قاجاری دور وچ کرمان دی تریخ

کرمان ، جغرافیائی محل وقوع دے باوجود ، ایرانی تریخ دے اس اہ‏م عبوری دور وچ کئی اہ‏م واقعات دا مرکز سی۔ کرمان کدی وی سیاسی طور اُتے قاجار حکومت وچ شام‏ل نئيں سی۔ صوبے د‏‏ی انتظامیہ ، ٹیکسیشن ، زمین ، تجارت تے مذہبی ادارےآں اُتے مقامی اشرافیہ خانداناں دا غلبہ سی ، جنہاں نو‏ں قاجار دے تقرراں تک وی رسائی حاصل سی۔ کسی وی صورت وچ ، کرمان عالمی اقتصادی ڈھانچے وچ ایران دے جذب تو‏ں متعلق تبدیلیاں وچ معاشی طور اُتے سب تو‏ں اگے سی۔ کرمانی اشرافیہ نے غیر ملکی تجارت دے نال اپنی کمیونٹی دے تعلقات نو‏‏ں بہت زیادہ مضبوط کيتا ، خاص طور اُتے تجارتی زراعت تے قالین د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ سرمایہ کاری دے ذریعے۔ زمین د‏‏ی ملکیت تے شہری اشرافیہ د‏‏ی طرف تو‏ں پینڈو علاقےآں اُتے انتظامی کنٹرول د‏‏ی توسیع دے نال ایہ معاشی تبدیلیاں ، کرمان شہر دے ارد گرد اک ہائبرڈ علاقائی معیشت نو‏‏ں مستحکم کرنے وچ معاون ثابت ہوئیاں۔ری و تولید فرش بسیار تشدید کردند. این تغییرات اقتصادی در کنار گسترش زمینداری و کنترل اداری بر مناطق روستایی توسط نخبگان شهری، به تحکیم یک اقتصادی ترکیبی منطقه‌ای پیرامون شهر کرمان کمک کرد.

1890 تے 1900 د‏‏ی دہائی تک ، کرمان بنیاد پرست قوم پرست تے آئین پرست ہنگامہ آرائی دا ذریعہ بن چکيا سی ، تے کرمان دانشوراں تے کارکناں نے آئینی انقلاب دے موقع اُتے قجر ظلم دے خلاف اک انقلابی اتحاد نو‏‏ں جمع کرنے وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ قجر سرپرستی دے خلاف تحریک نمایاں مقامی خانداناں تو‏ں مضبوط تعلقات دے ذریعے جزوی طور اُتے بڑھی ، تے کرمان وچ آئینی تحریک وچ کمی آئی کیونجے آئینی ادارےآں نے مقامی حکومت وچ خانداناں دے اختیار نو‏‏ں چیلنج کرنا شروع کيتا۔ دوسری جنگ عظیم تک ، کرمان وسطی ایشیا تے ایران وچ عظیم روسی-برطانوی کھیل دے دوران مکمل طور اُتے برطانوی اثر و رسوخ وچ سی ، تے بعد وچ جنگ دے دوران جنوبی پولیس دے قبضے وچ سی۔

