لبید بن ابی ربیعہ عامری دا معلقہ قصیدہ
لبید ابن ابی ربیعہ عامری دورِ جاہلیت وچ عرباں دا مشہور شاعر سی، جس نے عہد نبوی وی پایا تے بحالت مسلمان وفات پائی۔ اُس دا معلقہ قصیدہ خانہ کعبہ وچ لٹکا ہويا سی ۔ اِس قصیدہ دے مکمل 88 اشعار نيں جنہاں نوں چار حصےآں وچ تقسیم کیتا جاسکدا اے۔ پہلا حصہ شعر نمبر1 توں 22 تک، دوسرا حصہ شعر نمبر23 توں 44 تک، تیسرا حصہ شعر نمبر 45 توں 66 تک، چوتھا حصہ شعر نمبر 67 توں 88 تک اے۔
اشعار نمبر1 تا 22
سودھو| عَفَتِ الدِّيارُ مَحَلُّهَا فَمُقَامُهَا | بمنًى تأبَّدَ غَوْلُها فَرِجَامُهَا |
منیٰ وچ زیادہ دِن تے تھوڑے دِن ٹھہرنے دے مکانات مٹ گئے تے (کوہِ)غول تے جام دے مکانات وحشت کدہ بن گئے۔
| فمُدافعُ الرَّيَّانِ عُرِّيَ رَسْمُها | خَلَقاً كما ضَمِنَ الوُحِيَّ سِلَامُها |
فیر (کوہِ) ریان دی نالیاں (احباب دے چلے جانے دی وجہ توں وحشت ناک ہوگئياں) جنہاں دے نشانات دراں حالیکہ اوہ پرانے پے گئے سن، اِس طرح واضح کردیے گئے جس طرح کہ کندہ پتھر نقوشِ کتابت دا ضامن ہُندا اے ۔
| دِمَنٌ تَجَرَّمَ بعدَ عَهْدِ أنِيسِهَا | حِجَجٌ خَلَوْنَ حَلالُهَا وحَرَامُهَا |
(اُنہاں مکاناں دے ) ایداں دے نشان نيں جنہاں اُتے اُنہاں دے باشندےآں دے زمانہ دے بعد بوہت سارے مکمل ست یعنی اُنہاں دے حلال تے حرام مہینے گزرے (تو فیر کیوں ویران نہ ہُندے؟)۔
| رُزِقَتْ مَرابيعَ النُّجُومِ وَصَابَهَا | وَدْقُ الرَّوَاعِدِ جَوْدُهَا فَرِهَامُها |
اُنہاں مکانات اُتے منزلاں (منازل نجوم) دی تاثیر توں موسم ربیع دی اِبتدائی بارش برسائی گئی تے اُنہاں اُتے کڑکنے والے بادلاں دی موسلادھار تے ہلکی مگر دیر تک برسنے والی بارشاں برساں۔
| منْ كلِّ سَارِيَةٍ وغادٍ مُدْجِنٍ | وَعَشِيَّةٍ مُتجاوبٍ إرْزامُهَا |
(وہ مکانات) ہر رات دے برسنے والے تے صبح دے وقت برسنے والے تاریک تے شام دے برسنے والے ایداں دے اَبر توں (سیراب کیتے گئے) جس دی کڑک آپس وچ اک دوسرے نوں جواب دینے والی تھی۔
| فَعَلا فُرُوعُ الأيْهُقَانِ وَأطْفَلَتْ | بالجَلهَتين ظِبَاؤهَا ونَعَامُهَا |
پس (زمین دے سیراب ہوجانے دی وجہ توں ) جھڑ بیری دیاں شاخاں ودھ گئياں تے وادی دے اَطراف وچ ہرناں نے بچے تے شترمرغ نے (انڈے) دیے۔
| والعِينُ ساكِنَةٌ على أطْلائِهَا | عُوذاً تَأجَّلُ بالفضَاءِ بِهَامُها |
وحشی گائاں درآں حالیکہ اوہ نوزائیدہ نيں، اپنے بچےآں دے پاس کھڑی نيں تے اُنہاں دے بچے کھلے میدان وچ ریوڑ، ریوڑ (پھردے) نيں۔
| وجَلا السُّيولُ عن الطُّلُولِ كأنّها | زُبُرٌ تُجِدُّ مُتُونَهَا أقْلامُها |
سیلاباں نے کھنڈراں نوں (مٹی وچ دَب جانے دے بعد) ظاہر کر دتا۔ گویا کہ اوہ کتاباں نيں جنہاں دے قلماں نے اُنہاں دی کتابت نوں دوبارہ چمکا دتا اے ۔
