قاضی مجاہد الاسلام قاسمی
ولادت
سودھوہندوستان دے ممتاز عالم دین ،مفکر، دانشور تے فقیہ حضرت مولانا مجاہد الا سلام قاسمیؒ دربھنگہ ضلع دے اک قصبہ جالے وچ 19اکتوبر 1936ءکو اک علمی خانوادے وچ پیدا ہوئے، قضاء اس خاندان دی شناخت رہی اے، اس مناسبت توں جس محلہ وچ آپ دا گھر اے اوہ قاضی محلہ کہلا تا اے۔ آپ دے والد ماجد مولانا عبد الا حد قاسمیؒ وی اک با صلاحیت تے ممتاز عالم دین سن ۔
تعلیم
سودھوابتدائی تعلیم گھر اُتے حاصل کيتی، متوسطات دی تعلیم مدرسہ محمود العلوم دملہ ، مدھوبنی ، مدرسہ امدادیہ دربھنگہ تے دار العلوم موُناتھ بھنجنہاں وچ حاصل کيتی، اعلیٰ تعلیم دے حصول دے لئی دارا لعلوم دیوبند تشریف لے گئے۔ 1951ء توں لے کے 1955ء تک چار سال مستقل دار العلوم دیوبند وچ زیر تعلیم رہے تے امتیازی نمبرات توں سند فراغت حاصل کيتی۔
درس و تدریس
سودھوتحصیل علم دے بعد مولانا درس و تدریس توں منسلک ہوئے گئے، جامعہ رحمانی وچ انہاں نوں علیا درجات دیاں کتاباں پڑھانے نوں ملیاں، جامعہ رحمانی دی علمی فضا وچ انہاں دی تدریسی صلاحیت تے قابلیت دے جوہر کھلے۔ تے اپنے وقت دے مقبول ترین استاداں وچ انہاں دا شمار ہونے لگیا ۔
امارت شرعیہ
سودھوامیر شریعت رابع حضرت مولانا منت اللہ رحمانیؒ نوں اللہ تعا لی نے جوہر شناسی دا خوب ملکہ عطا کيتا سی، انہاں نے انہاں نوں افتاء و قضا دی ذمہ داری سونپ کر امارت شرعیہ بھیج دتا تے اوہ فیر امارت شرعیہ دی تعمیر و ترقی وچ ایداں دے منہمک ہوئے گئے کہ امارت شرعیہ انہاں دی زندگی دا حصہ بن گیا تے اپنی زندگی دے تقریبا 35 سال امارت شرعیہ وچ گزار دتا۔ اس درمیان اوہ منصب قضا اُتے فائز ہوکے ہزاراں مشکل تے پیچیدہ مسائل دے فیصلے کیتے، اللہ تعا لی نے فیصلہ سازی دا بہترین ملکہ انہاں نوں عطا کيتا سی، پیچیدہ توں پیچیدہ مسئلہ نوں وی آپ منٹاں وچ حل کر دیندے۔ امارت شر عیہ دے نظام قضا و افتاء نوں ملک و بیرون ملک پہنچایا تے ملک دے مختلف علاقےآں وچ دارالقضاء قائم کروائے، ایتھے تک کہ قاضی انہاں دے ناں دی شناخت بن گئی۔ انہاں نے اپنی مسلسل تے مخلصانہ جدوجہد توں امارت شر عیہ نوں اک معتبر تے با وقار ادارہ بنانے وچ پورا نال دتا امارت شرعیہ دے پیغام نوں عام کرنے تے اس دی خدمات دے دائرہ نوں وسیع کرنے وچ انہاں دا اہم رول اے، ایويں تاں حضرت قاضی صاحب ؒ متنوع خصوصیات دے حامل سن، اوہ بیک وقت اک بے مثال فقیہ، نامور عالم دین، کامیاب مدرس، با بصیرت قاضی، شعلہ بیاں مقرر، مایہ ناز مفکر تے مدبر سن تاں اوتھے اک بہترین انشا پرداز، صاحب طرز ادیب تے بلند پایہ نثر نگار وی سن ۔
ادب و صحافت
سودھوحضرت قاضی صاحب رحمتہ اللہ علیہ دا اصل میدان فقہ و فتاوی سی لیکن انہاں نے اپنے آپ نوں کدی وی صرف اک خانے وچ بند نئيں رکھیا، بلکہ ملت دے ہور ضروری کماں توں کدی وی چشم پوشی نئيں کيتی تے ملی و قومی مسائل وچ صبح و شام اس قدر گھرے رہے کہ شعر و ادب وچ سنجیدگی دے نال وقت نئيں دے سکے، لیکن جے اوہ اس دے لئی وکھ توں وقت فارغ کردے تاں شاید چوٹی دے ادیباں تے شاعراں دی لسٹ وچ شامل ہوئے سکدے سن، لیکن فیر وی انہاں نے جو کچھ تحریر کیہ اوہ انہاں دے ادبی ذوق تے انشا پردازی دا زندہ ثبوت اے۔ اوہ اپنے زور قلم توں ادب تے صحافت دے افق اُتے وی روشن ستارہ بن دے چمکے۔ بحث و نظر دا اجرا حضرت قاضی صاحبؒ نے نوجوان فضلاء دی تربیت تے نويں مسائل و مشکلات دے حل دے لئی اک سہ ماہی فقہی مجلہ ” بحث و نطر “ دے ناں توں جون 1988ء وچ جاری کيتا، جس دے آپ تا دم زیست مدیر رہے، جس وچ آپ دے تحقیقی مضامین دے علاوہ بصیرت افروز اداریے وی ہُندے ۔ اہل علم و قلم اسنوں پسندیدگی دی نظر توں پڑھدے۔ ”بحث ونظر“ دے اداریے وچ قومی تے بین الا قوامی مسائل اُتے بے لاگ تبصرے کردے، سیاسی، سماجی، اخلاقی، علمی تے مذہبی موضوعات اُتے لکھے گئے آپ دے اداریے اج وی اہل علم دے لئی سرمایۂ حیات نيں۔ انہاں دا ادبی ذوق بہت بلند سی ، اوہ بنیادی طور اُتے فقیہ سن تے قضاء و افتاء انہاں دا مشغلہ سی ۔ فقہ و ادب دونے وچ تناقض تاں نئيں لیکن تنافر ضرور اے، اس دے با وجود خالص فقہی موضوعات اُتے وی انہاں دیاں تحریراں شگفتہ، شستہ تے گل دی طرح ترو تازہ ہُندیاں۔ فقہ جداں خشک موضوع نوں انہاں نے اپنے قلم دی رعنائی تے اسلوب دی دلکشی توں تازگی پیدا کر دتی۔ انہاں دیاں تحریراں انہاں دے ادبی ذوق دا بین ثبوت نيں۔ نامور عالم دین تے اردو و عربی دے ممتاز ادیب پروفیسر محسن عثمانی ندوی حضرت قاضی صاحبؒ دے ادبی پہلو اُتے اظہار خیال کردے ہوئے رقم طراز نيں: ”ان دیاں تحریراں دے پڑھنے توں انہاں دے ادبی ذوق دا اندازہ ہُندا اے تے ایہ اندازہ ہُندا اے کہ کدی جے انہاں نے ادب نوں گلے لگایا ہُندا تاں اس میدان وچ وی لگاتار جیت دا ہار اوہ زیب گلو کر لیندے تے انہاں دی شناوری اُتے اچھے اچھاں نوں رشک آندا ، بحث و نظر وچ مفکر اسلام حضرت مولانا ابو الحسن علی ندویؒ دے انتقال دے بعد جو مضمون لکھیا سی اوہ خاکہ نگاری تے انشا پردازی دا نہایت اعلیٰ نمونہ سی، بولی وچ اوہ بہاﺅ سی جو دریا وچ ہُندا اے۔ قلم وچ اوہ تاثیر سی کہ معلوم ہُندا سی کہ غم دی موجاں متلاطم نيں تے ایسا لگدا سی کہ قلم نوں خون دل وچ ڈبو دتا گیا اے یا آنسوﺅ ں دے درمیان کاغذ دی کشتی نازک رواں اے “۔ [۱]
طرز تحریر و خاکہ نگاری
سودھوقاضی صاحب دیاں تحریراں ششتہ، شائستہ تے ادبی رنگ دی حامل ہُندیاں ، موضوع دے اعتبار توں اس وچ جوش و خروش تے درد و سوز ہُندا۔ خاکہ نگاری دا چنگا ملکہ سی ، انہاں نے مختلف اہم شخصیتاں دے انتقال اُتے بہترین خاکے لکھے۔ حضرت امیر شریعت مولانا منت اللہ رحمانیؒ دے سراپا دا نقشہ کھینچدے ہوئے رقم طراز نيں:
” دراز قد، روشن اکھاں، چمکتا ہويا با رعب چہرہ، کشادہ پیشانی، ذہانت تے جرأت و عزیمت دے گہرے نقوش چہرے توں عیاں، جتھے مجاہد ملت مولانا حفظ الرحمنؒ، مفکر ملت مولانا عتیق الرحمن عثمانیؒ، صاحب قلم تے معروف عالم دین مولانا منظور احمد نعمانیؒ جداں بزرگ تے با وقار علما دی مجلس ہوئے ، اوتھے انہاں تازہ وارد، کم عمر عالم دین تے رکن مجلس شوریٰ دی گفتگو ، ذہانت، جرأت، اصابت رائے تے قوتِ استدلال دے نال مختلف نقاطِ نظر نوں اک لڑی وچ پرو کر تے مسئلہ زیر بحث کيتی مختلف نزاکتےآں نوں توازن و اعتدال دے نال سمیٹ کر جامع تجویز تحریر کر دینے دی بہترین صلاحیت دا سکہ پہلی ہی مجلس وچ بیٹھ گیا“۔ (بحث ونظرص207)
