متعدد کائناتاں
متعدد کائناتاں یا Multiverse (حالے تک) تصوراتی متعدد کائناتاں نيں جنہاں وچ ساڈی کائنات وی شامل اے جو باہم مل کے سارے وجود نوں تشکیل دیندے نيں، متعدد کائناتاں بعض علمی نظریات دا نتیجہ نيں جنہاں وچ بالآخر انہاں متعدد کائناتاں دا وجود لازمی قرار پاندا اے، ایہ نتیجہ علم کونیات وچ کوانٹم نظریہ وچ بنیادی ریاضی نوں واضح کرنے دی کوششاں دے نتیجہ وچ سامنا آندا اے، متعدد کائناتاں وچ مختلف کائناتاں نوں بعض اوقات متوازی کائناتاں وی کہیا جاندا اے تے ہر کائنات دی اندرونی ساخت تے انہاں کائناتاں دے آپس وچ تعلق دا انحصار مختلف نظریات اُتے اے، متعدد کائناتاں دا قیاس کونیات، فزکس، فلک، فلسفہ، لاہوت تے سائنس فکشن وچ وی ملدا اے، اس سیاق وچ متوازی کائناتاں نوں مختلف ناواں توں وی یاد کیتا جاندا اے جداں متبادل کائناتاں، کوانٹم کائناتاں، متوازی دنیائاں، متبادل حقیقتاں وغیرہ۔
ساڈے ٹیلی سکوپ 14 ارب نوری سال تک دیکھنے دے قابل نيں۔. مگر اس دے اگے کیتا اے ؟ عالماں دے نتائج دے مطابق اسيں جاندے نيں کہ کائنات اک عظیم دھماکے توں وجود وچ آئی۔. مگر اس توں پہلے کیتا تھا؟ ایہ اک ایسا سوال اے جس دا جواب مختلف زمانےآں وچ فلسفیاں، مذہبیاں تے مفکراں نے دینے دی کوشش کيتی اے کہ جو کائنات سانوں نظر آندی اے اس دے اگے کیتا ہو سکدا اے ؟ کائنات کِداں تے کتھے توں آئی؟ عالماں دا خیال اے کہ ماضی قریب وچ رائج تمام نظریات دے مقابلے وچ اج اسيں اس حوالے توں منطقی تے متوازن جوابات دینے دے قابل نيں کہ 13.7 ارب سال پہلے عظیم دھماکے توں کائنات دی پیدائش توں پہلے کیتا تھا؟ تے اس دی جانی پہچانی حدود دے ماوراء کیتا اے ؟
1954ء وچ پرنسٹن یونیورسٹی وچ دے طالب علم Hugh Everett نے اک بنیادی خیال پیش کیتا کہ ساڈی کائنات توں مشابہ متوازی کائناتاں موجود ہوسکدیاں نيں تے انہاں ساری کائناتاں دا ساڈی کائنات توں تعلق ہو سکدا اے، اوہ ساڈی شاخ ہوسکدیاں نيں جدوں کہ اسيں ہور کائناتاں دی شاخ ہوسکدے نيں، انہاں متوازی کائناتاں وچ ساڈی جنگاں دا انجام اس توں قطعی مختلف ہو سکدا اے جس توں اسيں واقف نيں۔. بہت ممکن اے کہ ساڈی کائنات دے ناپید انواع دوسری کائناتاں وچ پھل پھُل کر ترقی کر گئی ہاں، ایہ وی ہو سکدا اے کہ دوسری کائناتاں وچ اسيں انسان ناپید ہوچکے ہون۔.!!
یہ حیران کن حد تک سائنس فکشن سا لگدا اے جس وچ شاید کئی مرتبہ متعدد تے متوازی کائناتاں تے ابعاد دا خیال پیش کیتا جاچکيا اے، مگر اک نوجوان فزکس دان جس دے سامنے سارے زندگی پئی ہو اسنوں کیتا ضرورت پئی اے کہ اس قسم دے نظریات پیش کر کے اپنا مستقبل خطرے وچ ڈالے؟ دراصل اپنے متعدد کائناتی نظریے توں ہیو ایوریٹ کوانٹم فزکس توں متعلق اک مشکل سوال دا حل تلاش کرنے دی کوشش کر رہیا سی، کوانٹم اجسام غیر مستقر انداز وچ کیوں پیش آندے نيں؟ کوانٹم درجہ ہن تک دریافت ہونے والا ادنٰی تر درجہ اے، کوانٹم فزکس دی ابتدا اس وقت ہوئی جدوں 1900ء وچ میکس پلانک نے ایہ مفہوم پہلی مرتبہ علمی برادری وچ پیش کیا، شعاعاں توں متعلق پلانک دی تحقیق ایسی دریافتاں اُتے منتج ہوئی جو روايتی فزکس دے قوانین توں متصادم سی، انہاں دریافتاں نے اس کائنات وچ روايتی قوانین توں قطعی مختلف قوانین دے وجود دی طرف اشارہ کیتا جو انتہائی گہرائی وچ کم کردے نيں۔
کوانٹم درجہ اُتے تحقیق کرنے اُتے فزکس داناں نے دنیا دے حوالے توں عجیب امور اخذ کیتے، اس درجہ اُتے موجود اجزاء اتفاقی طور اُتے مختلف صورتاں دے حامل سن، مثال دے طور اُتے عالماں نے دیکھیا کہ فوٹون (روشنی دے پیکٹ) ذرے تے لہر دونے طرح توں پیش آ رہے نيں! ذرا سوچئے کہ آپ اپنے کسی دوست دے سامنے اچھے بھلے انسانی شکل وچ کھڑے نيں مگر آپ دا دوست جدوں دوسری طرف منہ پھیر کر دوبارہ آپ دی طرف دیکھدا اے تاں آپ گیس بن چکے ہُندے نيں!!
