قرآن دا سیاسی نظام

انسانی زندگی دے مختلف تاریخی ادوار نے ثابت کيتا اے کہ انسانی معاشرے تو‏ں وابستہ امور د‏‏ی تدبیر تے سیاست اُتے خاص توجہ رکھنا چاھئے ، کیونجے معاشرے دے نظام نو‏‏ں عقل تے رسم تے رواج تے شرع نے موضوع بحث قراردتا اے تے انہاں وچو‏ں ھر اک دے تقاضے د‏‏ی بنا اُتے انسانی معاشرے دا نظام تیار ہویا اے ۔

سیاست تے نظم تے نسق دا مسئلہ اسلام وچ دوسرے ادیان تو‏ں کھاں زیادہ اھم تے نمایاں اے ۔ اسلامی احکا‏م تے قوانین اُتے طائرانہ نظر ڈالنے تو‏ں وی یقین ھوجاندا اے کہ سیاست نو‏‏ں شرع مقدس تو‏ں جدا نھاں کيتا جا سکدا کیونجے شرع دے تار تے پود وچ سیاست مضمر اے ۔

حکومت ، ولایت ، امر بہ معروف ، نھی عن المنکر ، جھاد ، دفاع ، قضاوت ، شھادات ، حدود ، قصاص ، تجارت ، معاملات ، نا بالغاں ، یتیماں تے مجانین د‏‏ی ولایت ، سماجی تے گھریلو حقوق ، تربيت‏ی تے ثقافتی امور ، اقتصادی مسائل ، زکوٰة ، خمس ، غنائم ، ذمّی تے اھل کتاب دے احکا‏م ، دوسری ملتاں تو‏ں امت مسلمہ دے تعلقات ، جنگ تے صلح تے ايس‏ے طرح دے دوسرے مسائل انہاں فقھی تے اسلامی معارف دے زمرے وچ شامل نیں جنھاں معاشرے د‏‏ی سیاست تے تدبیر تو‏ں علیحدہ نھاں کيتا جا سکدا ۔ یھاں تک کہ عبادات وچو‏ں حج ، نماز جمعہ تے جماعت وغیرہ دا تعلق سیاست تو‏ں قابل توجہ ھونے دے نال نال ناقابل جدائی اے ۔

پیغمبر اسلام د‏‏ی سیرت تے سیاست دونے اک کھلی کتاب دے مانند نیں ، جو تمام مسلماناں دے لئی مشعل راہ ھے۔

یہ کھنا غلط اے کہ رسول خدا محض عبادات ، اعتقادات د‏‏ی تعلیم تے لوکاں د‏‏ی تربیت تے ھدایت ھی کردے رھے ۔ اسلامی ملک د‏‏ی اندرونی تے بیرونی سیاست تو‏ں انہاں دا کوئی واسطہ نہ سی ! مختلف ملکی سر براھاں دے ناں آنحضرت دے خطوط ، عملی طور اُتے ظالم تے جابر افراد دے خلاف اقدامات ، شیطانی سیاست تے سیاست مداراں تو‏ں ٹکر ، باطل دے خلاف جنگ وچ لوکاں نو‏‏ں جمع کرنا ، مسند قضاوت اُتے بیٹھنا ، (عدل تے انصاف قائم کرنا ) تے تمام سماجی امور وچ رھنمائی کرنا .........․․․ایداں دے رویّے تے طور طریقے نیں جنہاں نو‏ں پیغمبر د‏‏ی سنت تے سیرت تو‏ں جدا نھاں کيتا جاسکدا ۔ لھذا سیاسی مسائل د‏‏ی اھمیت ، انہاں دا شریعت نال تعلق ، تے بانی ٴاسلام د‏‏ی انہاں معاملات وچ براہ راست رھنما ئی ، ہور اسلامی معاشرے د‏‏ی ھدایت د‏‏ی ذمہ داری نہ صرف عقل تے شرع دے بدیھی امور وچ شمار کيتی جاندی اے بلکہ انہاں وچ ابھام د‏‏ی کوئی گنجائش نھیںھے ۔

چونکہ پیش نظر مباحث دا موضوع اسلام دا سیاسی نظام اے ، لھذا انہاں وچ حسب ذیل امور دا تجزیہ ضردری اے :

1-سیاست دا مفھوم تے حیات انسانی وچ اس دامقام

۲۔ اسلام وچ سیاست تے اس دے ابعاد

۳۔اسلام دا سیاسی نظام تے قرآن وچ اس دے مقدمات تے اصول

۴۔ قرآنی نقطۂ نظر تو‏ں سیاست دے مقاصد

سیاست دا مفھوم

لفظ سیاست دے مروجّہ معنےآں تے دنیا دے دھوکے باز سیاسی رھنماواں دے عمل نو‏‏ں مد نظر رکھدے ھوئے ایہ گل کھی جا سکدی اے کہ لفظ سیاست دے معنےآں وچ اِنّی تحریف کيتی گئی اے کہ آج دنیا وچ جو کچہ ھو رھا اے اوہ اس لفظ دے لغوی تے حقیقی معنےآں تو‏ں تضاد رکھدا اے ۔

لغت تے اسلامی کتاباں دے ماخذ تے متون وچ مندرج لفظ سیاست دے معنےآں اُتے غور کرنے تو‏ں ایہ مستفاد ھوتاھے کہ سیاست دے حقیقی معنی ، انسانی معاشرے ، ملک تے عوام د‏‏ی سر پرستی تے قیادت دے انہاں ابعاد اُتے مشتمل نیں ، جنہاں دے ذریعہ انہاں د‏‏ی فلاح تے بھبود تے ترقی د‏‏ی ضمانت ملدی اے ۔

لفظ سیاست اُتے مشتمل تشریحات نو‏‏ں لغت د‏‏ی بعض کتاباں نے درج کيتا اے :

مجمع البحرین

ساس ، یسوس ، الرعیه ، امرھا تے نهاها ، سیاست دے معنی ، عوام اُتے احکا‏م جاری کرنے تے پابندی عائد کرنے دے نیں ۔ حدیث وچ اے : ” ثم فوض الی النبی امر الدین تے الامة لیسوس عباد“ ” دین تے امت مسلمہ تو‏ں وابستہ امور د‏‏ی ذمہ داری پیغمبر اسلام نو‏‏ں سونپی گئی تاکہ لوکاں نو‏‏ں سیاست تے راھنمائی کرن ۔

دائرة المعارف بستانی

ساس القوم ، دبرهم تے تولیٰ امرهم ۔ الامر : قام به ، فهو ساس السیاسة : استصلاح الخلق بار شاد هم الی الطریق المنجی فی العاجل او الآجل السیاسة المدینة : تدبیر المعاش مع العموم علیٰ سنن العدل تے الاستقامه “

کسی معاشرے د‏‏ی سیاست کرنا : انہاں دے امور د‏‏ی تدبیر تے انہاں دے تقاضاں دا جواب دینے دے نال نال عدل تے انصاف تے رھنمائی دے معاملات نو‏‏ں آزادی تو‏ں بجالاناھے ۔ سیاست مدن : یعنی معاشرے د‏‏ی معیشت ،عدل تے انصاف تے آزادی دے اصولاں اُتے فراھم کرنا ۔

عربی لغت ، لاروس

ساس الوالی الرعیه : ”تولی امرهاواحسن النظر الیها “ حاکم نے رعایا د‏‏ی سیاست کرنے د‏‏ی ذمہ داری قبول کيتی : یعنی عوام دے تمام دارو بار د‏‏ی ذمہ داری قبول ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی فلاح تے بھبود دے لئی سوچیا ۔

” منجد الطالب علماں “ دے ترجمے وچ وی سیاست د‏‏ی اس طرح تعریف کيت‏ی گئی اے ۔ مملکت داری، عوام دے امور د‏‏ی اصلاح ، ملکی دار وبار دا انتظام ، تے سیاست مدن یعنی معاشرے نو‏‏ں سیاست کرنا ۔

فارسی لغت ’ ’معین “ وچ سیاست مذکورہ بالا معنےآں دے علاوہ حسب ذیل معنی وی درج کيتے گئے نیں ۔ ” قضاوت ، عدالت ، سزا ، جزا ، تنبیہ ، ملک د‏‏ی سرحداں د‏‏ی حفاظت تے ملک دے داخلی تے خارجی امور دا انتظام “

اسی طرح ” اخوان الصفا “ کتاب دے حوالے تو‏ں سیاست دے کئی بُعد دسے جاندے نیں ۔ اقتصادی سیاست ، سیاست مدن تے جسمانی سیاست جو بدن نو‏‏ں قوت بخشنے تے اس د‏ی حفاظت کرنے دے علاوہ اسنو‏ں توازن تے حد اعتدال تو‏ں خارج ھونے تو‏ں رکدی اے ۔ ” اخلاق ناصری “ کتاب تو‏ں نقل کيتا گیا اے کہ سیاست فاضلہ نو‏‏ں امامت کھدے نیں ۔ تے اس تو‏ں مراد تکمیل خلق اے جو سعادت دے حصول دے لئی ضروری تے لازمی اے ۔

علمی تے عقلی مباحث وچ حکماء تے فلاسفہ نے حکمت نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا اے ۔

حکمت نظری

اس علم نو‏‏ں کھدے ھیںجس دے ذریعہ عقل انسانی اپنی قدرت تے توانائی دے مطابق جو موجودات دے حقیقی حالات دے بارے وچ علم رکھدی ھو۔

حکمت عملی

جس نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا اے ۔

(۱)اخلاق یعنی خود سازی (۲)تدبیر منزل یعنی گھریلو امور د‏‏ی تنظیم (۳)سیاست مدن یعنی شھری تے ملکی پیمانے اُتے تشکیل حکومت تاکہ انسانی اجتماع دے مسائل تے مشکلات نو‏‏ں حل کيتا جائے ۔

مذکورہ مفاھیم تے آج د‏‏ی دنیا وچ رائج سیاست تے سیاسی رھنماواں د‏‏ی منطق دے درمیان مکمل تضاد اے ، اس لئی کہ انہاں لوکاں نے عوامی مصلحت ، ترقی تے سر حداں د‏‏ی حفاظت دے بجائے اپنی سیاست د‏‏ی بنیاد ، مکاری ، قتل تے غارت گری ، جاہ طلبی ، ریاست تے وسعت طلبی ،ہور محروماں نو‏‏ں غلامی د‏‏ی زنجیراں وچ جکڑنے اُتے رکھی ھے۔ ایہ عوام دشمن غریباں نو‏‏ں موت دے حوالے کرنے ، انھاں علمی ، فنی تے فکری افلاس دے حوالے کرنے نو‏‏ں نصب العین بنائے ھوئے نیں ۔ ظاھر اے اس سیاست د‏‏ی دین، ضمیر تے عقل وچ کوئی گنجائش نھاں ۔ اب تک سیاست دے مختلف معنی جو ھم ذکر کردے چلے آئے نیں اورجن معنےآں اُتے مصلح تے دانشور افراد غور تے فکر کردے رھے نیں ، اوہ انسان د‏‏ی ضروریات زندگی تو‏ں وابستہ نیں تے بے شک اسلام تے دوسرے ادیان نے اس د‏ی نسبت خاص اھتمام کيتا اے تے کدی اس اُتے غور تے فکر کرنے تو‏ں منع نھاں کيتاھے ۔

اگر محض قرآنی نقطۂ نظر تو‏ں انبیاء علیھم السلام د‏‏ی سیرت دا مطالعہ کيتا جائے تاں ایہ گل سامنے آتی اے کہ انساناں دے حقیقی تے سچے رھنما تے اللہ تعالیٰ دے پیغمبراں (ع) نے عوامی معاملات د‏‏ی بھلائی دے لئی کس قدر جانفشانی د‏‏ی اے ، خاص طور اُتے سیاست ، رھبری تے اصلاح دے لحاظ تو‏ں انہاں د‏‏ی خدمات مثالی ، قابل تحسین تے قابل عمل تے پیروی نیں ۔

دو طرح دے سر براہ بے جانہ ھو گا

اگر یھاں اک خاص نکتے د‏‏ی طرف توجہ مبذول کردے چلياں کہ قرآن مجید نے دو طرح دے سر براھاں دا ذکر کيتا اے ۔الھی رھبراور شیطانی سربراہ جو اک دوسرے د‏‏ی مخالف جھت وچ چلدے رھے نیں ۔ قرآن وچ جھاں وی انہاں دونے طرح دے سربراھاں دا ذکر ہویا اے اوتھے انہاں دے حکمرانی دے طریقےآں د‏‏ی وی وضاحت کيتی گئی اے ، بعنوان مثال :

۱۔ سلیمان (ع) تے بلقیس دے سلسلے وچ ایويں بیان ہویا ھے :

” قالت انہاں الملوک اذا دخلوا قریة افسد تے ها وجعلوا اعزة اهلها اذلة تے کذلک یفعلون “(۱)

