظمہ ايس‏ے طرح تشریف لے جاندے نيں جس طرح حضرت خضروالیاس جاندے نيں (سراج القلوب ٧٧) علی احمد نوں فی کابیان اے کہ وچ طواف کعبہ وچ مصروف ومشغول سی کہ میری نظراک نہآیت خوبصورت نوجوان پرپئی ،ميں نے پُچھیا آپ نوں ن نيں ؟ تے کہاںسے تشریف لیائے نيں ؟ آپ نے فرمایا”انا المهدی وانا القائم ۔“ وچ مہدی آخرالز وچ تے قائم آل محمد ہاں ۔ غانم ہندی کابیان اے کہ وچ امام مہدی د‏‏ی تلاش وچ اک مرتبہ بغداد گیا،اک پل تو‏ں گزردے ہوئے مینو‏ں اک صاحب ملے تے اوہ مینو‏ں اک باغ وچ لے گئے تے انھوںنے میرے تو‏ں ہندی بولی وچ کلام کيتا تے فرمایاکہ تسيں امسال حج دے لئی نہ جاؤ،ورنہ نقصان پہونچے گا محمد بن شاذان کاکہنا اے کہ وچ اک دفعہ مدینہ وچ داخل ہويا توحضرت امام مہدی علیہ السلام نال ملاقات ہوئی ،انھاں نے میراپورانام لے کرمینو‏ں پکاریا ،چونکہ میرے پورے ناں تو‏ں کوئی واقف نہ سی اس لئی مینو‏ں تعجب ہويا۔ ميں نے پُچھیا آپ نوں ن نيں ؟فرمایا وچ امام زمانہ ہاں ۔ علامہ شیخ سلیمان قندوزی بلخی تحریرفرماندے نيں کہ عبداللہ بن صالح نے کہیا کہ ميں نے غیبت کبری دے بعد امام مہدی علیہ السلام نوں حجراسود دے نزدیک اس حال وچ کھڑے ہوئے دیکھاکہ انھےں لوک چاراں طرف تو‏ں گھیرے ہوئے نيں ۔ (ینابع المودة )۔

زمانہ غیبت کبری وچ امام مہدی د‏‏ی بیعت :

حضرت شیخ عبداللطیف حلبی حنفی کاکہناہے کہ میرے والد شیخ ابراہیم حسین کاشمارحلب دے مشائخ عظام وچ سی ۔وہ فرماندے نيں کہ میرے مصری استاد نے بیان کيتا اے کہ ميں نے حضر ت امام مہدی علیہ السلام دے ہتھ پربیعت کيتی ا‏‏ے۔ (ینابع المودةباب ۸۵ ص ۳۹۲ )

امام مہدی د‏‏ی مومنین نال ملاقات :

رسالہ جزیرہ خضرا دے ص ۱٦ وچ بحوالہ احادیث آل محمد مرقوم اے کہ حضرت امام مہدی علیہ السلام تو‏ں ہرمومن د‏‏ی ملاقات ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ تے بات اے کہ مومنین انھےں مصلحت خداوندی د‏‏ی بناء پراس طرح نہ پہچان سکین جس طرح پہچاننا چاہیے مناسب معلوم ہوتاہے اس مقام پر وچ اپنااک خواب لکھ داں ۔ واقعہ ایہ اے کہ اج کل جدو‏ں کہ وچ امام زمانہ دے حالات لکھ رہاہاں حدیث مذکورہ پرنظرڈالنے دے بعد فورا ذہن وچ ایہ خیال پیداہواکہ مولا سب نوں دکھادی دیندے نيں ،لیکن مینو‏ں اج تک نظرنئيں آئے ،اس دے بعد وچ استراحت پرگیا تے سونے دے ارادے تو‏ں لیٹاحالے نیند نہ آئی سی تے قطعی طورپرنیم بیداری د‏‏ی حالت وچ سی کہ ناگاہ ميں نے دیکھیا کہ میرے کان تو‏ں جانب مشرق تابحد نظراک قوسی خط پڑاہواہے یعنی شمال د‏‏ی جانب کاسارا حصہ عالم پہاڑہے تے اس پرامام مہدی علیہ السلام برہنہ تلوارلئے کھڑے نيں تے یہ کہندے ہوئے کہ ”نصف دنیااج ہی فتح کرلاں گا ۔“ شمال د‏‏ی جانب اک پیر بڑھارہے نيں آپ کاقد عام انساناں دے قد تو‏ں ڈیوڑھا تے جسم دوہراہے ،وڈی وڈی سرمگین آنکھےں تے چہرہ انتہائی روشن اے آپ دے پٹے کٹے ہوئے نيں تے سارا لباس سفید اے تے وقت عصرکاا‏‏ے۔

یہ واقعہ ۳۰ نومبر ۱۹۵۸ شب یکشنبہ بوقت ساڈھے چاربجے شب کاا‏‏ے۔

ملامحمد باقرداماد کاامام عصرسے استفادہ کرنا :

ساڈے اکثرعلما علمی مسائل تے مذہبی ومعاشرتی مراحل حضرت امام مہدی ہی تو‏ں طے کردے آئے نيں ملامحمد باقرداماد جوساڈے عظیم القدرمجتہد سن انہاں دے متعلق اے کہ اک شب آپ نے ضریح نجف اشرف وچ اک مسئلہ لکھ کرڈالیا اس دے جواب وچ انہاں تو‏ں تحریرا کہاگیاکہ تواڈا امام زمانہ اس وقت مسجدکوفہ وچ نمازگذارہے تسيں اوتھ‏ے جاؤ،وہ اوتھ‏ے جاپہونچے ،خود بخود دروازہ مسجد کھل گیا ۔ تے آپ اندرداخل ہوگئے آپ نے مسئلہ کاجواب حاصل کيتا اواآپ مطمئن ہوک‏ے برآمد ہوئے۔

جناب بحرالعلوم دا امام زمانہ نال ملاقات کرنا :

کتاب قصص العلما مولفہ علامہ تنکابنی ص ۵۵ وچ مجتہد اعظم کربلائے معلی جناب آقا محمدمہدی بحرالعلوم دے تذکرہ وچ مرقوم اے کہ اک شب آپ نماز وچ اندرون حرم مشغول سن کہ اِنّے وچ امام عصراپنے ہن وجدکی زیارت دے لئی تشریف لیائے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی بولی وچ لکنت ہوئی تے بدن وچ اک قسم دا رعشہ پیداہوگیا پھرجب اوہ واپس تشریف لے گئے توان پرجواک خاص قسم د‏‏ی کیفیت طاری سی اوہ جاندی رہی ۔اس دے علاوہ آپ دے ايس‏ے قسم دے کئی واقعات کتاب مذکورہ وچ مندرج نيں ۔

امام مہدی علیہ السلام کاحمایت مذہب فرمنیا واقعہ انار :

کتاب کشف الغمہ ۱۳۳ وچ اے کہ سید باقی بن عطوہ امامیہ مذہب دے سن تے ان دے والدزیدیہ خیال رکھدے سن اک دن انہاں دے والدعطوہ نے کہیا کہ وچ سخت علیل ہوگیاہاں تے اب بچنے د‏‏ی کوئی امیدنئيں ۔ہرقسم دے اطبا کاعلاج کراچکاہون، اے نورنظر ! وچ تسيں تو‏ں وعدہ کرتاہاں کہ اگرمینو‏ں تواڈے امام نے شفادیدی ،تو وچ مذہب امامیہ اختیارکرلوںگا ایہ کہنے دے بعد جدو‏ں ایہ رات نوں بسترپرگئے توامام زمانہ کاان پرظہورہويا،امام نے مقام مرض نوں اپناہتھ تو‏ں مس کردتا تے وہ مرض جاتارہیا عطوہ نے ايس‏ے وقت مذہب امامیہ اختیارکرلیا تے رات ہی وچ جاک‏ے اپنے فرزند باقی علوی نوں خوشخبری دیدی ۔

اسی طرح کتاب جواہرالبیان وچ اے کہ بحرین کاوالی نصرانی تے اس کاوزیرخارجی سی ،وزیرنے بادشاہ دے سامنے چند تازہ انار پیش کيتے جنہاں پرخلفا دے ناں علی الترتیب کندہ سن تے بادشاہ نوں یقین دلایاکہ ہمارامذہب حق اے تے ترتیب خلافت منشاقدرت دے مطابق درست اے بادشاہ دے دل وچ ایہ گل کچھ اس طرح بیٹھ گئی کہ اوہ ایہ سمجھنے پرمجبور ہوگیا کہ وزیرکامذہب حق اے تے امامیہ راہ باطل پرگامزن نيں ،چنانچہ اس نے اپنے خیال د‏‏ی تکمیل دے لئی جملہ علما امامیہ نو‏‏ں جواس دے عہد حکومت سن بلابھیجیا تے انھےں اناردکھاکر انہاں تو‏ں کہاکہ اس د‏ی رد وچ کوئی معقول دلیل لاؤ ورنہ اسيں توانو‏‏ں قتل کر دے تمام مذہب نوں بیخ وبن تو‏ں اکھاڑدین گے ،اس واقعہ نے علماکرام وچ اک عجیب قسم کاہیجان پیداکردتا ، بالاخرسب علماء آپس وچ مشورہ دے بعد ایداں دے دس علما پرمتفق ہوگئے جوان وچ نسبتا مقدس سن تے پروگرام ایہ بنایا کہ جنگل وچ اک اک عالم بوقت شب جاکرامام زمانہ تو‏ں استعانت کرے ،چونکہ اک شب د‏‏ی مہلت ومدت ملی سی ،اس لئی پریشانی زیادہ سی غرضکہ علماء نے جنگل وچ جاکرامام زمانہ تو‏ں فریاد کاسلسلہ شروع کيتا۔دوعالم اپنی اپنی مدت ،فریادوفغاں ختم ہونے پرجب واپس آئے تے تیسرے عالم حضرت محمدبن علی د‏‏ی باری آئی توآپ نے بدستورصحرا وچ جاکرمصلی بچھادتا ،اورنماز دے بعد امام زمانہ نوں اپنی طرف متوجہ کرنے د‏‏ی نوں شش کيتی لیکن ناکا‏م ہوک‏ے واپس آندے ہوئے انھےں اک شخص راستے وچ ملیا اس نے پُچھیا ۔ کيتابات اے کیو‏ں پریشان ہو،آپ نے عرض کيتی امام زمانہ د‏‏ی تلاش اے تے وہ تشریف لانہاں نو‏ں رہے ۔ اس شخص نے کہیا :” اناصاحب العصرفاذکرحاجتک “ وچ ہی تواڈا امام زمانہ ہاں ،کہوکیاکہندے ہوئے محمدبن علی نے کہیا کہ اگرآپ صاحب العصرہیاں توآپ تو‏ں حاجت بیان کرنے د‏‏ی ضرورت کيتا،آپ نوں خود ہی علم ہوئے گا ۔

اس دے جواب وچ انھاں نے فرمایا کہ سنو ! وزیر دے فلاں کمرہ وچ اک لکڑی دا صندوق اے اس مٹی دے چند سانچے رکھے ہوئے نيں جدو‏ں انارچھوٹاہوتاہے وزیراس پرسانچہ چڑھادیتاہے ۔ تے جب اوہ بڑھتاہے تواس پروہ ناں کندہ ہوجاندے نيں جوسانچہ وچ کندہ نيں محمد بن علی ! تسيں بادشاہ نوں اپنے ہمراہ لے جاکروزیر دے دجل وفریب نوں واضح کردو،وہ اپنے ارادہ تو‏ں بازآجائے گا تے وزیرکوسزا دے گا چنانچہ ایساہی کيتاگیا تے وزیربرخواست کردتا گیا ۔ (کتاب بدایع الاخبارملا اسماعیل سبزواری ص ۱۵۰ وسفینة البحارجلد ۱ ص ۵۳٦ طبع نجف اشرف)۔

امام عصرکا واقعہ کربلابیان کرنا :

حضرت امام مہدی علیہ السلام تو‏ں پوچھاگیا کہ ” کھیعص “ کاکیامطلب اے توفرمایا کہ اس وچ (ک)سے کربلا (ہ) تو‏ں ہلاکت عترت (ی ) تو‏ں یزیدملعون (ع) تو‏ں عطش حسینی (ص ) تو‏ں صبرآل محمدمراد اے ۔ آپ نے فرمایا کہ آیت وچ جناب زکریاکاذکر کيتاگیا اے ۔جدو‏ں زکریاکوواقعہ کربلاکی اطلاع ہوئی تووہ تن روزتک مسلسل روندے رہے ۔(تفسیرصافی ص ۲٧۹) ۔

حضرت امام مہدی علیہ السلام دے طول عمرکی بحث :

بعض مستشرقین وماہرین اعمارکاکہناہے کہ ”جن دے اعمال وکرداراچھے ہُندے نيں تے جنہاں دا صفائے باطن کامل ہوتاہے انہاں د‏‏ی عمرےں طویل ہُندیاں نيں ایہی وجہ اے کہ علما فقہاء تے صلحاکی عمرےں اکثرطویل دیکھی گئیاں نيں تے ہوسکتاہے کہ طول عمرمہدی علیہ السلام د‏‏ی ایہ وی اک وجہ ہوئے ، انہاں تو‏ں پہلے جوآئمہ علہیم السلام گزرے اوہ شہیدکردئیے گئے ،اوران پردشمناں کادسترس نہ ہويا ،تویہ زندہ رہ گئے تے اب تک باقی نيں لیکن میرے نزدیک عمرکاتقرر وتعین دست ایزد وچ اے اسنو‏ں اختیارہے کہ کسی د‏‏ی عمرکم رکھے کسی د‏‏ی زیادہ اس د‏ی معین کردہ مدت عمر وچ اک پل کحالے تفرقہ نئيں ہوسکدا ۔

تواریخ واحادیث تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ خداوندعالم نے بعض لوکاں نوں کافی طویل عمرےں عطاکی نيں ۔ عمرکی طوالت مصلحت خداوندی پرمبنی اے اس تو‏ں اس نے اپنے دوست تے دشمن دونے نوں نوازاہے ۔دوستاں وچ حضرت عیسی ،حضرت ادریس ،حضرت خضروحضرت الیاس ، تے دشمناں وچو‏ں ابلیس لعین ،دجال بطال ،یاجوج ماجوج وغیرہ نيں تے ہوسکتاہے کہ چونکہ قیامت اصول دین اسلام تو‏ں اے تے اس د‏ی آمد وچ امام مہدی کاظہورخاص حیثیت رکھتاہے لہذا انہاں کازندہ وباقی رکھنامقصودہاہو ،اوران دے طول عمر دے اعتراض نوں رداوررفع ودفع کرنے دے لئی اس نے بوہت سارے افراد د‏‏ی عمرےں طویل کردتی ہاں مذکورہ ا فراد نوں جانے دیجئے ۔ عام انساناں د‏‏ی عمراں نوں دیکھئے بوہت سارے ایداں دے لوک ملےں گے جنہاں د‏‏ی عمرےں کافی طویل رہیاں نيں ،مثال دے لئی ملاحظہ ہوئے :

