غدر پارٹی دا جھنڈا
آزادی سنگرام وچ سرلتھّ قربانی والی غدر پارٹی دے جھنڈے دے اتہاس بارے، سانوں، بہوتیاں نوں نہیں پتہ۔ پرائیاں دھرتیاں 'تے بھارتی لوکاں اتے آزادی لئی کسے نہ کسے روپ 'چ سرگرم بھارتی لوکاں خاص کرکے پنجابیاں ولوں غدر پارٹی دا قیام اپریل ۱۹۱۳ نوں ہوئی سی اتے حقیقی روپ 'چ 'غدر پارٹی' دا ناں نومبر ۱۹۱۳ نوں اس دے پرچے 'غدر' توں پرچلت ہویا۔ جد پارٹی جھنڈا بناؤن دی گل تری تاں، اس وقت دے، اس دے ودھویں اصولی آگوُ لالا ہردیال نے حامی نہ بھری۔ مگروں فیصلہ پاٹھکاں-کارکناں 'تے سٹیا گیا۔ بھارو رائِ، جہڑی غدر دے جنوری ۱۹۱۴ (نمبر-۷) 'چ چھپی، ایہہ سی، 'سانوں ایہہ بات ردی سی معلوم ہندی اے، ہندوستانی قوم نوں، دنیا وچ کوئی قوم بھی نہیں جاندی کہ کہڑے باغ دی مولی اے۔ نہ ساڈا راج اے نہ ساڈا جھنڈا اے، راج توں بغیر جھنڈا کیسا۔ غدر کرکے پہلاں اپنا راج لوو تاں پھیر آپے ہی جھولیگا راج 'تے۔ پیہلا جھنڈا کیم کرنا تاں ایویں بادھو رولا ہی اے۔ تند نہ تانی جلاہے نال ڈانگو ڈانگی والی گل ہوویگی۔ کوئی کہیگا ایسا جھنڈا ہووے کوئی ہور کہیگا ویسا۔ ساڈی سمجھ وچوں غدر توں پیہلے جھنڈا کیم کرنا ٹھیک نہیں ہووےگا۔ پیہلے غدر کرکے انگریزاں نوں کڈھو، جھنڈا تاں پھیر آپے ہی جھلیگا۔'
در-حقیقت، بھارت وچ انقلابی راس بہاری بوس نے غدری جھنڈے دی فوری لوڑ، غدر دی تاریخ ۲۱ فروری، ۱۹۱۴ بنھ دتے جان مگروں محسوس کیتی سی۔ دسناں کتھاویں نہیں رہے گا کہ اس تنظیم نے راس بہاری بوس دی ودھویں اگوائی، ادوں حاصل کیتی سی جد غدر پارٹی دے پردھان سوہن سنگھ بھکنا جیل وچ سن۔ ایہہ اوہو بوس سی جس نے ۱۹۱۲ وچ لورڈ ہارڈنگ 'تے دلی 'چ بمب سٹن وچ حصہ لیا سی۔ بوس دی سرپرستی ہیٹھ غدریاں نے کئی ہیرتئنگیز کاروائیاں کیتیاں اتے پکا یعقین ہون/ارادہ کرن مگروں ہی اس ولوں یکمشت غدر دا دن طے کرن دی دلیل-یکت/بھارو رائِ دتی گئی سی۔
تاریخی گواہی مطابق، ہندوستان دی آزادی دے جھنڈے دی پہلی روپ-ریکھا، انقلابی کارکنّ میڈم بھیکھمجی کاما نے ۲۲ اگست، ۱۹۰۷ نوں تیار کیتی گئی سی۔ جسنوں 'قومانتری سوشلسٹ کانفرنس'، سٹٹگارڈ (جرمنی)، وچ لہرایا گیا سی۔ اس دے تن رنگ ہرا، پیلا تے لال سن جہڑے ترتیب وار اسلام، ہندو اتے بودھ دھرماں دے سوچک سن جیہناں ایتے، ڈونگھی رمز رکھدے، ترتیبوار پھل، چند اتے سورج تے بندیماترم انکت سن۔
