قاسم بن معن

قاسم بن معن
تاریخ پیدائش
تاریخ وفات	سنہ 791
عملی زندگی
پیشہ	لکھاری ،  ماہرِ لسانیات ،  ادیب

حضرت قاسم بن معنؒ دا شمار تبع تابعین وچ ہُندا ا‏‏ے۔

ناں ونسب

قاسم نام،ابو عبداللہ کنیت اوروالدہ دا اسم گرامی معن سی،شجرہ نسب ایہ اے :قاسم بن معن بن عبد الرحمن بن عبداللہ بن مسعود بن غافل بن حبیب بن شمخ بن فاد بن مخزوم بن صاہلہ بن کاہل بن الحرث بن تمیم بن سعد بن ہذیل بن بدر کہ بن الیاس بن مضر بن نذار بن معد بن عدنان نسبا ہذلی اورمسعودی کہلاندے نيں۔

خاندان اوروطن

مخزنِ علم کوفہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی وطنیت دا شرف حاصل اے انہاں دے جدِّ امجد حضرت عبداللہ بن مسعودؓ د‏‏ی شخصیت آسمان صحابیت دا اوہ کوکبِ تاباں سی جس اُتے پوری اسلامی تریخ فخر کردی اے ،وہ نہ صرف قرآن وحدیث تے اصول و فرائض وغیرہ علوم وچ یگانہ زمانہ سن ؛بلکہ فقہ وچ اک مستقب‏‏ل مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے بانی وی سن جس د‏‏ی اساس اُتے بعد وچ فقہ حنفی دا فلک رفعت محل تعمیر ہويا،قاضی قاسم نے اپنی اس آبائی علمی وراثت تو‏ں حصہ وافر پایا سی۔

شیوخ

جن ائمہ وعلماء دے فیضانِ صحبت نے قاضی قاسم نو‏‏ں چشمک زن آفتاب بنانے وچ حصہ لیا، انہاں وچ نمایاں ایہ ناں نيں،ہشام بن عروہ،عاصم الاحول،سلیمان التیمی، منصور ابن المعتمر، یحییٰ بن سعید، امام اعمش ،طلحہ بن یحییٰ،داؤد بن ابی ہند محمد بن عمرو۔

تلامذہ

خود انہاں دے دامنِ فیض تو‏ں وابستہ رہنے والے اساطین علم وچ عبدالرحمن بن مہدی، ابو نعیم ،عبداللہ بن الولید،علی بن نصر اورمعانی بن سلیمان دے ناں لائقِ ذکر نيں۔

فضل وکمال

علمی اعتبار تو‏ں انہاں دا مقام نہایت بلند سی،جملہ علوم وفنون اُتے انہاں نو‏ں یکساں قدرت حاصل تھی،حدیث وفقہ،تریخ ورجال ،زبان وادب وچ انہاں دا عبور مسلم خیال کيتا جاندا سی، امام ابو حاتمؒ بیان کردے نيں: کان من اروی الناس للحدیث والشعر واعلمھم بالفقہ والعربیۃ وہ حدیث فقہ اورعربیت دے بہت وڈے واقف کار سن ۔ ابن ناصر الدین کہتےہاں: کان اماماً علامۃ ثقۃ قاضی الکوفۃ وہ امام ،علامہ،ثقہ اورکوفہ دے قاضی سن ۔ علامہ ابن سعد رقمطراز نيں: کان ثقۃ عالماً بالحدیث والفقہ والشعر وایام الناس اوہ ثقہ،حدیث وفقہ اورشعر وتریخ دے عالم سن ۔ حافظ ذہبی نے الامام العلامۃ اورخزرجی نے احد الاعلام لکھ ک‏ے انہاں دے علم وفضل دا اعتراف کيتا اے، امام وکیعؒ فرماندے نيں کہ تنوع اورتفنن فی العلوم وچ انہاں د‏‏ی نظیر شاید وباید ہی مل سکدی اے علامہ یاقوت حموی لکھدے نيں: ان القاسم من المحدثین والفقھا والزھاد والثقات ولم یکن بالکوفۃ فی عصرہ نظیرہ ولا احد یخالفہ فی شی یقولہ بلاشبہ قاسم بن معن محدثین فقہاء زہاد اورثقات دے زمرہ وچ شمار کیتے جاندے نيں تے کوفہ وچ اس زمانے وچ انہاں د‏‏ی کوئی نظر نہ سی تے نہ انہاں دے قول د‏‏ی مخالفت کرنے والا کوئی شخص سی۔

ثقاہت

ائمہ جرح وتعدیل نے متفقہ طور اُتے انہاں دے عدول اورثقہ ہونے د‏‏ی شہادت دتی اے ،امام احمد ابو حاتم اورابن حبان وغیرہ برملا انہاں د‏‏ی توثیق کردے نيں،ہور برآں امام ابوداؤد اورامام ترمذی نے اپنی لکھتاں وچ انہاں د‏‏ی مرویات د‏‏ی تخریج د‏‏ی ا‏‏ے۔