اک اہم گل جو عالماں نے نوٹ دی اے ایہ اے کہ الیکٹرون دا کوئی معینہ مقام نئيں اے، ذرے اُتے تحقیق توں ایداں شواہد ملے نيں کہ ذرہ اک توں ودھ تھاںواں اُتے اک ہی وقت وچ موجود ہُندا اے، اس توں ایہ نتیجہ اخذ کیتا گیا کہ ارباں دے حساب توں متوازی کائناتاں وجود رکھدی نيں چنانچہ جدوں ذرہ دوسرے مقام اُتے نظر آ رہیا ہُندا اے تاں اس وقت دوسری کائناتاں دے ذرے ساڈی کائنات وچ اک نہ سمجھ آنے والے تعلق دے ذریعے ظاہر ہو رہے ہُندے نيں۔
اک ہور مثال تاریک مادے دی اے جو نظر نئيں آندا مگر اس دے تجاذب توں اسنوں پہچانا جاندا اے تے جو کائنات دا نوے فیصد حصہ اے، ممکنہ طور اُتے ایہ تاریک مادہ متوازی کائناتاں وچ وی موجود اے جو تجاذب دے اثر توں ساڈی کائنات اُتے اثر انداز ہو رہیا اے، سٹرنگ نظریہ دے مطابق ایہ تاریک مادہ متوازی کائناتاں دے درمیان منتقل ہو سکدا اے۔
درحقیقت کئی راستے سانوں متعدد کائناتاں تک لے جاندیاں نيں، صرف سٹرنگ نظریہ ہی نئيں، بلکہ ذرے دا سلوک وی جو اک وقت وچ کئی تھاںواں اُتے ہو سکدا اے۔
ان دو رستےآں دے علاوہ اک سوال ایہ وی اٹھدا اے کہ کائناتی مستقل اک معینہ عدد اُتے ہی کیوں رک گئے نيں جداں کشش، گیساں دے عمومی قوانین تے ہور، ہو سکدا اے کہ ایہ مستقل دوسری دنیاواں وچ مختلف قدراں رکھدے ہاں، مثلاً لا متناہی ہاں؟!
سٹرنگ نظریہ دے بانی میشیو کاکو (Michio Kaku) کہندے نيں جدوں اسيں اک کائنات دے وجود دی اجازت دیندے نيں تاں نال ہی ممکنہ دوسری لامتناہی کائناتاں دے لئی وی امکانات دے دروازے کھول دیندے نيں، جتھے تک کوانٹم میکینکس دی گل اے الیکٹرون کسی معینہ مقام اُتے نئيں ہُندا بلکہ مرکزے دے گرد تمام ممکنہ تھاںواں اُتے ہُندا اے، مگر کائنات الیکٹرون توں وی چھوٹی سی (عظیم دھماکے یا بگ بینگ دے وقت) تے جے اسيں کوانٹم میکینکس نوں تمام کائنات اُتے لاگو کرن تاں نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ کائنات تمام متعدد مختلف تے ممکنہ حالتاں وچ بیک وقت موجود ہوئے گی تے ایہ مختلف تے ممکنہ حالتاں ہی دراصل متعدد کائناتاں نيں۔.