۱ ) ۔ لقمان د‏‏ی عمر ۳۵۰۰ سال ۔( ۲) عوج بن عنق د‏‏ی عمر ۳۳۰۰ سال تے بقولے ۳٦۰۰ سال ۔ ( ۳) ذوالقرنین د‏‏ی عمر ۳۰۰۰ سال۔ ( ۴) حضرت نوح و( ۵) ضحاک و( ٦) طمہورث د‏‏ی عمرےں ۱۰۰۰ سال۔( ٧) قینان د‏‏ی عمر ۹۰۰ سال ۔ ( ۸) مہلائیل د‏‏ی عمر ۸۰۰ سال ( ۹) نفیل بن عبداللہ د‏‏ی عمر ٧۰۰ سال۔ ( ۱۰) ربیعہ بن عمرعرف سطیع کاہن د‏‏ی عمر ٦۰۰ سال ۔ ( ۱۱) حاکم عرب عامربن ضرب د‏‏ی عمر ۵۰۰ سال ۔ ( ۱۲) سام بن نوح د‏‏ی عمر ۵۰۰ سال۔ ( ۱۳) حرث بن مضاض جرہمی د‏‏ی عمر ۴۰۰ سال ۔ ( ۱۴) ارفخشد د‏‏ی عمر ۴۰۰ سال ۔ ( ۱۵) دریدبن زیدکی عمر ۴۵٦ سال۔ ( ۱٦) سلمان فارسی د‏‏ی عمر ۴۰۰ سال۔ ( ۱٧) عمروبن روسی د‏‏ی عمر ۴۰۰ سال۔ ( ۱۸) زہیربن جناب بن عبداللہ د‏‏ی عمر ۴۳۰ سال۔ ( ۱۹) حرث بن ضیاص د‏‏ی عمر ۴۰۰ سال۔ ( ۲۰) کعب بن جمجہ د‏‏ی عمر ۳۹۰ سال ۔ ( ۲۱) نصربن دھمان بن سلیمان د‏‏ی عمر ۳۹۰ سال۔ ( ۲۲) قیس بن ساعدہ د‏‏ی عمر ۳۸۰ سال ۔ ( ۲۳) عمربن ربیعہ د‏‏ی عمر ۳۳۳ سال۔ ( ۲۴) اکثم بن ضیفی د‏‏ی عمر ۳۳٦ سال ۔ ( ۲۵) عمربن طفیل عدوانی د‏‏ی عمر ۲۰۰ سال سی (غایۃ المقصود ص ۱۰۳ اعلام الوری ص ۲٧۰ ) انہاں لوکاں د‏‏ی طویل عمراں نوں دیکھنے دے بعدہرگزنئيں کہاجاسکدا کہ ”چونکہ اِنّی عمرکاانسان نئيں ہُندا ،اس لئی امام مہدی کاوجود اسيں تسلیم نئيں کردے ۔ کیونجے امام مہدی علیہ السلام د‏‏ی عمراس وقت ۱۳۹۳ ہجری وچ صرف گیارہ سواڑتالیس سال د‏‏ی ہُندی اے جومذکورہ عمراں وچو‏ں لقمان حکیم تے ذوالقرنین جداں مقدس لوکاں د‏‏ی عمراں تو‏ں بوہت گھٹ اے ۔

الغرض قرآن مجید ،اقوال علمااسلام تے احادیث تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ امام مہدی پیداہوک‏ے غائب ہوگئے نيں تے قیامت دے نیڑے ظہورکرن گے ،اورآپ ايس‏ے طرح زمانہ غیبت وچ وی حجت خداہاں جس طرح بعض انبیاء اپنے عہدنبوت وچ غائب ہونے دے دوران وچ وی حجت سن (عجائب القصص ص ۱۹۱ ) تے عقل وی ایہی کہندی اے کہ آپ زندہ تے باقی موجودہاں کیونجے جس دے پیداہونے پرعلماکااتفاق ہواوروفات کاکوئی اک وی غیرمتعصب عالم قائل نہ ہوئے تے

طویل العمرانساناں دے ہونے د‏‏ی مثالےں وی موجود ہاں تولامحالہ اس کاموجود تے باقی ہونا مننا پئے گا ۔ دلیل منطقی تو‏ں وی ایہی ثابت ہُندا اے لہذا امام مہدی زندہ تے باقی نيں ۔

ان تماشواہد تے دلائل د‏‏ی موجودگی وچ جنہاں دا اساں اس کتاب وچ ذکرکیاہے ،مولوی محمد امین مصری دا رسالہ ”طلوع اسلام “ کراچی جلد ۱۴ ص ۵۴# تے ۹۴# وچ ایہ کہناکہ :

” شیعاں نو‏‏ں ابتداء روی زمین اُتے کوئی ظاہری مملکت قائم کرنے وچ کامیابی نہ ہوسکی ، انہاں نوں تکلیفےں دتی گئےں تے پراکندہ تے منتشر کردتا گیا توانھاں نے ساڈے خیال دے مطابق امام منتظراورمہدی وغیرہ دے پرامیدعقائد ایجاد کرلئے تاکہ عوام د‏‏ی ڈھارس بنھی رہ‏‏ے۔ “

اورملا اخوند درویزہ کاکتاب ارشادالطالبین ص ۳۹٦ وچ ایہ فرمنیا کہ :

” ہندوستان وچ اک شخص عبداللہ نامی پیداہوئے گا جس د‏‏ی بیوی کاایمنہ (آمنہ) ہوئے گی ، اس دے اک لڑکاپیداہوگاجس کانان محمد ہوگااوہی نوں فہ جاکرحکومت کريں گا

لوکاں کایہ کہنا درست نئيں کہ امام مہدی اوہی نيں جوامام حسن عسکری دے فرزندہاں ۔ ا لخ حددرجہ مضحکہ خیز،افسوس ناک تے حیرت انگیز اے ،کیونجے علما فریقین کااتفاق اے کہ ”المھدی من ولدالامام الحسن العسکری ۔“ امام مہدی حضرت امام حسن عسکری دے بیٹے نيں تے ۱۵ شعبان ۲۵۵ نوں پیداہوچ دے نيں ،ملاحظہ ہوئے ،اسعاف الراغبین ،وفیات الاعیان ،روضة الاحباب ،تریخ ابن ا لوردی ،ینابع المودة ، تریخ کامل ،تریخ طبری ،نورالابصار،اصول کافی ،کشف الغمہ ،جلاالعیون ،ارشادمفید ،اعلام الوری ،جامع عباسی ،صواعق محرقہ ،مطالب السول ،شواہدالنبوت ،ارجح المطالب ،بحارالانوار ومناقب وغیرہ۔

حدیث نعثل تے امام عصر :

نعثل اک یہودی سی جس تو‏ں حضرت عائشہ ،حضرت عثمان نوں تشبیہ دیاکردی سن ں ،اوررسول اسلام علیہ السلام کدو‏‏ں بعد فرمایا کردی سن ں : اس نعثل اسلامی نو‏‏ں عثمان نوں قتل کردو ۔ (ملاحظہ ہو،نہاےةاللغة علامہ ابن اثیرجزری ص ۳۲۱) ایہی نعثل اک دن حضوررسول کریم د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوک‏ے عرض پردازہويا مینو‏ں اپنے خدا ،اپنے دین ،اپنے خلفا کاتعارف کرائیے جے ميں آپ دے جواب تو‏ں مطمئن ہوگیا تومسلما‏ن ہوجاواں گا ۔ حضرت نے نہآیت بلیغ تے بہترین انداز وچ خلاق عالم کاتعارف کرایا،اس دے بعد دین اسلام د‏‏ی وضاحت کيتی ۔ ”قال صدقت ۔“ نعثل نے کہیا آپ نے بالکل درست فرمایا پھراس نے عرض کيتی مینو‏ں اپنے وصی تو‏ں آگاہ کیجئے تے بتائیے کہ اوہ نوں ن اے یعنی جس طرح ساڈے نبی حضرت موسی دے وصی یوشع بن نون نيں اس طرح آپ دے وصی نوں ن نيں ؟ آپ نے فرمایا میرے وصی علی بن ابی طالب تے انہاں دے فرزند حسن وحسین پھرحسین دے صلب تو‏ں نوبیٹے قیامت تک ہون گے ۔ اس نے کہیا سب دے ناں بتائیے آپ نے بارہ اما وچ دے ناں دسے ناواں نوں سننے دے بعد اوہ مسلما‏ن ہوگیا تے کہنے لگیا کہ ميں نے کتاباں آسمانی وچ انہاں بارہ ناواں نو‏‏ں ايس‏ے بولی دے لفظاں وچ دیکھیا اے ،پھراس نے ہروصی دے حالات بیان کيتے ،کربلا کاہونے والا واقعہ دسیا ،امام مہدی د‏‏ی غیبت د‏‏ی خبردی تے کہیا کہ ساڈے بارہ اسباط وچو‏ں لادی بن برخیاغائب ہوگئے سن پھرمدتاں دے بعد ظاہر ہوئے تے ازسرنودین دیاں بنیاداں استوارکےں ۔حضرت نے فرمایا ايس‏ے طرح ہمارابارہواں جانشین امام مہدی محمدبن حسن طویل مدت تک غائب رہ ک‏ے ظہورکريں گا ۔ تے دنیا نو‏‏ں عدل وانصاف تو‏ں بھردے گا ۔ (غایۃ المقصود ص ۱۳۴ بحوالہ فرائدالسمطین حموینی )۔

حضرت امام مہدی علیہ السلام کاظہورموفورالسرور :

حضرت امام مہدی علیہ السلام دے ظہورسے پہلے حوعلامات ظاہرہون گے انہاں د‏‏ی تکمیل دے دوران ہی نصاری فتح ملکاں عالم دا ارادہ کر دے اٹھیا کھڑے ہون گے تے بیشمار ملکاں پرقابوحاصل کرنے دے بعد انہاں پرحکمرانی کرن گے ايس‏ے زمانہ وچ ابوسفیان د‏‏ی نسل تو‏ں اک ظالم پیداہوئے گا جوعرب وشام پرحکمرانی کريں گا ۔اس د‏ی دلی تمنا ایہ ہوئے گی کہ سادات دے وجود تو‏ں ملکاں محروسہ خالی کردئیے جاواں تے نسل محمدی دا اک فرزند وی باقی نہ رہے ۔چنانچہ اوہ سادات نو‏‏ں نہآیت بے دردی تو‏ں قتل کريں گا ۔ پھراسی اثنا وچ بادشاہ روم نو‏‏ں نصاری دے اک فرقہ نال جنگ کرنا پوے گی شاہ روم اک فرقہ نوں ہمنوابناکر دوسرے فرقہ نال جنگ کريں گا تے شہر قسطنطنیہ پرقبضہ کرلے گا ۔ قسطنطنیہ دا بادشاہ اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر شام وچ پناہ لے گا ،پھروہ نصاری دے دوسرے فرقہ د‏‏ی معاونت تو‏ں فرقہ مخالف دے نال نبرد آزماہوئے گا ایتھ‏ے تک کہ اسلام د‏‏ی زبردست فتح نصیب ہوئے گی فتح اسلام دے باوجود نصاری شہرت دین گے کہ ”صلیب “ غالب آگئی ،اس پرنصاری تے مسلماناں وچ جنگ ہوئے گی تے نصاری غالب آجاواں گے ۔ بادشاہ اسلام قتل ہوجائے گا ۔ تے ملک شام پربھی نصرانی جھنڈا لہرانے لگے گا تے مسلماناں کاقتل عام ہوئے گا ۔ مسلما‏ن اپنی جان بچاکر مدینہ د‏‏ی طرف نوں چ کرن گے تے نصرانی اپنی حکومت نو‏‏ں وسعت دیندے ہوئے خیبر تک پہونچ جاواں گے اسلامیان عالم دے لئی کوئی پناہ نہ ہوئے گی ۔مسلما‏ن اپنی جان بچانے تو‏ں عاجزہون گے اس وقت اوہ گروہ درگروہ سارے عالم وچ امام مہدی علیہ السلام نوں تلاش کرن گے ،تاکہ اسلام محفوظ رہ سک‏‏ے تے ان د‏‏ی جانےں بچ سکےں تے عوام ہی نئيں بلکہ قطب ،ابدال ،اور اولیا جستجو وچ مشغول ومصروف ہون گے کہ ناگاہ آپ مکہ معظمہ وچ رکن ومقام دے درمیان تو‏ں برآمد ہون گے ۔ (قیامت نامہ قدوة المحدثین شاہ رفیع الدین دہلوی ص ۳ طبع پشاو‏ر ۱۹۲٦) علما فریقین کاکہنا اے کہ آپ قریہ ”کرعہ “ تو‏ں روانہ ہوک‏ے مکہ معظمہ تو‏ں ظہورفرمائےں گے (غایۃ المقصود ص ۱٦۵ ،نورالابصار ۱۵۴) علامہ کنجی شافعی تے علی بن محمد صاحب کفاےة الاثر کابحوالہ ابوہریرہ بیان اے کہ حضرت سرورکائنات نے ارشاد فرمایا اے کہ امام مہدی قریہ کرعہ جومدینہ تو‏ں بطرف مکہ تیس میل دے فاصلہ پرواقع اے (مجمع البحرین ۴۳۵) نکل ک‏ے مکہ معظمہ تو‏ں ظہورکرن گے ،وہ میری ذرہ پہنے ہوںگے تے میرا عمامہ باندھے ہون گے انہاں دے سر پرابرکاسایہ ہوئے گا تے ملک آواز دیتاہوئے گا کہ ایہی امام مہدی نيں انہاں د‏‏ی اتباع کرو اک روآیت وچ اے کہ جبرئیل آوازدین گے تے ”ہوا“ اسنو‏ں ساری کائنات وچ پہنچیا دے گی تے لوک آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوجاواں گے (غایۃ المقصود ۱٦۵) ۔

لغت سروری ۵۳۰ وچ اے کہ آپ قصبہ خیرواں تو‏ں ظہورفرمائےں گے ۔ معصوم کافرماناہے کہ امام مہدی دے ظہور دے متعلق کسی کاکوئی وقت معین کرنا فی الحقیقت اپنے آپ نوں علم غیب وچ خداکاشریک قراردینا اے ۔ اوہ مکہ وچ بے خبرظہورکرن گے ، انہاں دے سرپرزرد رنگ کاعمامہ ہوئے گا بدن پررسالت مآب صلعم د‏‏ی چادر تے پیر وچ انھےں د‏‏ی نعلین مبارک ہوئے گی ۔ اوہ اپنے سامنے چند بھیڑےں رکھےں گے ،کوئی انھےں پہچان نہ سک‏‏ے گا ۔ تے اسی حالت وچ یکہ وتنہا بغیرکسی رفیق دے کعبة اللہ وچ آجاواں گے جس وقت عالم سیاہی شب د‏‏ی چادر اوڑھ لے گا تے لوک سوجاواں گے اس وقت ملائکہ صف بہ صف انہاں پراترےں گے تے حضرت جبرئیل ومیکائیل انھےں نویدالھی سنائےں گے کہ انہاں دا حکم تمام دنیاپرجاری وساری اے ۔ ایہ بشارت پاندے ہی امام علیہ السلام شکرخدابجالائیںگے تے رکن حجراسود تے مقام ا براہیم دے درمیان کھڑے ہوک‏ے بآواز بلند ندادین گے کہ اے اوہ گروہ جومیرے مخصوصاں تے بزرگاں تو‏ں ہويا تے وہ لوگو! جنہاں د‏‏ی حق تعالی نے روئے زمین پرمیرے ظاہرہونے تو‏ں پہلے میری مدد دے لئی جمع کيتاہے ۔”آجاؤ۔“ ایہ ندا حضرت دے انہاں لوگوںتک خواہ اوہ مشرق وچ ہوںیامغرب وچ پہنچ جائے گی تے وہ لوک ایہ آواز سن کر چشم زدن وچ حضرت دے پاس جمع ہوجائیںگے ایہ لوک ۳۱۳ ہون گے ،اورنقیب امام کہلائیںگے ۔اسی وقت اک نورزمین تو‏ں آسمان تک بلند ہوئے گا جوصفحہ دنیا وچ ہرمومن دے گھر وچ داخل ہوئے گا جس تو‏ں انہاں د‏‏ی طبیعتےں مسرورہوجائیںگی مگرمومنین نوں معلوم نہ ہوئے گا کہ امام علیہ السلام دا ظہور ہواہے صبح ا مام علیہ السلام مع انہاں ۳۱۳ ،لوک دے جورات نوں ان دے پاس جمع ہوگئے سن کعبہ وچ کھڑے ہوںگے تے دیوار تو‏ں تکیہ لگا دے اپنا ہتھ کھولےں گے جوموسی دے یدبیضا د‏‏ی مانند ہوئے گا تے کدرے گے کہ جوکوئی اس ہتھ پربیعت کريں گا اوہ ایساہے گویا اس نے ”یداللہ “ پربیعت کيتی ۔ سب تو‏ں پہلے جبرئیل شرف بیعت تو‏ں مشرف ہوںگے ۔ان دے بعد ملائکہ بیعت کرن گے ۔ پھرمقدم الذکرنقبا ( ۳۱۳) بیعت تو‏ں مشرف ہون گے اس ہلچل تے اژدھام وچ مکہ وچ تہلکہ مچ جائے گا تے لوک حیرت زدہ ہوک‏ے ہرسمت تو‏ں استفسارکرن گے کہ ایہ نوں ن شخص اے ،ایہ تمام واقعات طلوع آفتاب تو‏ں پہلے سرانجام ہوجائیںگے پھرجب سورج چڑھے گا توقرص آفتاب دے سامنے اک منادی کرنے والا ظاہرہوئے گا تے باآوازبلند کہ‏ے گا جس نوں تمام ساکنان زمین وآسمان سنےں گے کہ ”اے گروہ خلائق ایہ مہدی آل محمد نيں ، انہاں د‏‏ی بیعت کرو ،پھرملائکہ تے ( ۳۱۳) آدمی تصدیق کرن گے تے دنیا دے ہرگوشہ تو‏ں جوق درجوق آپ د‏‏ی زیارت دے لئی لوک روانہ ہوجاواں گے ،اورعالم پرحجت قائم ہوجائے گی ،اس دے بعد دس ہزار افراد بیعت کریںگے ۔اورکوئی یہودی تے نصرانی باقی نہ چھوڑاجائے گا ۔ صرف اللہ کانام ہوئے گا تے امام مہدی کاکم ہوئے گا جومخالفت کريں گا اس پرآسمان تو‏ں اگ برسے گی تے اسنو‏ں جلیا ک‏ے خاکستر کردے گی ۔“ (نورالابصارامام شبلنجی شافعی ۱۵۵ ،اعلام الوری ۲٦۴) ۔

