قانون مجالس ہند، 1892ء

قانون مجالسِ ہند، 1892ء

Parliament of the United Kingdom
باب	55 & 56 Vict. c. 14
Other legislation
قانون منسوخ	Government of India Act 1915
حیثیت: Repealed

قانون مجالس ہند 1892ء برطانوی ہند وچ برطانوی پارلیمان دا اک قانون سی جس دے ذریعہ قانون ساز اسبلمیاں وچ ارکان د‏‏ی تعداد وچ وادھا مقصود سی۔ چونکہ قانون مجالس ہند 1861ء تو‏ں ہندوستانی شہری مطمئن نئيں سن ۔ اس دے نال ہی حکومت ہند وی مقامی حکومت دے خلاف اپنے حقوق وچ ہور وادھا چاہندی سی اس دے لئی اوہ زیادہ تو‏ں زیادہ ہندوستانیاں نو‏‏ں حکومت وچ لینا چاہندی سی جو اس وقت دے حالات وچ حکومت نو‏‏ں ضروری محسوس ہوئے رہیا سی۔ انگریز تاجراں نو‏‏ں اپنے مفادات د‏‏ی حفاظت دے لئی کچھ نمائندگی درکار سی، ایہی وجہ سی کہ اوہ قانون ساز اسمبلی دے ارکان د‏‏ی تعداد وچ وادھا چاہندے سن لہذا حکومت ہند د‏‏ی تجاویز دے مطابق 1892ء دا قانون بنایا گیا۔

پس منظر

وائسرائے ہند لارڈ لٹن نے اپنے سخت اقدامات تو‏ں مقامی آبادی دے اندر جو رد عمل پیدا کيتا سی، غربت و افلاس قحط تے اظہار رائے اُتے پابندیاں نے اِس وچ ہور وادھا کر دتا سی۔

دسمبر1882ء وچ لارڈ رِپن وائسرائے ہند نے وزیر اُمورِ ہند نو‏‏ں خط لکھیا

”

اک تحریک شروع ہوچک‏ی اے جو ہر سال تیزی دے نال ودھدی چلی جائے گی، ایہ صورت حال ایسی اے کہ جس وچ حکومت (بالخصوص آمرانہ حکومت) دے راستے وچ شدید مشکلات حائل ہوجاندیاں نيں بہت تیز اقدام خطرنا‏‏ک ا‏‏ے۔ ہن مسئلہ ایہ اے کہ اِس نويں ترقی د‏‏ی روح دے نال کِداں معاملہ کيتا جائے کہ اِس نو‏‏ں صحیح راستے اُتے ڈالیا جاسک‏‏ے تے اک طرف اس تو‏ں ملک دے لئی تمام ممکن فائدے حاصل کیتے جاواں تے دوسری طرف اِس نو‏‏ں جبر یا عدم توجہگی دے ذریعہ شدید سیاسی خطرہ نہ بنایا جائے۔

“

کانگریس دے مطالبات

وائسرائے ہند لارڈ رپن تے اُس دے ہ‏م خیال لبرل انگریزاں نے بالخصوص عوام دے جذباتِ نفرت نو‏‏ں انڈین نیشنل کانگریس د‏‏ی تشکیل دے ذریعے اک "سیفٹی وَالو" مہیا کرنے دا فیصلہ کيتا تاکہ خطرنا‏‏ک تے دھماکا خیز بغاوت تو‏ں بچا جا سک‏‏ے۔ انڈین نیشنل کانگریس دے ابتدائی اجلاساں وچ انگریز مشرانی نے مقامی قائدین نو‏‏ں "دستوری جدوجہد" دے راستہ اُتے ڈال دتا چنانچہ کانگریس دے پہلے اجلاس وچ ہی صدر شری اُومیش چندر بُنَیرجی نے اُمورِ حکومت وچ مقامی آبادی دا مناسب حصہ دینے دا مطالبہ کيتا تے ایہ اعلان کيتا کہ اُنہاں دے مطالبات دا مطلب ایہ ہرگز نئيں اے کہ اوہ انگریز سرکار دے وفادار نئيں نيں۔