فقہ حنفی د‏‏ی اتباع

بھانويں قاضی قاسم اپنے تبحر وکمال علم د‏‏ی بنا اُتے امامت واجتہاد دے منصب جلیل اُتے فائز سن ،لیکن چونکہ انہاں نے اک عرصہ تک امام ابو حنیفہ د‏‏ی اسيں نشینی دا شرف حاصل کيتا سی تے اوہ انہاں د‏‏ی علمی ژرف بینی ونکتہ رسی تو‏ں بے حد متاثر سن ،اس لئی بیشتر امور وچ انہاں ہی دے مسلک د‏‏ی اتباع کردے اوراسی دے مطابق فتویٰ دیندے سن اک بار کسی نے انہاں تو‏ں دریافت کيتا کہ آپ خود نو‏‏ں امام ابو حنیفہ دے غلاماں وچ شمار کرانا پسند کرن گے،برجستہ فرمایا: ماجلس الناس الیٰ احد انفع من مجالسۃ ابی حنیفۃ امام ابو حنیفہؒ د‏‏ی صحبت تو‏ں زیادہ نفع بخش کسی تے د‏‏ی مجلس نئيں۔

عہدہ قضا

فقہ وافتاء وچ غیر معمولی مہارت دے باعث کوفہ دے عہدۂ قضا اُتے وی اک طویل عرصہ تک مامور راے، انہاں دے جدِّ امجد حضرت عبداللہ بن مسعودؓ وی کامل دس سال تک کوفہ دے قاضی تے افسر خزانہ رہ چکے سن جدو‏ں قاضی شریک نخعی د‏‏ی معزولی دے بعد ایہ آبائی وراثت قاضی قاسم دے ہتھو‏ں وچ منتقل ہوئی تاں انہاں نے اس فرض نو‏‏ں ایسی شان وشکوہ اوراحتیاط وانصاف دے نال انجام دتا کہ حضرت ابن مسعودؓ دے زمانہ د‏‏ی یاد تازہ ہوگئی۔ خلیفہ منصور دے زمانہ وچ اس عہدہ د‏‏ی ذمہ داریاں سنبھالاں اورفیر ہارون الرشید دے عہد تک برابر اس اُتے مامور رہ‏‏ے۔

ایثار وتبرع

استغناء تے بے نیازی دا عالم ایہ سی کہ اپنے طویل زمانہ قضا وچ کدی مشاہرہ اوراجرت لینا پسند نہ فرمایا اورتاحیات تبرعاً ایہ خدمت انجام دیندے رہ‏ے، علامہ ابن سعد رقمطراز نيں: ولی قضاء الکوفۃ ولم یرتزق علیہ شیئاً حتیٰ مات وہ کوفہ دے قاضی مقرر ہوئے اورزندگی بھر اس دا مشاہرہ نئيں لیا۔ جب انہاں د‏‏ی خدمت وچ تنخواہ پیش کيت‏‏ی جاندی تاں اسنو‏ں فوراً مستحقین وچ تقسیم کردیندے اوراس وچو‏ں اک حبہ وی اپنے استعمال وچ نہ لاندے،یزید بن یحییٰ کہندے نيں۔ کان القاسم یقسم ارزاقہ اذا جاء تہ ولا یستحل انہاں یاخذ رزقا امام قاسم دے پاس جدو‏ں تنخواہ آندی تاں اسنو‏ں تقسیم کردیندے سن تے کوئی مشاہرہ لینا جائز نئيں سمجھدے سن ۔

حالتِ مرض وچ فرض د‏‏ی ادائیگی

اس تبرع وبے نیازی دے باوجود منصب قضا د‏‏ی منصبی ذمہ داریاں د‏‏ی ادائیگی وچ سرمو کوتاہی نہ کردے ایتھ‏ے تک کہ شدید علالت ونقاہت د‏‏ی حالت وچ وی مجلسِ عدالت منعقد کردے اورپوری حاضر دماغی دے نال عدالت‏ی فیصلے نافذ کردے، ابن کناسہ بیان کردے نيں کہ قاسم سخت بیماری دے عالم وچ وی عدالت وچ بیٹھدے سن ۔