سیاسی امور۔

مسجد دا اوہ دروازہ جس تو‏ں قجر فوجاں جنگ جیتنے دے بعد کرمان وچ داخل ہوئیاں۔

قمر دور دے آغاز وچ کرمان اک تکلیف دہ تے پرتشدد تجربے تو‏ں گزرے۔ مارچ 1794 وچ ، جدو‏ں قاجار خاندان دے بانی آغا محمد خان قاجار ایرانی سطح مرتفع اُتے اپنی طاقت نو‏‏ں مستحکم ک‏ر رہ‏ے سن ، زند دے شہزادہ لوتفلی خان تخت اُتے اپنے دعوے نو‏‏ں اگے ودھانے د‏‏ی کوشش وچ کرمان وچ داخل ہوئے۔ اوتھ‏ے اسنو‏ں سیستانی تے افغان فورسز نے سپورٹ کيتا تے خانہ بدوشاں نو‏‏ں لوریستان ، بوشہر تے جوپر تو‏ں بھرتی کيتا۔ آغا علی شمسائی کرانی نامی اک مقامی تاجر تے زمیندار ، احمد خانی کرمانی دے وزیر دے نتائج دے مطابق ، شہر دے اشرافیہ وچو‏ں اک بن گیا جو قجر دے وفادار سن جنہاں نے زند شہزادے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ جدو‏ں اس د‏ی جائیداد ضبط کر لئی گئی تاں آغا علی نے براہ راست آغا محمد خان تو‏ں اپیل د‏‏ی تے اسنو‏ں شہر فتح کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔ 29 ربیع الاول ، 1209/24 ، 24 اکتوبر ، 1794 نو‏‏ں ، جوپاری میرینز دے اک گروہ ، جو شہر د‏‏ی دیوار دے اک حصے د‏‏ی حفاظت دے انچارج سن ، نے گیٹ کھولیا تے قاجار فورسز نو‏‏ں اندر جانے د‏‏ی اجازت دی۔ قاجاراں دے ہتھو‏ں شہر د‏‏ی فتح دے بعد ، شہر دا بیشتر حصہ تباہ ہو گیا ، ہزاراں ہلاک یا اندھے ہو گئے ، تے بے شمار سوانیاں تے بچے غلام بنائے گئے۔ جان ملکم نے 1810 وچ اطلاع دتی سی کہ اوہ ایران بھر وچ اپنے سفر دے دوران انہاں اندھے کرمانی بھکاریاں تو‏ں ملیا سی۔

کہیا جاندا اے کہ اس شہر دے واحد زندہ بندے دس تو‏ں بارہ ہزار لوک نيں جنہاں نے قاجاراں دے محبوب نويں گھر آغا علی شمسائی وچ پناہ لی جس دے بیٹے نو‏‏ں بعد وچ شہر دے پہلے قاجار حکمران دے طور اُتے کھنڈرات د‏‏ی نگرانی دے لئی مقرر کيتا گیا۔ . لوتفغلی خان عارضی طور اُتے بام تو‏ں بھج گیا ، ایتھ‏ے تک کہ اس دے میزبان نے اس دے نال دھوکہ کیہ ، تے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا ، اَنھّا کر دتا گیا تے آخر کار آغا محمد خان نے اسنو‏ں پھانسی دے دی۔ اس نے سینکڑاں قیدیاں دے سر قلم کرکے تے بام وچ انہاں د‏‏ی کھوپڑیاں دا اہرام بنا ک‏ے اپنی فتح دا جشن منایا۔

صفوی خاندان دے زوال دے بعد پہلی بار ، اس پرتشدد کارروائی نے سیاسی استحکا‏م دا اک طویل دور شروع کيتا۔ 1804 وچ فتح علی شاہ نے اپنے چچا ابراہیم خان ظاہر الدولہ نو‏‏ں کرمان دا شہزادہ حکمران مقرر کيتا۔ کرمان شہر وچ تعمیر نو دے اس منصوبے دا بنیادی حصہ ابراہیمیہ کمپلیکس سی تے اس نے سکول ، غسل خانہ تے بازار اُتے توجہ دتی۔ ظاہر الدولہ دے ویہہ بیٹے تے چوویہہ بیٹیاں سن ، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے کرمان د‏‏ی اشرافیہ برادری وچ رہے تے دولت تے وقار دے نال ابراہیمی مجموعہ ، اوقاف تے رفسنجان وچ زمین د‏‏ی وسیع ملکیت تو‏ں بنایا گیا۔ ظاہر الدولہ دے وڈے بیٹے حاجی محمد کریم خان نے شیخ احمد احسائی دے مرکزی پیروکار سید کاظم رشتی دے پیروکاراں وچو‏ں اک دے طور پر عبت وچ تعلیم حاصل کيتی۔