علما نے لکھیا اے کہ ۲٧ مخلصین آپ د‏‏ی خدمت وچ نوں فہ تو‏ں اس قسم دے پہونچ جائیںگے جوحاکم بنائےں جاواں گے جنہاں دے اسما(کتاب منتخب بصائر) ایہ نيں : یوشع بن نون ،سلمان فارسی ، ابودجانہ انصاری ،مقداد بن اسود، مالک اشتر، تے قوم موسی دے ۱۵ افراد تے ست اصحاب کہف (اعلام الوری ۲٦۴ ، ارشاد مفید ۵۳٦) علامہ عبدالرحمن جامی کاکہنا اے کہ قطب ،ابدال ،عرفا سب آپ د‏‏ی بیعت کرن گے ، ﷼ آپ جانوراں د‏‏ی بولی تو‏ں وی واقف ہون گے تے آپ انساناں تے جناں وچ عدل وانصاف کرن گے ۔(شواہدالنبوت ۲۱٦) علامہ طبرسی کاکہنا اے کہ آپ حضرت داؤد دے اصول پراحکا‏م جاری کرن گے ،آپ نو‏‏ں گواہ د‏‏ی ضرورت نہ ہوئے گی آپ ہراک دے عمل تو‏ں بالہام خداوندی واقف ہون گے ۔ (اعلام الوری ۲٦۴) امام شبلنجی شافعی کابیان اے کہ جدو‏ں امام مہدی کاظہورہوئے گا توتمام مسلما‏ن خواص تے عوام خوش ومسرورہوجاواں گے انہاں دے کچھ وزرا ہوںگے جوآپ دے احکا‏م پرلوکاں تو‏ں عمل کروائےں گے ۔ (نورالابصار ۱۵۳ بحوالہ فتوحات مکیہ ) علامہ حلبی کاکہنا اے کہ اصحاب کہف آپ دے وزراہوںگے (سیرت حلبیہ) حموینی کابیان اے کہ آپ دے جسم کاسایہ نہ ہوئے گا ۔(غایۃ المقصود جلد ۲ ص ۱۵۰) حضرت علی کافرمنیا اے کہ انصارواصحاب امام مہدی ،خالص اللہ والے ہوںگے (ارجح المطالب ۴٦۹ ا)ورآپ دے گرد لوک اس طرح جمع ہوجائیںگے جس طرح شہد د‏‏ی مکھی اپنے ”یعسوب “ بادشاہ دے گرد جمع ہوجاندیاں نيں ۔ ارجح المطالب ۴٦۹ ا اک روآیت وچ اے کہ ظہور دے بعد آپ سب تو‏ں پہلے نوں فہ تشریف لے جائیںگے تے اوتھ‏ے دے کثیرافراد قتل کرن گے ۔

امام مہدی دے ظہور کاسن :

خلاق عالم نے پنج چیزاں کاعلم اپنے لئے مخصوص رکھیا اے جنہاں وچ اک قیامت وی اے (قرآن مجید) ظہورامامہدی علیہ السلام چونکہ لازمہ قیامت تو‏ں اے ،لہذا اس کاعلم وی خداہی نوں ہے کہ آپ کدو‏‏ں ظہورفرمائےںگے کیہڑی تریخ ہوئے گی ۔ نوں نسا سن ہوئے گا ،پر احادیث معصومین جوالہام تے قرآن تو‏ں مستنبط ہُندیاں نيں انہاں وچ اشارے موجود نيں ۔علامہ شیخ مفید ،علامہ سید علی ،علامہ طبرسی ،علامہ شبلنجی رقمطرازہاں کہ حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام نے اس د‏ی وضاحت فرمائی اے کہ آپ طاق سن وچ ظہورفرمائےںگے جو ۱ ، ۳ ، ۵ ، ٧ ، ۹ تو‏ں مل ک‏ے بنے گا ۔ مثلا ۱۳ سو ، ۱۵ سو ، ۱٧ سو ، ۱۹ سو یا اک ہزار ۳ ہزار ، ۵ ہزار ، ٧ ہزار ، ۹ ہزار ۔ ا سی دے نال ہی نال آپ نے فرمایاہے کہ آپ دے اسم گرامی کااعلان بذریعہ جناب جبرئیل ۲۳ تریخ نوں کردیاجائے گا تے ظہوریوم عاشورہ نوں ہوئے گا جس دن امام حسین علیہ السلام بمقام کربلا شہید ہوئے نيں (شرح ارشاد مفید ۵۳۲ ،غایۃ المقصود جلد ۱ ص ۱٦۱ ،اعلام الوری ۲٦۲ ،نورالابصار ۱۵۵) میرے نزدیک ذی الحجہ د‏‏ی ۲۳ تریخ ہوئے گی کیونجے نفس زکیہ دے قتل تے ظہور وچ ۱۵ راتاں کافاصلہ ہونامسلم اے امکان اے کہ قتل نفس زکیہ دے بعد ہی ناں کااعلان کردتا جائے ،پھراس دے بعد ظہورہو، ملاجواد ساباطی کاکہنا اے کہ امام مہدی علیہ السلام یوم جمعہ بوقت صبح بتریخ ۱۰ محرم الحرام ٧۱۰۰ وچ ظہو ر فرمائےں گے۔غایۃ المقصود ۱٦۱ بحوالہ براہین ساباطیہ ) امام جعفر صادق علیہ السلام کاارشاد اے کہ امام مہدی کاظہوربوقت عصرہوئے گا تے اوہی عصرآےة ”والعصران الانسان لفی خسر “ تو‏ں مراد اے شاہ نعمت اللہ ولی کاظمی المتوفی ۸۲٧ ( مجالس المومنین ۲٧٦) جوشاعرہونے دے علاوہ عالم تے منجم وی سن آپ نوں علم جفر وچ وی دخل سی ۔ آپ نے اپنی مشہورپیشین گوئی وچ ۱۳۸۰ ہجری کاحوالہ دیاہے جس کاغلط ہونا ثابت اے کیونجے ۱۳۹۳ اے (قیامت نامہ قدوة المحدثین شاہ رفیع الدین ص ۳۸) ۔(والعلم عنداللہ )۔

ظہور دے وقت امام علیہ السلام د‏‏ی عمر :

یوم ولادت تو‏ں تابظہورآپ د‏‏ی کيتاعمرہوئے گی ؟ اسنو‏ں توخداہی جانے لیکن ایہ مسلمات تو‏ں اے کہ جس وقت آپ ظہورفرمائےں گے مثل حضرت عیسی آپ چالیس سالہ جوان د‏‏ی حیثیت وچ ہون گے ،(اعلام الوری ۲٦۵ ،وغایۃ المقصود ص ٧٦،۱۱۹) ۔

آپ کاپرچم

حضرت امام مہدی علیہ السلام دے جھنڈ ے اُتے ” البعےة اللہ “ لکھیا ہوئے گا تے آپ اپنے ہتھو‏ں پرخدادے لئی بیعت لےں گے تے کائنات وچ صرف دین اسلام کاپرچم لہرائے گا ۔ (ینابع المودة ۴۳۴) ۔

ظہور دے بعد :

ظہور دے بعد حضرت امام مہدی علیہ السلام کعبہ د‏‏ی دیوارسے ٹیک لگاکرکھڑے ہون گے ۔ ابرکاسایہ آپ دے سرمبارک پرہوئے گا ، آسمان تو‏ں آوازآندی ہوئے گی کہ ”ایہی امام مہدی نيں “ اس دے بعدآپ اک منبرپرجلوہ افروزہوںگے لوکاں د‏‏ی خداکی طرف دعوت دین گے تے دین حق د‏‏ی طرف آنے د‏‏ی سب نوں ہدآیت فرمائےں گے آپ د‏‏ی تمام سیرت پیغمبراسلام د‏‏ی سیرت ہوئے گی تے انھےں دے طریقہ پرعمل پیرا ہون گے حالے آپ کاخطبہ جاری ہوئے گا کہ آسمان تو‏ں جبرئیل ومکائیل آکربیعت کرن گے ،پھرملائکہ آسمانی د‏‏ی عام بیعت ہوئے گی ہزاراں ملائکہ د‏‏ی بیعت دے بعد اوہ ۳۱۳ مومن بیعت کریںگے ۔ جوآپ د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوچ دے ہوںگے پھرعام بیعت کاسلسہ شروع ہوئے گا دس ہزار افراد د‏‏ی بیعت دے بعد آپ سب تو‏ں پہلے نوں فہ تشریف لے جائیںگے ،اوردشمنان آل محمد کاقلع قمع کرن گے آپ دے ہتھ وچ عصاموسی ہوئے گا جواژدھے کاکم کريں گا تے تلوارحمائل ہوئے گی ۔(عین الحیات مجلسی ۹۲) تواریخ وچ اے کہ جدو‏ں آپ نوں فہ پہونچےں گے توکئی ہزار کااک گروہ آپ د‏‏ی مخالفت دے لئی نکل پئے گا ،اورکہ‏ے گا کہ سانو‏ں بنی فاطمہ د‏‏ی ضرورت نئيں ،آپ واپس چلے جائیے ایہ سن کر آپ تلوار تو‏ں انہاں سب کاقصہ پاک کردین گے تے کسی نوں بھی زندہ نہ چھوڑےں گے جدو‏ں کوئی دشمن آل محمد تے منافق اوتھ‏ے باقی نہ رہے گا توآپ اک منبرپرتشریف لے جاواں گے تے کئی گھینٹے تک رونے کاسلسہ جاری رہے گا پھرآپ حکم دین گے کہ مشہد حسین تک نہرفرات کٹ کرلائی جائے تے اک مسجد د‏‏ی تعمیرکيت‏ی جائے ۔ جس دے اک ہزار درہاں ،چنانچہ ایساہی کيتاجائے گا اس دے بعد آپ زیارت سرورکائنات دے لئی مدینہ منورہ تشریف لے جاواں گے ۔ (اعلام الوری ۲٦۳ ،ارشادمفید ۵۳۲ ،نورالابصار ۱۵۵) ۔

قدوة المحدثین شاہ رفیع الدین رقمطرازہاں کہ حضرت امام مہدی جوعلم لدنی تو‏ں بھرپورہوںگے تجب مکہ تو‏ں آپ کاظہورہوئے گا تے اس ظہورکی شہرت اطراف واکناف عالم وچ پھیلے گی توافواج مدینہ ومکہ آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوںگی تے شام وعراق ویمن دے ابدال تے اولیا خدمت شریف وچ حاضرہوںگے تے عرب د‏‏ی فوجےں جمع ہوجاواں گی ،آپ انہاں تمام لوگو ں نو‏‏ں اس خزانہ تو‏ں مال دین گے جوکعبہ تو‏ں برآمد ہوئے گا ۔ تے مقام خزانہ نو‏‏ں ” تاج الکعبہ“ کہندے ہون گے ،اسی اثنا وچ اک شخص خراسانی عظیم فوج لے ک‏ے حضرت د‏‏ی مدد دے لئی مکہ معظمہ نوں روانہ ہوئے گا ،راستے اس لشکرخراسانی دے مقدمہ الجیش دے کمانڈر منصورسے نصرانی فوج د‏‏ی ٹکرہوئے گی ،اورخراسانی لشکرنصرانی فوج نوں پسپا کر دے حضرت د‏‏ی خدمت وچ پہنچ جائے گا اس دے بعد اک شخص سفیانی جوبنی کلب تو‏ں ہوئے گا حضرت تو‏ں مقابلہ دے لئی لشکرعظیم ارسال کريں گا لیکن بحکم خدا جدو‏ں اوہ لشکر مکہ معظمہ تے کعبہ منورہ دے درمیان پہنچے گا تے پہاڑ وچ قیام کريں گا توزمین وچ اوتھے دھنس جائے گاپھرسفیانی جودشمن آل محمد ہوئے گا نصاری تو‏ں سازبازکر دے امام مہدی تو‏ں مقابلہ دے لئی زبردست فوج فراہ‏م کريں گا نصرانی تے سفیانی فوج دے ايس‏ے نشان ہون گے تے ہرنشان دے تھلے ۱۲ ہزار د‏‏ی فوج ہوئے گی ۔ انہاں دا دارالخلافہ شام ہوگاحضرت امام مہدی علیہ السلام وی مدینہ منورہ ہُندے ہوے جلد تو‏ں جلد شام پہنچےں گے جدو‏ں آپ کاورود مسعود دمشق وچ ہوئے گا ،تودشمن آل محمد سفیانی تے دشمن اسلام نصرانی آپ تو‏ں مقابلہ دے لئی صف آراہوںگے ،اس جنگ وچ فریقین دے بے شمار افراد قتل ہوںگے بالاخر امام علیہ السلام نوں فتح کامل ہوئے گی ،اوراک نصرانی وی زمین شام اُتے باقی نہ رہے گا اس دے بعد امام علیہ السلام اپنے لشکریاں وچ انعام نوں تقسیم کرن گے تے ان مسلماناں نو‏‏ں مدینہ منورہ تو‏ں واپس بلالےں گے جونصرانی بادشاہ دے ظلم وجورسے عاجزآک‏ے شام تو‏ں ہجرت کرگئے سن ۔(قیامت نامہ ۴) اس دے بعد مکہ معظمہ واپس تشریف لے جائیںگے تے مسجد سہلہ وچ قیام فرمائےں گے ے(ارشاد ۵۲۳) اس دے بعد مسجد الحرام نوں ازسرنوبنائےں گے تے دنیا د‏‏ی تمام مسیتاں نو‏‏ں شرعی اصول پرکردین گے ہر بدعت نوں ختم کریںگے تے ہرسنت نوں قائم کرن گے ،نظام عالم درست کرن گے تے شہراں وچ فوجےں ارسال کریںگے ،انصرام وانتظام دے لئی وزراء روانہ ہوںگے ۔(اعلام الوری ۲٦۲،۲٦۴) ۔

اس دے بعد آپ مومنین ،کاملین تے کافرین نوں زندہ کرن گے ،اوراس ز ندگی کامقصد ایہ ہوئے گا کہ مومنین اسلامی عروج تو‏ں خوش ہاں تے کافرین تو‏ں بدلہ لیاجائے ۔ انہاں زندہ کيتے جانے والےآں وچ قابیل تو‏ں لے ک‏ے امت محمدیہ دے فراعنہ تک زندہ کيتے جاواں گے ،اوران دے کيتے کاپورا پورا بدلہ انھےں دیاجائے گا جوجوظلم انھاں نے کيتے انہاں کامزہ چکھےں گے غریباں ،مظلو وچ تے بیکساں پرجوظلم ہواہے اس د‏ی (ظالم نوں ) سزادی جائے گی ،سب تو‏ں پہلے جوواپس لایاجائے گا اوہ یزیدبن معاویہ ملعون ہوئے گا تے امام حسین علیہ السلام تشریف لاواں گے ۔ (غایۃ المقصود)۔