پرچلت رائِے ایہہ اے کہ امریکہ توں ہندوستان نوں روانہ ہون ویلے، غدر پارٹی دفتر، یگانتر آشرم، اتے پارٹی دا جھنڈا جھلایا گیا سی، جسدی روپ ریکھا کرتار سنگھ سرابھا نے تیار کیتی سی۔ اس وچ نیلے اتے پیلے رنگ دیاں دو پھانٹاں سن، جہڑیاں مسلمان اتے ہندو بھائیچارے دی پیڈی ایکتا تے اسارو سوچ نوں وقف سن۔ ترن وقت، اسے جھنڈے ہیٹھ کھڑ وطن متعلق عہد لیا گیا سی۔ مگر ایہہ جھنڈا، اس جھنڈے وانگ، ایویں مکمل مانتا حاصل نہیں سی، جہڑا دیس پرتن مگروں ہتھیاربند غدر دے دنیں بنایا گیا سی۔ پکی غدر تاریخ متھن مگروں، راس بہاری بوس دی صلاح تحت پارٹی دے پکے جھنڈے بارے متا پاس کیتا گیا کہ غدریاں دے پرانے جھنڈے وچ لال رنگ (لہو-ویٹویں انقلابی کنسوء) دی پھانٹ درج کیتی جاوے تے اتے دو گلے ملدیاں تلواراں (ہتھیاربند جدوجہد دا چنہ) ہون گیاں۔ اس دے تنوں رنگ لال، پیلا اتے نیلا، ہندو-سکھ اتے مسلم بھائیچارے دی وی نمائندگی کردے سن۔ دیر مگروں نیلے رنگ دی تھاں ہرے رنگ، جہڑا مسلم بھائیچارے دی ہی نمائندگی کردا سی، نے لے لئی اتے کتے مگروں، روسی انقلاب توں متأثر ہو جاں کرتی-غدریی ایتھان ویلے لال رنگ نوں انقلابی چنہ وجوں وی وضاحت جان لگا۔ پر عنصر روپ 'چ ایہہ تنوں رنگ بھائیچارک کنسوء دے ہی لکھائک رہے۔
بریٹیش سرکار دے جاسوسی محکمے مطابق، 'راس بہاری دی صلاح موزب جھنڈے تیار کر لئے گئے۔ رنگ دار؉ کپڑیاں دے ٹوٹے کرتار سنگھ سرابھا نے خرید کے لیاندے تے غدریاں نے رل-مل جھنڈے سیتے سن۔' تصدیقی بھید مطابق، 'غدر دی کامیابی مگروں ایہہ جھنڈا پنجاب دے لیفٹینینٹ گورنر، مائیکل او'ڈوائر دے دفتر 'تے وی، ترت-پھرت، جھلایا جانا سی۔'
بناں شکّ، کرتار سنگھ سرابھا نے ذمہ واری اوٹدیاں خود بازار وچوں تن رنگاں دے تھان جاں ٹکڑے کھریدن اتے مگروں بناؤن-سلواؤن 'چ موہری رول نبھایا۔ غدار؉ کرپال سنگھ اتے وعدہ معاف گواہ امر سنگھ نے عدالت وچ کیہا، 'سرابھا اوہناں نوں اسے کم تحت لاہور دے موچی گیٹ لے کے گیا سی۔' مگروں، اس گل دی تأئید دکان دار؉ کاہن چند نے، عدالت 'چ اس نوں دکھائے جھنڈے اتے کپڑا-ٹکڑے ویکھدیاں کیتی، 'دھالیوال کپڑا ایجنسی، جتھے میں ملازم ہاں، توں ہی سرابھے نے پہلاں ۱۵ فروری اتے مڑ ۱۷ فروری نوں کپڑا خریدیا سی۔' مکدی گل، ہتھ بھاویں ساریاں نے ونڈایا سی مگر بیواہں اتے نٹھّ-بھجّ والا حصہ گبھروٹ کرتار سنگھ نے ہی ادا کیتا، بھاویں کہ اگوانوں رول راس بہاری بوس دا سی۔
بھائی پرمانند جھانسی دے کہے-سنے مطابق، 'پہل-پلکڑا معیاری جھنڈا رام سرن جی دی بیوی بی بی ستیاوتی نے ہتھیں تیار کیتا سی۔' جدکہ، بہت سارے پختہ ثبوت اس گل دی وی گواہی بھردے ہن، کہ، 'غدری ویرانگنا بی بی گلاب کور نے غدری جھنڈے سیون وچ پہلاں لاہور اتے مگروں امرتسر وچ صفتی حصہ پایا سی۔' وعدہ-معاف مولا سنگھ مطابق، 'لیڈرشپ دی ہدایت مطابق، امرتسر وچ وی جھنڈے سینتے-بنائیے گئے۔' اس دسیا سی، 'اسنے درزی نورنگ سنگھ تانگھی نوں کجھ اعلیٰٰ قسم دے جانی کہ کھشکھتّ جھنڈے تیار کرکے دین نوں کیہا۔ جہڑے، تھوڑی نانہہ-نکر کرن اتے کجھ سپشٹیکرن لین مگروں سیںء دتے گئے۔'