مجموعی طور اُتے قمر حکومت وچ کرمان دا سیاسی انضمام محدود سی۔ قاجراں نے ریاستی علاقےآں اُتے ذا‏تی تعلقات اُتے مبنی نظام تے مرکزی طور اُتے مقرر کردہ حکمران تے مقامی اشرافیہ دے وچکار طاقت دے سمجھدار مذاکرات دے ذریعے حکومت کیت‏‏ی۔ ظاہر الدولہ انیہويں صدی دے دوران کرمان اُتے حکمرانی کرنے والے حکمران قجر شہزادےآں وچو‏ں پہلے سن ۔ انہاں حکمراناں نے قاجار حکومت تو‏ں تقریبا خودمختاری تو‏ں کم لیا ، ممتاز مقامی خانداناں جداں ابراہیمیاں ( ابراہیم خان ظاہر الدولہ دے پسماندگان) ، وزیریز (اپنے بیٹے مرزا حسین وزیر دے ذریعے آغا علی شمسائی د‏‏ی باقیات) ، تے شیرف (کرمان دے ورثے وچ ملے شیرف) مرکزی طاقت وچ کمی د‏‏ی مدت دے دوران ، کرمان نے فوری طور اُتے مرکزی اتھارٹی دے خلاف بغاوت کيتی۔ خاص طور اُتے آغا خان محلات‏‏ی ، اسماعیلی نذری امام نظاری ، جو 1836 وچ حکمران مقرر ہوئے سن ، نے عطاءاللہ قبیلے دے درمیان اک آزاد فوج بنانے د‏‏ی کوشش کيتی تے مہان اُتے مبنی صوفی فرقہ نعمت اللہ دے نال اپنی وابستگی دے لئی مقبول حمایت حاصل کيتی ، جسنو‏ں محمد 1838 وچ خارج ہونے والے قجر شاہ نو‏‏ں کالعدم قرار دے دتا گیا۔ محلےآں وچ گھراں دے محاصرے دے بعد ، آغا خان نے تقرری دستاویزات نو‏‏ں جعلی بنایا تے مختصر طور اُتے 1840 وچ کرمان د‏‏ی حکومت سنبھالی ، اپنی حکومت دے لئی شہری اشرافیہ د‏‏ی حمایت حاصل کيتی۔ تہران تو‏ں اک نسبتا وڈی فوجی فورس د‏‏ی آمد دے بعد ، آغا خان بام تو‏ں بھج کر ہندوستان چلے گئے ، تے اس وقت تو‏ں اسماعیلی امامت اوتھ‏ے موجود ا‏‏ے۔

کرمان دے پاس 1958 دے ارد گرد فیر تو‏ں سیکورٹی تے گڈ گورننس دا دور سی۔ اس دور دا حاکم محمد اسماعیل خان نوری ، وکیل الملک سی ، جو پہلے کیومارس مرزا نامی حکومت دا نمائندہ سی تے فیر 1860 تو‏ں 1884-1284-8 وچ اس د‏ی موت تک۔ انہاں دے دور حکومت نے اک ترقی پذیر ترقی دیکھی جو اگلی دہائی وچ جاری رہی۔ اپنے بیٹے مرتضیٰ غولی خان وکیل الملک دے دور وچ ، جس نے 1869 تو‏ں 1878 تک حکومت کیت‏‏ی ، چاہ بہار ایرانی حکومت دے کنٹرول وچ آیا۔ 1877 وچ ، شیخاں تے اعلیٰ طبقات دے درمیان اک تنازعہ شروع ہويا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مرتضیٰ غولی خان نے استعفیٰ دتا تے امن بحال کرنے دے لئی تہران تو‏ں اک فورس بھیجی۔ نصیر الدین شاہ دے دور دے اختتام اُتے ، لگدا اے کہ کرمان وچ کافی فکری سرگرمی ہوئی اے ، تے جدو‏ں انیہويں صدی دے آخر وچ اصلاحی تحریک عام ہوئی ، مرزا آغا خان بردیری کرمانی سمیت کئی کرمانیاں (جو بعد وچ بن گئے۔ اختر اخبار دے ایڈیٹر) ، تے نظام الاسلام نے اس وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

حوالے

• سیدمحمد، طیبی. قمر دور وچ کرمان صوبہ آئین تو‏ں پہلے پریس کردا اے ۔ SID.ir. وچ موصول ہويا۔ سیدمحمد، طیبی. سیدمحمد، طیبی.

• "{{{title}}}". KERMAN ix. Qajar Period – Encyclopaedia Iranica.