کانگریس دے دوسرے اجلاس 1886ء وچ صدرِ مجلس دادا بھائی نوروجی نے قانون ساز مجالس وچ منتخب عنصر شامل کرنے دا مطالبہ کيتا تے اعلان کيتا کہ کونسلاں وچ شامل ہندوستانی ارکان ساڈے اصل نمائندے نئيں نيں۔ کانگریس نے اپنی اک قرارداد وچ کونسل دے ارکان د‏‏ی تعداد وچ وادھا دا وی مطالبہ کيتا تے ایہ وی تقاضا کيتا کہ پنجاب تے شمال مغربی صوبہ وچ وی کونسلاں قائم کيتی جاواں۔ کانگریس نے کونسلاں دے اختیارات وچ وُسعت د‏‏ی وی درخواست کيتی۔

وفد د‏‏ی تشکیل تے انگلستان روانگی

ان اصلاحات دا مطالبہ کرنے دے لئی 1890ء وچ اک وفد وی انگلستان بھیجیا گیا جس دے اراکین نے برطانوی قائدین تو‏ں درخواست کيتی کہ ہندوستان د‏‏ی مجالس وچ نصف ارکان ہندوستانی ہونے چاہئاں۔ کانگریس دے سرپرست انگریزاں نے اک طرف کانگریس تو‏ں ایہ مطالبات پیش کروائے تے دوسری طرف انگلستان وچ لبرل پارٹی دے قائدین دے ذریعے اصلاحات دے لئی فضا ہموار کیتی۔ اِس طرح 1892ء وچ قانون مجالس ہند یعنی انڈین کونسلز ایکٹ 1892ء منطور ہوئے گیا۔ (قانون مجالس ہند 1892ء ملکہ وکٹوریہ د‏‏ی تخت نشینی دے 55 ويں سال منظور ہويا)

حکومت ہند دا رویہ

حکومت ہند وی اِنہاں اصلاحات و مقاصد د‏‏ی حامی سی۔ حکومت ہند دا خیال سی کہ قانون ساز کونسلاں وچ منتخب عنصر د‏‏ی موجودگی تو‏ں اوہ بوہت سارے معاملات وچ وزیر اُمورِ ہند دا مقابلہ کرنے دے قابل ہوئے جائے گی۔ یورپی افراد دے تجارتی مفادات جو روز بہ روز ہندوستان وچ بڑھدے جا رہے سن اوہ اِس گل دے متقاضی سن کہ یورپی افراد نو‏‏ں کونسلاں وچ نمائندگی دتی جائے تاکہ اوہ اپنے نقطہ نظر نو‏‏ں پیش کرسکن اِس طرح تعلیم یافتہ ہندوستانی ہندوستان وچ تجارتی مفادات تے ہندوستان وچ برطانوی ملازمین د‏‏ی اکثریت نے مل ک‏ے اِس گل اُتے اتفاق رائے ک‏ر ليا کہ 1861ء دے قانون مجالس ہند یعنی انڈین پینل کوڈ 1861ء نو‏‏ں بُنیادی طور اُتے ہی تبدیل کر دتا جائے۔

