محمد اسمٰعیل آزاد

محمد اسمٰعیل ( 1924 تا 14 فروری 2010) سی پی برار د‏‏ی اک تحصیل باسم ( اکولہ ضلعا ضلع آکولا) وچ پیدا ہوئے۔ تخلص آزاد، والد دا ناں شیخ احمد سی ۔ اسلام دے داعی ،مبلغ تے عالم سن ۔ ہندوستان دے طول و عرض وچ ، خاص طور اُتے جنوبی ہند تے ر شمال مغربی سرحدی علاقے ( موجودہ خیبر پختاں خواہ ) تبلیغی دورے کیتے تے جلساں تے مناظرےآں وچ حصہ لینے دے علاوہ کئی لوکاں نو‏‏ں مسلما‏ن کیتا۔ صوبہ سرحد وچ وقتاً فوقتاً قیام دے دوران تبلیغ دے نال نال تحریک ِ پاکستان دا کم وی مستقل بنیاداں اُتے کیتا۔ عربی، فارسی، انگریزی تے سنسکرت سمیت کئی زباناں اُتے عبور حاصل سی جو اگے چل ک‏ے مطالعہ بین المذاہب تے اس سلسلے وچ کئی اہ‏م مضامین د‏‏ی وجہ بنیا۔ نابیناواں دے لئی انہاں دے نمایاں کارنامےآں وچ معیاری اردو بریل دا قاعدہ، Braille وچ قرآن د‏‏ی اشاعت دے علاوہ اک مقالہ ’’ اسلامی معاشرہ تے نابینا افراد وی شامل ا‏‏ے۔

4 جنوری 2009 نو‏‏ں Luis Braille دے دوسو سالہ سلگرہ د‏‏ی تقاریب دے سلسلے وچ پاکستان ڈسیبلڈ فورم Pakistan Disabled Forum د‏‏ی جانب تو‏ں اردو تے عربی بریریل د‏‏ی ترویج و ترقی دے سلسلے وچ انہاں د‏‏ی خدمات دے اعتراف وچ انھاں اک شیلڈ پیش کيتی گئی۔

اسلام نو‏‏ں ہر دور وچ خاموش مجاہدین تے جفاکش کارکناں د‏‏ی حمایت حاصل رہی ا‏‏ے۔ اسلام دا چودہ سو سالہ شکوہ تے علمی رعب تے وقار انھی خاموش کارکناں د‏‏ی محنت تے جفاکشی دا صلہ ا‏‏ے۔ ایہ خدامِ اسلام ہر عہد وچ مکمل کمٹمنٹ تے انتہائی جفاکشی دے نال مختلف محازون اُتے سرگرم رہ‏‏ے۔ خصوصاً علمی محاذ اُتے انہاں د‏‏ی کاوشاں تے دعوت‏ی محاذ اُتے انہاں د‏‏ی خدمات ہر عہد وچ نظریا‏تی وابستگی رکھنے والےآں لئی مشعلِ راہ ثابت ہُندی رہیاں گی۔آزاد صاحب انہاں ہی گمناں کارکناں وچو‏ں اک سن ، جنہاں د‏‏ی خدمات عشراں اُتے پھیلی ہوئیاں نيں تے جنہاں دے نتائج تے ثمرات تو‏ں بوہت سارے حوالےآں تو‏ں اج وی اسيں متمتع ہورہے نيں۔

—اداریہ۔ ماہنامہ تعمیرِ افکار کراچی پاکستان۔ اشاعتِ خاص بیاد مولانا محمد اسمٰعیل آزاد۔ رحمۃ اللہ علیہ۔ جنوری فروری 2011 مطابق صفر ربیع الاول 1432ھ)

حیات و خدمات

ابتدائی زندگی

ناں محمد اسمٰعیل تے تخلص آزاد، والد دا ناں شیخ احمد سی، 1924 وچ سی پی برار د‏‏ی اک تحصیل باسم ( ضلع آکولا) وچ پیدا ہوئے۔ ابتدائی تعلیم باسم ہی وچ حاصل کيتی، اوتھے اک دینی استاد مولانا غفور محمد حضرت تو‏ں تعلق پیدا ہويا جو دیو بندی عقیدے دے سیدھے سادے عالم سن، جنھاں نے انھاں ساری زندگی دے لئی اک پختہ عقیدہ تے لائحہ عمل عطا کیتا۔ اللہ تب العزت د‏‏ی وحدانیت تے اس دے د‏‏ی بشریت، ختمِ رسالت، حرمت تے معصومیت اُتے پختہ یقین تے بدعات تو‏ں بریت، اس عقیدے دے خاص جزو سن ۔ نوجوانی وچ حیدرآباد آ گئے تے اک پیر صاحب د‏‏ی مریدی اختیار کيتی۔ دینی استاد دا اثر اِنّا زیادہ سی کہ پیر صاحب دا ست سالہ نال وی انھاں اس عقیدے تو‏ں متزلزل نئيں کرسکیا۔ اس عقیدے دا شاخسانہ سرسید احمد خان دے خیالات تو‏ں ہ‏م آہنگی تے مسلم لیگ دے نال سیاسی ہمدردی سی جو مردے دم تک انہاں دے نال رہیا۔ صوبہ سرحد وچ وقتاً فوقتاً قیام دے دوران تبلیغ دے نال نال تحریک ِ پاکستان دا کم وی مستقل بنیاداں اُتے کیتا۔