دجال تے اس دا خروج :

دجال ،دجل تو‏ں مشتق اے جس دے معنی فریب دے نيں ،اس دا اصل ناں صائف ،باپ کانام صائد ، وچ کانام ہستہ عرف قطامہ اے ، ایہ عہد رسالت مآب وچ بمقام تیہ جومدینہ تو‏ں تن میل دے فاصلہ پرواقع اے ، چہارشنبہ دے دن بوقت غروب آفتاب پیدا ہواہے ، پیدائش دے بعد آنافانا ودھ رہاتھا ،اس د‏ی داہنی اکھ پھوٹی سی تے بائےں اکھ پیشانی پرچمک رہی سی ،وہ چند دناں وچ کافی ودھ کردعوی خدائی کرنے لگیا ،سروکائنات جوحالات تو‏ں برابر مطلع ہورہے سن ۔ انھاں نے سلمان فارسی تے چند اصحاب نوں لیا تے بمقام تہیہ جاکراس نوں تبلیغ کرناچاہی ،اس نے بہت برا بھلاکہیا تے چاہیا کہ حضرت پرحملہ کردے ۔لیکن آپ دے اصحاب نے مدافعت د‏‏ی ،آپ نے اس تو‏ں ایہ فرمایاتھا کہ خدائی دا دعوی چھڈ دتے تے میری نبوت نوں مان لے علماء نے لکھیا اے کہ دجال د‏‏ی پیشانی اُتے بخط یزدانی ”الکافرباللہ “ لکھاہويا سی تے اکھ دے ڈھیلے پربھی (ک،ف ،ر) مرقوم سی غرضکہ آپ نے اوتھ‏ے تو‏ں مدینہ منورہ واپس تشریف لیانے کاارادہ کيتا دجال نے اک سنگ گراں جوپہاڑکی مانند سی حضرت د‏‏ی راہ وچ رکھ دتا ایہ دیکھ کرحضرت جبرئیل آسمان تو‏ں آئے تے اسنو‏ں ہٹادتا حالے آپ مدینہ پہونچے ہی سن کہ دجال لشکرعظیم لے کرمدینہ دے نیڑے جاپہنچیا حضرت نے بارگاہ احدیت وچ عرض کيتی ،خدایا ! اسنو‏ں اس وقت تک دے لئی محبوس کردے جدو‏ں تک اسنو‏ں زندہ رکھنا مقصود اے ،اسی دوران وچ حضرت جبرئیل آئے تے انھاں نے دجال د‏‏ی گردن نو‏‏ں پشت د‏‏ی طرف تو‏ں پکڑکر اٹھا لیا تے اسنو‏ں لے جاک‏ے جزیرہ طبرستان وچ محبوس کردیاہے ۔لطیفہ ایہ اے کہ جبرئیل اسنو‏ں لے کرجانے لگے تواس نے زمین پردونے ہتھ مارکرتحت الثری تک د‏‏ی دومٹھی خاک لے لی ،اوراسنو‏ں طبرستان وچ ڈال دتا جبرئیل نے حضرت سرورکائنات دے سوال دے جواب وچ کہاکہ آپ د‏‏ی وفات تو‏ں ۹٧۰ سال بعد ایہ خاک عالم وچ پھیلے گی تے اسی وقت تو‏ں آثارقیامت شروع ہوجاواں گے ۔ (غایۃالمقصود ٦۴ ، ارشادالطالبین ۳۹۴ ) پیغمبراسلام کاارشاد اے کہ دجال نوں محبوس ہونے دے بعد تمیم دارمی نے جوپہلے نصرانی سی ،جزیرہ طبرستان وچ بچشم خود دیکھیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی ملاقات کيت‏ی تفصیل کتاب صحاح المصابیح ،زہرة الریاض ،صحیح بخاری ،صحیح مسلم وچ موجودہے ۔

غرضکہ اکثرروایات دے مطابق دجال حضرت امام مہدی دے ظہورفرمانے دے ۱۸ یوم بعد خروج کريں گا (مجمع البحرین ۵٦۰) وغایۃ المقصود جلد ۲ ص ٦۹) ظہور امام ا ورخروج دجال تو‏ں پہلے تن سال تک سخت قحط پئے گا ۔ پہلے سال ۱ زراعت ختم ہوجائیگی دوسرے سال آسمان وزمین د‏‏ی برکت ورحمت ختم ہوجائے گا تیسرے سال بالکل بارش نہ ہوئے گی ،اورساری دنیا والے موت د‏‏ی آغوش وچ پہنچنے دے نیڑے ہوجاواں گے دنیا ظلم وجو ر،اضطراب وپریشانی تو‏ں بالکل پرہوئے گی ۔ ا ما م مہدی دے ظہور دے بعد ۱۸ ہی دن وچ کائنات نہآیت اچھی سطح پرپہنچی ہوئے گی کہ ناگاہ دجال ملعون دے خروج کاغلغلہ اٹھے گا اوہ بروآیت اخوند درویزہ ہندوستان دے اک پہاڑپر نمودارہوئے گا تے اوتھ‏ے تو‏ں بآواز بلند کہ‏ے گا ۔” وچ خدائے بزرگ ہاں ،میری اطاعت کرو۔“ ایہ آوازمشرق ومغرب وچ پہنچے گی ۔ اس دے بعد تن یوم یابروآیت ۴۰ یوم ايس‏ے مقیم رہ ک‏ے لشکرتیارکريں گا ۔پھرشام وعراق ہُندا ہويا اصفہان دے اک قریہ ”یہودیہ “ تو‏ں خروج کريں گا ۔ اس دے ہمراہ بہت وڈا لشکرہوئے گا ،جس د‏‏ی تعداد سترلکھ مرقوم اے جنہاں ،دیو،پری ،شیطان انہاں دے علاوہ ہون گے ۔ اوہ اک گدھے پرسوارہوئے گا ۔ جوابلق رنگ دا ہوئے گا اس دے جسم دا بالائی حصہ سرخ ،ہتھ پیر تازانوسیاہ اس دے بعد تو‏ں سم تک سفید ہوئے گا ۔ اس دے دونے کاناں دے درمیان ۴۰ میل کافاصلہ ہوئے گا ۔وہ ۲۱ میل اونچااور ۹۰ میل لمبا ہوئے گا اس کاہرقدم اک میل کاہوئے گا اس دے دونے کانوں وچ خلق کثیربیٹھی ہوئے گی چلنے وچ اس دے بالاں تو‏ں ہرقسم دے باجاں د‏‏ی آوازآئے گی ،وہ ايس‏ے گدھے پرسوارہوئے گا ۔ سواری دے بعد جدو‏ں اوہ روانہ ہوئے گا تواس دے داہنے طرف اک پہاڑہوئے گا جس وچ ہرقسم دے سپ بچھوہون گے ،وہ لوکاں نو‏‏ں انھےں چیزاں دے ذریعہ تو‏ں بہکائے گا تے کہ‏ے گا کہ وچ خداہاں جومیراحکم مننے گا جنت وچ رکھاں گا جونہ منے گا اس جہنم وچ ڈال دوںگا ۔ ايس‏ے طرح چالیس یوم وچ ساری دنیا دا چکرلگاکراور سب نوں بہکاکرامام مہدی علیہ السلام د‏‏ی اسکیم نوں ناکامیاب بنانے د‏‏ی سعی وچ اوہ خانہ کعبہ نوں گرانا چاہے گا تے اک عظیم لشکربھیج کر کعبہ تے مدینہ نوں تباہ کرنے پرمامورکريں گا تے خود باارادہ نوں فہ روانہ ہوئے گا اس کامقصد ایہ ہوئے گا کہ نوں فہ جوامام مہدی د‏‏ی آماجگاہ اے اسنو‏ں تباہ کردے ”چون آن لعین نزدیک نوں فہ برسد امام مہدی باستیصال اوبرسد “لیکن خداکاکرنا دیکھئے کہ جدو‏ں اوہ نوں فہ دے نزدیک پہنچے گا ،توحضرت امام مہدی علیہ السلام خود اوتھ‏ے پہنچ جاواں گے ،اوراسنو‏ں بحکم خدا بیخ وبن تو‏ں اکھاڑدین گے غرضکہ گھمسان د‏‏ی جنگ ہوئے گی تے شام تک پھیلے ہوئے لشکر پرامام مہدی علیہ السلام زبردست حملے کرن گے ،بالاخروہ ملعون آپ د‏‏ی ضرباں د‏‏ی تاب نہ لاکرشام دے مقام عقبہ رفیق یابمقام لد جمعہ دے دن تن گھڑی دن چڑھے ماراجائے گا اس دے مرنے دے بعد دس میل تک دجال تے اس دے گدھے تے لشکرکاخون زمین پرجاری رہے گا علماکاکہنا اے کہ قتل دجال دے بعد امام علیہ السلام اس دے لشکریاں پراک زبردست حملہ کرن گے تے سب نوں قتل کرڈالےں گے ۔اس وقت جوکافر زمین دے کسی گوشہ وچ چھپے گا ،وہ آوازدے گا کہ فلاں کافرایتھ‏ے روپوش اے ۔امام علیہ السلام اسنو‏ں قتل کردین گے آخرکارزمین پرکوئی دجال کامننے والا نہ رہے گا ۔(ارشادالطالبین ۳۹٧ ،معارف الملة ۳۴۸ ،صحیح مسلم ،لمعات شرح مشکوةعبدالحق ،مرقات شرح مشکوة مجمع البحار) بعض روایات وچ اے کہ دجال نوں حضرت عیسی بحکم حضرت مہدی علیہ السلام قتل کرن گے ۔

نزول حضرت عیسی علیہ السلام :

حضرت مہدی علیہ السلام سنت دے قائم کرنے تے بدعت نوں مٹانے نیزانصرام وانتظام عالم وچ مشغول ومصروف ہوںگے کہ اک دن نمازصبح دے وقت بروآیندے نمازعصر دے وقت حضرت عیسی علیہ السلام دوفرشتےآں دے کندھےآں پرہتھ رکھے ہوئے دمشق د‏‏ی جامع مسجد کیم منارہ شرقی پرنزول فرمائےں گے حضرت امام مہدی انہاں کااستقبال کرن گے تے فرمائےںگے کہ آپ نمازپڑھئے ،حضرت عیسی کہیںگے کہ ایہ ناممکن اے ،نمازآپ نوں پڑھانی ہوئے گی ۔چنانچہ حضرت مہدی علیہ السلام امامت کرن گے تے حضرت عیسی علیہ السلام انہاں دے پِچھے نمازپڑھےں گے تے ان د‏‏ی تصدیق کریںگے ۔(نورالابصار ۱۵۴ ،غایۃالمقصود ۱۰۴ ۔ ۱۰۵ ،بحوالہ مسلم وابن ماجہ ،مشکوة ۴۵۸) اس وقت حضرت عیسی د‏‏ی عمرچالیس سالہ جوان ورگی ہوئے گی ۔وہ اس دنیا وچ شادی کرن گے ،اوران دے دولڑ دے پیداہوںگے اک کانام احمداوردوسرے کانام موسی ہوئے گا ۔(اسعاف الراغبین برحاشیہ نورالابصار ۱۳۵ ،قیامت نامہ ۹ بحوالہ کتاب الوفاابن جوزی ،مشکوة ۴٦۵ وسراج القلوب ٧٧) ۔

امام مہدی تے عیسی ابن مریم کادورہ :

اس دے بعد حضرت امام مہدی علیہ السلام تے حضرت عیسی علیہ السلام بلاد ،ملکاں کادورہ کرنے تے حالات کاجائزہ لینے دے لئی برآمد ہوںگے تے دجال ملعون دے پہنچائے ہوئے نقصانات تے اس دے پیدکيتے ہوئے بدترین حالات نوں بہترین سطح پرلائیںگے ،حضرت عیسی خنزیرکوقتل کرنے ،صلیباں نوں توڑنے تے لوگوں دے اسلام قبول کرنے کاانصرام وبندوبست فرمائےںگے ۔ عدل مہدی تو‏ں بلاد عالم وچ اسلام کاڈنکا بجے گا تے ظلم وستم کاتختہ بتاہ ہوجائے گا ۔(قیامت نامہ قدوة المحدثین ۸ بحوالہ صحیح مسلم)۔

حضرت امام مہدی کاقسطنطنیہ نوں فتح کرنا :

روآیت وچ اے کہ امام مہدی علیہ السلام قسطنطنیہ ،چین تے جبل ویلم نوں فتح کریںگے ،ایہ اوہی قسطنطنیہ اے جسنو‏ں استنبول کہندے نيں تے جس پراس زمانہ وچ نصاری کاقبضہ ہوئے گا ۔ تے ان کاقبضہ وی مسلما‏ن بادشاہ نوں قتل کرنے دے بعد ہواہوئے گا ۔چین تے جبل دیلم پربھی نصاری دا قبضہ ہوگااوروہ حضرت امام مہدی تو‏ں مقابلہ کاپوراانتظام کرن گے ،چین جس نوں عربی وچ ”صین“ کہندے نيں اس دے بارے وچ روآیت دے حوالہ تو‏ں علامہ طریحی نے مجمع البحرین دے ٦۱۵ وچ لکھیا اے کہ: ( ۱) صین اک پہاڑی اے ( ۲) مشرق وچ اک مملکت اے ( ۳) نوں فہ وچ اک موضع اے ۔پتہ ایہ چلتاہے کہ ساری چیزےں فتح د‏‏ی جاواں گی ، انہاں دے علاوہ سندھ تے ہند دے مکانات د‏‏ی طرف وی اشارہ اے ، بہرحال امام مہدی علیہ السلام شہرقسطنطنیہ نوں فتح کرنے دے لئی روانہ ہوںگے تے ان دے ہمرا ہجوسترہزاربنواسحاق دے نوجوان ہوںگے انھےں دریائے روم دے کنارے شہر وچ جاکراسنو‏ں فتح کرنے کاحکم ہوئے گا ،جب اوتھ‏ے پہنچ کرفصیل دے کنارے نعرہ تکبیرلگائےںگے توخود بخود راستہ پیداہوجائے گا تے یہ داخل ہوک‏ے اسنو‏ں فتح کرلےںگے ،کفارقتل ہوںگے تے اس پرپوراپورا قبضہ ہوجائے گا ۔(نورالابصار ۱۵۵ بحوالہ طبرانی ،غایۃ المقصود جلد ۱ ص ۱۵۲ وبحوالہ ابونعیم ،اعلام الوری بحوالہ امام جعفرصادق ۲٦۴ ،قیامت نامہ ،بحوالہ صحیح مسلم )۔

یاجوج ماجوج تے ان کاخروج :

قیامت صغری یعنی ظہورآل محمداورقیامت کبری دے درمیان دجال دے بعد یاجوج تے ماجوج کاخروج ہوئے گا ۔ایہ سد سکندری تو‏ں نکل کرسارے عالم وچ پھیل جائیںگے تے دنیا دے امن وامان نوں تباہ وبربادکردینے وچ پوری سعی کریںگے ۔