| أوْ رَجْعُ واشِمةٍ أُسِفَّ نَؤورُهَا | كِفَفاً تَعَرَّضَ فَوْقَهُنَّ وِشَامُها |
یا گودنے والی دے دوبارہ گودنے دے نشان نيں، جنہاں دے حلفےآں وچ اُس دا کاجل بھر دتا گیا اے جنہاں اُتے اُس دے گودنے دے نشان ظاہر ہوئے گئے نيں۔
| فوقفتُ أسْألُهَا، وكيفَ سُؤالُنَا | صُمَّاً خَوالدَ ما يُبِينُ كَلامُهَا |
پس وچ ٹھہرا تے اُنہاں کھنڈر توں (محبوبہ دے احوال) دریافت کرنے لگیا حالانکہ ایہ باقی ماندہ ٹھوس پتھراں توں کہ اُنہاں دی گفتگو ظاہر نئيں ہُندی، کِداں سوال ہوئے سکدا اے۔ (دوسرے مصرع توں اپنی وارفتگی دا عالم دکھانا مقصود اے )۔
| عَرِيَتْ وكان بها الجميعُ فأبْكَرُوا | منها وَغُودرَ نُؤيُهَا وَثُمَامُها |
وہ گھر (رہنے والےآں توں ) خالی ہوئے گئے تے پہلے اُس وچ سب سن، پس اوہ صبح سویرے اُس گھے توں سفر کر گئے تے اُس دی نالیاں (جو خیمہ دے اردگرد کھودی جاندیاں نيں) تے جھنوا توں (کی باڑاں جو حفاظت دے لئی خیمہ دے چاراں طرف لگادی جاندیاں نيں) چھڈ دتیاں گئیاں۔
| شاقَتْكَ ظُعْنُ الحيِّ حينَ تَحَمّلُوا | فتكنَّسُوا قُطُناً تَصِرُّ خِيَامُها |
تینوں قبیلہ دی ہودج نشین عورتاں نے اُس وقت (تے زیادہ) مشتاق بنایا جدوں کہ اوہ (روانگی دے لئی) سوار ہوئیاں تے اوہ نويں ہودجاں وچ داخل ہوئیاں۔ درآں حالیکہ اُنہاں دے خیمےآں دی لکڑیاں (نويں ہونے دے سبب) چڑ چڑ کر رہی سن۔
| من كلِّ مَحْفُوفٍ يُظِلُّ عِصِيَّهُ | زَوْجٌ عليه كِلَّة ٌ وَقِرَامُهَا |
جن ہودجاں وچ اوہ عورتاں جا بیٹھاں، اُنہاں وچوں ہر ہودج کپڑےآں وچ پوشیدہ سی جس دی لکڑیاں اُتے اک دبیز پردہ سی ۔ جس اُتے اک باریک پردہ تے اک سرخ منقش کپڑا پيا ہويا سی ۔
| او رجع واشمۃ اسف نئورھا | وظِبَاءَ وَجْرَةَ عُطَّفاً آرَامُهَا |
وہ (عورتاں) گروہ دَر گروہ (جن ہودجاں وچ سوار ہوئیاں تاں معلوم ہُندا سی کہ) گویا مقارم توضح دی وحشی گائاں تے مقام وجرہ دی سفید ہرنیاں اُنہاں ہودجاں اُتے سوار نيں، اِس حالت وچ کہ اوہ اپنے بچےآں نوں پیار توں دیکھ رہیاں نيں۔
| زُجَلاً كأنَّ نِعَاجَ تُوضِحَ فَوْقَهَا | کففا تعرض فوقھن وشامھا |
وہ سواریاں تیز ہنکائی گئياں تے قطعات سراب اُنہاں توں جدا ہوئے گئے (یعنی سواریاں اُنہاں وچوں ہوکے نکلاں تاں ایويں معلوم ہُندا سی کہ) گویا اوہ وادی بیشہ دے موڑاں اُتے جھاو دے درخت یا پتھر دی چٹاناں نيں۔ (کثرت تے ضخامت وچ سواریاں نوں جھاؤ دے درختاں یا پتھر دی چٹاناں توں تشبیہ دتی اے )۔
| رجلا کان نعاج توضیح فوقھا | وظباء وجرۃ عطفا اراء مھا |