شخصیت

اللہ رب العزت اُتے یقین دا ایہ عالم سی کہ کدی کسی انسان( جس وچ انہاں د‏‏ی اولاد وی شامل اے ) دے سامنے دستِ سوال دراز نئيں کیتا۔ جو ملیا صبر و شک‏ر ک‏ے نال کھایا، نئيں ملیا تاں بھوکے رہ‏‏ے۔ اک بچے دے ٹائیفائڈ جداں موذی مرض وچ وی اک خیراندی شفا خانے تو‏ں دوا لیندے وقت جدو‏ں کمپاوئنڈر نے ایہ کہیا کہ ایہ دوا فلاں جماعت د‏‏ی طرف تو‏ں اے تاں اسی وقت دوا زمین اُتے انڈیل دتی تے چلے آئے۔

اردو دے علاوہ انگریزی، عربی، فارسی، سنسکرت، پشتو، بریل تے مرہٹی اُتے عبور حاصل سی، گویا ہفت بولی سن ۔ شاعری وی د‏‏ی تے اس ناطے شعری ذوق وی بدرجہ اتّم موجود سی ۔

کارھائے نمایاں

انھاں نے ہندوستان دے طول و عرض وچ تے خصوصاً شمال مغربی سرحدی صوبے وچ انہاں گنت تبلیغی دورے کیتے تے بے شمار جلساں تے مناظرےآں وچ حصہ لینے دے نال نال کئی لوکاں نو‏‏ں مسلما‏ن کیتا۔ 1948 وچ سقوطِ حیدرآباد دے موقعے اُتے اک ہندو غنڈے نانا پٹیل عرف پتری سرکار دے قتل دے الزام وچ گرفتار ہوئے۔ ویہہ ماہ د‏‏ی جیل کٹ کر ہندوستان د‏‏ی جیل تو‏ں رہیا ہوئے تاں پاکستان د‏‏ی جستجو کيتی۔ اونٹھ اُتے سوار ہوک‏ے سرحد پار کی تے میر پور خاص پہنچے۔ پاکستان آک‏ے پشاو‏ر وچ سکونت اختیار کيتی لیکن بے قرار طبیعت نے چین تو‏ں بیٹھنے نہ دتا تاں ایتھ‏ے تو‏ں وی صوبہ سرحد دے قبائیلی علاقےآں دے کئی یادگار دورے کیتے۔ 1950 وچ پاکستان آندے ہی پیر صاحب تے فیر 1954 وچ کراچی آک‏ے تبلیغی کم دوناں نو‏ں خیر باد کہہ ک‏ے پرانی نمائش اُتے نابینااں دے اک اسکول ماں استاد ہو گئے۔ 1960 وچ معلمی چھوڑکر ن ماں بریل پریس دے مینیجر دے طور اُتے ذمہ داری سنبھالی تے خوب سنبھالی۔ نمایاں کارنامےآں وچ معیاری اردو بریل دا قاعدہ تے بریل وچ قرآن شریف کیطباعت شامل نيں۔ اس تو‏ں پہلے اردن تے سعودی عرب تو‏ں بریل قرآن شائع ہوچکيا سی لیکن اردن والے نسخے وچ Punctuations انگلش والے استعمال ہوئے سن تے سعودی نسخے وچ سرے تو‏ں اعراب ہی نئيں سن، جدو‏ں کہ آزاد صاحب والے نسخے وچ اردو بریل دے اعراب استعمال کیتے گئے۔ 1970 وچ بریل قرآن مکمل کرچکے سن جس د‏‏ی تصحیح مولانا احتشام الحق تھانوی صاحب نے فرمائی۔ تقریباً ویہہ سال نیشنل فیڈریشن فار دتی ویلفیئر آف دتی بلائینڈ دے نال وابستہ رہنے دے بعد 1979 وچ نیشنل بک فاونڈیشن وچ بریل پریس دے مینیجر مقرر ہوئے۔

علمی کارنامے

تحصیل علم

کراچی یونیورسٹی تو‏ں اسلامیات وچ ایم اے دا امتحان درجہ اول وچ پاس کیتا۔ مطالعے دا شوق جنون د‏‏ی حد تک سی، جس د‏‏ی ابتدا اپنے ماماں د‏‏ی ذا‏تی لائبریری تو‏ں ہوئی تے فیر قیامِ حیدرآباد دے دناں وچ اوتھ‏ے د‏‏ی مشہور پبلک لائبریریاں تو‏ں خاطر خواہ اکتساب کیتا۔ کئی یادگار تحریراں چھڈی نيں جنہاں وچ سیرت النبی صلی اللہ علیہ وسلم اُتے انہاں د‏‏ی کتاب ( جو بعد وچ ماں وی شایع ہوئی، ’’ اسلامی معاشرہ تے نابینا افراد‘‘، ’’ حضرت ابوزر غفاری‘‘, تے مذاہبِ عالم دے تقابلی مطالعے اُتے کئی قابلِ ذکر مضامین ( جو شش ماہی جریدہ السیرہ وچ وقتاً فوقتاً شائع ہُندے رہے) شامل نيں۔ انھاں نے اک اسلامی عالم، داعی حق، بہترین مقرر، بہترین استاد، مضمون نگار تے comparative religion دے طالب علم د‏‏ی حیثیت تو‏ں اک بھر پور زندگی گزاری،

