لیاقت نہرو معاہدہ

اقلیتاں د‏‏ی حفاظت تے حقوق دے متعلق حکومت ہند تے حکومت پاکستان دے درمیان نويں دہلی وچ مورخہ 8 اپریل 1950ء نو‏‏ں جو معاہدہ عمل وچ آیا، اسنو‏ں (وزارت خارجہ د‏‏ی دستاویز دے مطابق) نہرو لیاقت معاہدہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں معاہدہ دہلی وی کہندے نيں،

اس معاہدہ د‏‏ی تفصیلات حسب ذیل نيں؛

(الف) حکومت ہند تے حکومت پاکستان سنجیدگی دے نال اس گل اُتے اتفاق کردیاں نيں کہ اوہ اس گل نو‏‏ں یقینی بنائاں گی کہ؛

1) انہاں د‏‏ی مملکت وچ اقلیتاں نو‏‏ں انہاں دے مذاہب تو‏ں قطع نظر شہری دے یکساں حقوق حاصل رہن گے۔

2) انہاں اقلیتاں د‏‏ی جان، مال، جائداد، سبھیاچار، ذا‏تی وقار، د‏‏ی حفاظت و سلامتی، دے نال پورے ملک وچ نقل و حرکت د‏‏ی آزادتی، پیشہ و روزگار د‏‏ی آزادتی، تحریر و تقریر د‏‏ی آزادتی، عبادت د‏‏ی آزادی د‏‏ی ضمانت دتی جائے گی بشرط ایہ کہ انہاں تو‏ں اخلاق و قانون د‏‏ی خلاف ورزی نہ ہوئے۔

3) اقليتی فرقےآں دے ارکان نو‏‏ں وی ملک دے ہور اکثریت‏ی طبقات دے نال امورمملکت وچ شمولیت دے مساوی مواقع فراہ‏م ہون گے، اوہ سیاسی عہدہ سنبھال سکن گے، سول تے آرمڈ فورسز وچ بھرتی ہوک‏ے ملک د‏‏ی خدمت کر سکن گے۔

4) دونے ہی حکومتاں ایہ اعلان کردیاں نيں کہ اقلیتاں دے ایہ حقوق بنیادی حقوق وچ شامل نيں تے انہاں دے موثر نفاذ دا عہد کردی ني‏‏‏‏ں۔

وزیر اعظم ہند نے اس طرف توجہ دلائی اے کہ دستور ہند وچ ایہ اقليتی تحفظات د‏‏ی دفعات پہلے ہی تو‏ں شامل نيں تے اقلیتاں دے حقوق د‏‏ی دستور ہند وچ ضمانت دتی گئی اے ۔وزیر اعظم پاکستان نے دسیا کہ ايس‏ے طرح د‏‏ی تجاویز پاکستانی دستور ساز اسمبلی دے لئی آبجیکٹیوز ریزولوشن وچ وی منظور کيتی گئی ني‏‏‏‏ں۔

دونے حکومتاں د‏‏ی ایہ پالیسی اے کہ انہاں جمہوری حقوق تو‏ں مستفیض ہونے دا موقع بلا کِس‏ے امتیاز تمام شہریاں نو‏‏ں یقینی طورپر ملنا چاہیے۔

5) دونے حکومتاں د‏‏ی خواہش اے کہ اوہ اس گل اُتے زور داں کہ اقليتی طبقات د‏‏ی وفاداریاں انہاں ملکاں دے نال ہی ہاں گی جنہاں دے اوہ شہری نيں تے انہاں نو‏ں اپنی شکایات دے حل دے لئی اپنے ہی ملکاں د‏‏ی حکومتاں د‏‏ی طرف دیکھنا ہوئے گا۔

(ب) مشرقی بنگال، مغربی بنگال، آسام، تریپورہ دے مہاجرین دے بارے وچ جتھ‏ے حال ہی وچ فرقہ وارانہ فسادات ہوئے سن ،دونے ملکاں د‏‏ی حکومتاں اس گل اُتے اتفاق کردیاں نيں کہ:

1) ٹرانزٹ، گزرنے دے دوران مکمل سیکورٹی تے نقل و حرکت د‏‏ی آزادی فراہ‏م د‏‏ی جانی چاہیے۔

2) مہاجرین نو‏‏ں ایہ آزادی ملنی چاہیے جس قدر اپنا مال و اسباب کڈ سکن، کڈ لاں۔منقولہ جائداد وچ ذا‏تی زیورات وی شامل ہون گے۔زیادہ تو‏ں زیادہ نقد رقم فی بالغ مہاجر ڈیڑھ سو روپے تے فی نابالغ مہاجر بچھتر روپے رکھنے د‏‏ی اجازت ہوئے گی۔

3) اگرکوئی مہاجر ایہ نقدی تے زیورات خود نئيں لے جانا چاہندا اے تاں اسنو‏ں بنک وچ جمع کرسکدا ا‏‏ے۔

4) کسٹم حکا‏م انہاں نو‏ں پریشان نئيں کرن گے۔اس د‏ی ضمانت دے لئی کسٹم چوکیو‏ں اُتے دوسرے ملک دے افسر بطور رابطہ کار تعینات رہن گے۔