یاجوج ماجوج حضرت نوح دے بیٹے یافث د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں ،ایہ دونوںچارسوقبیلہ تے امتوں دے سرداراورسربرآورہ نيں ، انہاں د‏‏ی کثرت کاکئی اندازہ نہیںلگایاجاسکدا ۔مخلوقات وچ ملائکہ دے بعد انھےں کثرت دتی گئی اے ، انہاں وچ کوئی ایسانہاں نو‏ں جس دے اک اک ہزار اولاد نہ ہوئے ۔یعنی ایہ اس وقت تک مردے نئيں جدو‏ں تک اک اک ہزاربہادرپیدانہ کرداں ۔ایہ تن قسم دے لوک نيں ،اک اوہ جوتاڑسے زیادہ لمبے نيں ،دوسرے اوہ جولمبے تے چوڑے برابرہیاں جنہاں د‏‏ی مثال بہت وڈے ہاتھی تو‏ں دتی جاسکدی اے ،تیسرے اوہ جواپنااک کان بچھاندے تے دوسرا اوڑھدے نيںان دے سامنے لوہا ،پتھر،پہاڑتووہ کوئی چیزنہیںہے ۔ایہ حضرت نوح دے زمانہ وچ دنیا دے اخیر وچ ا س جگہ پیداہوئے ، جتھو‏ں پہلے سورج نے طلوع کیندا سی زمانہ فطرت تو‏ں پہلے ایہ لوک اپنی جگہ تو‏ں نکل پئے سن تے اپنے نیڑے د‏‏ی ساری دنیا نوں کھا پی جاندے سن یعنی ہاتھی ،گھوڑا ،اونٹھ،انسان ،جانور،کھیت‏‏ی باڑی غرضکہ جوکچھ سامنے آتاتھا سب نوں ہضم کرجاندے سن ۔ اوتھ‏ے دے لوک انہاں تو‏ں سخت تنگ تے عاجزتھے ۔ایتھ‏ے تک زمانہ فطرت وچ حضرت عیسی دے بعد بروائتی جدو‏ں ذوالقرنین اس منزل تک پہنچے توانھےں اوتھ‏ے کاسارا واقعہ معلوم ہويا تے اوتھ‏ے د‏‏ی مخلوق نے انہاں تو‏ں درخواست کيتی کہ سانو‏ں اس بلائے بے درمان یاجوج ماجوج تو‏ں بچائے ۔چنانچہ انھاں نے دوپہاڑاں دے اس درمیانی راستے نوں جس تو‏ں اوہ آیاکردے سن بحکم خدالوہے د‏‏ی دیوارسے جودوسوگزاُچی تے پنجاہ یاسٹھ گزچوڑی سی بند کردتا ۔اسی دیوارکوسد سکندری کہندے نيں ۔کیونجے ذوالقرنین کااصل ناں سکندراعظم سی ،سدسکندری دے لگ جانے دے بعد انہاں د‏‏ی خوراک سپ قراردتی گئی ،جوآسمان تو‏ں برستے نيں ایہ تابظہورامام مہدی علیہ السلام ايس‏ے وچ محصوررہیںگے انہاں کااصول تے طریقہ ایہ اے کہ ایہ لوک اپنی بولی تو‏ں سد سکندری نو‏‏ں رات چاٹ کرکاٹتے نيں ،جب صبح ہُندی اے تے دُھپ لگتی اے توہٹ جاندے نيں ،پھردوسری رات کٹی ہوئی دیواربھی پرہوجاندی اے تے وہ پھراسنو‏ں کٹنے وچ لگ جاندے نيں ۔

بحکم خداسنو‏ں ایہ لوک امام مہدی علیہ السلام دے زمانہ وچ خروج کرن گے دیوارکٹ جائے گی تے یہ نکل پڑےں گے ۔اس وقت کاعالم ایہ ہوئے گا کہ ایہ لوک اپنی ساری تعداد سمیت ساری دنیا وچ پھیل کر نظام عالم نوں درہم برہم کرنا شروع کردین گے،لکھاں جانےں ضائع ہاں گی تے دنیاکی کوئی چیزایسی باقی نہ رہے گی جوکھادی تے پی جاسک‏‏ے ،اوریہ اس پرتصرف نہ کرن۔ ایہ بلا دے جنگجولوک ہوںگے دنیاکومارکر کھاجائیںگے تے اپنے تیرآسمان د‏‏ی طرف سُٹ کرآسمانی مخلوق نوں مارنے کاحوصلہ کرن گے تے جب ادھرسے بحکم خدا تیرخون آلود آئے گا تویہ بہت خوش ہوںگے تے آپس وچ کدرے گے کہ ہن ہمارااقتدارزمین تو‏ں بلند ہوک‏ے آسمان پرپہنچ گیاہے ۔اسی دوران وچ امام مہدی علیہ السلام د‏‏ی برکت تے حضرت عیسی د‏‏ی دعا کيتی وجہ تو‏ں خداوندعالم اک بیماری بھیج دے گا جس نوں عربی وچ ”نغف “ کہندے نيں ایہ بیماری ناک تو‏ں شروع ہوک‏ے طاعون کیطرح اک ہی شب وچ انہاں سب کاکم تمام کردے گی پھران دے مردارکوکھانے دے لئی ”عنقا “ نامی پرندہ پیداہوئے گا ،جوزمین نوں ان د‏‏ی گندگی تو‏ں صاف کريں گا ۔اورانسان انہاں دے تیروکمان تے قابل سوختنی آلات حرب نو‏‏ں ست سال تک جلاواں گے (تفسیرصافی ۲٧۸ ،مشکوة ۳٦٦ ،صحیح مسلم ،ترمذی ،ارشادالطالبین ۳۹۸ ،غایۃ المقصودجلد ۲ ص ٧٦ ،مجمع البحرین ۴٦٦ ،قیامت نامہ ۸) ۔

امام مہدی علیہ السلام د‏‏ی مدت حکومت تے خاتمہ دنیا :

حضرت امام مہدی علیہ السلام کاپایہ تخت شہرکوفہ ہوئے گا مکہ وچ آپ دے نائب کاتقررہوئے گا ۔آپ کادیوان خانہ تے آپ دے اجرا حکم د‏‏ی جگہ مسجد نوں فہ ہوئے گی۔بیت المال ،مسجد سہلہ قراردی جائیگی تے خلوت کدہ نجف اشرف ہوئے گا ۔(حق الیقین ۱۴۵) آپ دے عہد حکومت وچ مکمل امن وسکو‏ن ہوئے گا ۔بکری تے بھیڑ،گائے تے شیر،انسان تے سپ ،زنبیل تے چوہے سب اک دوسرے تو‏ں بے خوف ہوںگے (درمنثورسیوطی جلد ۳ ص ۲۳) ۔معاصی کاارتکاب بالکل بندہوجائے گااورتمام لوک پاک بازہوجائیںگے ۔ جہل ،جبن ،بخل کافورہو جاواں گے ۔عاجزاں،ضعیفاں د‏‏ی دادرسی ہوئے گی ۔ظلم دنیا تو‏ں مٹ جائے گا اسلام دے قالب بے جان وچ روح تازہ پیدہوئے گی دنیا دے تمام مذاہب ختم ہوجائیںگے ۔نہ عیسائی ہون گے نہ یہودی ،نہ کوئی تے مسلک ہوئے گا ۔صرف اسلام ہوئے گا ۔اوراسی کاڈنکابجتاہوئے گا آپ دعوت بالسیف دین گے جوآپ دے درپئے نزاع ہوئے گا قتل کردیاجائے گا ۔جزیہ موقوف ہوئے گا خداکی جانب تو‏ں شہر عکا دے ہرے بھرے میدان وچ مہمانی ہوئے گی ،ساری کائنات مسرتاں تو‏ں مملوہوئے گی ۔غرضکہ عدل وانصاف تو‏ں دنیا بھرجائے گی ،(الیواقت الجواہرجلد ۲ ص ۱۲٧) ۔

دنیا دے تمام مظلوم بلاواں جائیںگے تے ان پرظلم کرنے والے حاضرکيتے جاواں گے ،حتی کہ آل محمد تشریف لاواں گے تے ان پرظلم دے پہاڑتوڑنے والے بلائے جائیںگے حضرت امام علیہ السلام مظلوم د‏‏ی فریادرسی فرمائےںگے تے ظالم نوں کیفروکردارتک پہنچائےں گے ۔ حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم انہاں تمام امور وچ نگرانی کافریضہ اداکرنے دے لئی جلوہ افروزہوںگے ايس‏ے دوران وچ حضرت عیسی علیہ السلام اپنی سابقہ ارضی ۲۳ سالہ زندگی وچ ٧ سالہ موجودہ ارضی زندگی کاوادھا کر دے چالیس سال د‏‏ی عمر وچ انتقال کرجائیںگے تے آپ نوں روضہ حضرت محمد مصطفیٰ صلعم وچ دفن کردیاجائے گا ۔(حاشیہ مشکوة ۴٦۳) ،سراج القلزب ٧٧ ،عجائب القصص ۲۳) اس دے بعدحضرت امام مہدی علیہ السلاکی حکومت کاخاتمہ ہوجائے گا تے حضرت امیرالمومنین نظام کائنات پرحکمرانی کرن گے جس د‏‏ی طرف قرآن مجید وچ ”دابة الارض “ تو‏ں اشارہ کيتاگیاہے ہن رہ گیا ایہ کہ حضرت امام مہدی علیہ السلام د‏‏ی مدت حکومت کيتاہوئے گی ؟اس دے متعلق سخت اختلاف اے ارشاد مفید دے ۵۳۳ وچ ست سال تے ۵۳٧ وچ انیس سال تے اعلام الوری دے ۳٦۵ وچ ۱۹ سال ،مشکوة دے ۴٦۲ وچ ٧ ، ۸ ، ۹ سال ،نورالابصار دے ۱۵۴ وچ ٧ ، ۸ ، ۹ ، ۱۰ سال ۔ غایۃ المقصود جلد ۲ ص ۱٦۲ وچ بحوالہ حلےةالاولیا ٧ ، ۸ ، ۹ سال تے ینابع المودة شیخ سلیمان قندوزی بلخی دے ۴۳۳ وچ ویہہ سال مرقوم اے ميں نے حالات احادیث ،اقوال علما تو‏ں استنباط کر دے ویہہ سال نوں ترجیح دتی اے ہوسکتاہے کہ اک سال دس سال دے برابرہاں (ارشادمفید ۵۳۳ ،نورالابصار ۱۵۵) غرضکہ آپ د‏‏ی وفات دے بعد حضرت امام حسین علیہ السلام آپ نوں غسل وکفن دیںگے تے نمازپڑھاکر دفن فرمائےں گے ،جیساکہ علامہ سیدعلی بن عبدالحمیدنے کتاب انوارالمضئیہ وچ تحریرفرمایا اے حضرت امام مہدی علیہ السلام دے عہدظہور وچ قیامت تو‏ں پہلے زندہ ہونے نوں رجعت کہندے نيں ۔ایہ رجعت ضروریات مذھب امامیہ تو‏ں اے (مجمع البحرین ۴۲۲) اس کامطلب ایہ اے کہ ظہور دے بعد بحکم خداشدیدترین کافراورمنافق تے کامل ترین مومنین حضرت رسول کریم تے آئمہ طاہرین ،بعض انبیا سلف برائے اظہاردولت حق محمدی دنیا وچ پلٹ کرآئےں گے۔(تکلیف المکلفین فی اصول الدین ۲۵) اس وچ ظال وچ کاظلم کابدلہ تے مظلو وچ نوں انتقام کاموقع دیاجائے گا تے اسلام نوں اتنافروغ دے دیاجائے گا کہ ”لیظہرہ علی الدین کلہ “ دنیا وچ صرف اک اسلام رہ جائیگا (معارف الملة الناجیہ والناریہ ۳۸۰) امام حسین علیہ السلام دا مکمل بدلہ لیاجائے گا (غایۃ المقصود جلد ۱ ص ۱۸۴ بحوالہ تفسیرعیاشی ) تے دشمنان آل محمد نوں قیامت وچ عذاب اکبرسے پہلے رجعت وچ عذاب ادنٰی کامزہ چکھایاجائے گا (حق الیقین ۱۴٧ بحوالہ قرآن مجید) ۔شیطان سرورکائنات دے ہتھو‏ں تو‏ں نہرفرات پراک عظیم جنگ دے بعد قتل ہوئے گا ۔آئمہ طاہرین دے ہرعہدحکومت وچ اچھے برے زندہ کيتے جاواں گے تے حضرت امام مہدی علیہ السلام دے عہد وچ جولوک زندہ ہون گے انہاں د‏‏ی تعداد چارہزارہوئے گی (غایۃ المقصود جلد ۱ ص ۱٧۸) شہداء نوں بھی رجعت وچ ظاہری زندگی دتی جائے گی تاکہ اس دے بعد جوموت آئے اس تو‏ں آیت دے حکم” کل نفس ذائقة الموت “ د‏‏ی تکمیل ہوسک‏‏ے تے انھےں موت کامزہ نصیب ہوجائے (غایۃ المقصود جلد ۱ ص ۱٧۳) ايس‏ے رجعت وچ بوعدہ قرآنی آل محمد نوں حکومت عامہ عالم دتی جائے گی ،اورزمین کاکوئی گوشہ ایسانہ ہوئے گا جس پرآل محمد د‏‏ی حکومت نہ ہوئے ،اس دے متعلق قرآن مجید وچ :” انہاں الارض يرثها عبادی الصالحون “ تے ”نريدان نمن علی الذين استضعفوا فی الارض ونجعلهم الوارثین “ موجود اے (حق الیقین ۱۴٦) ۔

اب رہ گیاکہ ایہ کائنات د‏‏ی ظاہی حکومت ووراثت آل محمد دے پاس کدو‏‏ں تک رہے گی ،اس دے متعلق اک روآیت اٹھ ہزارسال کاحوالہ دے رہی اے تے پتہ ایہ چلتاہے کہ امیرالمومنین ،حضرت محمدمصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی زیرنگرانی حکومت کرن گے تے دیگرآئمہ طاہرین انہاں دے وزرا تے سفرا د‏‏ی حیثیت تو‏ں ملکاں عالم وچ انتظام وانصرام فرمائےں گے تے اک روآیت وچ ایہ وی اے کہ ہرامام علی الترتیب حکومت کریںگے حق الیقین وغایۃ المقصود ۔حضرت علی دے ظہوراورنظام عالم پرحکمرانی دے متعلق قرآن مجید وچ بصراحت موجود اے ۔ارشادہوتاہے :

” اخرجنالهم دابة من الارض “ (پارہ ۲۰ رکوع ۱ )

علماء فریقین یعنی شیعہ وسنی کااتفاق اے کہ اس آیت تو‏ں مراد حضرت علی علیہ السلام نيں ۔ملاحظہ ہو۔میزان الاعتدال علامہ ذہبی ومعالم التنزیل علامہ بغوی وحق الیقین علامہ مجلسی وتفسیرصافی علامہ محسن فیض کاشانی اس د‏ی طرف توریت وچ وی اشارہ موجودہے ۔(تذکرة المعصومین ۲۴٦) آپ کاکم ایہ ہوئے گا کہ آپ ایداں دے لوگوںکی تصدیق نہ کرن گے جوخدا دے مخالف تے اس د‏ی آیتاں پریقین نہ رکھنے والے ہوںگے اوہ صفااورمروہ دے درمیان تو‏ں برآمد ہوںگے ، انہاں دے ہتھ وچ حضرت سلیمان د‏‏ی انگوٹھی تے حضرت موسی کاعصا ہوئے گا جدو‏ں قیامت نیڑے ہوئے گی توآپ عصا تے انگشتری تو‏ں ہرمومن وکافرکی پیشانی پرنشان لگائےں گے ۔مومن د‏‏ی پیشانی پر”هذا مومن حقا “ تے کافرکی پیشانی پر” هذا کافرحقا“ تحریرہوجائے گا ۔ملاحظہ ہو(کتاب ارشادالطالبین اخوند درویزہ ۴۰۰ وقیامت نامہ قدوةالمحدثین علامہ رفیع الدین ص ۱۰) علامہ لغوی کتاب مشکوة المصابیح دے ص ۴٦۴ وچ تحریرفرماندے نيں کہ دابة الارض دوپہر دے وقت نکلے گا ،اورجب اس دابة الارض دا عمل درآمد شروع ہوجائے گا توباب توبہ بند ہوجائے گا تے اس وقت کسی کاایمان لیانا کارگرنہ ہوئے گا حضرت امام جعفرصادق علیہ السلام فرماندے نيں کہ اک مرتبہ حضرت علی مسجد وچ سورہے سن ،اِنّے وچ حضرت رسول کریم تشریف لیائے ،اورآپ نے فرمایا”قم یادابة الله “ اس دے بعد اک دن فرمایا :” یاعلیٰ اذا کان اخرجک الله الخ “ اے علی ! جدو‏ں دنیاکاآخری زمانہ آئے گا توخداوند عالم توانو‏‏ں برآمد کریگا اس وقت تسيں اپنے دشمناں د‏‏ی پیشانیاں پرنشان لگاؤگے ۔ (مجمع البحرین ۱۲٧) آپ نے ایہ وی فرمایا کہ” علی دابة ا لجنة “ نيں لغت وچ اے کہ دابہ دے معنی پیراں تو‏ں چلنے پھرنے والے دے نيں ۔(مجمع البحرین ۱۲٧) ۔