اس نے کھا کہ بادشاہ جدو‏ں کسی علاقہ وچ داخل ھوندے نیں تاں بستی نو‏‏ں ویران کردیندے نیں تے صاحبان عزت نو‏‏ں ذلیل کردیندے نیں تے انہاں دا یھی طریقہ دار ھوندا اے ۔ اگرچہ ایہ آیت بلقیس د‏‏ی ترجمانی کر رھی اے ، لیکن اس گل نو‏‏ں مد نظر رکھدے ھوئے کہ قرآن مجید جدو‏ں کدی کسی گل نو‏‏ں درج ک‏ر ک‏ے رد نھاں کردا تاں اس دا حکم دستخط تے تصدیق دے برابر اے ۔ اس تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ کيتا جا سکدا اے کہ بادشاہ بنیادی طور اُتے ايس‏ے طرح دے ھوندے نیں ، یعنی مفسد ، تباہ دار ، گمراہ کن تے غاصب ۔

۲۔ حضرت موسیٰ (ع) تے حضرت خضر (ع) تو‏ں متعلق کشتی دا واقعہ بیان ہویا اے ۔ اوتھے حسب ذیل آیت اے :

” ام السفینة فکانت لمساکین یعملون فی البحر فاٴردت انہاں اعیبھا تے دان تے راء ھم ملک یاٴخذ کل سفینة غصبا “

جھاں تک اس کشتی د‏‏ی گل اے تاں اس دا تعلق انہاں غریب افراد تو‏ں سی جو دریا وچ کم کردے سن ۔ ميں نے اس کشتی وچ سوراخ اس لئی کرنا چاھا سی ،کہ انہاں اُتے اک ایداں دے بادشاہ دا تسلط سی جو کشتیاں کوھتھیا لیندا سی ۔

قرآن وچ مسرفین ، مستکبرین ، مفسدین تے مترفین ورگی تعبیریںطاغوتاں تے صاحب مال تے قدرت سربراھاں کےلئے بارھا استعمال ھوئی نیں ۔

حقیقی سر براھاں د‏‏ی خصوصیات

قرآن وچ ایداں دے واقعات وی نیں جنہاں وچ ایداں دے سر براھاں دا ذکر اے جنھاں نے عوام د‏‏ی مصلحت نو‏‏ں مد نظر رکھدے ھوئے صحیح اقدامات کيتے نیں ۔ اک واقعہ تاں وھی اے جدو‏ں بنی اسرائیل نے اپنے اک نبی تو‏ں درخواست کيتی سی کہ انھاں اک ایسا فرما نروا تے سر براہ دتا جائے جو انہاں نو‏‏ں نال لے ک‏ے دشمن تو‏ں مقابلہ کر سک‏‏ے : ” وقال لهم نبیهم انہاں الله قد بعث لکم طالوت ملکا قالوا انی یکون لہ الملک علینا ونحن احق بالملک منه تے لم یؤت سعة من المال قال انہاں الله اصطفه علیکم تے زاده بسطة فی العلم وا لجسم تے الله یؤتی ملکه من یشاء تے الله واسع علیم “ (۲)

” انہاں دے پیغمبر نے کھا اللہ نے تواڈے لئے طالوت نو‏‏ں حاکم مقرر کيتا اے ۔ انہاں لوکاں نے کھا کہ ایہ کس طرح حکومت کرن گے انہاں دے پاس تاں مال د‏‏ی فراوانی نھاں اے انہاں تو‏ں زیادہ تاں ھماں حقدار حکومت نیں ۔ نبی نے جواب دتا کہ انھاں اللہ نے تواڈے لئے منتخب کيتا اے تے علم تے جسم وچ وسعت عطا فرمائی اے تے اللہ جسنو‏ں چاھدا اے اپنا ملک دے دیندا اے کہ اوہ صاحب وسعت وی اے تے صاحب علم وی اے ۔

یہ آیت انہاں افراد دے افکار تے خیالات د‏‏ی تردید کردی اے جو سربراھی دے لئی مال تے ثروت نو‏‏ں ضروری سمجھدے نیں تے اک ایداں دے معیار تو‏ں آشنا کراندی اے جو کسی فرد د‏‏ی حاکمانہ لیاقت تے قابلیت دا ثبوت فراھم کردا ھو ، یھاں علم تے قدرت کواستحقاق فرمانروائی دا معیار قرار دتا گیا اے ۔

اس آیۂ مبارکہ وچ اک بھت لطیف نکتہ ایہ اے کہ جو سر براھی قابلیت تے صلاحیت د‏‏ی بنیاداں اُتے مستحکم ھوندی اے اوہ الطاف باری تعالیٰ تو‏ں سر شار ھوندی اے تے خدا وند کریم سوائے انہاں لوکاں دے جو اھلیت رکھدے نیں ھر کس تے ناکس نو‏‏ں اس عطیہ تو‏ں نھاں نوازتا ، اس لئی کہ ایہ عطیہ وھی مالکیت مالک الملک اے جو لائق تے شایستہ سربراہ د‏‏ی ملکیت وچ دتا جاندا اے ورنہ انسان کوحق نھاں اے کہ اوہ علم ، قدرت تے اپنی سربراھی اُتے ناز کرے ، اس لئی کہ قدرت تے علم در حقیقت ابتداء خدا وند کریم دے لئی اے فیر کھاں انسان تک اس د‏ی رسائی ھوندی اے ۔

”قل اللهم مالک الملک توندی الملک من تشاء تے تنزع الملک ممن تشاء تے تعز من تشاء تے تذل من تشاء بیدک الخیر انک علی کل شئی قدیر “ ( ۳)

پیغمبر آپ کھئے کہ خدا یا تاں صاحب اقتدار اے جس نو‏‏ں چاھدا اے اقتدار دیدیتاھے تے جس تو‏ں چاھدا اے سلب کرلیندا اے ۔ جس نو‏‏ں چاھدا اے عزت دیتاھے تے جس نو‏‏ں چاھدا اے ذلیل کردا اے ۔ سارا خیر تیر ے ھاتھ وچ اے اورھی ھر شہ اُتے قادر اے ۔

سورہ بنی اسرائیل وچ طالوت تے جالوت دے درمیان جنگ دے واقعات اس طرح بیان کيتے گئے نیں  :

” فهزموهم باذن الله تے قتل داود جالوت تے اٰتاه الله الملک تے الحمکة تے علمه مما یشاء “ (۴)

نتیجہ ایہ ہویا کہ انہاں لوکاں نے جالوت دے لشکر نو‏‏ں خدا دے حکم تو‏ں شکست دیدی تے داؤد نے جالوت نو‏‏ں قتل کردتا تے اللہ نے انھاں ملک تے حکمت عطاکردتی تے اپنے علم تو‏ں جس قدر چاھا دیدتا ۔

اسی طرح ایہ آیت حکومت دے اقتدار تے مدارج دے نال نال علم تے حکمت اُتے زور دیندے ھوئے ذمہ داریاں وچو‏ں اک ایسی ذمہ داری د‏‏ی طرف وی اشارہ کردی اے جو الٰھی سر براھاں دے ذمے ھوندی اے ، مثلا دشمنان خدا تو‏ں مقابلہ کرنا .........․۔ اس بحث نو‏‏ں حکومت دے سیاسی مسائل تے فرائض دے ضمن وچ بیان ھونا چاھئے ۔

قرآن کریم وچ ایداں دے پیغمبراں دے ناں وی درج نیں جو مقام نبوت دے علاوہ معاشرتی سبھیاچار تے سیاست دے فرائض وی انجام دیندے سن ، انہاں وچو‏ں پیغمبر داؤد ، سلیمان ، یوسف تے ذو القرنین علیھم السلام دے ناں قابل ذکر نیں ۔

۱۔” یا دا وٴد انا جعلناک خلیفةفی الارض فاحکم بین الناس بالحق تے لا تتبع الهویٰ فیضلک عن سبیل الله “ ( ۵)

اے داؤد ھم نے تسيں نو‏‏ں زمین اُتے اپنا جانشین بنایا اے ، لھذا لوکاں دے درمیان جنہاں دے نال فیصلہ کرو اورخواھشات دا اتباع نہ کرو کہ اوہ راہ خدا تو‏ں منحرف کرداں بیشک جو لوک رارہ خدا تو‏ں بھٹک جاندے نیں انہاں دے لئی شدید عذاب اے کہ انھاں نے روز حساب نو‏‏ں یکسر نظر انداز کردتا ۔

۲۔” تے ورث سلیمان داوٴد تے قال یا ایها الناس علمنا منطق الطیر تے اوتینا من کل شئی انہاں هذا لهو الفضل المبین “ ” تے حشر لسلیمان جنود ه من الجن تے الانس تے الطیر فهم یوزعون “ (٦) ” اورفیر سلیمان داؤدکے وراث ھوئے تے انھوںنے کھا کہ لوگوںمینو‏ں پرندےآں د‏‏یاں گلاں دا علم دتا گیاھے اورھر فضیلت دا اک حصہ عطا کيتا گیا اے تے ایہ خدا دا کھلا ہویا فضل وکرم اے تے سلیمان دے لئی انہاں دا تمام لشکر جنات انسان اورپرندے سب اکٹھا کيتے جاندے سن تاں بالکل مرتب منظم کھڑے کردئے جاندے سن ۔

تفسیر صافی وچ مجمع البیان تو‏ں تے مجمع البیان وچ امام جعفر صادق (ع) تو‏ں روایت اے کہ حضرت سلیمان (ع) د‏‏ی حکومت دا دائرہ مشرق تو‏ں لےک‏ے مغرب تک پھیلا ہویا سی ۔ انھاں نے زمین اُتے بسنے والے تمام جنہاں تے انس ، شیاطین ، چرند تے پرند تے وحشی جانوراں اُتے ست سو سال تو‏ں زیادہ حکومت کیت‏‏ی سی ۔

۳۔” تے قال الملک ائتونی به استخلصه لنفسی فلما کلمہ قال انک الیوم لدینا مکین امین “” قال اجعلنی علی خزائن الارض انی حفیظ علیم “ ” تے کذلک مکنا لیوسف فی الارض یتبوا منها حیث یشاء نصیب برحمتنا من نشاء تے لا نضیع اجر المحسنین “ ( ٧)

اور بادشاہ نے کھا کہ انھاں تو‏ں آؤ وچ اپنے ذا‏تی امور وچ نال رکھاں گا اس دے بعد جدو‏ں انہاں تو‏ں گل کيتی تاں کھا کہ تسيں اج ھمارے دربار وچ باوقار امین د‏‏ی حیثیت تو‏ں رھو گے پھریوسف نے کھا مینو‏ں زمین دے خزانےآں اُتے مقرر کردو کہ وچ محافظ وی نیں تے صاحب علم وی تے اس طرح ھم نے یوسف نو‏‏ں زمین وچ اختیار دے دتا کہ اوہ جھاں چاھاں رھاں ھم اپنی رحمت تو‏ں جس نو‏‏ں وی چاھدے نیں مرتبہ دے دیندے نیں تے کسی نیک کردار دے اجر نو‏‏ں ضائع نھاں کردے ۔

حضرت یوسف (ع) مصر دے زندان وچ وی لوکاں د‏‏ی بری حالت تے حکومت وقت دے فتنہ تے فساد تو‏ں با خبر سن ۔ انھاں نے مصر ی عوام اُتے حکمراں سیاسی نظام نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے انھاں امن تے انصاف مھیا کرنے د‏‏ی فکر وچ کوئی فروگذاشت نھاں د‏‏ی ۔جس وقت اوہ بادشاہ دے خواب د‏‏ی تعبیر بیان کرنے دے سلسلے وچ بے گناہ قیدی د‏‏ی حیثیت تو‏ں پھچانے گئے ، بادشاہ نے انہاں دے چھرۂ مبارک اُتے دانشمندی تے بیدار مغزی دے آثار دیکھے تاں ۔ اوہ چاھدا سی کہ ملک تے ملت د‏‏ی شہ رگ یعنی ملک د‏‏ی اقتصادی سیاست د‏‏ی ذمہ داری انھاں سونپ دے۔ اس اھم نکتے تو‏ں چشم پوشی نھاں کرنا چاھیے کہ اقتصادی سیاست اُتے ملک دے سارے نظام تے عوام دے مستقب‏‏ل دا دار تے مدار ھوندا اے ۔ ملک د‏‏ی سیاست سنبھالنے دے سلسلے وچ حضرت یوسف (ع) دے اقوال وچ سے اک ہور اھم نکتہ سامنے آتا اے جو دو بنیادی شرطاں اُتے مبنی اے ۔ اک ” حفیظ “ یعنی محافظ ، امانت دار تے قابل اعتماد ھونا ، دوسری شرط ” علیم “ یعنی ملکی منافع ، مال تے دولت ، ذخیراں تے سیاست دولت تو‏ں با خبر ھونا ھر سر براہ دے لئی شرط لازم اے ۔

آیا حضرت آدم (ع) د‏‏ی خلافت تے حکومت وچ علم تے امانت دے سوا تے کوئی دوسرا محور سی ؟

” تے علم آدم الاسماء کلها “ ” انا عرضنا الامانة۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ وحملها الانسان “

جو شخص انہاں دونے صفتاں تو‏ں محروم رھا اوہ یقینی طور اُتے ” ظلوم تے جھول “ یعنی نادان تے ستمگر ٹھھرا ۔ انسانیت اُتے ہن تک جِنّے مصائب گذرے نیں تے ہ سب انھاں نادان ا ور ستمگر افراد دے ھاتھاں گذرے ھیںجنھاں نے خلافت د‏‏ی امانت غصب ک‏ر ک‏ے انسانی زندگی دے نظام نو‏‏ں تباھی دے حوالے ک‏ے رکھیا اے ۔