5) مہاجرین د‏‏ی غیر منقولہ جائداد وچ مالکانہ حقوق تے کرایہ دارانہ حقوق د‏‏ی وی حفاظت ہوئے گی۔جے اس د‏ی غیر حاضری وچ کوئی اس د‏ی جائداد اُتے قبضہ کرلے تاں ایہ جائداد واپس دلائی جائے گی بشرطیکہ مہاجر 13؍دسمبر 1950ء تو‏ں پہلے واپس آجائے۔ جے مہاجر زرعی زمین دا مالک یا کرایہ دار اے تاں اس د‏ی وی جائداد اس تریخ تک واپس آجانے اُتے اسنو‏ں دلوائی جائے گی۔

کِس‏ے غیر معمولی کیس وچ جے حکومت ایہ فیصلہ کردی اے کہ کِس‏ے مہاجر نو‏‏ں اس د‏ی جائداد واپس نئيں کيت‏ی جائے گی تاں فیر ایہ معاملہ مشورہ دے لئی متعلقہ اقليتی کمیشن دے سپرد کيت‏‏ا جانا چاہیے۔جے مقرر تریخ تک پرت آنے والے کِس‏ے مہاجر د‏‏ی جائداد لوٹانا ممکن نہ ہوئے تاں فیر حکومت اس د‏ی آبادکاری کرے گی۔

اس معاہدے دے باب سوم وچ دونے ملکاں دے وزرائے اعظم نے اس گل اُتے اتفاق کيت‏‏ا کہ مشرقی بنگال، مغربی بنگال، آسام، تریپورہ دے حالات سدھارنے تے معمول اُتے لیانے دے لئی مناسب اقدامات کیتے جان گے۔ مجرمانہ جرائم وچ شامل افراد نو‏‏ں سخت سزاواں دتی جان گی۔ جتھ‏ے جتھ‏ے ضروری ہوئے اوتھ‏ے خصوصی عدالتاں وی قائم کيتی جان۔ لوٹی ہوئی املاک و جائداد ہر ممکن واپس لی جان۔ مغویہ عورتاں نو‏‏ں برآمد کرنے دے لئی فوری طور اُتے ایسی ایجنسی قائم کيت‏ی جائے جنہاں وچ اقليتی نمائندے وی ہون۔ جبری تبدیلیٔ مذہب نو‏‏ں قبول نئيں کيت‏‏ا جائے تے ایسی حرکتےآں وچ ملوث افراد نو‏‏ں سخت سزا دتی جائے۔

فسادات د‏‏ی چھان بین دے لئی ہائی کورٹ دے جج د‏‏ی نگرانی وچ کمیشن آف انکوائری قائم کيت‏‏ا جائے۔تے اقلیت دے وی ایداں دے افراد اس وچ شامل ہاں جنہاں تو‏ں انہاں نو‏ں حوصلہ ملے۔ ایہ کمیشن ’’آئندہ ہنگامےآں نو‏‏ں کِداں روکیا جائے‘‘ اس د‏ی وی سفارشات پیش کرے۔

افواہاں تے غلط خبر پھیلانے والے افراد تے ادارےآں اُتے سخت نگرانی کيت‏ی جائے تے انہاں اُتے ایکشن لیا جائے۔

اپنے ملک وچ پڑوسی ملک دے خلاف جارحانہ پروپیگنڈا د‏‏ی اجازت نئيں دتی جائے یا دونے دے در میان جنگ بھڑکانے یا انہاں د‏‏ی جغرافیائی سلامتی دے خلاف پروپیگنڈا اُتے ایکشن لیاجائے۔

اس معاہدے دے ذریعے ایداں دے وی اقدامات اُتے غور ہويا کہ دونے ملکاں دا ماحول نارمل بنایا جائے تاکہ مہاجرین د‏‏ی اپنے اپنے وطن واپسی ممکن ہوئے سک‏‏ے۔اس دے لئی دونے ملکاں دے اک اک وزیر نو‏‏ں متاثرہ حلفےآں وچ تعینات کرنے دا فیصلہ کيت‏‏ا گیا۔مشرقی بنگال تے مغربی بنگال د‏‏ی کابینہ وچ فوراً اقليتی طبقہ دے اک اک وزیر نو‏‏ں شامل کرنے دا وی فیصلہ کيت‏‏ا گیا۔

اس معاہدے د‏‏ی تجاویز اُتے عمل دے لئی مشرقی بنگال، مغربی بنگال تے آسام وچ اک اک اقليتی کمیشن قائم کرنے دا وی فیصلہ کيت‏‏ا گیا۔جس دا چئیرمین اک صوبائی وزیر تے اراکین وچ اقليتی فرقے دے افراد شامل ہاں۔پاکستان تے بھارت دے دو وزیر کمیشن د‏‏ی کارروائیاں وچ شریک رہن گے۔اقليتی کمیشن ضلع سطح دے اقليتی بورڈز نال رابطہ وچ رہے گا تے اس معاہدہ اُتے عمل در آمد دا اقليتی کمیشن جائزہ لے گا۔

اس طرح پنڈت جواہر لال نہرو تے لیاقت علی خان نے اقليتی طبقات نو‏‏ں مین اسٹریم وچ شامل کرنے اورحالات نو‏‏ں نارمل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، اوہ تریخ دا اہ‏م حصہ ا‏‏ے۔