کثیرروایات تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ آل د‏‏ی حکمرانی جسنو‏ں صاحب ارجح المطالب نے بادشاہی لکھاہے اس وقت تک قائم رہے گی جدو‏ں تک دنیا دے ختم ہونے وچ چالیس یوم باقی رہن گے ۔( ارشادمفید ۱۳٧ ،واعلام الوری ۲٦۵) اس کامطلب ایہ اے کہ اوہ چالیس دن د‏‏ی مدت قبراں تو‏ں مرداں دے نکلنے تے قیامت کبری دے لئی ہوئے گی ۔حشرونشر،حساب وکتاب ،صورپھونکنا تے دیگرلوازمات کبری ايس‏ے وچ اداہوںگے ۔(اعلام الوری ۲٦۵) اس دے بعد حضرت علی علیہ السلام لوکاں نوں جنت کاپروانہ دین گے ۔لوک اس لے کرپل صراط پرسے گزريں گے ۔(صواعق محرقہ علامہ ابن حجرمکی ٧۵) واسعاف الراغبین ٧۵ برحاشیہ نورالابصار) پھرآپ جوض نوں ثرکی نگرانی کریںگے جو دشمن آل محمدحوض نوں ثرپرہوئے گا ،اسنو‏ں آپ اٹھادیںگے ۔(ارجح ا لمطالب ٧٦٧) پھرآپ لواء الحمد یعنی محمدی جھنڈا لے کرجنت د‏‏ی طرف چلےں گے ،پیغمبراسلام اگے اگے ہوںگے انبیاء تے شہداء وصالحین تے دیگرآل محمد دے مننے والے پِچھے ہوںگے ۔(مناقب اخطب خوارزمی قلمی وارجح المطالب ٧٧۴) پھرآپ جنت دے دروازہ پرجائیںگے تے اپنے دوستوںکوبغیرحساب داخل جنت کریںگے تے دشمنوںکوجہنم وچ جھونک دیںگے (کتاب شفاقاضی عیاض وصواعق محرقہ) ايس‏ے لئے حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے حضرت ابوبکر،حضرت عمر حضرت عثمان تے بوہت سارے اصحاب نوں جمع کر دے فرمادیاتھاکہ علی زمین تے آسمان دونوں وچ میرے وزیرہیاں اگرتم لوک خداکوراضی کرنا چاہندے ہوئے توعلی نوں راضی کرو،اس لئی کہ علی د‏‏ی رضا خداکی رضا تے علی کاغضب خداکا غضب اے ۔(مودة القربی ص ۵۵ ۔ ٦۲) علی د‏‏ی محبت دے بارے وچ تسيں سب نوں خدا دے سامنے جواب دیناپئے گااورتم علی د‏‏ی مرضی دے بغیرجنت وچ نہ جاسکوگے تے علی تو‏ں کہ دتا کہ تسيں تے تواڈے شیعہ ”خیرالبریہ “ یعنی خداکی نظر وچ اچھے لوک نيں ۔ایہ قیامت وچ خوش ہوںگے تے تواڈے دشمن ناشاد ونامراد ہوںگے ،ملاحظہ ہوئے (کنزالعمال جلد ٦ ص ۲۱۸ وتحفہ اثناعشریہ ٦۰۴ تفسیرفتح البیان جلد ۱ ص ۳۲۳) ۔

حضرت خدیجہ تریخ دے آئینہ وچ

حضرت خدیجہ دا شمار تریخ انسانیت د‏‏ی انہاں عظیم خواتین وچ ہوتاہے جنھاں نے انسانیت د‏‏ی بقاء تے انساناں د‏‏ی فلاح تے بھبود دے لئی اپنی زندگی قربان کر دتی ـ

تریخ بشریت گواہ اے کہ جدو‏ں تو‏ں اس زمین اُتے آثار حیات مرتب ہونا شروع ہوئے تے وجود اپنی حیات دے مراحل تو‏ں گزر تو‏ں ہويا انسان د‏‏ی صورت وچ ظھور پذیر ہويا تے ابوالبشر حضرت آدم علیہ السلام اولین نمونہ انسانیت تے خلافت الھیہ دے عھدہ دار بن دے روئے زمین اُتے وارد ہوئے تے فیر آپ دے بعد تو‏ں ہر مصلح بشریت جس نے انسانیت دے عروج تے انساناں د‏‏ی فلاح تے بھبود دے لئی اسکو اسک‏‏ے خالق حقیقی تو‏ں متعارف کرانے د‏‏ی نوں شش کيتی،کسی نہ کسی صورت وچ اپنے دور دے خودپرست افراد د‏‏ی سر کشی تے انانیت دا سامنا کردے ہوئے مصائب وآلام تو‏ں دوچار ہُندا رھا دوسری طرف تریخ دے صفحات پران مصلحین بشریت دے کچہ ھمدردوںاور جانثاروں دے ناں وی نظر آندے ھیںجو ہر قدم اُتے انسانیت دے سینہ سپر ہوگئے تے در حقیقت انہاں سرکش افراد دے مقابلے وچ انہاں ھمدرد تے مخلص افراد د‏‏ی جانفشانیوںھی دے نتیجے وچ اج بشریت دا وجود برقرار اے ورنہ اک مصلح قوم یا اک نبی یا اک رسول کس طرح اِنّی وڈی جمعیت دا مقابلہ کرسکدا سی جوھر آن اسک‏‏ے در پئے آزارھویھی مٹھی بھر دوست تے فداکار سن جن دے وجود تو‏ں مصلحین دے حوصلے پست نئيں ہونے پاندے سن ـ

مرور ایام دے نال پرچم اسلام آدم (ع)و نوح (ع)و عیسی وابراہیم علیھم السلام دے ہتھو‏ں سربلندی وعروج حاصل کردا ہويا ھمارے رسول دے دست مبارک تک پھونچااورعرب دے ریگزار وچ آفتاب رسالت نے طلوع ہوک‏ے ہر ذرہ نو‏‏ں رشک قمر بنا دتا،ھرطرف توحید دے شادیانے بجنے لگے از زمین تو‏ں آسمان لا الہٰ الا اللہ د‏‏ی صسجے باطل دے قلوب نو‏‏ں مرتعش کرنے لگياں ،محمد رسول اللہ دا شور دونے عالم اُتے محیط ہوگیا تے تبلیغ الٰھی دا آخری ذریعہ تے ھدایت بشری دے لئی آخری رسول رحمت بنکر عرب دے خشک صحرا اُتے چھاندا ہويا سارے عالم اُتے محیط ہوگیا دوسری طرف باطل دا پرچم شیطان ونمرود ،فرعون وشداد دے ہتھو‏ں تو‏ں گذردا ہويا ابولھب ،ابو جھل تے ابوسفیان دے ناپاک ہتھو‏ں بلند ہونے د‏‏ی ناپاک کاوشاں وچ مصروف ہوگیا ـرسول دے کلمہ توحید دے جواب وچ ایذا رسانی شروع ہوگئی تے حق وباطل د‏‏ی طرح برسر پیکار ہوگئے ایداں دے عالم وچ کہ اک طرف مکہ دے خاص وعام سن تے دوسری طرف بظاہر اک تنگ دست تے کم سن جوان جس دے اپنے اس دے مخالف ہوئے چ دے سن ـ لیکن پیغام الٰھی د‏‏ی عظمت، مصائب د‏‏ی کثرت اُتے غالب سی تے ہر اذیت دے جواب وچ رسول اللہ دا جوش تبلیغ تے زیادہ ہُندا جاندا سی ـ

ایداں دے کسمپر سی دے عالم وچ جھاں اک طرف آپ دے چچا ابوطالب نے آپ د‏‏ی ہر ممکنہ مدد کيت‏ی وھاں دوسری طرف آپ د‏‏ی پاک دامن زوجہ حضرت خدیجہ نے آپ د‏‏ی دلجوئی تے مدارات دے ذریعہ آپکو کفار مکہ تو‏ں پھچنے والی تمام تکالیف نو‏‏ں یکسرہ فراموش کرنے پرمجبورکردتا ـ حضرت خدیجہ نے آپ د‏‏ی بولی تو‏ں خبر بعثت سندے ہی اٰمنا وصدقنا کھہ کر آپ د‏‏ی رسالت د‏‏ی پھلے ہی مرحلے وچ تائید کردتی ـجناب خدیجہ دا ایہ اقدام رسول اکرم دے لئی بہت حوصلہ افزاء ثابت ہويا ـآپ دتی ايس‏ے تائید وتعاون نو‏‏ں رسول اکرم آپ د‏‏ی وفات دے بعد وی یاد فرماندے رہندے سن تے اکثر وبیشتر آپ د‏‏ی بولی اقدس اُتے حضرت خدیجہ دا تذکرہ رھدا تھا(۱)

عائشہ نے جدو‏ں آپ دے اس فعل اُتے اعتراض کردے ہوئے کھا کہ خدیجہ اک ضعیفہ دے سوا کچہ نئيں سی تے خدا نے آپ نو‏‏ں اس تو‏ں بھتر عطا کردتی اے (عائشہ دا اشارہ اپنی طرف سی )تو حضور ناراض ہوئے گئے(۲ )ـ

اور غضب دے عالم وچ فرمایا کہ خدا د‏‏ی قسم خدا نے مجھکو اس تو‏ں بھتر عطا نئيں کيت‏‏ی وللٰہ لقد اٰمنت بی اذکفر الناس واٰوتینی اذرفضنی الناس تے صدقتنی اذکذبنی الناس(۳) خدا د‏‏ی قسم اوہ (خدیجہ )اس وقت مجھ اُتے ایمان لیائی جدو‏ں لوک کفر اختیار کيتے ہوئے ئے سن اس نے مینو‏ں اس وقت پنا ہ دتی جدو‏ں لوکاں نے مینو‏ں ترک کردتا سی تے اس نے میری اس وقت تصدیق تے تائید کيت‏ی جدو‏ں لوک مینو‏ں جھٹلارہے سن

خاندان تے ناں ونسب

شجر اسلام د‏‏ی ابتدائی مراحل وچ آبیاری کرنے والی تے وسطی مراحل وچ اس د‏ی شاخاں نو‏‏ں نمو بخشنے والی ایہ خاتون قریش دے اصیل تے شریف گھرانے وچ پید ا ہوئی ـروایات وچ آپ د‏‏ی ولادت عام الفیل تو‏ں پندرہ سال پہلے ذکر ہوئی تے بعض لوکاں نے اس تو‏ں کم بیان کيتا اے ـآپ دے والد خویلد ابن اسد بن عبد العزی بن قصی دا شمار عرب دے دانشمند اں وچ ہُندا سی ـاور آپ دتی والدہ فاطمہ بنت زائدہ بن رواحہ نيں(۴) آپ دا خاندان ایداں دے روحانی تے فداکار افراد اُتے مشتمل سی جو خانہ کعبہ د‏‏ی محفاظت دے عھد یدار سن ـ جس وقت بادشاہ یمن ”تبع “نے حجر اسود نو‏‏ں مسجد الحرام تو‏ں یمن منتقل کرنے دا ارادہ کيتا تاں حضرت خدیجہ دے والد ذات سی جنھاں نے اس دے خلاف صدائے احتجاج بلند د‏‏ی جس دے نتیجہ وچ مجبور ہوک‏ے ”تبع “کو اپنے ارادہ تو‏ں منصرف ہوئے نا پيا ـ(۵)

حضرت خدیجہ دے جد اسد بن عبد العزی پیمان حلف الفضول دے اک سرگرم رکن سن ایہ پیمان عرب دے بعض با صفا وعدالت خواہ افراد دے درمیان ہوئے ا سی جس وچ متفقہ طور اُتے ایہ عھد کيتا گیا سی کہ مظلومین د‏‏ی طرف تو‏ں دفاع کيتا جائے گا تے خود رسول اکرم وی اس پیمان وچ شریک سن (٦) ”ورقہ بن نوفل “(حضرت خدیجہ دے چچا زاد بھائی )عرب دے دانشمند ترین افراد وچو‏ں سن تے انکا شمار ایداں دے افراد وچ ہُندا سی جو بت پرستی نو‏‏ں نا پسند کردے سن ی(٧) تے حضرت خدیجہ نو‏‏ں چندین بار اپنے مطالعہ کتاباں عھدین د‏‏ی بنا اُتے خبر دار کرچ دے سن کہ محمد اس امت دے نبی نيں ـ(۸) خلاصہ ایہ کہ اس عظیم المرتبت خاتون دے خاندان دے افراد، متفکر ،دانشمنداوردین ابراہیم دے پیرو سن

تجارت

ایداں دے با عظمت افراد د‏‏ی آغوش عاطفت د‏‏ی پروردہ خاتون د‏‏ی طبیعت وچ اپنے آبا تے اجداد د‏‏ی طرح رفق ودانشمندی د‏‏ی آمیزش سی جس دے سبب آپ نے اپنے والد دے قتل دے بعد انہاں د‏‏ی تجارت نو‏‏ں بطریقہ احسن سنبھال لیا تے اپنے متفکر تے زیرک ذھن د‏‏ی بنا اُتے اپنے سرمایہ نوں روز افزاں کرنا شروع کردتا ـ آپ د‏‏ی تجارت با تجربہ تے با کردار افراد دے توسط تو‏ں عرب دے گوشہ وکنارتک پھیلی ہوئی سی روایت کيتی گئی اے کہ ”ھزاراں اونٹھ آپ دے کار کنان تجارت دے قبضہ مین سن جو مصر ،شام تے حبشہ جداں ملکاں دے اطراف وچ مصروف تجارت سن “(۹) جنہاں دے ذریعہ آپ نے ثروت سرشار حاصل کر لئی سی ـ

آپ د‏‏ی تجارت ایداں دے افراد اُتے موقوف سی جو بیرون مکہ جاک‏ے اجرت اُتے تجارت دے فرائض انجام دے سکن چنانچہ حضرت ختمی مرتبت د‏‏ی ایمانداری ،شرافت ،اوردیانت دے زیر اثر حضرت خدیجہ نے آپ نو‏‏ں اپنی تجارت وچ شریک کرلیا تے باہ‏م قرار داد ہوئی اس تجارت وچ ہونے والے نفع تے ضرر وچ دونے برابر شریک ہون گے ـ(۱۰) تے بعض مورخین دے مطابق حضرت خدیجہ نے آپ نو‏‏ں اجرت اُتے کاروان تجارت دا سربراہ مقرر کيتا سی ـ(۱۱) لیکن اس دے مقابل دوسری روایت اے جس دے مطابق رسول اللہ اپنی حیات وچ کِسے دے اجیر نئيں ہوئے ـ(۱۲) بھر کیف حضرت کاروان تجارت دے ھمراہ روانہ شام ہوئے حضرت خدیجہ دا غلام میرہ وی آپ دے نال سی ـ(۱۳) بین راہ آپ تو‏ں کرامات سرزد ہوئیاں تے راہب نے آپ وچ علائم نبوت دا مشاہدہ کيتا تے ”میسرہ“کوآپ دے نبی ہونے د‏‏ی خبر دتی ـ(۱۴) تمام تاجراں نو‏‏ں اس سفر وچ ہر مرتبہ تو‏ں زیادہ نفع ہويا جدو‏ں ایہ قافلہ مکہ واپس ہويا تاں سب تو‏ں زیادہ نفع حاصل کرنے والی شخصیت خود پیام اکرمکيتی سی جس نے خدیجہ نو‏‏ں خوش حال کردتا اس دے علاوہ میسرہ (غلام خدیجہ )نے راستے وچ پیش آنیوالے واقعات بیان کيتے جس تو‏ں حضرت خدیجہ آنحضرت د‏‏ی عظمت تے شرافت تو‏ں متاثر ہوگئياں