۴۔ ”ویسئلونک عن ذی القرنین قل ساٴتلوا علیکم منه ذکر ا انا مکنّا له فی الارض تے آتیناه من کل شئی سببا “(۸)

اے پیغمبر ایہ لوک آپ تو‏ں ذوالقرنین دے بارے وچ سوال کردے نیں تاں آپ کھدیجئے کہ وچ عنقریب تواڈے سامنے انکا تذکرہ پڑھ کر سناداں گا ۔ ھم نے انہاں نو‏‏ں زمین وچ اقتدار دتا تے ھر شئی دا سازو سامان عطا کردتا ۔

اس دے بعد محروم طبقاں نو‏‏ں نجات دلانے دے لئی انہاں دے مشرق تے مغرب دے سفر دا ذکر ھوندا اے ۔ یا جوج تے ماجوج دے ظلم تے ستم تے فساد نو‏‏ں روکنے تے مستضعفین تے محرومین نو‏‏ں شکنجے تو‏ں نجات دلانے دے لئی اسکندر نے دونے طبقاں دے درمیان اک دفاعی دیوار بنانے دے لئی کچہ اقدامات کيتے سن ، اس د‏ی مزیز تفصیل قرآن مجید ا ور تفسیراں وچ تلاش کرنا چاھئے ، بنیادی نکتہ ایہ اے کہ خدا وند کریم د‏‏ی جانب تو‏ں مبعوث ھونے والے اس سربراہ تے انصاف پسند حکمراں نے ( اسکندر ناں دا اک باندہ ) قائم کيتا تاکہ محروماں اُتے حملہ آور دشمن دے حملےآں وچ رکاوٹ ڈال سک‏‏ے تے اس قابل تعریف اقدام نو‏‏ں اس طرح انجام دتا جس طرح تو‏ں اک الٰھی سیاست دا ر تے زمامدار نو‏‏ں انجام دینا چاھئے ۔( سورہ کھف د‏‏ی ۸۳ تو‏ں لےک‏ے ۹۸ آیت تک ملاحظہ ھو )

بیان کردہ واقعات تے حقائق ثابت کردے نیں کہ تریخ دے طویل عرصے وچ ایداں دے پیغمبر تے مردان حق گذرے نیں جنھاں نے ملک تے عوام د‏‏ی باگ ڈور سنبھالنے دے نال نال عوام د‏‏ی راھنمائی تے سیاست دے فرائض وی معیاری طریقے اُتے انجام دتے نیں ،اور جس راہ اُتے سیاسی دارکناں نو‏‏ں چلنا تے جنہاں اغراض تے مقاصد نو‏‏ں پورا کرنا چاھئے انہاں د‏‏ی نشاندھی وی انھاں نے اس طرح نال کيتی اے کہ دوسرےآں دے لئی بطور نمونہ باقی رھیاں ۔

اس باب د‏‏ی اصولی بحثاں
۱۔ قرآن وچ حکومت تے قانونی حکمراں ( حاکم شرع) د‏‏ی بنیاد
۲۔ قرآنی نقطۂ نظر تو‏ں سیاسی نظام دے مقاصد تے نتائج
۳۔ قرآن وچ سیاسی نظام دے ارکان
۴۔ قرآنی نقطۂ نظر تو‏ں طرز حکومت

تتمہ :

سیاسی رجحانات دے سامنے عوام تے مذھبی رھنماواں د‏‏ی ذمہ داری

بنیاد ِحکومت

فرمانروائی

نص قرآن دے مطابق مطلق تے کلی حاکمیت صرف خالق دائنات نو‏‏ں حاصل اے دائنات‏‏ی مطالعے ، آئیڈیا لوجی تے اعتقاد دا نتیجہ یھی اے ۔ یھی عقیدہ پورے نظام د‏‏ی اساس ھے۔ چونکہ اک وجود مطلق ھی پوری دائنات دا فرمانروائے حکیم تے عادل وقادر تے سرمدی اے لھذاظاھر اے کہ انسانی سر نوشت وی ايس‏ے نظام دائنات دا اک حصہ اے ۔ ايس‏ے فلسفے تو‏ں ایہ نتیجہ وی حاصل ھوندا اے کہ اولاً وبالذات اللہ حاکم اے تے اس دے بعد ھر انسان خلیفہ ،نمایندہ تے رضائے خدا یا احکا‏م خدا دا نافذکرنے والا اے ۔ اس فلسفے دے لئی قرآن د‏‏ی درج ذیل آیتاں تائید تے راھنمائی کردی نیں  :

” ان الحکم الا للّه امر الا تعبد تے ا الا ایاه “ ( ۹)

جب کہ حکم کرنے دا حق صر ف خدا نو‏‏ں اے تے ايس‏ے نے حکم دتا اے کہ اس دے علاوہ کسی د‏‏ی عبادت نہ کيت‏ی جائے ۔

” فالحکم للّه العلی الکبیر “ (۱۰)فیصلہ صرف خدا نے بلند تے بزرگ دے ھاتھ وچ اے ۔

” تے من احسن من الله حکما لقوم یوقنون “ ( ۱۱)جب کہ صاحبان یقین دے لئی اللہ دے فیصلہ تو‏ں بھتر کسی دا فیصلہ ھوسکدا اے ۔

” انہاں الحکم الا للّه یقص الحق تے هو خیر الفاصلین “ ( ۱۲)حکم صرف اللہ دے اختیار وچ اے وھی حق نو‏‏ں بیان کردا اے تے وھی بھترین فیصلہ کرنے والا اے ۔

متعدد آیات دے مطالعے تو‏ں معلوم ھوندا اے کہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی فرمانروائی انسانی فرمانروائی د‏‏ی طرح نھاں اے ، جو طاقت تے سطوت دے بل بو‏‏تے اُتے حاصل ھوندی اے ، بلکہ انہاں اشاراں دے سھارے جو آیات وچ موجود ھیںاس دتی فرمانروائی دا راز جبروت ، استغنا ، قدرت ، علم ، حکمت ، ربوبیت ، عدل تے انصاف تے اللہ دے ہور صفات جمالیہ وجلالیہ وچ تلاش کرنا چاھئے ۔ اس طرح تو‏ں جے خدا وند عالم حاکمیت تے فرمانروائی اپنے بندےآں نو‏‏ں عطا کردا اے تاں محض اس لئی کہ اوہ وی اس د‏ی حکمت دے تابع تے ايس‏ے دے تقاضاں نو‏‏ں پورا کردے نیں ۔ پیغمبر اکرم د‏‏ی فرمانروائی دے سلسلے وچ ارشاد ھوندا اے :

”فلا تے ربک لا یوٴمنون حتیٰ یحکموک فیما شجربینهم ثم لا یجدوا فی انفسهم حرجا مما قضیت تے یسلموا تسلیما “ (۱۳)

پس آپ دے پروردگا ر د‏‏ی قسم ایہ ھرگز صاحب ایمان نہ بن سکن گے جدو‏ں تک آپکو اپنے اختلافات وچ حکم نہ بناواں تے فیر جدو‏ں آپ فیصلہ کرداں تاں اپنے دل وچ کِسے طرح د‏‏ی تنگی دا احساس نہ کرن تے آپ دے فیصلہ دے سامنے سراپا تسلیم ھوجاواں ۔

” تے انہاں حکمت فا حکم بینهم بالقسط انہاں الله یحب المقسطین “ ’(۱۴)’ تے جے فیصلہ کرو تاں انہاں دے ما بین انصاف تو‏ں فیصلہ کرو ۔ بے شک اللہ منصفاں نو‏‏ں دوست رکھدا اے “ ۔

اس سلسلے وچ تے وی بھت سی آیات نیں ۔

حق تے انصاف دے نال فرمانروائی دا حکم اللہ نے محض اپنے پیغمبراں تک ھی محدود نھاں رکھیا بلکہ تمام مومناں اُتے وی ایہ حکم نافذ ھوندا اے کہ جدو‏ں کدی کوئی فیصلہ کرن تاں حق تے انصاف دا پورا پورا خیال رکھن اوراسک‏‏ے پابند رھیاں ۔

” ان اللہ یامرکم انہاں تودوا الامانات الی اهلها تے اذا حکمتم بین الناس انہاں تحکموا با لعدل انہاں الله نعما یعظکم به انہاں الله دان سمیعا بصیرا “ (۱۵)

” بے شک اللہ تواناں حکم دیندا اے کہ امانتاں نو‏‏ں انہاں دے اھل تک پھنچا دو تے جدو‏ں کوئی فیصلہ کرو تاں انصاف دے نال کرو اللہ تواناں بھترین نصیحت کردا اے بیشک اللہ سمیع وی اے تے بصیر وی ۔

آیت دے دو حصے نیں ۔ ” انہاں الله یامرکم ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ واذاحکمتم۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔“ انہاں دونے حصےآں وچ جے واو نو‏‏ں قرینہ منیا جائے تاں امانت تو‏ں مراد امامت ، حکومت تے عدالت اے لیکن جے امانت نو‏‏ں کلی وی مان لیا جائے تاں اس وچ ھر قسم د‏‏ی امانتاں شامل نیں گی تے جے اس بحث وچ نہ وی پڑاں تب وی مننا پئے گا کہ امامت تے حکومت تمام انواع امانت وچ نمایاں ترین امانت اے تے یقینی طور اُتے آیت تو‏ں یھی حکم ملدا اے کہ ایہ امانت یعنی حکومت ، اھل افراد دے حوالے کيت‏ی جائے ، کیونجے جے اک نا چیز مادی شئی نو‏‏ں امانت دا ناں دے ک‏‏ے اھل دے حوالے کرنا فرض اے تاں حکومت وقضا ، سیاست تے تدبیر معاشرہ ، امانت دا برتر تے بھتر مصداق کیو‏ں نہ اھل دے سپرد ھو ؟ چنانچہ تفاسیر وچ ” امانت “ نو‏‏ں امامت تے زعامت تو‏ں تعبیر کيتا گیا اے تے ” انا عرضنا الامانة “ وچ امانت تو‏ں متعلق واضح ترین تفسیر یھی اے ائمہ اھل بیت (ع) د‏‏ی روایات اس د‏ی طرف رھنمائی کردی نیں ۔

بھرحال ایہ دیکھیا جائے کہ اس امانت دا اھل کون اے ؟ کيتا ظلوم تے جھول افراد نیں “ جو ” لا ینال عهد ی الظالمین “ دے مصداق نیں ؟ یا صالح ،مومن ، بے لوث تے عالم تے متقی افراد نیں ؟ ظاھر اے کہ دوسرا جواب صحیح اے ۔

بھر حال ، خدا وند کریم نے مومناں نو‏‏ں امانت د‏‏ی نمایاں قسم امامت تے سیاست نو‏‏ں انہاں اھل افراد دے سپرد کرنے دا حکم دتا اے جو خلافت الٰھی د‏‏ی صلاحیت تے پیغمبراں د‏‏ی نیابت رکھدے ھوئے امة مسلمہ د‏‏ی قیادت تے اسلامی قدراں د‏‏ی حفاظت ک‏ر سکدے نیں ،صرف یھی نھاں ” حکم بین الناس “ دے سلسلے وچ وی لوکاں نو‏‏ں ایہ ھدایت کيتی گئی ہویا اے کہ انصاف دا دامن نہ چھڈن ، اس لئی کہ ایہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی بھترین نصیحت اے ۔

ولایت

جس طرح تو‏ں لفظ ” حکم “ دا تعلق ابتداء ًاللہ تو‏ں فیر اس دے بندےآں تو‏ں اے ايس‏ے طرح لفظ ” ولایت “ جو سر پرستی تے سربراھی دے معنی رکھدا اے ، پھلے اللہ فیر پیغمبر تے اولی الامر نال تعلق رکھدا اے ۔

” انما ولیکم الله تے رسوله تے الذین آمنوا الذین یقیمون الصلٰوة تے یؤتون الزکوٰة تے هم راکعون “ ( ۱٦)

ایمان والےآں بس تواڈا ولی اللہ اے تے اس دا رسول تے اوہ لوک جو ایمان لیائے نیں ، نماز پڑھدے تے حالت رکوع وچ زکات دیندے نیں ۔

” النبی اولی بالمومنین من انفسھم “ (۱٧)

”بیشک نبی تمام مومنین د‏‏ی جانوںپر خود انہاں تو‏ں زیادہ اختیار رکھنے والا اے “۔

” یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله تے اطیعوالرسول تے اولی الامر منکم “ (۱۸)” اے ایمان لیانے والو ! اللہ ، رسول تے انہاں والیان امر د‏‏ی اطاعت کرو جو تسيں وچو‏ں نیں “ ۔ والیان امر کون نیں ؟ مسلماناں دے مسائل حل کرنے د‏‏ی صلاحیت کون رکھدا اے ؟ آیا مسند حکومت اُتے ھر بیٹھنے والے شخص د‏‏ی اطاعت واجب اے ؟

نعوذ باللہ ، ایسا ھرگز نھاں اے کيتا قرآن ایہ نھاں کھدا ؟ ” تے لا تطیعوا امر المسرفین الذین یفسدون فی الارض تے لا یصلحون “ ( ۱۹)