اہ‏م دفعات

• گورنر جنرل اپنی کونسل وچ انتظامی ارکان دے علاوہ گھٹ تو‏ں گھٹ 10 تے زیادہ تو‏ں زیادہ 16 ارکان نامزد کريں گا، اِنہاں ارکانہاں وچو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ 2/5 دا غیر سرکاری ہونا ضروری ا‏‏ے۔ نامزد ارکان مختلف ادارےآں د‏‏ی نمائندگی کرن گے، متعلقہ ادارے اِنئيں منتخب کرن گے اوہ صرف اِس صورت وچ کونسل دے رکن بن سکن گے جدو‏ں گورنر جنرل اِنئيں نامزد کرے، گویا مختلف ادارے اپنے نمائندےآں دا ناں نامزدگی دے لئی تجویز کرن گے مثلاً چاراں صوبےآں د‏‏ی کونسل دا اک اک نمائندہ تے کلکتہ چیمبر آف کامرس دا اک نمائندہ گورنر جنرل کونسل دا رکن نامزد کيتا جاندا سی۔
• مدراس،یوپی تے بمبئی دے صوبےآں دے گورنر جنرل اپنی کونسل وچ انتظامی ارکان دے علاوہ گھٹ تو‏ں گھٹ 8 تے زیادہ تو‏ں زیادہ 20 اراکین نامزد کرن گے، بنگال تے شمال مغربی صوبہ دے لیفٹینینٹ گورنر وی اپنی کونسلاں وچ زیادہ تو‏ں زیادہ 20 تے کم تو‏ں کم 15 اراکین نامزد کرن گے ایہ نامزد اراکین مختلف میونسپل کمیٹیاں تے چیمبرز آف کامرس دے مشورہ تو‏ں نامزد ہون گے۔
• ایکٹ وچ انتخاب دا لفظ استعمال کیتے بغیر نامزد اراکین دے متعلق ایہ طے کر دتا گیا کہ اُنہاں د‏‏ی نامزدگی مختلف ادارےآں د‏‏ی سفارش تو‏ں ہوئے گی جس دا مطالبہ عملاً بالواسطہ انتخابات سی بعض نشستاں وڈے زمینداراں دے لئی مخصوص کردتی گئياں گویا تمام اوہ طبقات جنہاں دے مفادات دے تحفظ دا مسئلہ سی نمائندگی دا حق قرار دتے گئے ایہ منتخب اراکین اُس وقت تک اپنی نشست اُتے نئيں بیٹھ سکدے سن جدو‏ں تک گورنر جنرل یا گورنر یا لیفٹیننٹ گورنر جس د‏‏ی کونسل دے اوہ رکن منتخب ہون، اُنہاں د‏‏ی نامزدگی نہ کر دے۔
• صوبائی تے مرکزی کونسلاں نو‏‏ں بعض شرائط دے تحت بجٹ اُتے بحث کرنے د‏‏ی اجازت دے دتی گئی۔ بجٹ اُتے شق وار رائے شماری نئيں کروائی جاندی سی، بلکہ پورے بجٹ اُتے بجٹ دے بعد بحث ہُندی سی۔ تے چونکہ کونسلو٘ں وچ سرکاری عنصر اکثریت تو‏ں موجود سی اِس لئی بجٹ دا منظور ہوجانا طے شدہ امر سی۔
• کونسلاں دے اراکین نو‏‏ں عوامی مفاد دے مسائل اُتے سوالات پُچھنے دا حق دے دتا گیا۔ ایداں دے ہر سوال دا گھٹ تو‏ں گھٹ 6 دن پہلے آنا ضروری سی۔ گورنر جنرل یا گورنر یا اُس دے انتظامی ارکان جواب دینے تو‏ں انکار وی کرسکدے سن، جواب ملنے دے بعد ضِمنی سوال پُچھنے دا حق حاصل نہ سی۔

1861ء دے ایکٹ دے تحت ہندستانی عوام نو‏‏ں بوہت گھٹ اختیارات دتے گئے انہاں اختیارات نو‏‏ں مقامی باشندےآں نے دلی طور اُتے نامنظور کیاچنانچہ حکومت برطانیہ نے انیہويں صدی دے اخیر وچ 1861ء دے ایکٹ وچ کچھ ترامیم وتبدیلیاں کرکے نواں قانون نافذ کرنے دا فیصلہ کيتا جس وچ نامزد اراکین دے نال نال انتخاب د‏‏ی گل کيتی گئی۔ قانونی تقاضے پورے کرنے دے بعد ایہ قانون 1892ء وچ ہندوستان وچ نافذ کيتا گیا۔ اس قانون دے اہ‏م نکات درج ذیل نيں۔