اُنہاں نوار (معشوقہ) دی یاد کیا؟ (اُس دا تذکرہ بے سود اے ) جدوں کہ اوہ دور ہوئے گئی تے اُس دے قومی تے ضعیف علائق (دوستی) منقطع ہوئے گئے۔
| 'حُفِزَتْ وَزَايَلَهَا السَّرَابُ كأنها | أجْزَاعُ بِيشةَ أثْلُهَا وَرُضَامُهَا |
وہ (نوار) مریہ اے (کدی مقام) فید وچ جا اُتری تے (کدی) حجازیاں دی پڑوسن بنی، سو اَب تیرا مقصد (حاصل ہونا) اُس توں دشوار اے۔
| بل ماتد کرمن نوار وقد نات | و تفطعت اسبابھا و رمامھا |
وہ (نوار بنو طے دے دو پہاڑ) اَجا تے سلمیٰ دے مشرق وچ (مقیم ہوئی) یا (مقام) محجر وچ فیر اُس نوں (کوہِ) فردہ تے اُس دے رخام نے اپنے اندر سما لیا۔
| مریۃ حلت بفید و جاورت | اھل الحجاز فاین منک مرامھا |
فیر (مقامِ) ضوائق نے اُس (نوار نوں اپنی گود وچ لے لیا) تے جے یمن وچ آئی تاں اُس دے متعلق وَحاف القہر یا اُس دے طلخام دے بارے وچ خیال اے (کہ اوہ اُس دی فروگاہ ہون گے)۔
| بمشارق الجبلین او بمحجر | فتضمنتھا فردۃ فرخامھا |
جس دا وصل (تعلق) معرضِ زوال وچ ہوئے اُس توں قطع تعلق کرلے۔ دوستی کرنے والا اوہی بہتر اے جو (ضرورت دے وقت) قطع تعلق کرلے (تاکہ ہجر دے مصائب زیادہ برداشت نہ کرنے پڑاں)۔
| فصوائق ایمنت فمظنۃ | فیھا و حاف القھر او طلخامھا |
عمدہ معاملہ کرنے والے نوں بہت سا مال (یا وَدِ کثیر دے) تے اُس توں قطع کرنا (بھی) باقی رہے جدوں کہ دوستی کيتی رفتا ٹیڑھی تے اَصل کج ہوئے جائے۔
| فاقطع لبانۃ من تعرض وصلہ | ولخیر واصل خلۃ صرامھا |
سفراں دی وجہ توں درماندہ اونٹنی دے ذریعہ (تعلقات قطع کرو) جس وچ سفراں نے کچھ تھوڑا حصہ باقی چھڈیا ہوئے پس (لاغری دی وجہ توں ) اُس دی پشت تے کوہان چمٹ گئے ہون۔
| واحب المجامل بالجزیل وصرمہ | باق اذا ظلعت وزاغ قوامھا |
| بطلیح اسفار ترکن بقیۃ | منھا فاحنق صلبھا و سنامھا |
اشعار نمبر23 تا 44
سودھو- و اذا تغالی لحمھا و تحسرت—و تقطعت بعد الکلال خدامھا۔
- فلھا ھباب فی الزمام کانھا — صھباء خف مع الجنوب جھامھا۔
- او ملمع و سقت لا حقب لاحہ — طرد الفحول و ضربھا و کدامھا۔
- یعلوبھا حدب الاکم مسحج — قد رابہ عصیانھا و وحامھا۔
- باحزۃ الثلبوت یربافوقھا — قفر المراقب خوفھا ارامھا۔
- حتیٰ اذا سلخا جماذی سنۃ — جزا فطال صیامہ و صیامھا۔
- وجعا بامرھما الی ذی مرۃ — حصد و نجح صریمۃ ابرامھا ۔
- و رمیٰ دوابرھا السفاو تھیجت — ریح المصائف سومھا وسھامھا۔
- فتنازعا سبطا یطیر ظلالہ — کدخان مشعلۃ یشب ضرامھا۔
- مشمولۃ غلثت بنابت عرفج — کدخان نار ساطع اسنامھا۔
- فمضی وقدمھا و کانت عادۃ — منہ اذا حی عردت اقدامھا۔
- فتوسطا عرض السری و صدع — مسجورۃ متجاورا قلامھا۔
- محفولۃ وسط الیسراع یظلھا —منہ مصرع غابۃ و قیامھا۔
- افتلک ام وحشیۃ مسبوعۃ — خذلت و ھادیۃ الصوار قوامھا۔