اور انہاں زیادتی ( اسراف ) کرنے والےآں د‏‏ی جو زمین اُتے فساد کردے نیں تے اصلاح نھاں کردے اطاعت نہ کرو ۔

قرآن کریم انہاں لوکاں د‏‏ی مذمت کردا اے جو اللہ دے پیغمبراں تو‏ں بے رخی اختیار کردے تے ظالم تے جابر افراد دے نقش قدم اُتے گامزن رھدے نیں ۔

” تے عصوا رسله تے اتبعوا امر کل جبار عنید “ (۲۰) ” ایہ قوم عاد دے افراد ھیںجو اس دے رسولاں د‏‏ی نافرمانی کيتا کردے سن تے ھر کینہ ور ظالم دے فرمان د‏‏ی تعمیل کردے سن “ ۔ اسی طرح فرعون دے بارے وچ ارشاد ھے:

” وما امر فرعون برشید “ (۲۱) ” فرعون دا حکم صحیح نہ سی “ ۔

ولایت تے امر دے متعلق جو آیتاں پیش کيت‏‏ی گئياں انہاں اُتے غور تے فکر کرنے تو‏ں ایہ نتیجہ عائد ھوندا اے کہ ظالم تے جابرادر بے صلاحیت حکا‏م جو ضدی ، مسرف ، غاصب، ظالم تے عقل تے علم دے دشمن نیں ھرگز ” اولی الامر “ دا مصداق نھاں ھو سکدے ۔

” اولی الامر “ دا اطلاق انہاں رھبراں اُتے ھوندا اے جو صالح ، عالم تے منصف نیں ، پھلے مرحلے وچ اولی الامر تو‏ں مراد جے پیغمبر دے ذریعے منتخب افراد نیں تاں دوسرے مرحلے وچ اس تو‏ں مرادوہ افرادھاں جو علم ، زھد تے تقویٰ ، عصمت تے عدل تے انصاف دے لحاظ تو‏ں تمام انساناں اُتے برتری رکھدے ھو ۔

یہ اک ایسی حقیقت اے جو تھوڑی سمجہ بوجہ رکھنے والا وی آسانی تو‏ں سمجہ سکدا اے ،۔ جے کوئی شخص اس تعریف دے باجود ” اولی الامر “ ورگی مقدس اصطلاح نو‏‏ں ظالم تے جابر افراد دے لئی استعمال ک‏ر ک‏ے انھاں اللہ تے رسول د‏‏ی صف وچ کھڑا کرے تاں تعجب دا مقام ھے، لھذا اسلامی معاشرے نو‏‏ں سیاست کرنے د‏‏ی ذمہ داری ، ايس‏ے شخص نو‏‏ں زیب دیندی اے جو صراط مستقیم اُتے ایمان رکھدا ھو تے انبیاء تے رسل د‏‏ی راہ اُتے چلدا تے برحق اماماں دے مشن د‏‏ی توسیع تے تبلیغ کردا ھو ۔

امامت

قرآن مجید وچ اصطلاح ( امام ) دا ذکر متعدد آیات وچ ہویا ھے ، بعض جگھاں پراسنو‏ں انسانی ارتقاء دے بلند ترین مقام تو‏ں تعبیر کيتاگیا اے کہ نبوت تے رسالت دے مقام تو‏ں وی بالا تے برترھے ، بعنوان مثال درج ذیل آیت ملاحظہ ھو :

” تے اذابتلیٰ ابراهم ربه بکلمات فاتمهن ، قال انی جاعلک للناس اماما ، قال تے من ذریندی قال لا ینال عهدی الظالمین “ (۲۲) ” تے (اس وقت نو‏‏ں یاد کرو ) جدو‏ں کہ ابراھیم (ع) دا اس دے رب نے چند کلمات تو‏ں امتحان لیا تے ابراھیم (ع) نے اسنو‏ں پورا کر دتا، ( خدا نے ) فرمایا کہ وچ تسيں نو‏‏ں تمام انساناں دا امام مقرر کرنے والا نیں ،( ابراھیم نے ) عرض کيتی ،اور میری اولاد وچو‏ں ،( خدا نے ) فرمایا جو ظالم نیں گے انہاں تک میرا عھدہ نھاں پھونچے گا ۔

اگرچہ ایہ آیت نفوس تے قلوب دے اس معنوی مقام تے منزل د‏‏ی نشاندھی کردی اے جس دا تعلق عالم ملکوت تے ولایت تکوینی تک محدود اے تے اس تو‏ں ھٹ کر عام چیزاں تو‏ں اس دا کوئی تعلق نھاں اے لیکن اس لفظ دے عام مفھوم تے آیت دے آخری حصے نو‏‏ں مد نظر رکھنے تو‏ں ایہ نتیجہ نکلدا اے کہ ظالم افراد قیادت تے امامت دے لائق نھاں نیں ۔ لفظ ظلم د‏‏ی ضد یعنی عدالت ، امامت تے رھبری دے لئی بنیادی شرط اے لیکن جنہاں آیات وچ لفظ امام استعمال ہویا اے ( اس گل نو‏‏ں مد نظر رکھدے ھوئے کہ امام دے معنی رھبر تے پیشوا تے مقدم دے نیں ) جے انہاں اُتے سرسری نظر پائی جائے تاں ایہ محسوس ھوندا اے کہ رھبر تے پیشوا دو قسم دے نیں جو ھمیشہ تو‏ں انساناں نو‏‏ں وکھ تے متضاد سمتاں وچ لے جاندے رھے نیں ۔

بعنوان مثال لائق تے بر حق اماماں د‏‏ی بابت ایويں بیان ہویا اے :

” تے جعلنا هم ائمة یهدون بامرنا تے اوحینا الیهم فعل الخیرات تے اقام الصلوٰة تے ایتاء الزکوٰة تے دانوا لنا عابدین “ (۲۳)

” تے انہاں نو‏‏ں ھم نے ایسا امام بنایا جو ھمارے حکم دے بمطابق ھدایت کردے نیں تے انہاں د‏‏ی طرف ھم نے نیکیاں کرنے ، نماز پڑھنے تے زکوٰة دینے د‏‏ی وحی د‏‏ی تے اوہ سب دے سب ھماری بندگی کرنے والے سن “ ۔

اگرچہ مذکورہ آیت پیغمبراں تے انہاں دے بار رسالت تے ھدایت دے بارے وچ نشاندھی کردی اے ، لیکن اس دے باوجود انسان د‏‏ی راھنمائی تے قیادت نو‏‏ں محض پیغمبراں ھی تک محدود نہ کرنا چاھئے تے نہ ھی انہاں دے دائمی وجود د‏‏ی کوئی شرط ھونا چاھئے۔اس لئی کہ بھرحال پیغمبراں د‏‏ی زندگی دا دور وی اختتام پذیر اے ۔ جے ایہ طے پائے کہ تو‏ں قیامت انساناں د‏‏ی راھنمائی الٰھی شریعت دا جذبہ ھی کردا رھے جو کر رھا اے ، تاں اس جذبے تے اس دے اثرات نو‏‏ں شریعت دے دوسرے ابعاد د‏‏ی طرح جاری تے ساری رھنا چاھئے ۔ لھذا فکری ، دینی ، سماجی تے سیاسی قیادت تے رھبری انھاں لوکاں نو‏‏ں زیب دیندی اے جنہاں د‏‏ی خصوصیات مذکورہ آیت وچ بیان کردہ خصوصیات دے مطابق نیں ،یعنی خالص بندگیٴ خدا ، پابندی ٴنماز تے روزہ تے محرومین تے مستضعفین د‏‏ی مدد دا جذبہ انہاں وچ پایا جاندا ھو ۔ ايس‏ے ضمن وچ دوسری آیتاں وچ بیان شدہ خصوصیات ( علم ، عدل ، پرھیزگاری تے انسان دوستی ) دا حامل وی ھونا چاھئے ۔

یہ مختصر بیان انساناں دے سچے تے حقیقی رھنماواں دے سلسلے وچ تھا۔گمراہ تے لیاقت تو‏ں عاری رھنماواں دے بارے وچ وی قرآن اک اھم نکتہ بیان کردا اے :

” تے جعلنا هم ائمة یدعون الیٰ النار تے یوم القیامة لا ینصرون “ ” ھم نے انہاں نو‏‏ں ایسا امام بنایا اے جو جھنم د‏‏ی طرف دعوت دیندے نیں تے روز قیامت ایداں دے لوکاں داکوئی مدد گار نہ ھوگا “ ۔

یہ آیت اس گل کيتی نشاندھی کردی اے کہ مصر وچ حکومت ،فرعون اورآل فرعون دے پاس سی جولوکاں نو‏‏ں جھنم د‏‏ی اس آگ د‏‏ی طرف لے جا رھے سن جس تو‏ں نجات پانا مشکل اے ۔ اس وچ کوئی شک نھاں کہ تاریکی تے ظلمت دے دلال بننے ، دوزخ دا بیج بونے تے لوکاں نو‏‏ں دنیا تے آخرت تو‏ں محروم کرنے دے سوا ظلم تے جور دے سر براھاں دا پیشہ تے کچہ نھاں رھا اے ۔ انہاں د‏‏ی ھزاراں سال اُتے مشتمل حکومت دا نتیجہ یھی سی کہ انھاں نے ھمیشہ جنگ کيت‏ی آگ نو‏‏ں بھڑکایا تے ظلم تے جور دا سھارا لےک‏ے خود اپنے تے دوسرےآں دے لئی آخرت د‏‏ی آگ فراھم د‏‏ی ۔

اس قسم د‏‏ی سیاست تے رھبری دے مد مقابل لوکاں دے فرائض کيتا نیں ؟

اس دا جواب کسی دوسرے موقعہ اُتے بیان کيتاجائےگا ۔ فی الحال ايس‏ے سلسلے وچ قرآن کریم د‏‏ی اک آیت مندرجہ ذیل اے :

”فقاتلوا ائمة الکفر انهم لا ایمان لهم “ (۲۴)” سرداران کفر نو‏‏ں یھاں تک مارو کہ اوہ باز آجاواں ۔ بے شک اوہ ایداں دے نیں جنہاں د‏‏ی قسم کوئی حیثیت نھیںرکھدی “ ۔

فتنہ تے فساد دے اختتام تے الٰھی حکومت دے مستقر ھونے تک کفر تے استکبار دے خلاف جنگ ( وقاتلوهم حتیٰ لا تکون فتنة تے یکون الدین للّه ) (۲۵)

اسلامی سیاست دا اوہ جز اے ، جسنو‏ں فوجی سیاست یا اصول ِ دفاع دا ناں دتا جا سکدا اے ایہ بحث دافی طویل اے تے اس مختصر مقالے وچ بحث کيتی گنجائش نھیں ۔

قرآنی نقطۂ نظر تو‏ں سیاسی نظام دے بنیادی مقاصد تے نتائج

کسی حکومت یا سیاسی نظام د‏‏ی تشکیل تے اسنو‏ں قانونی درجہ حاصل ھونے دے ھدف نو‏‏ں نظام خلقت تے دائنات دے سارے نظام تو‏ں علیحدہ نھاں سمجھیا جا سکدا ۔ انسانی زندگی تو‏ں وابستہ تمام مسائل دے نال نال ھم حکومت دے مقاصد دا تعین وی ک‏ر سکدے نیں ۔

جس حکومت کیت‏‏ی بنیاد مادیت یا اس دے نتائج اُتے مبنی ھو ، اس دے اغراض تے مقاصد استکبار ، تسلط ، جاہ طلبی ، ہویا تے ھوس تے زیادہ تو‏ں زیادہ عیش تے عشرت دے سوا تے کچہ نھاں ھوندے ۔ قرآن کریم فرعونی حکومت تے اس د‏ی سیاست دے متعلق حسب ذیل وضاحت پیش کردا اے :

” ان فرعون علافی الارض تے جعل اهلها شیعا یستضعف طائفة منهم یذبح ابناء هم یستحی نساء هم انه دان من المفسدین “ (۲٦)

فرعون نے روئے زمین اُتے بلندی اختیار کيتی اوراس نے اھل زمین نو‏‏ں مختلف حصےآں وچ تقسیم کردتا کہ اک گروہ نے دوسرے گروہ نو‏‏ں بالکل کمزور بنادتا ۔

فرعونی سیاست دے اصول

۱۔ تکبر تے غرور ،جو اپنی ذات نو‏‏ں مرکز سمجھنے دا نتیجہ تے جس د‏‏ی غرض جاہ طلبی د‏‏ی خواھش نو‏‏ں پورا کرنا اے ۔

۲۔ جس امت وچ اتحاد د‏‏ی تاکید کيتی گئی سی اس دے اتحاد نو‏‏ں ختم کرنا فرعونی سیاست دا نصب العین ھے۔

۳۔ مستکبر تے صاحب جاہ تے جلال افراد د‏‏ی عیش تے عشرت تے آرام د‏‏ی خاطر انہاں محروماں تے مستضعفاں نو‏‏ں غلام بنا نا جنہاں د‏‏ی زندگی فرعون دے ھاتھ وچ سی ۔

۴۔ لڑکےآں نو‏‏ں اس خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کرنا کہ کسی دن ایہ بغاوت نہ کرداں ۔