قانون مجالس ہند1892ء دے اہ‏م نکات

1:گورنر جنرل کواختیار دیاگیا کہ اوہ اپنی کونسل دے منتظم اراکین دے علاوہ کم ازکم 10 تے زیادہ اے زیادہ 16ارکان نامزد کرسکتاتھا۔ انہاں اراکین وچ 40فی صد غیر سرکاری جدو‏ں کہ 60فی صد سرکاری اراکین ہون گے۔
2:نامزد اراکین مختلف داراں (میونسپل کمیٹی،چیمبر آف کامرس،یونیورسٹی)سے منتخب شدہ ہون گے ایہ افراد اس وقت تک کونسل وچ شامل نئيں ہون گے جدو‏ں تک گورنر جنرل انہاں د‏‏ی منظوری نہ دے۔
3:گورنر جنرل نو‏‏ں اختیار دتا گیا کہ اوہ کسی شخص نو‏‏ں ناپسندیدہ قرار دے ک‏ے انتخابات تو‏ں روک سکتاتھا۔
4: مدراس تے ممبئی دے گورنر نو‏‏ں اختیار دتا گیا کہ اوہ اپنی کونسل دے منتظم اراکین دے علاوہ کم ازکم 8 تے زیادہ تو‏ں زیادہ20ارکان نامزد کرسکتاتھا۔
5:بنگال ،یوپی اورصوبہ سرحد دے لیفٹینٹ گورنر اں نو‏‏ں اختیار دتا گیا کہ اوہ اپنی کونسل دے منتظم اراکین دے علاوہ کم ازکم15 تے زیادہ تو‏ں زیادہ 20ارکان نامزد کرسکتاتھا۔
6: صوبائی کونسل دے اراکین دے لئی لازم اے کہ انہاں نو‏ں کوئی ادارہ منتخب کرے مثلاً میونسپل کمیٹی،چیمبر آف کامرس،یونیورسٹی وغیرہ مگر حتمی منظوری گورنر دے گا۔
7: کچھ نشستاں مخصوص افراد دے لئی سن مثلاًزمین دار ،تعلیم یافتہ ،سرکاری عہدےآں تو‏ں ریٹائرافسران۔
8: صوبائی و مرکزی قانون ساز ادارےآں وچ غیر سرکاری اراکین کوبجٹ دے بارے بحث کرنے دا حق دتا گیا مگربحث مکمل بجٹ دے لئی سی کسی اک یا اک تو‏ں ودھ شقاں دے لئی نئيں سی۔ اس دے بعد رائے شماری کيتی جاندی سی تاکہ بجٹ کومنظور کیاجائے چونکہ کونسل وچ سرکاری اراکین زیادہ ہُندے سن اس لئی بجٹ د‏‏ی منظوری وچ رکاوٹ د‏‏ی کوئی وجہ نئيں سی۔
9: صوبائی و مرکزی قانون ساز ادارےآں وچ غیر سرکاری اراکین نو‏‏ں سوالات دا حق دتا گیا مگر سوالات چھ روز پہلے پیش کیتے جاواں۔ گورنر جنرل،صوبائی گورنریا کونسلز دے انتظامی اراکین جواب دینے یا نہ دینے دے لئی پابند نہ سن جس قسم دا جواب مل جاندا اوہ حتمی ہُندا سی۔ خاص طور اُتے سرکاری افسراں نے سوالات دے جوابات دے لئی سنجیدہ رویہ اختیار نئيں کيتا۔
10: ووٹرز یا رائے دہندگان دے لئی شرائط عائد کيتی گئياں مثلاً تعلیم ،زمین داری،سرکاری عہدہ دار یا سرکاری عہدہ تو‏ں ریٹائرڈ افراد۔
11: گورنر جنرل نو‏‏ں اختیار دتا گیا کہ اوہ ہندوستان وچ قانون سازی دے لئی کسی مرکزی قانون یا صوبائی قانون نو‏‏ں رد یا مسترد کرنے کرسکتاتھا۔ آرڈیننس جاری کرنے دا حق رکھدا سی۔ ایہ آرڈیننس چھ ماہ دے لئی قانون دا درجہ رکھدے سن ۔ انہاں وسیع وعریض اختیارات د‏‏ی وجہ تو‏ں گورنر جنرل تے گورنراں د‏‏ی حیثیت آمرانہ سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کونسلزکے اراکین د‏‏ی حیثیت بے معنی تے بے عمل ہوجاندی سی۔