- خنساء ضیعوت الفریر فلم یرم — عرض الشائق طوفھا و بغامھا۔
- لمعفر قھد تنازع شلوہ — غبس کواسب لا یمن طعامھا۔
- صادھن منھا غرۃ فاصبنھا — ان المنایا لا تطیش سھامھا۔
- باتت واسبل اکف من دیمۃ — یروی الخمائل دائما تسجامھا۔
- یعلو طریقۃ منھا متواتر— فی لیلۃ کفرا النجوم عمامھا۔
- تجتاف اصلا قالصا متنبذا — بعجوب انقاء یمیل ھیامھا۔
- وتضیء فی وجہ الظلام منیرۃ — کجانۃ البحری سل نظامھا۔
- حتیٰ اذا انحسر الظلام واسطرت — بکرت تزل عن الشری ارلامھا۔
- جدوں کہ اُس (ناقہ) دا گوشت گھل جائے تے اوہ درماندہ ہوئے جائے تے تھک جانے دے بعد اُس دے (موزہ دے ) تسمے ٹکڑے ٹکڑے ہوجان۔
- فیر وی اُس دے لئی مہار وچ (رہ کے) ایسا نشاط ہوئے گویا کہ اوہ سرخ رنگ دا بادل اے جس وچوں اک اَب رہے باراں نے جنوبی ہويا دے نال حرکت دی اے۔
- یا (وہ ناقہ) گورخرنی (کی طرح) اے جو ایداں دے گورخر توں حاملہ ہوئی جس نوں نَراں دے دفع کرنے تے مارنے دا کٹنے نے بد روب کر دتا ہوئے۔
- زخمی گورخر اُس گورخرنی نوں ٹیلاں دی بلندی اُتے بھگائے پھردا اے (تاکہ دوسرے نَراں توں دور لے جا کے تے تھکا کر اُس اُتے قادر ہوئے سکے) درآں حالیکہ اُس گورخرنی دی نافرمانی تے شہوت نے اُس نوں شک وچ ڈال رکھیا (کہ کدرے ایہ حاملہ تاں نئيں کیونجے حالتِ حمل وچ گدھی جفتی نئيں کھاندی)۔
- وہ (گدھا اُس گدھی کو) ثلبوت دے ٹیلاں اُتے لے چڑھا (اِس حال وچ کہ) خالی کماں گاہاں دی دیدباناں دی طرح دیکھ بھال کردا سی (کہ مباداء کوئی صیاد نہ چھپا بیٹھیا ہو)۔ اُنہاں وچ کوف دا باعث پتھر سن ۔
- ایتھے تک کہ جدوں دونے نے جاڑاں دے چھ مہینے گزار دتے (تے موسمِ ربیع آگیا یا جمادی الچانی گزار دتا) اِس حال وچ کہ بدونِ پانی پئے تر گھاہ اُتے اِکتفاء کردے سن، پس اُس گدھے تے گدھی دا روزہ (پانی توں رکنا) دراز ہوئے گیا (جواب اِس اگلے شعر وچ اے )۔
- تو اُنہاں دونے نے اپنے مقصد نوں مستحکم ارادہ دی طرف لُٹیا (پانی پینے دی ٹھانی) تے ارادہ دا کامیابی اِس دے محکم کرنے وچ اے (خام ارادہ وچ کامیابی نئيں ہُندی)۔
- (موسمِ گرماء دے آغاز دی وجہ توں ) گو گھر دان دے پچھلے حصےآں وچ چبھنے لگے تے گرمیاں دی ہويا یعنی اُس دا چلنا تے گرمی بھڑک اُٹھی۔
- پس اُنہاں دونے نے ایداں دے لمبے غبار وچ اک دوسرے توں (ودھنے وچ ) مقابلہ کیتا جس دا سایہ اُس روشن اگ دے دھواں دی طرح (اُڑ رہیا) سی جس دی چھپٹیاں خوب بھڑکا دتی گئی ہون۔
- وہ اگ ایسی اے جس اُتے بادِ شمالی چلی اے جس وچ (درخت) عرفج دی تر شاخاں ملیا دتی گئیاں نيں تے اُس دا دھواں اُس اگے دے دھواں دی طرح اے جس دی لپٹاں بلند ہوئے رہیاں نيں۔