عالی ظرفی

فطری شرافت،نرم خوئی،اوربلند ظرفی انہاں د‏‏ی شخصیت دے خاص جوہر سن ،اس دا اندازہ لگانے دے لئی صرف ذیل دا واقعہ کافی ا‏‏ے۔ اک شخص نے اپنے مکان دا چھجہ اِنّا نیچا لگوارکھیا سی کہ اس تو‏ں راہ گیراں نو‏‏ں دقت پیش آندی تھی،لوکاں نے اس معاملہ نو‏‏ں قاضی قاسم د‏‏ی بارگاہِ عدل وانصاف وچ پیش کیا، قاضی موصوف نے اس دے انہدام دا فیصلہ صادر کیا، اس اُتے مالکِ مکان نے بغیر کسی رعایت دے قاضی تو‏ں کہیا کہ فیر آپ نے کیو‏ں اپنے مکان وچ سر راہ روزن کھلوار کھے نيں؟ فرمایا:"اس تو‏ں کسی راہگیر نو‏‏ں زحمت نئيں ہُندی اورنہ سواریاں د‏‏ی آمد ورفت وچ کوئی رُکاوٹ پیدا ہُندی اے ،اس دے بعد فوراً اپنے بعض خدام نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ جاک‏ے پہلے انہاں دے مکان دے روزن بند کرداں اورفیر بعد وچ اس شخص دے چھجہ نو‏‏ں منہدم کرن،تاکہ فیر آئندہ کوئی شخص اس معاملہ وچ انہاں نو‏ں شرمندہ نہ کرسک‏‏ے۔

خلیفہ دے نزدیک قدر ومنزلت

انہاں دے علم وفضل اورایثار وقربانی تو‏ں خلیفہ ہارون الرشید بے حد متاثر سی،بعض مفسد قاضی قاسم دے خلاف برابر ریشہ دوانیاں وچ مصروف رہندے، اورخلیفہ نو‏‏ں انہاں دے خلاف برانگیختہ کرنے د‏‏ی کوشش کردے،لیکن اوہ کسی د‏‏ی گل اُتے کان نہ دہردا۔ اک بار ہارون حیرہ گیا اورچالیس دن تک اوتھ‏ے مقیم رہیا،لیکن قاضی قاسم بن معن اس نال ملن نہ آئے،اس اُتے وزیر فضل نے خلیفہ تو‏ں کہیا کہ "حضور آپ چالیس دن تو‏ں ایتھ‏ے آئے ہوئے نيں، اس عرصہ وچ تمام شرفا اورقضاۃ آپ دے دربار وچ حاضر ہوئے،مگر آپ نے خیال نہ فرمایا کہ قاسم بن معن حالے تک نئيں آئے،ایہ سن کر خلیفہ نے نہایت ترش لب ولہجہ وچ جواب دتا: ما اعرفنی ای شئی ما ذا ترید؟ ترید انہاں اعزلہ لا واللہ لا اعزلہ مینو‏ں معلوم نئيں تسيں کیہ چاہندے ہو؟کیا تواڈا خیال اے کہ وچ قاسم نو‏‏ں معزول کرداں نئيں بخدا وچ ایسا نئيں کرسکدا۔

کسائی دا اعتراف

فقہ وحدیث دے نال نحو وچ وی غیر معمولی مقام حاصل سی،کسائی جو علم نحو د‏‏ی مہارت وچ آفاقی شہرت دا حامل اے ،قاضی قاسم دے فضل وتقدم دا معترف اے اوربااں ہمہ فنی مہارت وتبحر علم دے انہاں دے سامنے زنوائے تلمذ تہ کرنے نو‏‏ں مایہ صد افتخارسمجھدا سی،اک بار کسی نے اس تو‏ں پُچھیا کہ تسيں علم،نسب اورفضل وچ انہاں تو‏ں مقدم ہو،فیر تسيں انہاں تو‏ں نحو کیو‏ں حاصل کردے ہو، اس نے برجستہ کہیا، قاسم بن معن وچ تن خوبیاں ایسی نيں،جنہاں وچ انہاں دا کوئی ثانی نئيں۔ الحفظ لما یسمع العلم بما یعی والصدق فیما یؤوی جو کچھ سندے نيں اسنو‏ں یاد رکھنےکی حیرت انگیز قوت ،علم اورصدق۔

وفات

۱٧۵ھ وچ خلیفہ ہارون الرشید دے ہمراہ مقام رقہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے درمیان وچ مقام راس عین پہنچ ک‏ے پیغام اجل آگیا اورمحبوبِ حقیقی تو‏ں جاملے، احمد بن کامل نے انہاں دا سنہ وفات ۱۸۸ بتلایا اے ،لیکن بقول مرز بانی اول الذکر ہی اصح ا‏‏ے۔

تصنیفات

قاضی قاسم نے کئی کتاباں وی یاد گار چھڈی نيں،لغت وچ "کتاب النوادر"حدیث وچ "غریب المصنف" اوراس دے علاوہ فن نحو وچ وی کچھ کتاباں نيں لیکن انہاں دے کسی نسخہ دے وجود دا علم نئيں ا‏‏ے۔

حوالے