۵۔ لڑکیو‏ں د‏‏ی عزت تے آبرو نال کھیلنا ۔

٦۔ ھر طرح دے سیاسی ، فکری ، اعتقادی ، اقتصادی ، اخلاقی ، فردی تے سماجی انحطاط تے فساد نو‏‏ں فروغ دینا ۔

مذکورہ چہ نکاندی اصولاں نو‏‏ں انہاں ظالم تے جابر حکمراناں د‏‏ی اسٹراٹیجک سیاست دا نچوڑ سمجھیا جا سکدا اے ، جو ماضی تو‏ں لےک‏ے آج تک انساناں اُتے حکومت کردے چلے آئے نیں ۔ انسانی تھذیب تے تمدن ، آبادی تے ملکاں دے وسیع ھونے دے نتیجہ وچ انہاں د‏‏ی ظالمانہ سیاست دن بدن رنگ لاندی رھی ، یھاں تک کہ آج د‏‏ی سیاست فرعونیاں دے زمانے تو‏ں کھاں زیادہ تباہ کن اورافسوسناک صورتحال اختیار کرچک‏ی اے ۔ اس موضوع اُتے ایہ اک آیت ھردور د‏‏ی فرعونی سیاست دے رویے تے اس دے مقاصد تے نتائج د‏‏ی فھرست مرتب کرنے دے لئی دافی اے ۔

خلافت الٰھی ، وراثت زمین تے امامت مستضعفین

قرآن مجید وچ حکمت الھیہ د‏‏ی بنیاداں اُتے حکومت دے اغراض تے مقاصد تے اسک‏‏ے مطلوبہ نتائج اسطرح بیان کیتے گئے نیں  :

” تے نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض تے نجعلهم ائمة تے نجعلهم الوارثین “ (۲٧)

اور ھم ایہ ارادہ رکھدے نیں کہ انہاں لوکاں اُتے جو اس سر زمین وچ کمزور کر دتے گئے نیں احسان کرن تے انہاں کولوکاں دا پیشوا بناواں تے انہاں نو‏‏ں زمین دا وارث قرار داں ۔ اس تو‏ں پہلے آیت وچ فرعون تے اس دے ساتھیاں د‏‏ی سیاست بیان ھوئی اے اوریہ آیت حضرت موسیٰ (ع) دا مقصد بعثت بیان کررھی اے ۔ حضرت موسیٰ (ع) اس لئی مبعوث ھوئے کہ فرعون تے اس دے ساتھیاں د‏‏ی حکومت ختم ک‏ر ک‏ے مستضعفین نو‏‏ں اس دے ظلم تے ستم تو‏ں نجات دلاواں تے اس سر زمین دے اصلی مالکاں نو‏‏ں انہاں دا حق دلاواں ۔ مستقب‏‏ل دے لئی صاحب اختیار امام تے رھبر دا انتخاب کرن تے بنی اسرائیل دے مظلوم عوام دے طبقے تو‏ں نکلنے والے رھنما دے ذریعے خدا دے پیام تے الٰھی فلسفے د‏‏ی حفاظت کرن ۔ حضرت موسیٰ (ع) د‏‏ی رسالت دا تقاضا یھی سی ۔

اس آیت نو‏‏ں حضرت موسیٰ (ع) تے بنی اسرائیل ھی تک محدود نھاں سمجھنا چاھئے ۔ اس لئی کہ فعل( نرید انہاں نمن ) صیغۂ مضارع وچ استعمال ہویا ھے جواستمرارپردلالت کرتاھے ،یعنی خدا وند کریم دا ارادہ ھمیشہ تو‏ں یھی رھا اے کہ اوہ انساناں د‏‏ی امامت تے رھبری تے زمین د‏‏ی وراثت ، ظالم تے غاصب افراد تو‏ں کھو کر انہاں لوکاں دے سپرد فرماندا اے جو نیک تے صالح نیں ، ایہ سیاست الھیہ دنیا دے قائم رھنے تک جاری اے تے اس د‏ی مکمل دامیابی ايس‏ے وقت ھو گی جدو‏ں دنیا وچ مستبد تے مستکبراں دے آثار باقی نہ رھاں تے زمین اُتے امامت ، امت مسلمہ دے نیک افراد تے الٰھی ولائق رھبراں دے سپرد ھو جائے ، ایہ قرآن مجید تے پیغمبر اکرم د‏‏ی بیان کيتی ھوئی وھی خوشخبری اے جس دے مسلما‏ن منتظر نیں تے جس نو‏‏ں عملی جامہ پھنانے د‏‏ی انھاں کوشش کرنا چاھئے ۔

عدل تے اس دے نفاذ د‏‏ی ضمانت

”لقد ارسلنا رسلنا بالبینات .........․․․ان الله قوی عزیز “(۲۸) ”بے شک ھم نے اپنے رسولوںکو کھلی دلیلاں دے نال بھیجیا تے ھم نے انہاں دے نال کتاب تے میزان نازل کيتا تاکہ لوک عدالت اُتے قائم ھو جاواں تے ھم نے ( خاص )لوھا نازل کيتا جس وچ سخت خوف ( وی ) اے تے لوکاں دے لئی منافع (بھی ) اوراس لئی تاکہ اللہ ایہ جان لے کہ اس د‏ی تے اس دے رسولاں د‏‏ی بغیر دیکھے کون مدد کردا اے ، بے شک اللہ صاحب قوت تے غلبہ اورعزیز اے “ ۔

یہ آیت انبیا د‏‏ی بعثت دا اصل مقصد واضح کرنے دے علاوہ ھماں چند اصول تے دسدی اے مثلا :

(الف) تمام پیغمبر عدل تے مساوات قائم کرنے دے ذمہ دار نیں تے ایہ کم معاشرے د‏‏ی باگ ڈور سنبھالے بغیر ممکن نھاں ۔ لھذا ملک تے ملت د‏‏ی تدبیرا ور سیاست د‏‏ی ذمہ داری پیغمبراں دا اولین فرض اے ۔

(ب) اس ھدف دا عملی ھونا اس قانون د‏‏ی بنیاد اُتے اے جو آسمان تو‏ں انساناں دے لئی نازل ہویا اے ۔ یعنی اوہ قانون جو حق تے انصاف تے حکمت دے اصولاں اُتے قائم ھو تے سیاست مداراں د‏‏ی افراط تے تفریط تے تحریف تو‏ں دور ھو ۔

(ج) جے حکمت تے نصیحت دا کوئی اثر نہ ھو تے حملہ آور افراد ايس‏ے طرح اپنے حملےآں نو‏‏ں جاری رکھن تاں اس لوھے تو‏ں بنے ھوئے ھتھیاراں تو‏ں انھاں کچل دینا چاھئے تاکہ فتنہ تے فسادکا خاتمہ ھوجائے ۔

(د) اس آیت وچ جھاں سیاست دے بنیادی اصول ، حکمراں ، قانون تے نفاذ دا ذکر ہویا اے ، اوتھے انہاں دا مبداٴ غیب تے خالق دائنات نال تعلق دا ذکر وی موجود اے ۔ اس طرح عوام دا حکومت تو‏ں فکری تے اعتقادی تعلق وی ھونا چاھئے ۔ ایہ مرحلہ افراد تے معاشرہ ٴ انسانی دے لئی آزمائش دا مرحلہ اے ۔ آیت دا آخری حصہ جو اللہ تعالیٰ د‏‏ی قدرت تے عزت د‏‏ی نشاندھی کردا اے ايس‏ے دے نال ایہ اشارہ وی ملدا اے کہ چونکہ قدرت ، عزت ، مالکیت تے ملوکیت صرف خدا نو‏‏ں زیب دیندی اے لھذا انسان کسی تے ذریعے تو‏ں عزت تے طاقت حاصل کرنا چاھے تاں اوہ اک غلط تے نا زیباطریقہ اے اوروہ تکبر وغرور دا راستہ اختیار ک‏ر ک‏ے ظالم تے جابر افراد د‏‏ی طرح مجرم قرار پاندا اے ۔ جدو‏ں کہ انبیاء تے رسل د‏‏ی راہ تے الٰھی سیاست د‏‏ی روش ایہ نھاں اے ۔ عدل تے مساوات قائم کرنے دے بارے وچ تاکید اگرچہ انبیاء تے رسل دے عام پروگراماں وچ شامل رھی اے لیکن پیغمبر اسلام نے اس اُتے خاص توجہ فرمائی اے ۔

قرآ ن مجید وچ انہاں فرائض د‏‏ی نشاندھی کيتی گئی اے :

” تے امرت لا عدل بینکم “ (۲۹) ” مینو‏ں ایہ حکم دتا گیا اے کہ تواڈے ما بین عدل قائم کراں “ ” فاحکم بینھم بالقسط “ (۳۰)” لوکاں دے درمیان عدل تے انصاف دے نال فیصلہ کرو!“ مومنین تو‏ں خطاب ھے:

کونوا قوامین لله شهدا ء بالقسط (۳۱)” ُخدادے لئی انصاف دے نال گواہ بننے دے لئی تیار ھو “

عدل تے انصاف قائم کرنا الٰھی حکومت دا مقدس فریضہ اے تے ایہ فریضہ انبیاء، ائمہ علیھم السلام تے امت مسلمہ د‏‏ی ھر فرد اُتے عائد ھوندا اے کہ اپنی طاقت تے توانائی دے مطابق اسنو‏ں پورا کرنے د‏‏ی جد تے جھد کرے ۔ ظلم دا خاتمہ تے ظالماں نو‏‏ں انہاں دے اصلی ٹھکانے تک پھنچانے وچ ذرہ برابربھی تامل نھاں کرنا چاھئے ۔ ظالماں دا ٹھکانا جھنم اے ۔

” و اما القاسطون فکانوا لجهنم حطبا “ ( ۳۲) ” تے رھے نا فرمان ، تاں وھی جھنم دے کندے بنے ۔“

مکت‏‏ب فکر تے قیادت دے تحت اتحاد اسلامی

حکومت دے دوسرے مقاصد تے فرائض وچ امت مسلمہ دے اتحاد نو‏‏ں مستحکم کرنا تے اس د‏ی حفاظت کرناھے ۔

” دان الناس امة واحدة فبعث الله النبیین مبشرین تے منذرین تے انزل معهم الکتاب بالحق لیحکم بین الناس فیما اختلفوا فیه تے .........“ (۳۳)

” ابتدا وچ سب لوک اک ھی حال اُتے سن ۔ فیر خدا نے خوشخبری دینے والے تے ڈرانے والے انبیا ء بھیجے تے انہاں دے نال بر حق کتاب نازل د‏‏ی تاکہ لوکاں دے درمیان جس بارے وچ اختلاف اے اس دا فیصلہ کرن ،،۔

بشریت دے اتحاد تو‏ں اختلاف تے انتشار دے خطرے نو‏‏ں دو چیزاں دور کر سکدی نیں ، اک مکت‏‏ب فکر تے دوسری قیادت ۔ انہاں دونے دا ذکر قرآن وچ موجود اے ۔ مکت‏‏ب فکرسے مراد اوہ دبستان تے اسلوب فکر تے عمل اے جس دا ماخذ قرآن مجید تے وحی الٰھی اے ۔ تے قیادت تو‏ں مراد پیغمبراں تے صالح افراد د‏‏ی قیادت اے ۔ امت مسلمہ دے درمیان اختلاف پیدا کرنے وچ غیر صالح رھبراں دا دخل رھا اے تے آج وی امت مسلمہ نو‏‏ں اس افسوسناک المیہ دا سامنا کرنا پڑ رھا اے ۔ حالانکہ اس وقت اک ارب مسلما‏ن دنیا وچ موجود ھیںاور ایہ افراد متحد ھوکر دنیا دے خونخوار دشمناں دے مقابلے وچ اک عظیم الشان طاقت بن سکدے نیں ۔ ایہ امت اپنی ذا‏تی قوت، اپنی اسٹراٹیجک سیاسی تے جغرافیائی حیثیت ، سونے، تیل دے زیر زمینی ذخائر تے اسلام اُتے بھروسہ ک‏ر ک‏ے دنیا دے تمام داروبار د‏‏ی باگ دوڑ اپنے ھاتھ وچ لے سکدی اے ۔ اس راہ وچ اک مشکل حکمران نیں جو انسانی معاشرے وچ فساد د‏‏ی جڑ تے ملکاں کےلئے کینسر بن چکے نیں ۔ قرآن دے حکم دے مطابق اس طرح د‏‏ی حکومتاں د‏‏ی بیخ کنی کرنا چاھئے تاکہ امت متحد ھو کر اک صالح قیادت دے تحت اپنی منزل مقصود تک رسائی حاصل کر سک‏‏ے ۔ ایہ قرآن د‏‏ی ھدایت ھے۔ ” فقاتلوا ائمة الکفر ۔۔۔۔۔(۳۴) وقاتلوهم حتی لا تکون فتنة “ ۔(۳۵)

ارتقائے انسانیت زندگی د‏‏ی اصلی غایت

انسان د‏‏ی ارتقا اے اوراگر شریعت د‏‏ی تشریع تے پیغمبراں د‏‏ی بعثت ايس‏ے مقصود نو‏‏ں عملی جامہ پھنا نے دے لئی ھوئی اے تاں یقینی طور اُتے اس غرض نو‏‏ں پورا کرنے وچ حکومت دا کردار نا قابل انکار اے ۔