جھنڈے بناؤن مگروں، لہراؤن-پرچارن تے ہوریں تھائیں پچاؤن، لئی کارکناں ہتھ دتے گئے۔ پرمانند نوں پشاور، ڈاکٹر. متھرا سنگھ تے ہرنام سنگھ ٹنڈیلاٹ نوں جیہلم، کرپال سنگھ نوں ددیہر اتے سچا سنگھ ایسیوال نوں انبالہ بھیجیا گیا۔ اسے سچا سنگھ نے ہدایت مطابق اک جھنڈاں صورتی سنگھ نوں اگانھ میرٹھ وکھے بھائی ایشر سنگھ نوں پہنچاؤن لئی دتا۔ ہو سکدا، ہور تھاویں وی ایہہ پجدے کیتے ہون جاں پجدے کرن دے یتن کیتے ہون۔ مگروں، کرپال سنگھ غداری؉ کر گیا اتے امر سنگھ وانگ ایسیوال وی وعدہ-معاف گواہ بن گیا۔ پھڑھو-پھڑیو مگروں جھنڈیاں دا بھیت وی غداراں ولوں کھوہل دتا گیا۔
خفیہ ڈیپارٹمنٹ انگریز حکومت دی رپورٹ مطابق، 'بہت سارے جھنڈے تیار کیتے گئے۔ چنگے بھاگیں، اوہ وی لبھّ لئے گئے جہڑے ونڈ-ونڈائی مگروں ودھ گئے سن اتے لکوئے ہوئے جاں دب-دبائے گئے ہوئے سن۔' تسیں، شبد 'چنگے حصہ' ول دھیان دیو جہڑا ایہہ درساؤندا اے کہ حکومتاں لوک-مقصداں نوں پرنائے باغی جھنڈے توں کنا ترہدیاں ہن۔ جھنڈے دی اہمیت کنی سی کہ اڈوائر نے 'مائی ۲۵ ییئر'ز انّ اڈیا' نامی اپنی لکھت وچ اگھڑواں نوٹ دتا، 'جس ۲۳ویں رسالے نے بغاوت دی شروعات کرنی سی، بدقسمتی نوں اس دے باڈی گارڈ وی اسے رسالے وچوں سن، جیہناں وچوں کجھ دی مدد نال گورنر ہاؤس 'تے غدری جھنڈا وی لہرا دتا جانا سی۔ جے اجیہا کرن وچ غدری کامیاب ہو جاندے تاں سٹے بہت دوررس نکلنے سن۔'
غدر پارٹی دے جھنڈے دی اہمیت اتے ہونی دی میں بڑی محدود جہی بات پائی اے، فیصلہ لین، اسنوں بناؤن، اس نوں لہراؤن لئی ادم، اس نوں ضبط کیتے جان اتے مگروں اسے حوالہ 'چ غدریاں دی ہونی دی کہانی بہت لمبی اتے مارمک پر مانمتی اے، جس بارے گورنر مائیکل اوڈوائر نے بڑے گھمنڈ نال کیہا سی، 'سیوا-مکتی ویلے میں غدر لہر دے جھنڈے نوں 'وار ٹرافی' وجوں اپنے نال انگلینڈ لے گیا سی۔' 'وار-ٹرافی'، غدر لہر دے حوالہ 'چ ایہہ شبد بہت وڈے مائنے رکھدا اے، اوہناں ہی شبداں وانگ جویں شہید کرتار سنگھ سرابھا اتے اس دے لڑائی ساتھیاں نے عدالتی کروائیاں ویلے اسے جھنڈے دے حوالہ وچ ایہہ شبد بلندی والے سن، 'حکومت بھلیکھے وچ اے، ایہہ تاں ہن وی سانپھرانسسکو یگانتر آشرم وچ جھول رہا اے۔ غدری جھنڈا، جہڑا آزادی، بھائیچارے اتے برابری تے حقیقی قومی ایکتا دا پرتیک اے، بھارت وچ مڑ جھولیگا۔'