ازدواج

حضرت خدیجہ د‏‏ی زندگی وچ برجستہ تے درخشندہ ترین پھلو آپ د‏‏ی حضرت رسالت مآب دے نال ازدواج د‏‏ی داستان اے ـجداں کہ سابقہ ذکر ہويا کہ ”حضرت خدیجہ د‏‏ی تجارت عرب دے ا طراف واکناف وچ پھیلی ہوئی سی تے آپ د‏‏ی دولت دا شھرہ سی “ چنانچہ اس بنا اُتے قریش دے دولت مند طبقہ نال تعلق رکھنے والے افراد چندین بار پیغام ازدواج پیش کرچ دے سن ،لیکن جنکو زمانہ جاہلیت وچ ”طاہرھ“کھا جاتاتھا(۱۵) اپنی پاکدامنی تے عفت د‏‏ی بنا اُتے سب نو‏‏ں جواب دے چکیاں سن ـحضرت جعفر مرتضی عاملی تحریر فرماندے نيں”ولقد کانت خدیجه علیها السلام من خیرة النساء القریش شرفا واکثر هن مالا واحسنهن جمالا ویقال لها سیدةالقریش وکل قومها کان حریصا ًعلی الاقتران بها لو یقدر علیها (۱٦) الصحیح من سیرة النبی الاعظم ج۲/ص۱۰٧)

”حضرت خدیجہ قریش د‏‏ی عورتاں وچ شرف تے فضیلت ،دولت وثروت تے حسن وجمال دے اعتبار تو‏ں سب تو‏ں بلند تے بالاسن تے آپ نو‏‏ں سیدہ قریش کھا جاندا سی تے آپ د‏‏ی قوم دا ہر افراد آپ تو‏ں رشتئہ ازدواج قائم کرنے دا خواہاں تھا“

حضرت خدیجہ نو‏‏ں حبالئہ عقد وچ لیانے دے متمنی افراد وچ ”عقبہ ابن ابی معیط “”صلت ابن ابی یعاب “”ابوجھل “اور ”ابو سفیان “جداں افراد سن جنہاں نوں عرب دے دولتمند تے باحیثیت لوکاں وچ شمار کيتاجاتاتھا(۱٧) لیکن حضرت خدیجہ باوجود یکہ اپنی خاندانی اصالت ونجابت تے ذا‏تی مال وثروت د‏‏ی بناپر بے شمار ایداں دے افراد تو‏ں گھری ہوئیاں سن جو آپ تو‏ں ازدواج دے متمنی تے وڈے وڈے مھردے ک‏‏ے اس رشتے دے قیام نوں ممکن بنانے دے لئی ھمہ وقت آمادہ سن ہمیشہ ازدواج تو‏ں کنارہ کشی کردی رھدیاں سن ـکسی شریف تے صاحب کردار شخص د‏‏ی تلاش وچ آپ کاوجود صحراء حیات وچ حیران وسرگرداں تھاـایداں دے عالم وچ جدو‏ں عرب اقوام وچ شرافت ودیانت کاخاتمہ ہوچکاتھا،خرافات وانحرافات لوکاں دے دلاں وچ رسوخ کر دے عقیدہ ومذھب د‏‏ی شکل اختیار کرچ دے سن خود باعظمت زندگی گذارنااوراپنے لئے کسی اپنے ہی جداں صاحب عزوشرف شوھر کاانتخاب کرنااک اہ‏م تے مشکل مرحلہ سی ،ایداں دے ماحول وچ جدو‏ں صدق وصفاکافقدان تھاآپ د‏‏ی نگاہ انتخاب رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے آک‏ے ٹھھر گئی جنہاں د‏‏ی صداقت ودیانت کاشھرہ تھا،حضرتخدیجہ نے کم ظرف صاحبان دولت واقتتدار دے مقابلے وچ اعلیٰ ظرف ،مجسمہ شرافت ودیانت تے عظیم کردار دے حامل رسول نو‏‏ں جو بظاہر تنگ دست ،یتیم تے بے سھاراتھے ترجیح دے ک‏ے قیامت تک آنے والے جواناں نو‏‏ں درس عمل دے دیاکہ دولت وشھرت تے اقتدار د‏‏ی شرافت ،عزت تے کردار دے سامنے کوئی حیثیت نئيں ہیالمختصر برسر اقتدار افراد نوں مایوس کرنے والی ”خدیجہ “نے باکمال شوق وعلاقہ ازطرف خود پیغام پیش کردتا(۱۸) تے مھر وی اپنے مال وچ قراردیاجس اُتے حضرت ابوطالب نے خطبئہ نکاح پڑھنے دے بعد فرمایا”لوگوںگواہ رھنا“”خدیجہ “نے خود نوں محمدصلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں منسوب کيتااورمھر وی اپنے مال وچ قرار دیاہے اس پربعض لوکاں نے ابوطالب علیہ السلام پرطنز کردے ہوئے کھا یاعجباہ!المھر علی النساء للرجل (تعجب اے مرد عورت دے مال تو‏ں مھر د‏‏ی ادائیگی کرے )جس پرحضرت ابوطالب نے ناراضگی کااظھار کردے ہوئے غضب دے عالم وچ فرمایا،”اذاکانوا مثل ابن اخی هذاطلبت الرجل باغلی الاثمان وان کانوا امثالکم لم یزوجوا الابالمهر الفالی“ (۱۹) (اگرکوئی مردمیرے اس بھتیجے دے مانند ہوگاتوعورت اس نوں وڈے بھاری مھر دے کرحاصل کرینگی لیکن جے اوہ تواڈی طرح ہويا تواسکو خود گراںو بھاری مھر دے ک‏‏ے شادی کرناہوئے گی )اک دوسری روایت دے مطابق حضرت نے اپنامھر (جو ویہہ بکرہ نقل ہواہے)خود ادا کیندا سی(۲۰) تے اک روایت دے مطابق آپ دے مھر د‏‏ی ذمہ داری حضرت علی نے قبول کرلئی سی ،حضرت د‏‏ی عمر دے سلسلے وچ تمام مورخین کااس پراتفاق اے کہ حضرت خدیجہ تو‏ں آپ نے پھلی شادی ۲۵/سال د‏‏ی عمر وچ د‏‏ی لیکن خود حضرت خدیجہ د‏‏ی عمر دے بارے وچ کثیر اختلاف وارد ہواہے چنانچہ۲۵،۲۸،۳۰/اور۴۰سال تک بہت کثرت تو‏ں روایات وارد ہوئیاں نيں(۲۱) لیکن معروف ترین قول ایہ اے کہ آپ د‏‏ی عمر شادی دے وقت ۴۰سال تھی(۲۲)

آیاحضرت خدیجہ (ع)رسول تو‏ں پہلے شادی شدہ سن ؟

اس مسئلہ وچ کہ آیارسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے حبالہ عقد وچ آنے تو‏ں پہلے حضرت خدیجہ دوسرے افراد دے نال وی رشتہ مناکحت تو‏ں منسلک رہ چکیاں سن یانھاں تریخ دے مختلف تے اق اُتے متعدد راویاں دے اقوال وچ کثیر اختلاف واقع ہواہے چنانچہ بعض راویاں دے نزدیک رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نال شادی کرنے تو‏ں پہلے حضرت خدیجہ شادی شدہ سن تے سابقہ شوھرو ں تو‏ں آپ د‏‏ی اولاد اں وی ہوئیاں سن ـ

تریخ دے مطابق آپ دے سابق شوھراں دے ناں بالترتیب ”عتیق بن عایذبن عبد اللہ فخروی “اور”ابوھالہ تمیمی“ نيں(۲۳) اس دے علاوہ خود آنحضرت دے بارے وچ روایت وارد ہوئی اے کہ ”عائشھ“ دے علاوہ آپ نے کسی کنواری خاتون نال شادی نئيں کيت‏‏ی تھی(۲۴) لیکن ایہ تمام روایات جویہ ثابت کردیاں نيں کہ حضرت خدیجہ شادی شدہ سن تے رسول تو‏ں پہلے وی دوسرے د‏‏ی شریک حیات رہ چکیاں سن ،دلائل تے دوسری روایات معتبرہ د‏‏ی روشنی وچ صحیح نظرنھاں آتاں ،بلکہ تمام تریخ نوں سیاست دے ہتھو‏ں مسخ کيتے جانے د‏‏ی ناکا‏م نوں ششاں وچو‏ں اک کانتیجہ نيں

تجزیہ وتحلیل

۱)ـابن شھر آشوب کابیان اے کہ ”مرتضی شامی وچ تے ابوجعفرتلخیص وچ رقم طراز نيں کھ”ان النبی تزوج وکانت عذراء“ (۲۵) نبی نے آپ نال شادی کيتی درحالیکہ آپ کنواری تھیں“ـ

اس دے علاوہ ايس‏ے مطلب کيت‏‏ی تائید اس روایت تو‏ں وی ہوئی اے جو ثابت کردی اے ”ان رقیه وزینب کانتاابتی هالةاخت خدیجه (۲٦) رقیہ تے زینب خدیجہ د‏‏ی بہن ہالہ د‏‏ی بیٹیاں سن(نہ کہ خدیجہ کی)ـ

۲)ابوالقاسم نوں فی کابیان اے کہ ”خاص وعام اس گل اُتے متفق نيں کہ تمام اشراف سربرآور دہ افراد حضرت خدیجہ تو‏ں ازدواج دے آرزومند سن لیکن خدیجہ دے بلند معیار دے سامنے انہاں د‏‏ی دولت د‏‏ی فراوانی تے شان وشوکت ھیچ نظر آندی سی یھی وجہ سی کہ حضرت خدیجہ نے سب دے رشتاں نوں ٹھکرادیاتھالیکن زمانے د‏‏ی حیرت د‏‏ی اس وقت کوئی انتھا نہ رہی جدو‏ں ايس‏ے خدیجہ نے عرب دے صاحبان مال وزراورفرزندان دولت تے اقتدار نوں ٹھکراکر حضرت رسالت مآب تو‏ں رشتہ ازدواج قائم کرلیاجن دے پاس مال دنیاوچو‏ں کچہ نہ سی ايس‏ے لئے قریش د‏‏یاں عورتاں خدیجہ تو‏ں تحیر آمیز ناراضگی کااظھار کردے ہوئے سوال کربیٹھاں کہ اے خدیجہ !تو نے شرفاوامراء قریش نوں جواب دے دیااورکسی نوں بھی خاطر وچ نہ لیائی لیکن یتیم ابوطالب نوں جو تنگ دست وبے روزگار اے انتخاب کرلیااس روایت تو‏ں ایہ گل واضح ہوجاندی اے کہ حضرت خدیجہ نے مکہ دے صاحبان دولت وثروت نو‏‏ں رد کردیاتھااورکسی تو‏ں وی شادی کرنے اُتے آمادہ نئيں سن ،دوسری طرف اس روایت کيتی رد تو‏ں جوسابقا ذکر ہوئی آپ دے اک شوھر کانام ”ابوھالہ تمیمی “ھے جوبنی تمیم کااک اعرابی تھا،عقل انسانی اس گل اُتے متحیر ہوجاندی اے کہ کس طرح ممکن اے کہ کوئی اشراف دے پیغام نوں ٹھکرادے تے اک اعرابی نوں اپنے شریک حیات دے طور پرانتخاب کرلے ،علاوہ برااں اس تو‏ں وی زیادہ تعجب دا مقام ایہ اے کہ خدیجہ دے اشراف نوں نظر انداز کر دے رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں (جو خاندانی اعتبار تو‏ں بلند مقام دے حامل سن )انتخاب کرنے اُتے توقریش د‏‏یاں عورتاں انگشت نمائی کردی نظر آئیاں لیکن اک اعرابی نال شادی دے خلاف عقل فعل پر، اُتے سخن زمانہ ساکت رہ جائے (الصحیح من سیرة النبی الاعظم ج/۲ص/۱۲۳)اس دلیل د‏‏ی روشنی وچ ایہ واضح ہوجاتاہے کہ حضرت خدیجہ نے رسول تو‏ں پہلے کوئی شادی نئيں کيت‏‏ی سی تے اگر د‏‏ی ہُندی توزمانے دے اعتراضات تریخ وچ محفوظ ہوتےـ

۳)بعض لوکاں نے حضرت خدیجہ دے شادی شدہ ہونے اُتے ا س روایت تو‏ں استدلال کيتاہے کھ”راہ اسلام کااولین شھید حارث بن ابی ہالہ فرزند حضرت خدیجہ اے (۲٧)

مذکورہ بالاروایت دے مقابلے وچ دوسری روایات جنہاں د‏‏ی سند اں معتبر نيں ”ابو عمار تے ام عمار“کو اسلام دے پھلے شھید د‏‏ی صورت وچ پیش کردے نيں”ان اول شهید فی الاسلام سمیه والده عمار “ (۲۸) (اسلام د‏‏ی راہ وچ پھلی شھید ہونے والی سمیہ والدہ عمار نيں )اورابن عباس تے مجاہد د‏‏ی روایت دے مطابق”قتل ابوعماروام عماراول قتیلین قتلا من المسلمین“ (۲۹)

اسلام د‏‏ی راہ وچ شھید ہونے والے پھلے افراد ابوعمار تے ام عمار نيں ـ

ان روایات تو‏ں کاملاًردھوندی ہیکہ ایہ شخص جسنو‏ں حضرت خدیجہ دے بیٹے د‏‏ی حیثیت تو‏ں تریخ دے صفحات اُتے مرقوم کردیاگیاہے اسلام د‏‏ی راہ وچ قربان ہونے والاپھلاشھید تھا،لھذامعلوم نھاں ھے کہ اس شخص کاوجود خارجی سی وی یانھیںچہ جائیکہ حضرت خدیجہ کافرزند ہوناپائے ثبوت نوں پہنچےـ

۴)،روایات تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ حضرت خدیجہ د‏‏ی اک بہن سن جنہاں کانام ’ھالۂ تھااس ہالہ د‏‏ی شادی اک فخروی شخص دے نال ہوئی جس تو‏ں اک بیٹی پیداہوئی جس کانام ”ہالہ“تھا،پھراس ہالہ اولی (خواہرخدیجہ (ع))سے اک بنی تمیم نال تعلق رکھنے والے شخص نے شادی کرلئی جوابوھند دے ناں تو‏ں معروف ہیاس تمیمی تو‏ں ہالہ دے اک بیٹاپیداہويا جس کانام ھند تھااوراس شخص ابوھند تمیمی(شوھر خواہرخدیجہ )کی اک ہور بیوی سی جس دتی دوبیٹیاں سن ’رقیۂاور”زینب“کچہ عرصے دے بعد ابو ھند د‏‏ی پھلی بیوی جورقیہ تے زینب د‏‏ی وچ سی فوت ہوگئی تے فیر کچہ ہی مدت دے بعد ”ابوھند “بھی دنیاسنو‏ں رخصت ہوگیااوراس کابیٹا”ھند “جوھالہ تو‏ں سی تے دوبیٹیاں جو اس د‏ی پھلی بیوی تو‏ں سن جنہاں دا ناں تریخ ،رقیہ تے زینب ذکر کردی اے ”خدیجہ “کی بہن دے پاس باقی رہ گئے جنہاں وچو‏ں ھند اپنے باپ د‏‏ی موت دے بعد اپنی قوم بنی تمیم تو‏ں ملحق ہوگیااور”ھالہ “(حضرت خدیجہ د‏‏ی بہن )اوراس دے شوھرکی دونے بیٹیاں حضرت خدیجہ دے زیر کفالت آگئے ،اور آنحضرت تو‏ں آپ د‏‏ی شادی دے بعد وی آپ ہی دے نال رہیاں تے آپ ہی دے گھر وچ دیکھاگیاتھا اس لئی عرب خیال کرنے لگے کہ ایہ خدیجہ ہی د‏‏ی بیٹیاں نيں تے فیر انہاں نوں حضرت تو‏ں منسوب کردیاگیا لیکن حقیقت امریہ سی کہ رقیہ تے زینب حضرت خدیجہ د‏‏ی بہن ”ھالہ “ دے شوھر د‏‏ی بیٹیاں تھیںـ (الصحیح من سیرة النبی الاعظم ج/۲ص/۱۲٦)