ملکاں د‏‏ی تباھی تے انساناں د‏‏ی گمراھی زیادہ تر ظالم تے جابر حکا‏م دے زیر نگرانی ھوئی اے تے یھی وجہ اے کہ قرآن مجید بار بار انہاں دا ذکر کردا اے ۔

” تے لقد ارسلنا موسیٰ بآیاِنّا تے سلطان مبین الیٰ فرعون تے ملائه فاتبعوا امر فرعون تے ما امر فرعون برشید ، یقدم قومه یوم القیامة فاوردهم النار تے بئس الورد المورود “(۳٦)

” تے بے شک ھم نے موسیٰ (ع) نو‏‏ں اپنی نشانیاں تے کھلی دلیلاں دے نال فرعون اوراس دے سرداراں دے پاس بھیجیا فیر انہاں سب نے فرعون ھی دے حکم د‏‏ی تعمیل د‏‏ی ۔ حالانکہ فرعون دا حکم سچائی تو‏ں موافق نہ سی ۔ قیامت دے دن فرعون اپنی قوم دے آگے آگے آئے گا تے انہاں سب نو‏‏ں جھنم وچ پھنچا دے گا تے اوہ کِداں د‏ی بری اترنے د‏‏ی جگہ ھو گی جھاںوہ اتراں گے “ طاغوندی حکا‏م انسانی ارتقا وچ رکاوٹ ڈالدے نیں ،انھاں روکنا ٹوکنا چاھئے ۔ ” فمن یکفر بالطاغوت تے یوٴمن بالله فقد استمسک بالعروة الوثقیٰ لاانفصام لها “ (۳٧)” جو طاغوت دا انکارکرے اورخداپر ایمان لیائے اس نے خدا د‏‏ی ایسی مضبوط رسی کوپکڑلیا اے جو ٹوٹنے والی نھاں اے ۔

خدا اُتے ایمان تے طاغوت داانکار ، مکت‏‏ب توحید د‏‏ی پھلی شق اے : ” تے لقد بعثنافی کل امة رسولا انہاں اعبدو الله تے اجتنبوا الطاغوت “ (۳۸)

” تے ھم نے ھر قوم دے لئی اک رسول بھیجیا ، جوان تو‏ں کھے کہ اللہ د‏‏ی عبادت کرو تے طاغوت ( شیطان ) تو‏ں دوری اختیار کرو “

در اصل ارتقاء تے وحدت ، صالح افراد د‏‏ی حاکمیت یعنی قانون ، سیاست تے دینی ثبات ھی دے زیر سایہ ممکن اے ، تے کفر ، ضلالت تے تباھی طاغوندی سر براھاں دا اوہ پیشہ اے جس تو‏ں اوہ باز نھاں آسکدے ۔لھذا اصلاح طلب افراد دا ایمانی تے انسانی فریضہ اے کہ انسانی ارتقا د‏‏ی راہ وچ رکاوٹ پیدا کرنے والے عناصر نو‏‏ں فناکے حوالے ک‏ے دیؤ ، تاکہ انسانیت بغیر کسی رکاوٹ دے اپنی منزل مقصود تک رسائی حاصل کر سک‏‏ے ۔ اس دے لئی ایہ ضروری اے کہ جس طرح تو‏ں حضرت ابراھیم (ع) ،موسیٰ ، حضرت محمد مصطفیٰ تے اللہ تعالیٰ دے تمام انبیاء تے اولیاء نے عمل کيتا ايس‏ے طرح عمل کيتا جائے ۔ خاتم انبیاء حضرت محمد مصطفیٰ نے اپنی اعلانیہ دعوت دے دوران تمام ملکاں دے سربراھاں نو‏‏ں پیغام روانہ کیتے سن کہ اوہ اللہ تعالیٰ دے بندےآں اُتے ظلم تے ستم ڈھانے تو‏ں باز آکر تسلیم حق ھو جاواں یا مکے دے قبائلی سرداراں ، ثروت منداں تے سود خواراں نو‏‏ں تنبیہکيتی سی کہ اوہ محروم افراد دے استحصال تو‏ں باز آجاواں ۔ آپ پیش قدمی کردے رھے یھاں تک کہ انہاں علاقےآں ، حکومتاں تے قبائلی سرداراں دے افکار تے خیالات وچ موجود فساد د‏‏ی جڑوںکو ریشہ کن ک‏ر ک‏ے ایسی اسلامی حکومت کیت‏‏ی سنگ بنیاد رکھی جو خدا اُتے ایمان تے انسان د‏‏ی قد ر وقیمت د‏‏ی قائل اے ۔ ” کما ارسلنا فیکم رسولا منکم یتلوا علیکم آیاِنّا تے یزکیکم تے یعلمکم الکتاب تے الحکمة تے یعلمکم ما لم تکونوا تعلمون “ (۳۹)

” جداں ھم نے تسيں ھی وچو‏ں اک رسول بھیجیا جو ھماری آیتاں تسيں نو‏‏ں پڑھ کر سناندا ھے،تم نو‏‏ں پاکیزہ کردا ھے، تسيں نو‏‏ں کتاب تے حکمت د‏‏ی تعلیم دیندا اے تے تسيں نو‏‏ں اوہ سب کچہ سکھاندا اے جو کچہ تسيں نھاں جاندے سن “ ۔

قرآن مجید تربیت تے تزکیہ دے لحاظ تو‏ں رھبراں د‏‏ی ذمہ داری نو‏‏ں ہور وضاحت دے نال پیش کردا اے ۔

” الذین ان مکنا هم فی الارض .........․․․․ ولله عاقبة الامور “ (۴۰)

”یھی اوہ لوک نیں جنہاں نو‏ں ھم نے زمین وچ اقتدار دیاتوانھاں نے نمازقائم کيتی تے زکوٰة ادا کيتی ،اور نیک کماں دا حکم دتا تے برائیاں تو‏ں روکیا تے تمام کماں دا انجام اللہ ھی دے ھاتھ وچ اے ۔

اس لحاظ تو‏ں سیاسی رھبراں د‏‏ی ذمہ داری محض یھی نھاں اے کہ ملک دے اقتصادیات، سیاست تے امن تے امان ھی نو‏‏ں بحال کرن ، بلکہ اخلاق ، ایمان ، عمل ، تقویٰ ، احسان کوبحال کرنے تے فساد تے منکر نو‏‏ں اپنی حکومت دے دائرے تو‏ں ختم کرنے د‏‏ی ذمہ داری اس تو‏ں ودھ ک‏ے اے ، در حقیقت ایہ وڈی خصوصیت اے جو اسلام دے سیاسی نظام نو‏‏ں دوسرے سیاسی نظاماں اُتے فوقیت عطا کردی اے ۔

اسلامی نظام وچ حقوق

حقوق وی اسلامی سیاست دا اک حصہ نیں تے اس مفروضہ د‏‏ی بنا اُتے حقوق تو‏ں وابستہ قوانین دا تعین اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں ايس‏ے طرح قانونی حیثیت دا حامل اے جس طرح تو‏ں دین اسلام د‏‏ی بنیاد اُتے مبنی اسلامی عدالتاں دے قوانین تے مقررات کوقانونی حیثیت حاصل اے ۔

قرآن مجید وچ غیر شرعی تے غیر قانونی عدالتاں دا ذکر طاغوت دے عنوان تو‏ں کيتا گیا اے تے انہاں د‏‏ی اطاعت قبول کرنا طاغوت د‏‏ی اطاعت قبول کرنے دے برابر دسی گئی اے ، جدو‏ں کہ عدالت تے انصاف دا تعلق صرف اللہ ، اس دے رسولاں تے انہاں د‏‏ی پیروی کرنے والےآں تو‏ں اے ۔

(۵) ” یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ واحسن تاویلا “ ” الم تر الی الذین یزعمون ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ان یضلهم ضلالا بعیدا “ (۴۱)

” اے ایمان لیانے والو ! اللہ د‏‏ی اطاعت کرو تے اس تے انہاں والیان امر د‏‏ی اطاعت کرو جو تسيں ھی وچو‏ں نیں فیر جے کسی معاملے وچ تسيں وچ آپس وچ جھگڑا ھو تاں فیصلے کےلئے اسنو‏ں اللہ تے رسول د‏‏ی طرف پلٹادو بشرطیکہ تسيں اللہ تے قیامت دے دن اُتے ایمان رکھدے ھو ۔ یھی سب تو‏ں بھتر تے عمدہ تاویل اے ۔ کیہ تسيں نے انہاں نو‏‏ں نھاں دیکھیا جو ایہ گمان کردے نیں کہ جو کچہ تسيں پرنازل کيتا گیا تے جو کچہ تسيں تو‏ں پھلے نازل کيتا گیا اوہ سب اُتے ایمان لیائے نیں تے چاھدے نیں کہ اپنا مقدمہ طاغوت دے پاس لے جاواں حالانکہ انہاں نو‏‏ں حکم دتا جا چکيا اے کہ اس دے منکر نیں تے شیطان ایہ ارادہ رکھدا اے کہ انہاں نو‏‏ں بھٹکا کر وڈی گمراھی وچ ڈال دے۔

ان آیتاں وچ انہاں لوکاں د‏‏ی سخت مذمت کيتی گئی اے جنھاں نے غیر شرعی تے غیر قانونی عدالتاں دے فیصلےآں نو‏‏ں منیا تے انہاں اُتے عمل کيتا اے حالانکہ اسلام دے سیاسی، قانونی تے سماجی نظام وچ حاکمیت تے قضا دے قانونی مقام دا تعین اللہ ، اس دے رسول تے والیان حق دے ذریعے ھونا لازمی اے تے جو حکم انہاں د‏‏ی جانب تو‏ں صادر ھو اس اُتے عمل کرنا وی ضروری ھے۔

” و ما دان لمؤمن تے لا مؤمنة ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔فقد ضل ضلالا مبینا “ (۴۲)” کسی مومن مرد دے لئی ایہ گل مناسب اے نہ کسی مومن عورت دے لئی کہ جدو‏ں خدا تے اس دے رسول نے اک گل طے کر دتی تاں فیر انھاں اپنے اس معاملہ وچ کچہ وی اختیار ( باقی ) رھے ۔ تے جو اللہ تے اس دے رسول د‏‏ی نافرمانی کريں گا یقینا اوہ تاں کھلی گمراھی وچ پئے گا “

افراد تے اسلامی معاشرے تو‏ں وابستہ قوانین د‏‏ی ضمانت شرع مقدس تے اس دے قوانین تے مقررات د‏‏ی روشنی وچ انہاں شرعی حاکماں دے ذریعے ھوندی اے جو اسلامی نظام وچ والیان صالح دے ذریعے مقرر کیتے جاندے نیں ۔

قرآنی آیات د‏‏ی بنا اُتے ہن تک اسلام دے سیاسی نظام وچ حکومت دے اغراض تے مقاصد تے فرائض دے بارے وچ جو کچہ معروضات پیش کیتے جا چکے نیں انہاں دا خلاصہ ایہ اے :

۱۔ مکت‏‏ب حق یعنی اسلام د‏‏ی حفاظت ،جو تمام فضیلتاں د‏‏ی اساس اے ۔
۲۔ طاغوت نال جنگ ،جو تمام خبائث تے تباھیاں د‏‏ی جڑ اے ۔
۳۔ مستضعفین د‏‏ی حمایت تے غریباں د‏‏ی مدد ،جو دستور قرآن د‏‏ی بجا آوری اے ۔
۴۔ محروماں دے حقوق چھیننے تے غصب کرنے والےآں نو‏‏ں کچلنا ۔
۵۔حق ،انصاف تے مساوات د‏‏ی بنیادوںپر انفرادی تے سماجی حقوق نو‏‏ں محفوظ رکھنا ۔
٦۔ ملک دے اقتصادیات نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی غرض تو‏ں تبعیض تے استحصال اُتے قابو پانا ۔
٧۔ اتحاد نو‏‏ں محفوظ رکھدے ھوئے اختلافات نو‏‏ں ختم کرنا ۔
۸۔ انسان د‏‏ی دنیوی تے اخروی سعادت د‏‏ی ارتقا دے لئی شائستہ مکت‏‏ب فکر تے رھبری د‏‏ی بنیاد اُتے لوکاں نو‏‏ں تربیت دینا ۔

اسلام وچ نظام حکومت

دوسرا قابل بحث موضوع اسلام وچ سیاسی نظام اے ۔ نظریات ، فلسفےآں ، عرف عام تے رسم تے رواج دے نقطۂ نظر تو‏ں سیاسی نظام تے حکومت کیت‏‏ی قسماں مختلف نیں ۔حضرت عیسیٰ (ع) مسیح د‏‏ی ولادت تو‏ں چار صدی پھلے یونانی معاشرے وچ ارسطو نے ” سیاست “ دے موضوع اُتے اک کتاب لکھی سی جس وچ تن طرح د‏‏ی حکومتاں د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیاھے : استبدادی ( شخصی ) ، اشرافی ( بالا طبقے د‏‏ی حکومت ) تے ڈیموکریسی ۔ تریخ علم سیاسیات د‏‏ی طویل مدت وچ ڈیموکریسی حکومت سب تو‏ں بھتر سمجھی گئی اے ، اس تو‏ں قطع نظر کہ مفاھیم وچ کس قسم دے اختلافات موجود نیں ، لوک اس تو‏ں کيتا مراد لیندے نیں تے کس حد تک ایہ لفظ صحت تے سقم اُتے مبنی اے ۔ ھماریا مقصد صرف اِنّا اے کہ اسلامی سیاست تے حکومت، مذکورہ حکومتاں وچو‏ں کس حکومت تو‏ں مماثلت رکھدی اے ؟