ایتھے کاکو دا مطلب ایہ اے کہ ممکنہ متعدد کائناتاں نوں تسلیم کرنے دے علاوہ ساڈے پاس کوئی چارہ نئيں، ایہ کائناتاں ساڈی دنیا دی مختلف کہکشائاں نئيں نيں بلکہ کہکشائاں تاں دراصل اس دنیا دا حصہ نيں، ممکنہ کائناتاں ساڈی دنیا توں مشابہ یا مختلف ہوسکدیاں نيں، ایہ وی ممکن اے کہ کچھ ممکنہ کائناتاں دے طبیعیاندی قوانین دوسری ممکنہ کائناتاں جداں ساڈی کائنات توں مختلف ہون۔
قابلِ ذکر گل ایہ اے کہ راجر پن روز تے سٹیفن ہاکنگ دا وی ایہی خیال اے کہ کوانٹم نظریہ نوں کائنات اُتے لاگو کرنے دا نتیجہ متعدد کائناتاں ہی ہوئے گا۔
ممکنہ طور اُتے انہاں متعدد کائناتاں وچوں کچھ کائناتاں اس مرحلہ توں وی گزری ہاں گی جس وچ زندگی نوں پروان چڑھنے دا موقع ملیا ہوئے گا تے جدوں وی کسی کائنات توں کوئی کائنات پیدا ہُندی اے طبیعیاندی قوانین تھوڑے توں بدل جاندے نيں۔. اس طرح ایسی کائناتاں وی پیدا ہوسکدیاں نيں جنہاں وچ طبیعیاندی قوانین عکسی ہاں چنانچہ انہاں دا انجام فناء ہوئے گا یعنی اوہ فوراً ہی اپنے آپ وچ ڈھیر ہوجان گی، ایسی کائناتاں دے تشکیل پانے دا امکان وی رد نئيں کیتا جاسکدا جنہاں وچ غلط ابعاد ہاں یا انہاں دے طبیعیاندی قوانین سیاہ شگافاں دے بننے وچ مانع ہاں جنہاں توں کوئی کائنات اپنی نوع دی حفاظت کردی اے۔. یقیناً کچھ کائناتاں دے طبیعیاندی قوانین درست ہوسکدے نيں جس دے نتیجہ وچ انہاں وچ ستارے تے سیاہ شگاف تشکیل پاسکدے ہون گے۔
عالماں نے اک ایسا خالی علاقہ دریافت کیتا اے جس دا رقبہ ہن تک دریافت ہونے والے تمام خالی علاقےآں توں زیادہ اے، ایہ خالی علاقہ اسيں توں تقریباً 8 ارب نوری سال دوری اُتے واقع اے تے اس دا قطر اک ارب نوری سال توں تاں کسی طرح کم قرار نئيں دتا گیا، ایہ پہلی دفعہ نئيں اے کہ عالماں نے کائنات وچ کوئی خالی علاقہ دریافت کیتا اے، اسيں ہن تک 30 ایداں ضخیم علاقےآں دے بارے وچ جاندے نيں جنہاں دا رقبہ کئی ملین نوری سالاں اُتے محیط اے، مگر حال ہی وچ دریافت ہونے والا ایہ خالی علاقہ نظر آنے والی کائنات توں وی کدرے وڈا اے، اِنّا وڈا کہ عظیم دھماکے نوں مننے والے عالماں نوں اس دی توجیہ بیان کرنے وچ مشکلات دا سامنا اے۔.!!
مگر بعض عالماں دا خیال اے کہ اوہ اس دی مناسب توجیہ بیبن کے سکدے نيں اگرچہ ایہ حیران کن اے، انہاں عالماں دے مطابق ایہ علاقہ اک دوسری کائنات دا نشان اے جو ساڈی کائنات دی دیوار نوں دبائے ہوئے اے، کچھ تحقیق کار جنہاں وچ ساؤٹھ کیرولینا یونیورسٹی دی لورا (Laura Mersini-Houghton) وی شامل نيں کہندی نيں: ” روايتی علمِ کونیات اس جداں ضخیم خلاء دی توجیہ بیان نئيں کر سکدا ”.
عالماں دا خیال اے کہ ایہ خالی علاقہ ساڈی کائنات دے بننے دے انتہائی ابتدائیے دور وچ اس دی پڑوسی کائنات توں ٹکرانے دے نتیجہ وچ تشکیل پایا اے، جدوں ساڈی پڑوسی کائنات ساڈی کائنات دے اس حصہ توں ٹکرائی تاں اس نے سارے مادے نوں اس علاقہ توں ادھر ادھر دھکیل دتا تے اس طرح اوہ علاقہ خالی ہو گیا یا اس وچ انتہائی کم کائناتی اجسام رہ گئے۔. جے ایہ درست ہويا تاں پہلے توں دستیاب متعدد کائناتاں دے نظریاتی ماڈلاں توں مشابہ ایہ پہلا تجرباتی ثبوت ہوئے گا نال ہی ایہ سٹرنگ نظریہ دی وی دلیل ثابت ہو سکدا اے، کچھ عالماں دا کہنا اے کہ جے متعدد کائناتی نظریہ درست اے تاں ایسا ہی اک مشابہ خلاء شمالی کرہ ارض دے آسمانی علاقہ وچ ہونا چاہیے۔
72 مشہور فزکس داناں دے درمیان کرائی گئی اک رائے شماری دے مطابق 60% عالماں دا خیال اے کہ متوازی کائنات دا نظریہ درست اے، اس رائے شماری دے نتائج فرانس دے Sciences et Avenir میگزین وچ جنوری 1998ء وچ شائع کیتے گئے سن ۔