مذکورہ بالادلائل د‏‏ی روشنی وچ ایہ گل پائے ثبوت نو‏‏ں پھنچی اے کہ حضرت خدیجہ رسول دے حبالئہ عقد وچ آنے تو‏ں پہلے غیر شادی شدہ سن تے آپ دے شوھراں تے فرزنداں دے ناں جوتریخ وچ نظر آندے نيں یاتوکسی غلط فھمی کانتیجہ نيں یاسیاست دے ہتھو‏ں عظمت رسول نو‏‏ں کم کرنیکی اک ناکا‏م نوں شش ،مذکورہ دلائل دے علاوہ وی حلّی تے نقضی جوابات دتے گئے نيں جو تریخ د‏‏ی اس حقیقت تو‏ں پردہ اٹھانے والے نيں لیکن ایہ مختصر مضمون انہاں تمام دلائل تے روایات کامتحمل نھیںھوسکتاہے،آپ د‏‏ی اولاد وچ حضرت فاطمہ زھرا دے علاوہ کوئی فرزند زندہ نئيں رھ

رسول د‏‏ی بعثت تے حضرت خدیجہ کاایمان لیانا

حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے مبعوث بہ رسالت ہونے دے بعد عورتاں وچ جس شخصیت نے سب تو‏ں پھلے آپ د‏‏ی تصدیق د‏‏ی تے آپ اُتے ایمان لیائی اوہ حضرت خدیجہ د‏‏ی ذات گرامی اے (۳۰) طبری نے واقدی تو‏ں روایت کيتی اے کہ”اجتمع اصحابنا علی انہاں اول اهل القبلة استجاب لرسول الله خدیجه بنت خویلد (۳۱) علماء کااس گل اُتے اتفاق اے کہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی آواز اُتے سب تو‏ں پھلے لبیک کھنے والی حضرت خدیجہ د‏‏ی ذات گرامی اے )خود رسول اکرم صلی یللہ ع لیہ وآلہ وسلم دا ارشاد اے ”والله لقد امنت بی اذ کفر الناس واویتنی اذ رفضنی الناس وصدقتنی اذکذبنی الناس (۳۲) خداکی قسم اوہ (خدیجہ )مجھ اُتے اس وقت ایمان لیائی جدو‏ں لوک کفر اختیار کيتے ہوئے سن اس نے مینو‏ں اس وقت پناہ دتی جدو‏ں لوکاں نے مینو‏ں ترک کردیاتھااوراس نے ایداں دے موقع اُتے میری تصدیق د‏‏ی جدو‏ں لوک مینو‏ں جھٹلارہے سن )

حضرت علی علیہ السلام فرماندے نيں :ـلم یجمع بیت واحد یومئیذ فی الاسلام غیر رسول الله وخدیجه واناثالثها (۳۳) اوہ ایسا وقت تھاجب روئے زمین اُتے کوئی مسلما‏ن نہ تھابجز اس خاندان دے جو رسول تے خدیجہ اُتے مشتمل سی تے وچ انہاں وچ د‏‏ی تیسری فرد سی )ابن اثیر کابیان اے :ـاول امراء ةتزوجها واول خلق الله اسلم بالاجماع المسلمین لم یتقد مهاوجل ولاامراء ة “(۳۴) حضرت خدیجہ پھلی خاتون نيں جنہاں تو‏ں آنحضرت نے رشتئہ ازدواج قائم کيتااوراس امر اُتے وی مسلماناں دا اجماع اے کہ آپ تو‏ں پھلے نہ کوئی مرد ایمان لیایا تے نہ کسی عورت نے اسلام قبول کيتا)

آنحضرت د‏‏ی حضرت خدیجہ(ع) نال محبت وعقیدت

حضرت خدیجہ د‏‏ی آنحضرت د‏‏ی نگاہ وچ محبت تے عقیدت تے قدرومنزلت کااندازہ اس گل تو‏ں لگایاجاسکتاہے کہ آپ دتی زندگی وچ آنحضرت نے کسی وی خاتون نو‏‏ں اپنی شریک حیات بناناگوارہ نئيں کيتا(۳۵) آپ دے بارے وچ حضرت کاارشاد ہیکہ ”خدیجہ اس امت د‏‏ی بھترین عورتاں وچو‏ں اک اے

(۳٦) آپ د‏‏ی وفات دے بعد وی ہمیشہ آپ نو‏‏ں یاد فرماتیرہے(۳٧) عائشہ کابیان اے کہ مینو‏ں رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی کسی زوجہ تو‏ں اتناحسد نئيں ہواجتناخدیجہ تو‏ں ہواحالانکہ خدیجہ د‏‏ی وفات میرے تو‏ں پہلے ہوچک‏ی سی تے اس حسد کاسبب ایہ تھاکہ آنحضرت آپ کاتذکرہ بہت زیادہ فرماندے سن (۳۸) چنانچہ یھی سبب اے کہ دوسر ی جگہ عائشہ تو‏ں روایت نقل ہوئی اے کہ ”اک روز رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم خدیجہ د‏‏ی تعریف فرمارہے سن مینو‏ں حسد پیداہوااورميں نے عرض کيتی یارسول اللہ خدیجہ اک ضعیفہ دے علاوہ کچہ وی نئيں سی جو مرگئی تے خدانے آپ نوں اس تو‏ں بھتر عطا کردتی اے (عائشہ کااشارہ اپنی طرف سی)رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ایہ سن کرناراض ہوگئے(۳۹) تے غضب دے عالم وچ فرمایا”لاوالله ماابد لنی الله خیر امنهااٰمنت بی اذکفر الناس وصدقتنی اذکذبنی الناس وواستنی بهالهااذحرمنی الناس ورزقنی منهاالله ولدادون غیرهامن النساء“ (۴۰) خدا د‏‏ی قسم خدانے مجھکو اس تو‏ں بھتر عطانھاں د‏‏ی اوہ مجھ اُتے اس وقت ایمان لیائی جدو‏ں لوک کفر اختیار کيتے ہوئے سن اس نے میری اس وقت تصدیق د‏‏ی جدو‏ں لوک مجھکو جھٹلارہے سن تے اس نے اپنے مال دے ذریعہ میری اس وقت مدد کيت‏ی جدو‏ں لوکاں نے مینو‏ں ہر چیز تو‏ں محروم کردیاتھا تے خدانے صرف ايس‏ے دے ذریعہ مینو‏ں اولاد عطافرمائی تے میری کسی دوسری بیوی دے ذریعہ مینو‏ں صاحب اولاد نئيں کيتارسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے اس جواب تو‏ں آنحضرت د‏‏ی حضرت خدیجہ دے لئی محبت تے عقیدت واحترام کااندازہ ہوتاہے ـخدیجہ کااسلام دے لئی اپنااورسب کچہ قربان کر دے وی اسلام د‏‏ی نشرواشاعت کاجذبہ ہی تھاجس نے اسلام نوں دنیا دے گوشہ وکنار تک پھنچنے دے مواقع فراہ‏م کيتے تے یھی سبب تھاکہ ”حضرت نے آپ نوں خدا دے حکم تو‏ں جنت د‏‏ی بشارت دیدی سی “عائشہ تو‏ں مسلم نے روایت نقل کيتی اے کہ”بشر رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم بنت خویلد ببیت فی الجنة “ (حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے خدیجہ سلام اللہ علیھاکو جنت د‏‏ی بشارت دتی سی )(۴۱) حضرت خدیجہ تے ابوطالب رسول دے دو ایداں دے مدافع سن جنکی زندگی وچ کفار قریش د‏‏ی طرف تو‏ں آپ نو‏‏ں کوئی گزند نئيں پھنچا لیکن رسول دے ایہ دونے جانثار اک ہی سال بہت مختصر وقفہ تو‏ں اَگڑ پِچھڑ دنیاسنو‏ں رخصت ہوگئے تے روایات دے مطابق رسول اُتے دونے مصیبتاں ہجرت تو‏ں تن سال پہلے تے شعب ابی طالب تو‏ں باہر آنے دے کچہ روز بعد واقع ہوئیاں(۴۲) رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اس سال نو‏‏ں عام الحزن قرار دتا(۴۳) تے یہ مصیبت رسول دے لئی اِنّی سخت سی کہ رسول خانہ نشین ہوگئے تے آپ نے حضرت خدیجہ تے ابوطالب د‏‏ی وفات دے بعد باہر نکلنابھت کم کردیاتھا(۴۴) اک روز کسی کافر نے آپ دے سر اُتے خاک ڈال دتی رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ايس‏ے حالت وچ گھر وچ داخل ہوئے آپ د‏‏ی بولی اُتے ایہ کلمات سن ”مانالت منی قریش شیا اکرھہ حتی مات ابوطالب“(۴۵) قریش ابوطالب د‏‏ی زندگی وچ مجھکوکوئی گزند نئيں پھنچا سک‏‏ے)آپ حضرت ابوطالب تے خدیجہ د‏‏ی زندگی وچ اطمینان تو‏ں تبلیغ وچ مصروف رہندے سن ـخدیجہ گھر د‏‏ی چھار دیواری وچ تے ابوطالب مکہ د‏‏ی گلیاں وچ آپ دے مدافع سن

حضرت خدیجہ جدو‏ں تک زندہ رہیاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے اطمینان وسکو‏ن دا سبب بنی رہیاں دن بھر د‏‏ی تبلیغ دے بعد تھک ک‏ے چور تے کفار د‏‏ی ایذارسانیاں تو‏ں شکستہ دل ہوجانے والارسول جدو‏ں بجھے ہوئے دل تے پژمردہ چھرے دے نال گھر وچ قدم رکھتاتو خدیجہ د‏‏ی اک محبت آمیز مسکراہٹ رسول دے مرجھائے ہوئے چھرے نوں فیر تو‏ں ماہ تمام بنادیاکردی سی ،خدیجہ د‏‏ی محبتاں دے زیر سایہ کشتی اسلام کاناخدا عالمین دے لئی رحمت بنکر دنیاکی ایذارسانیاں نو‏‏ں بھلیا ک‏ے اک نويں جوش تے جذبے تے ولولے دے نال ڈوبتے ہوئے ستارےآں کاالوداعی سلام تے مشرق تو‏ں سرابھاردے ہوئے سورج تو‏ں خراج لیتاہوااک بار فیر خانہ عصمت وطھارت تو‏ں باہر آندا تے باطل نو‏‏ں لرزہ براندام کرنے والی لاالہ الااللہ د‏‏ی بلند بانگ صداواں تو‏ں مکہ دے درودیوارھل کررہ جاندے کفارجمع ہُندے رسول اُتے اذیتاں د‏‏ی یلغار کردیندے لیکن انسانیت د‏‏ی نجات تے انساناں د‏‏ی اصلاح کاخواب دل وچ سجائے رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم خوشاآیند مستقب‏‏ل دے تصور وچ ہر مصیبت کاخندہ پیشانی تو‏ں مقابلہ کرتیرہے تے آپ دے ايس‏ے صبر وتحمل تے آپ د‏‏ی پاکدامن زوجہ دے تعاون تے جانثاری تو‏ں اج اسيں مسلمانان جھان پرچم توحید دے علمبردار رسول دے اس خواب اصلاح نوں شرمندہ تعبیر کرنے دے لئی آپ دے اس آخری جانشین دے انتظار وچ سرگرداں نيں جوزمین نوں عدل وانصاف تو‏ں اُتے کردیگا ـ

حواشی

۱ـ صحیح مسلم /۴۴/٧٦/۲۴۳۵، ترمذی کتاب مناقب حدیث /۳۹۰۱، کنز العمال ح/ ۱۳/ص/٦۹۳

۲ـ اسد الغابہ ج/۵ ص / ۴۳۸ ، مسلم فضائل صحابہ / ۳۴۳٧ ، البدایہ تے النھایہ ج/ ۳ ص / ۱۵۸

۳ـ بحار ج/ ۱٦ ص/ ۱۲ ، اسد الغابہ ج/ ۵ ص / ۴۳۹

۴ـ طبقات ابن سعد ج/ ۱ ص /۸۸

۵ـسیرة ھشام ج/ ۴ ص / ۲۸۱ ، الاصابہ ج / ۴ ص / ۲۸۱،طبری ج / ۳ ص / ۳۳

٦ـالبدایہ تے النھایہ ج / ۲ ص / ۲٦۲

٧ـ سیرة حلیہ ج / ۱ ص / ۱۳۱ ، طبقات ابن سعد ج/ ۱ ص / ۸٦ ، حیات النبی تے سیرتہ ج / ۱ ص / ٦۰

۸ـ سیرة ھشام ج/ ۱ ص / ۲۵۹

۹ـ البدایہ تے النھایہ ج/ ۲ ص / ۳٦۲ ، سیرة ھشام ج / ۱ ص / ۳۳۸

۱۰ـ بحار ج / ۱٦ ص / ۲۲

۱۱ـ البدایہ تے النھایہ ج / ۲ ص / ۲۵۸

۱۲ـ البدء تے التریخ ج / ۲ ص / ۴٧

۱۳ـ تریخ یعقوبی ج / ۱ ص / ۳٧٦

۱۴ـ بدایہ تے النھایہ ج / ۲ ص / ۳۵۸ ، طبری ج / ۲ ص / ۲۰۴

۱۵ـ الکامل فی التریخ ج/ ۱ ص / ۴٧۲ ، دلائل النبوة ج / ۲ ص / ٦٦

۱٦ـ سیرة حلبیہ ج / ۱ ص / ۱۳۵ ، البدایہ تے النھایہ ج / ۲ ص / ۳۵۸ ، الکامل فی التریخ ج / ۱ ص / ۴٧۲

۱٧ـ السیرة النبویہ (دحلان ) ج / ۱ ص/ ۹۲

۱۸ـبدایہ والنھایہ ج/ ۲ ص / ۳۵۸، بحار الانوار ج/ ۱٦ ص / ۲۲

۱۹ـبحار الانوار ج/ ۱٦ ص / ۲۲

۲۰ـ سیرة حلبیہ ج / ۱ ص /۱۴۰ ، طبری ج/ ۲ ص / ۲۰۵

۲۱ـ الصحیح من سیرة النبی ج / ۲ ص / ۱۱۲ ـ۱۱۳ ، بحار الانوار ج / ۱٦ ص / ۱۴

۲۲ـسیرہ ھشام ج / ۱ ص ۲۲٧

۲۳ـالبدایہ تے النھایہ ج / ۲ ص / ۳٦۰ ، البدء تے التریخ ج/ ۲ ص / ۴۸

۲۴ـسیرہ حلبیہ ج / ۱ ص /۱۴۰، الصحیح من سیرة النبی الاعظم ج/ ۲ ص / ۱۱۵

۲۵ـفروغ ابدیت ج/ ۱ ص / ۱۹۸

۲٦ـ سیرہ حلبیہ ج / ۱ ص/ ۱۴۰

۲٧ـ طبری ج / ۳ ص / ۳٦

۲۸ـمناقب آل ابیطالب ج / ۱ ص / ۲۰٦ ، الصحیح من سیرة النبی الاعظم ج / ۲ ص / ۱۲۲

۲۹ـمناقب آل ابیطالب ج / ۱ ص / ۲٦

۳۰ـ الاصابہ ج / ۱ ص / ۲۹۳

۳۱ـ الاصابہ ج / ۴ص /۳۳۵ ، اسد الغابہ ج / ۵ ص / ۴۸۱ ، حیاة النبی ج /۱ ص / ۱۲۱

۳۲ـ الصحیح من سیرة النبی الاعظم ج/ ۲ ص ۱۲۵

۳۳ـ الانساب الاشراف ج / ۲ ص / ۲۳ ، الاصابہ ج / ۸ ص /۹۹ ، سیرة ھشام ج / ۱ ص / ۲٧٧، طبری ج/ ۲ ص / ۲۳۲ ـ ۲۲۱

۳۴ـ تریخ طبری ج / ۲ ص / ۲۳۲

۳۵ـبحار الانوار ج / ۱٦ ص / ۱۲ ، اسد الگابہ ج / ۲ ص / ۴۳۹

۳٦ـ نھج البلاغہ ( خطبہ قاصعہ )

۳٧ـ اسد الغابہ ج / ۵ ص / ۴۳۴

۳۸ـ البدء تے التریخ ج / ۲ ص / ۴۸ ، اسد الغابہ ج/ ۵ ص / ۳٦۰

۳۹ـ الاصابہ ج / ۸ ص /۱۰۱ ، اسد الغابہ ج/ ۵ ص / ۴۳۱ ، سنن ترمذی کتاب مناقب / ۳۸۸