- وہ (گدھا) چلا تے اُس (گدھی) نوں اپنے اگے دھر لیا تے اُس گدھے دی ایہ عادت سی کہ جدوں اوہ راستہ منحرف ہونے دا ارادہ کردی تاں اُس نوں اگے کرلیندا سی ۔
- فیر اوہ دونے نہر دے اک گوشے دے وچکار داخل ہوئے تے اُنہاں دونے نے اک ایداں دے لبریز چشمہ نوں چیرا جس دا فلام گھاہ نیڑے نیڑے سی ۔
- وہ (نہر) دے وسط وچ گھری ہوئی اے تے اُس اُتے جھاڑی وچوں گری ہوئی تے کھڑی ہوئی نے سایہ کر رہی اے۔
- پس ایہ گورخرنی (میری اونٹنی دے مشابہ اے ) یا اوہ بقرہ وحشیہ جس دے بچےآں نوں درنداں نے کھالیا ہوئے جو ریوڑکے پِچھے رہ گئی سی درآں حالانکہ ریوڑ دا اگلا جانور محافظ ہُندا اے۔
- وہ چینی ناک والی (بقرہ وحشیہ) اے جس نے بچہ نوں ضائع کر دتا (اُس دی غفلت توں بھیڑئیے کھاگئے) پس پتھریلی زمین دے اطراف وچ ہمیشہ اُس دا چکر لگانا تے پکارنا رہیا۔
- (اُس بقرہ وحشیہ دا دوڑنا تے پکارنا) زمین اُتے پچھاڑے ہوئے سفید رنگ بچہ دی وجہ توں سی جس دے اعضاء وچ بھوسلے شکاری بھیڑیاں (یا کتےآں) نے کھو جھپٹ دی سی جنہاں دی روزی منقطع نئيں ہُندی (بلکہ اوہ ہمیشہ اِسی طرح شکار کرکے پیٹ بھردے نيں)۔
- اُنہاں بھیڑیاں (یا کتےآں) نے بقرہ وحشیہ دی غفلت پالی، اُس غفلت (یا بقرہ وحشیہ) نوں پہنچ گئے۔ اموات دے تیر خطاء نئيں ہُندے (موت دا تیر خطاء نئيں کھاندا بلکہ ٹھیک نشانہ اُتے بیٹھدا اے )۔
- (بچہ دے ہلاک ہوجانے دے بعد) بقرہ وحشیہ نے اِس حال وچ رات گزار دتی کہ جم کر برابر برسنے والی بارش بہہ رہی سی جنہاں دا دائمی بہاو نرم سبزہ زار نوں سیراب کر رہیا سی ۔
- اُس بقرہ وحشیہ دے خطِ پشت اُتے متواتر بارش ایسی رات وچ پڑدی رہی جس دے اَبر نے ستارےآں نوں چھپا رکھیا سی ۔
- بقرہ وحشیہ ایداں دے درخت دی دراز جڑ (کھوکل) وچ داخل ہوئی جو ریت دے ٹیلاں دے آخر وچ تنہا کھڑا سی جنہاں دا ریت بہہ رہیا سی ۔
- (شب کی) ابتدائی تاریدی ميں (وہ بقرہ وحشیہ) روشن تے چمکدار سی اُس دریائی موندی دی طرح جس دا دھاگا کھچ لیا گیا ہوئے (تے اوہ گول ہونے دی وجہ توں لڑھکتا فیر رہیا ہو)۔
- حتیٰ کہ جدوں (شب کی) تاریکی کھل گئی تے اوہ صبح دی روشنی وچ داخل ہوئی تاں اِس حال وچ صبح سویرے چلی کہ نمناک ریت توں اُس دے پیر پھسل رہے سن ۔
اشعار نمبر45 تا 66
سودھو- علھت تردد فی نھاء صعائد— سبعا تواما کاملا ایامھا۔
- حتیٰ اذا یئست واسحق حالق — لم یبلہ ارضاعھا وفطامھا۔
- و توجست رزالانیس فراعھا— عن ظھر غیب والانیس سقامھا۔
- فغدت کلا الفرجین تحسب انہ — مولیٰ المخافۃ خلفھا وامامھا۔
- حتیا ذایئس الرمدۃ و ارسلوا — عضفا دواجن قافلا اعصامھا۔
- فلحقن واعتکرت لھا مدریۃ — کالسمھریۃ حدھا وتمامھا۔
- لتذودھن و ایقنت انہاں لم تذد — ان قد احم الحتوف جمامھا۔