قاضی صاحبؒ اپنیاں تحریراں وچ آسان تے سہل بولی استعمال کردے ، جچے تلے لفظاں لاندے ، جملے چھوٹے مگر تراشے ہوئے ہُندے ، دل دی بولی توں لکھدے تے گل دل دے نہاں خانے وچ اتر جاندی، موقع تے محل دی مناسبت توں استعارہ ، تشبیہ تے تلمیح دے ذریعہ تحریر وچ حسن دا جادو جگاندے۔ خطیب سن اس لئی تحریر وچ وی خطیبانہ رنگ دی جھلک محسوس ہُندی۔ پروفیسر محسن عثمانی دی رائے ملاحطہ کیجئے: ”ہر تحریر تے ہر تقریر وسعتِ نظر تے مطالعہ دی گہرائی دی غماز ہُندی، انہاں دے قلم دی ہر کاوش وچ سوزِ دل تے خونِ جگر دونے شامل نظر آندا،؛وہ فکر و نظر تے بحث و تمحیص دے تیشے توں دشوار گزار تے ناہموار مسئلہ نوں وی ہموار کر دیندے، تحریر اگرچہ سادہ ہُندی لیکن سلیس تے شگفتہ ہُندی تے دل دے اندر تیر نیم کش دی طرح اتر جاندی تے فیر نئيں نکلدی۔ فکر انگیز وی تے دلنشاں وی، بہت زیادہ مرصع کاری دے بغیر مؤثر ترسیل دے نمونے جے تلاش کیتے جان تاں فقیہ ملت قاضی مجاہد الا سلام قاسمیؒ دے فقہی مباحث تے ہور تحریراں وچ آسانی دے نال مل جان گے“۔[۲]
خطابت
سودھوقاضی صاحبؒ دی تقریر اں وی تحریرہی دی طرح جامع تے اُتے سوز دے نال نال ادب دا اعلیٰ شاہکار ہُندیاں، موضوع تے موقع و محل دے اعتبار توں آپ گفتگو کرنے دا ہنر جاندے سن، مولانا خالد سیف اللہ رحمانی نے بالکل درست لکھیا اے کہ: ”قاضی صاحبؒ دی تقریراں وی تحریر ہی دی طرح لفظاں دے در وبست توں آراستہ ہودیاں سن،تے ایسا لگدا سی کہ جداں کِسے نے لفظاں دے کوزہ وچ خونِ جگر ڈھال کر رکھ دتا اے “۔ قاضی صاحب دی تقریر دا اک اقتباس ملاحظہ کیجئے: ”ماں ایتھے بیٹھ کر آپ توں مخاطب ہُندے ہوئے شرم محسوس کردا ہون، کیونجے میرے کاناں وچ شیخ الاسلام دی آوازاں اک کونے توں ہن وی آرہیاں نيں ، صاف و شفاف آواز ، عشق رسول ﷺ دے آب زلال توں دھلی ہوئی بولی دی اُتے سوز آواز ، حدیثِ رسول دی تلاوت دی آواز، انہاں دا عربی لہجہ، انہاں دا مدنی طرز ادا ، انہاں دی عالمانہ شان، انہاں دی مجاہدانہ آن بان ، انہاں دا منور و پاکیزہ چہرہ، یقین پرور انداز کلام، دلاں وچ گھر کر جانے والا خلوص، وچ کتھے توں لفظاں لااں تے کس طرح وچ لفظاں نوں معانی و حقائق دی صحیح صحیح تجسیم دی طاقت بخشاں کہ اوہ انہاں احساست و جذگل کيتی ترجمانی دا حق ادا کر سکن، جو دار العلوم وچ آنے دے بعد میرے قلب دی پنہائیاں وچ ، دلاں دی اتھاہ گہرائیاں وچ موجزن ہُندے نيں، وچ جذبات دے طوفان نوں بولی توں کاناں تک منتقل کرنے توں قاصر ہون، ایتھے دے چپہ چپہ اُتے مہر وفا دی جلوہ گری اے ،عشق بے خطر دی دولت بے بہا دا جو دریا ایتھے رواں اے ،مکتب دی جو کرامت تے فیضانِ نظر دا جو کرشمہ ایتھے ہر آن نظر آندا اے، علم وفضل دی بے پناہی دے پہلو بہ پہلو آدم سازی تے قلب دی صیقل گری دا جو کارخانہ ایتھے مصروف کار اے ، دین وسط تے توازن واعتدال دے نال نال تعمیر نو دا جو درس ایتھے دتا جاندا اے سچی گل ایہ اے کہ اس دی تصویر کشی کرنے توں عاجز ہاں،ایتھے آکے طالب علمانہ معصومیت ، حوصلہ مندانہ نو عمری، لا پروا کم سنی، خودرائی شعار نوجوانی،یاداں دی بارات، ماضی دے خوبصورت نقوش، استاداں دی شفقتاں، انہاں دی فیاضانہ ساقی گری سبھی گلاں حافظے دے کینوس پر[۳]