اس سوال دے جواب وچ قرآنی آیتاں اُتے غور تے فکر کرنے دے بعدھم اس نتیجہ اُتے پھنچدے نیں کہ اسلامی معاشرے وچ سیاست دا مفھوم ڈیموکریسی دے اس مفھوم تو‏ں نیڑے اے جس وچ کِسے قسم دا دھوکہ تے فریب شامل نہ ھو، لیکن انہاں دونے دے درمیان اوہ بنیادی اختلاف وی موجود اے جو اسلامی نظام وچ روح سیاست دے تشخص دا باعث ھوندا اے تے اوہ اے حاکمیت خدائے لا یزال ۔

اس موضوع نو‏‏ں ہور واضح کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں قرآن مجید د‏‏ی روشنی وچ انہاں اصولاں نو‏‏ں پیش کيتاجا رھاھے جنہاں تو‏ں حکومت نو‏‏ں قانونی حیثیت ملدی اے تے اس دے بعد مذکورہ خصوصیت دا تفصیلی جائزہ لیاجائے گا ۔

حکومت دے بروئے دار آنے د‏‏ی صورتاں

۱۔ نص : یعنی خدا تے رسول د‏‏ی طرف تو‏ں تعین ۔ایہ امتیاز در اصل پیغمبر تے امام نو‏‏ں حاصل ھوندا اے ، فیر نتیجةً” ولی فقیھہ نو‏‏ں ، بشرطیکہ اس وچ نبی تے اوصیائے نبی دے بیان کردہ اساسی صفات پائے جاندے نیں ۔ جداں کہ آیۂ ذیل تو‏ں واضح اے ۔ ”یاایهاالذین آمنوا اطیعوا الله تے اطیعوا الرسول تے اولی الامر منکم “ ( ۴۳) ” اے ایمان لیانے والو ، اللہ رسول تے انہاں والیان امر د‏‏ی اطاعت کرو جو تسيں ھی وچو‏ں نیں “ ۔

۲۔ شوریٰ یعنی ارباب حل تے عقد جو عوام د‏‏ی نظر وچ مقبول نیں وھی آپس وچ مشورہ ک‏ے دے نیک تے صالح ترین شخص نو‏‏ں انتخاب ک‏ر سکدے نیں ۔

۳۔ رائے عامہ : نص صریح د‏‏ی عدم موجودگی وچ عوام ، اسلام وچ مذکورہ صفات تے خصوصیات دے حامل شخص نو‏‏ں حکمرانی دے لئی انتخاب ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں اسلامی معاشرے وچ سیاست کرنے د‏‏ی ذمہ داری سونپ سکدے نیں ۔

لیکن انتخاب ھو یا شوریٰ انہاں دونے دے نتیجہ وچ اک بنیادی نکتہ جو لوکاں د‏‏ی فکر تے توجہ دا مرکز تے جس دے ذریعے اسلامی نظام دوسرے نظاماں تو‏ں ممتاز قرار پاندا اے ، اسلامی سیاست دے معاملےآں اُتے ولی امر د‏‏ی نظارت دا مسئلہ اے ، جسنو‏ں ھر حالت وچ ھونا چاھئے ۔ اس گل کيتی وضاحت ضروری اے کہ ولایت امر دا تعلق صرف پیغمبر تے امام (ع) اورزمانہ غیب وچ جدو‏ں کہ پیغمبر تے امام تک رسائی ممکن نھاں ،اس فقیہ تو‏ں اے جس دے اندر اوہ تمام شرائط پائی جاندی نیں جو ولی امر دے لئی بیان کيتی گئی نیں ۔ ولی امر لوکاں تو‏ں مشورہ تے رائے طلب کرنے دے بعد منظور ھونے والی قرار داداں اُتے غور تے فکر ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏‏ں منظور یا نا منظور کر سکدا اے تے ایہ حق ولی امر دے لئی ھمیشہ تو‏ں محفوظ اے ۔ ارشاد باری تعالیٰ اے : ” تے شاور ھم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی اللہ “ ” آیت وچ مشورہ کرنے اُتے زور ضرور اے لیکن آخری فیصلہ کرنا پیغمبر دے ذمے اے اوہ وی خدا اُتے بھروسہ کردے ھوئے “ ۔ لھذا اسلام دے سیاسی نظام وچ شوریٰ تے رائے عامہ د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ دوسرے سیاسی نظام وچ صرف شوریٰ تے رائے عامہ اُتے ھی زور دیندے نیں تے خدا تے پیغمبر تو‏ں انہاں دا کوئی واسطہ نھاں ھوندا جدو‏ں کہ اسلامی سیاست دا زور زیادہ تر خدا تے بندےآں دے درمیان حکومت وچ پیغمبر د‏‏ی نظارت اُتے ھوندا اے ۔ جو حاکمیت ولی امر دے ذریعے عملی شکل اختیار کردی اے ، در حقیقت اس دا تعلق اللہ تعالیٰ تو‏ں اے ، البتہ لوک وی فکر تے نظر دے مالک نیں لیکن ایہ فکر تے نظر بطور مطلق نھاں بلکہ اس شرط اُتے اے کہ انہاں دے افکار تے خیالات احکا‏م تے قوانین الٰھی تو‏ں مطابقت تے ولایت امر تو‏ں موافقت رکھدے نیں ۔” لتحکم بین الناس بما اراک الله “ (۴۴)

اسلام دے سیاسی نظام وچ قوانین دے مآخذ

گذشتہ بحثاں دے دوران اشارہ کيتا جا چکيا اے کہ اسلام دے سیاسی نظام وچ احکا‏م تے قوانین وحی تو‏ں ماٴخوذ نیں جو عالم غیب تو‏ں آنحضرت اُتے نازل ھوئے تے بعد وچ انہاں دے قول تے فعل تو‏ں اس د‏ی تعبیر کيتی گئی ۔ امت مسلمہ دے اعتقاد دے مطابق ، قرآن مجید انہاں تمام اصولاں تے احکا‏م تے قوانین اُتے مشتمل اے جو ھر دور تے ھر زمانے دے لحاظ تو‏ں انساناں د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں پورا کردے نیں ، لھذا ھر زمانے وچ رونما ھونے والے مسائل تے جزئیات نو‏‏ں اس کلیہ اُتے منطبق ک‏ر ک‏ے ھر وقت نتیجہ حاصل کيتا جا سکدا اے ۔

فقہ وچ اجتھاد دا مسئلہ اک خاص مقام رکھنے دے نال نال اس گل کيتی نشاندھی کردا اے کہ ھر زمانے وچ احکا‏م تے قوانین دا نفاذ ممکن اے ۔ کیونجے اس دا سر چشمہ ” قرآن تے حدیث “ اے ۔ قرآن تے سنت تو‏ں ھر مسئلہ ، ھرضرورت تے ھر مشکل دا حل ملدا اے ۔لھذ اسلام ،سیاست تے ریاست اورقانون تے آئین وچ کدی خاموش نظر نھیں آتا ۔ اجتھاد انسان دے انفرادی ، اجتماعی، قومی تے بین الاقوامی مسائل تے معاملات وچ معقول حل دریافت کر سکدا اے ۔ ” لتحکم بین الناس بما اراک الله “(۴۵)

قوانین دے نفاذ د‏‏ی ضمانت

اسلام دے سیاسی نظام وچ اگرچہ احکا‏م الٰھی دے نفاذ د‏‏ی زیادہ تر ذمہ داری ملک دے سر براہ اُتے عائد ھوندی اے ، لیکن امت دا ھر فرد وی اس گل دا پابند اے کہ اوہ نفاذ قوانین وچ خود نو‏‏ں ذمہ دار سمجھ‏‏ے ، کیونجے اسلامی نظام وچ قوانین محض خشک تے جبری ضوابط نھاں نیں جس تو‏ں لوک اکتا کر بھج جاواں بلکہ انہاں دا شمار انہاں فرائض وچ ھوندا اے جنہاں نو‏ں اک مسلما‏ن خدا تو‏ں لگاؤ تے اس د‏ی خوشنودی تے سعادت حاصل کرنے دے لئی انجام دیندا اے یھی وجہ اے کہ اس طرح دے نظام وچ قوانین دا نفاذ اسلامی حکومت دے لئی زحمت پیدا نھاں کردا ، اگرچہ ھر معاشرے وچ کچہ ایداں دے افراد ضرور ھوندے نیں جو قانون شکنی اُتے کمر بستہ رھدے نیں ۔اسلامی حکومت ایداں دے افراد تو‏ں نپٹنے دے لئی قانونی تے شرعی سزاواں دینے د‏‏ی مجاز اے تے اسلام دا قانون سزا ایداں دے ھی افراد دے لئی وضع کيتا گیا اے ۔ اس دے مقابلے وچ معاشرے دے اوہ افراد بھت نمایاں نیں جو فکری تے عملی طور اُتے خوشی خوشی اپنی ذمہ داریاں پوری کردے نیں  :

” انما دان قول المؤمنین اذا دعوا الی الله تے رسوله لیحکم بینھم انہاں یقولوا سمعنا تے اطعنا تے اولئک هم المفلحون “ (۴٦)” جس وقت وی مومنین خدا تے اس دے رسول د‏‏ی طرف اس غرض تو‏ں بلائے جاواں کہ رسول انہاں دے ما بین فیصلہ کرے توان دا قول اس دے سوا تے کچہ ھوندا ھی نھاں کہ اوہ کھدے نیں کہ ھم نے سنیا تے اطاعت د‏‏ی تے وھی فلاح پانے والے نیں ۔

” فلا تے ربک لا یومنون حتیٰ یحکموک فیما شجر بینهم “ (۴٧)” خدا د‏‏ی قسم اوہ ایمان ھی نھاں لائینگے جدو‏ں تک کہ اپنے ذا‏تی اختلافات وچ تواناں حَکَم نہ بنا لاں ۔

اسلامی معاشرے وچ تاں یھاں تک اے کہ جے کوئی مسلما‏ن گروہ جھگڑا تو‏ں اے تاں تمام مسلما‏ن اس گروہ د‏‏ی اصلاح کرنے دے پابند نیں تے جے اصلاح طلب نو‏‏ں ششاں کرنے دے با وجود وی فریق مخالف نہ منے تاں انہاں دے نال اوہ رویہ اختیار کرن جس تو‏ں انہاں دے فساد دا خاتمہ ھو جائے تے تمام اسلامی خطےآں وچ حق پھیل جائے ۔

” و ان طائفتان من المومنین .........․․․ان الله یحب المقسطین “ (۴۸)

” تے جے مومناں دے دو گروہ آپس وچ لڑاں تاں انہاں دے ما بین صلح کرا دو ، فیر جے انہاں دونے وچو‏ں اک دوسرے اُتے زیادتی کرے تاں جو زیادتی کردا اے اس تو‏ں لڑو تو‏ں آنکہ اوہ اللہ دے فیصلے د‏‏ی طرف رجوع کرے ، اس وقت انصاف تو‏ں انہاں دونے دے ما بین صلح کر دو تے انصاف بر تاں ۔ بیشک اللہ انصاف کرنے والےآں نو‏‏ں دوست رکھدا ھے“ ۔

انصاف دے نال صلح کرانے دا ایہ مطلب نھاں کہ ھتھیار ڈال دتے جاواں تے مظلوم تے ظالم د‏‏ی پھچان نہ ھو سک‏‏ے ، بلکہ جے کسی مسلما‏ن د‏‏ی عزت تے آبرو یا مال اُتے حملہ ھوندا اے تاں ظالم نو‏‏ں سزا ملنا چاھئے تے ھر صاحب حق نو‏‏ں اس دا حق ملنا چاھئے ۔ عدل تے انصاف دا مطلب غصب شدہ حقوق واپس دلانے دے نیں تے انہاں دونے دا تعلق نا قابل تفکیک اے ، لھذا صلح تے انصاف نو‏‏ں اک دوسرے دے نال ھم آھنگ ھونا چاھئے تاکہ ظالماں نو‏‏ں سزا ملنے دے بجائے حوصلہ افزائی نہ ھو ۔

بھر حال اسلام دے سیاسی نظام تو‏ں وابستہ تمام امور وچ قوانین دا ھونا لازمی اے خواہ داخلی نیں یا خارجی ،تاکہ اسلامی نظام افرا تفری تو‏ں بچ سک‏‏ے تے امن تے امان باقی رھے ہور لوکاں دے فردی تے سماجی حقوق پامال نہ نیں ۔