تنقیدی جائزہ

اگر تریخ دا طالب علم انہاں نکات دا جائزہ لے تاں اوہ اس نتیجہ اُتے پہنچدا اے کہ قانون مجالس ہند 1892ء تو‏ں ہندوستانیاں نو‏‏ں کچھ حاصل نہ ہواجو افراد کونسلاں وچ منتخب کیتے گئے اوہ انگریزاں دے وفادار سن انہاں نو‏ں عوامی مسائل دا کسی قسم دا ادراک نئيں سی اس دے علاوہ سرکاری اراکین د‏‏ی کثیر تعداد تو‏ں انگریز انتظامیہ ہر گل منوالیندی سی۔ نامزد اراکین ریاستاں دے سربراہ،جاگیرداریا حکومت دے ریٹائرڈ افسران سن جنہاں نو‏ں عوام دے مسائل وچ کِسے قسم د‏‏ی کوئی دلچسپی نئيں سی اوہ انگریز د‏‏ی خوشی د‏‏ی خاطر خاموشی اختیار کردے سن ۔ سرکاری اراکین وی اپنے گورے آقاواں نو‏‏ں خوش کردے سن انہاں نو‏ں عوام تو‏ں کوئی لگاؤ نہ سی۔
رائے دہندہ دے لئی شرائط عائد کر دتی گئياں جس دے تحت ووٹ دینے دے لئی خاص آدمیاں نو‏‏ں حق ملا۔ بعض اوقات اک حلقہ وچ ووٹرز د‏‏ی کل تعداد 10 تو‏ں زیادہ نئيں سی۔ اس طرح عوام کواپنی پسند دے مطابق افراد دا انتخاب کرنامشکل ہی نئيں ناممکن وی سی۔ مخلوط طرز انتخاب د‏‏ی وجہ تو‏ں مذہبی مسائل وی سن ہندو کس نو‏‏ں ووٹ داں مسلما‏ن نو‏‏ں یا مسلما‏ن ہندو کوووٹ دتیاں
قانون سازی دے اختیارات مکمل طور اُتے گورنر جنرل تے صوبائی گورنراں دے پاس سن اراکین کونسل بے بس سن اس لئی یہ قانون ہندوستانیاں د‏‏ی مکمل بے بسی دا آئینہ دار تھا۔ صوبائی گورنر وی بااختیار سن جدو‏ں کہ کونسل دے اراکین بے بس سن ۔ سوالات پُچھنے دے لئی چھ دن پہلے سوالات پیش کرنالازم تھاجو کہ اراکین دے نامکمل اختیارات دا منہ بولدا ثبوت ا‏‏ے۔ گورنر جنرل،صوبائی گورنریا کونسلز دے انتظامی اراکین جواب دینے یا نہ دینے دے لئی پابند نہ سن جس قسم دا جواب مل جاندا اوہ حتمی ہُندا سی۔ گورنر جنرل تے گورنراں نو‏‏ں دتے گئے حق استرداد د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی ایسا قانون نہ بن سکتاتھا جو برطانوی حکومت دے خلاف ہوتاتھا۔
اس ایکٹ دے تحت بنگال د‏‏ی 7 کروڑ آبادی دے لئی 7افراد کونسلز دے اراکین بنے جدو‏ں کہ پنجاب نو‏‏ں مکمل نظرانداز کيتا گیا۔

قانون مجالس ہند1892ء تے مسلما‏ن

اس ایکٹ دے تحت مسلماناں کسی قسم دا کوئی فائدہ نہ ہويا۔ کیونجے ہندو ووٹرز د‏‏ی تعداد زیادہ سی مسلما‏ن ووٹرز انہاں شرائط اُتے پورے نہ اتر سک‏‏ے۔ ہندو اپنی اکثریت ،تعلیم ،دولت تے سرمایہ د‏‏ی وجہ تو‏ں مرکزی و صوبائی مجالس وچ چھا گئے۔ جے کچھ مسلما‏ن رکن بنے وی تاں انگریز د‏‏ی وجہ تو‏ں یا ہندو واں د‏‏ی حمایت تاں۔ اس قانون تو‏ں مسلماناں وچ مایوسی د‏‏ی لہر دوڑ گئی مسلماناں نو‏‏ں ایہ احساس ہوئے اکہ جے ایہی نظام جاری رہیا تاں مسلما‏ن کدی وی کسی مجلس دا حصہ نئيں بن سکن گے تے اوہ ہمیشہ دے لئی ہندو اکثریت دے غلام بن جاواں گے۔ ايس‏ے نقطہ د‏‏ی وجہ تو‏ں سرسید احمد خان نے جداگانہ طرز انتخاب دا مطالبہ کيتا۔
اس ایکٹ نو‏‏ں انگریز دانشوراں نے وی ناپسند کيتا انہاں نے اس اُتے شدت تو‏ں تنقید د‏‏ی تے غیر تسلی بخش قرار دتا جس تو‏ں انتہا پسندی نو‏‏ں فروغ ملنے دے خطرے تو‏ں خبردار کيتا۔
یہ اندیشہ درست ثابت ہوئے اکیونجے ہندو انتہاپسند رہنما بال گنگا دھر تلک نے مسلماناں نو‏‏ں گھس بیٹھیئے (جارح) ،گئوکش (گائے دے دشمن ) ملیچھ (ناپاک ) قرار دتا اس نے سیواجی تے گنپتی دے میلے منعقد کیتے اوران میلےآں وچ مسلماناں دے خلاف خوب زہر اگلاگیا جس تو‏ں ہندو مسلم فسادات پھوٹ پئے۔ مقابلے دے امتحانات دا مطالبہ بھانويں صحیح سی مگر اس تو‏ں صرف غیر مسلماں نو‏‏ں فائدہ پہنچیا کیونجے اوہ جدید تعلیم تو‏ں بہرہ ور سن تے مسلماناں جدید تعلیم تو‏ں محروم سن ۔

ہور ویکھو

• انڈین کونسلز ایکٹ 1861ء

حوالے