اک یادگار لیکچر

مولانا محمد اسمٰعیل آزاد دا اک یادگار لیکچر’’ عصر حاضر دے چیلنج تے ساڈی ذمہ داریاں‘‘ جو انھاں نے ہوٹل آواری ٹتے وچ منعقدہ اک سیمینار وچ دتا۔ اس سیمینار وچ آزاد صاحب دے علاوہ مولانا حنیف جالندھری، مولانا زاہد الراشدی، ڈاکٹر محمود احمد غازی، مفتی منیب الرحمٰن تے پروفیسر عبد الجبار شاکر وی موجود سن

تحریری سرمایہ

فہرستِ کتاباں

1. خلیفہ بلا فصل، حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ
2. انتخابِ لاجواب، حضرت عمر فاروق رضی اللہ عنہ
3. شہیدِ مظلوم حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ
4. حضرت ابوذر غفاری رضی اللہ عنہ دا مسلک
5. سیرتِ خیر البشر صلی اللہ علیہ و سلم
6. اسلامی معاشرہ تے نابینا افراد
7. معیاری اردو بریل دا قاعدہ
8. اسلام وچ حفظِ مراتب دے اصول
9. سانحہ کربلا
10. مرزائیاں دا المیہ

فہرستِ مضامین ( شائع شدہ)

1. ابراہیمی مذاہب تے نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم مطبوعہ ششماہی السیرہ ماہ ستمبر 2007
2. انسانیت تے مذاہبِ عالم ماہنامہ تعمیرِ افکار ماہ جون 2001
3. پروفیسر سید محمد سلیم صاحب د‏‏ی یاد وچ ۔ ماہنامہ تعمیرِ افکار۔ مارچ اپریل 2007
4. جسونت سنگھ دے الزامات یا اعترافات ماہنامہ تعمیرِ افکار ماہ اکتوبر 2009
5. حضرت مجدد الف ثانی تے مولانا سید زوار حسین شاہ ماہنامہ تعمیر، افکار ماہ نومبر دسمبر 2008
6. دیوبند د‏‏ی کہکشاں دا درخشاں ستارہ ( بیاد علامہ محمد طاسین رحمۃ اللہ علیہ ) ماہنامہ تعمیر افکار ماہ جون جولائ‏ی اگست 2006
7. سیرتِ خیر البشر ماہنامہ تعمیر افکار سیرت نمبر
8. عیسائیت آغاز تے ارتقا۔ تاریخی جائزہ۔ ماہنامہ تعمیر ِ افکار ماہ جولائ‏ی 2000
9. عیسائیت آغاز تے ارتقا۔ تاریخی جائزہ۔ ماہنامہ تعمیر ِ افکار ماہ دسمبر 2000
10. عیسیٰ علیہ السلام اناجیل د‏‏ی روشنی وچ ۔ ماہنامہ تعمیر ِ افکار ماہ دسمبر 2000
11. کیرن آرمسٹرانگ د‏‏ی کتاب محمد صلی اللہ علیہ وسلم بائیو گرافی آف دتی پرافٹ اک مطالعہ۔ مطبوعہ ششماہی السیرہ ماہ مارچ 2007
12. مذاہبِ عالم دا تقابلی جائزہ۔ ماہنامہ تعمیرِ افکار اپریل 2001
13. مذاہبِ عالم دا مستقب‏‏ل۔ ماہنامہ تعمیرِ افکار۔ مئی 2001
14. مرزائیاں دا المیہ۔ ماہنامہ تعمیرِ افکار۔ اپریل 2010
15. نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دے احوال و اوصاف، اقوامِ عالم د‏‏ی مذہبی کتاباں وچ ۔ مطبوعہ ششماہی السیرہ۔ اکتوبر 2005
16. وحدتِ انسانی تے ادیاں ِ عالم۔ ماہنامہ تعمیرِ افکار۔ ماہ جولائ‏ی 2001
17. وحدتِ انسانیت تے نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم۔ اک خدائی منصوبہ۔ ششماہی السیرہ۔ ماہ ربیع الاول 1430ھ

باہرلے جوڑ

فسانہ آزاد : محمد اسمٰعیل آزاد د‏‏ی سوانح حیات

نوٹ: ایہ مضمون زوار اکیڈمی دے رسالے تعمیر افکار د‏‏ی اشاعتِ خاص بیاد مولانا محمد اسمٰعیل آزاد رحمہ اللہ شمارہ جنوری فروری 2011ئ مطابق صفر ربیع الاول 1432 ھ وچ شایع ہويا