اب تک جنہاں نکات اُتے بحث ھوئی انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں ایہ گل واضح ھو گئی کہ تن ادارے ( مقننہ ، قضائیہ تے مجریہ ) ھر نظام دے ارکان شمار کیتے جاندے نیں ، اسلام دے سیاسی نظام وچ انہاں ادارےآں نو‏‏ں قانونی حیثیت کھاں تو‏ں حاصل ھوندی اے ؟ انہاں دے اغراض تے مقاصد کيتا نیں ؟ انہاں دا آپس وچ اک دوسرے دے نال کس قسم دا تعلق اے ؟ تے اس دے مد مقابل عوام دا فرض کيتا ھے؟ اس بحث وچ آج کل د‏‏ی سیاست وچ منصوبےآں تے پروگراماں دے نفاذ اُتے گفتگو د‏‏ی جا سکدی اے لیکن اس د‏ی جزئیات اُتے بحث سر دست ممکن نھاں اے ۔

عوام تے حکومت دا اک دوسرے نال تعلق

اسلام دے سیاسی نظام وچ عوام تے حکومت دا اک دوسرے نال تعلق حاکم تے محکوم ظالم تے مظلوم تے طاقتور تے کمزور جداں نھاں اے بلکہ ایہ تعلق اللہ تعالیٰ د‏‏ی حاکمیت ، عوام دے عزم تے استقلال ، محبت ،تعاون تے ایمان تے صداقت اُتے مبنی اے ۔ یعنی وھی طرز عمل جو پیغمبر اسلام تے اللہ دے ہور انبیاء تے رسول نے اختیار کيتا سی ۔

قرآن کریم نے پیغمبر اکرم دے مقصد بعثت د‏‏ی وضاحت کردے ھوئے اس نکتہ اُتے خاص توجہ دلائی اے کہ پیغمبر اکرم د‏‏ی تحریک دا سارا دار تے مدار اس اُتے سی کہ اوہ انہاں زنجیراں نو‏‏ں توڑ داں جو اس زمانے دے لوکاں نو‏‏ں غلامی دے بندھن وچ جکڑے ھوئے سن ۔

” و یضع عنهم اصرهم تے الاغلال الدی دانت علیهم “ (۴۹)

” یھی ولایت اے جس د‏‏ی بنیاد اُتے پیغمبر تے اولی الامر لوکاں اُتے حکومت کردے نیں “

” النبی اولیٰ بالمومنین من انفسهم “ ” نبی مومنین د‏‏یاں جاناں اُتے خود انہاں تو‏ں زیادہ اختیار رکھنے والا اے “ ۔

” فلا و ربک لا یومنون حتی یحکموک فیما شجر بینھم ثم لا یجد وا فی انفسھم حرجا مما قضیت تے یسلموا تسلیما “ (۵۰)

” تواڈے پروردگار د‏‏ی قسم ایہ لوک کدی مومن نہ نیں گے جدو‏ں تک کہ انہاں جھگڑےآں وچ جو انہاں دے درمیان ھوندے نیں تسيں نو‏‏ں حاکم نہ بنا لاں فیر جو کچہ تسيں فیصلہ کر دو اس تو‏ں اپنے دلاں وچ تنگی نہ پاواں تے اسنو‏ں اس طرح تسلیم کر لین جداں کہ تسلیم کرنے دا حق اے ۔

اس طرح دے نظام وچ جس د‏‏ی بنیاد ولایت ، ھم آھنگی تے مشترکہ مقاصد اُتے استوار تے محکم اے ، نہ صرف عوام تے حکومت اک دوسرے تو‏ں جدا نھاں بلکہ عوام حکومت تو‏ں غافل نھاں رھدے ، نتیجةً نظام د‏‏ی حفاظت اصلی اعتبار تو‏ں عوام تے امام تے حکومت دے اتحاد اُتے منحصر ھو تی ھے۔

سیاسی مسائل وچ علماء تے عوام د‏‏ی ذمہ داری

علماء دین جو اسلامی معاشرے وچ صاحب فکر تے نظر تے ھدایت تے رھبری دے ذمہ دار سمجھ‏‏ے جاندے نیں ، سیاسی مسائل وچ وی انہاں د‏‏ی ذمہ داری عظیم تے موثر ھے۔ قرآن کریم نے اھل کتاب دے مذھبی پیشواواں وچو‏ں انہاں افراد د‏‏ی سخت مذمت کيتی اے جنھاں نے مظالم دیکہ کر وی ظلم نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش نھاں د‏‏ی ۔ جدو‏ں کہ قرآن مجید امت مسلمہ دے ھر فرد تے خاص طور اُتے علماء دین نو‏‏ں امربالمعروف تے نھی عن المنکر تے ظلم تے ستم تے بدعت ختم کرنے د‏‏ی دعوت دیندا اے ۔

” لولا ینٰههم الربانیون تے الاحبار عن قولهم الاثم تے اکلھم السحت لبئس ما دانو ا یصنعون “(۵۱),, آخر اللہ والے تے علما ء انہاں نو‏‏ں جھوٹی گل کھنے تے حرام خوری تو‏ں کیو‏ں نھاں منع کردے یقینا جو کچہ اوہ کردے نیں ‘بھت برا کردے نیں ،،

” لعن الذین کفر تے امن بنی اسرائیل علی لسان داؤد تے عیسیٰ ابن مریم ذالک بماعصوا تے دانوا یعتدون ،کانوا لا یتناھون عن منکر فعلوہ لبئس ما دانوا یفعلون “ (۵۲)

” بنی اسرئیل وچو‏ں جو دافر ھو گئے انہاں اُتے داؤد تے عیسیٰ بن مریم د‏‏ی زبانی لعنت کيتی گئی ۔ ایہ اس لئی کہ اوہ نا فرمانی تے زیادتی کيتا کردے سن اس تو‏ں اوہ باز نہ آتے سن ، ضرور جو کچہ اوہ کردے سن اوہ بھت ھی برا سی “ ۔

مذکورہ آیتاں ، ظلم تو‏ں مفاھمت کرنے والےآں تے انہاں علمائے دین نو‏‏ں جو ظلم دے سامنے سکوت اختیار کردے نیں ، دافراں وچ شمار کردی نیں تے خدا تے پیغمبر د‏‏ی لعنت دا مستحق سمجھدی نیں ۔

مذھبی علماء د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ذمہ داری انہاں جابر تے ظالم حکمراناں دے اعمال اُتے نظارت تے انہاں اُتے قابو پانا اے ۔ مسند اقتدار اُتے بیٹھ کر دینی مقدست تے لوکاں د‏‏ی عزت تے آبرو تو‏ں کھیلنے والےآں دے سامنے سکوت اختیار کرنا نا قابل معافی جرم تے سخت عذاب دا باعث اے ۔

عوام د‏‏ی ذمہ داری

اس اھم مسئلہ وچ عوام د‏‏ی ذمہ داریاں کوبھی معمولی نھاں سمجھنا چاھئے ، الٰھی عذاباں وچو‏ں اک عذاب لوکاں اُتے فاسد افراد د‏‏ی حکومت اے ، اس بارے وچ قرآن مجید دا بیان اے :

”واذا اردنا انہاں نھلک قریة امرنا مترفیها ففسقوا فیها فحق علیها القول فد مرنا هاتد میرا “ ( ۵۳)

” تے ھم جدو‏ں کسی بستی کو(ان دے اعمال د‏‏ی بناء اُتے ) ھلاک کر دین‏ے دا ارادہ کردے نیں توھم اس بستی دے عیش پرست افراد نو‏‏ں حکم دیندے نیں پس اوہ نا فرمانی کرنے لگدے نیں فیر اوہ بستی عذاب د‏‏ی مستحق ھو جاندی اے تے ھم تھس نھس کر دیندے نیں “ ۔

ظاھر اے کہ اللہ تعالیٰ دے انصاف تے حکمت د‏‏ی بنا اُتے ایہ ” ھلاکت “ جو صاحب اقتدار ظالم تے جابر افراد دے ذریعے عملی شکل اختیار کردی اے ، اسنو‏ں اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں اقدام نھاں کھا جا سکدا ، بلکہ ایہ اک طرح دا عذاب اے جس دا سامنا لوکاں نو‏‏ں ظلم دے سامنے سر تسلیم خم کرنے تے سکوت اختیار کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں کرنا پڑ رھا اے ۔ جداں کہ آیتاں وی ايس‏ے طرف اشارہ کردی نیں  :

” ذالک ان لم یکن ربک مهلک القریٰ بظلم تے اهلها غافلون “ (۵۴)

” (یہ رسولاں دا بھیجنا ) اس لئی اے کہ تواڈا رب بستیاں نو‏‏ں نا حق بر باد نھاں کردا درآنحالیکہ انہاں دے باشندے بالکل غافل تے بے خبر نیں “ ۔

اللہ دا طریقۂ دار ایہ اے کہ شروع وچ خبر دار کردا اے تے لوکاں د‏‏ی سیاسی ، عبادی ،سماجی ، اخلاقی ، ثقافتی تے فوجی تے دفاعی وغیرہ ذمہ داریاں نو‏‏ں معین کردا اے ،فیر نیک حکمراں نو‏‏ں انہاں اُتے حکومت دے لئی معین کردا اے ۔ ہن جے لوک ایداں دے حکمراں د‏‏ی اطاعت نھاں کردے تاں فیر اللہ ظالم حکمراناں نو‏‏ں ڈھیل دیندا اے ، اس طریقے تو‏ں اللہ دا عذاب ظالم تے جابر افراد دے ذریعے لوکاں اُتے نازل ھوندا اے ۔

لھذا لوکاں نو‏‏ں چاھئے کہ اوہ اپنا مقدر سنوار نے د‏‏ی خاطر نیک رھبراں د‏‏ی قیادت وچ استکباری طاقتاں تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی تیار ھو جاواں تاکہ اللہ د‏‏ی حاکمیت جو ایداں دے ھی نیک افراد د‏‏ی حاکمیت اے ، عملی جامہ پھن سک‏‏ے ، اس لئی کہ:

” و ان الارض یورثھا من یشاء من عبادہ تے العاقبة للمتقین “ ” زمین خدا د‏‏ی اے ، اپنے بندےآں وچو‏ں جسنو‏ں چاھے وارث بنا سکدا اے لیکن دامیاب وھی لوک نیں گے جو پرھیز گار تے متقی نیں ۔

حوالے

• ۱۔ سورہ نمل آیت ۳۴
• ۲۔سورہ بقرہ ۲۴٧
• ۳۔سورہ آل عمران آیت ۲٦
• ۴۔سورہ بقرہ آیت ۲۵۱
• ۵۔سورہ ص ۲٦
• ٦۔سورہ نمل آیت ۱٦۔۱٧
• ٧۔سورہ یوسف آیت ۵۴تا۵٦
• ۸۔کھف ۸۳،۸۴
• ۹۔سورہ یوسف ۴۰
• ۱۰۔سورہ غافر آیت ۱۲
• ۱۱۔سورہ مائدہ آیت ۵۰
• ۱۲۔سورہ انعام آیت ۵٧
• ۱۳۔ سورہ نساء آیت ۵٦
• ۱۴۔ سورہ مائدہ آیت ۴۲
• ۱۵۔سورہ نساء آیت ۵۸
• ۱٦۔سورہ مائدہ آیت ۵۵
• ۱٧۔سورہ احزاب آیت ٦
• ۱۸۔ سورہ نساء آیت ۵۹
• ۱۹۔سورہ شاعر آیت ۵۱ ۱،۱۵۲
• ۲۰۔سورہ ھود ۵۹
• ۲۱۔سورہ ھود ۹٧
• ۲۲۔ سورہ بقرہ آیت ۱۲۴
• ۲۳۔سورہ انبیاء آیت ٧۳
• ۲۴۔سورہ توبہ آیت ۱۲
• ۲۵۔سورہ بقرہ آیت ۱۹۳
• ۲٦۔ سورہ قصص آیت ۴
• ۲٧۔ سورہ قصص آیت ۵
• ۲۸۔سورہ حدید آیت ۲۵
• ۲۹۔سورہ شوریٰ آیت ۱۵
• ۳۰۔سورہ مائدہ آیت ۴۲
• ۳۱۔ سورہ مائدہ آیت ۸
• ۳۲۔سورہ جنہاں آیت ۱۵
• ۳۳۔سورہ بقرہ آیت ۲۱۳
• ۳۴۔سورہ توبہ ۱۲
• ۳۵۔سور ہ بقرہ ۱۹۳
• ۳٦۔سورہ ھود آیت ۹٦تا ۹۸
• ۳٧۔سورہ بقرہ ۲۵٦
• ۳۸۔سورہ نحل ۳٦
• ۳۹۔سورہ بقرہ آیت ۱۵۱
• ۴۰۔ سورہ حج آیت ۴۱
• ۴۱۔ سورہ نساء آیت ۵۹تا ٦۰
• ۴۲۔سورہ احزاب آیت ۳٦
• ۴۳۔سورہ نساء آیت ۵۹
• ۴۴۔سورہ نساء ۱۰۵
• ۴۵۔نساء ۱۰۵
• ۴٦۔سورہ نور آیت ۵۱
• ۴٧۔نساء ٦۵
• ۴۸۔سورہ حجرات آیت ۹
• ۴۹۔سورہ اعراف آیت ۱۵٧
• ۵۰۔سورہ نساء آیت ٦۵
• ۵۱۔سورہ مائدہ آیت ٦۳
• ۵۲۔سورہ مائدہ آیت ٧۸،٧۹
• ۵۳۔سورہ اسراء آیت ۱٦
• ۵۴۔سور ہ انعام آیت۱ ۱۳