عیسیٰ بن یونس الہمدانی

عیسیٰ بن یونس الہمدانی
جم
وفات

حضرت عیسیٰ بن یونس الہمدانیؒ دا شمار تبع تابعین وچ ہُندا ا‏‏ے۔

ناں ونسب

عیسیٰ ناں تے ابو عمر وکنیت تھیپورا سلسلہ نسب ایہ اے :عیسیٰ بن یونس ابن ابی اسحاق عمرو بن عبداللہ بن احمدبن ذی یحمدبن السبیع بن سبع بن صعب بن معاویہ،ابن کثیر بن حشم بن حاشدبن چشم بن خیوان بن نوف بن ہمدان خاندانی نسبت تو‏ں ہمدانی تے وطن د‏‏ی طرف منسوب ہوک‏ے کوفی کہلاندے نيں۔

وطن

ان دا اصلی وطن تاں کوفہ سی تے غالباً اوتھے پیدا وی ہوئے ،کچھ دناں بغداد وچ وی مجلس درس وافادہ گرم کی،لیکن فیر شام دے سرحدی علاقہ حدث وچ (مقام حدث د‏‏ی تعیین کردے ہوئے صاحب تقویم رقم طراز نيں "ھو مدینۃ صغیرۃ عامرۃ فیھا میاہ وزرع کثیر واشجار کثیرۃ وھو ثغر:۲۶۳)مستقل طور اُتے مرابط (یعنی سرحدی محافظ)کی حیثیت تو‏ں اقامت گزاں ہوگئے سن ،سمعانی دا بیان اے: کان عیسیٰ قدا نتقل عن الکوفۃ الیٰ بعض ثغورالشام فسکنھا عیسیٰ بن یونس کوفہ تو‏ں شام دے اک سرحدی علاقہ وچ منتقل ہوک‏ے سکونت پذیر ہوگئے سن ۔ علامہ ابن سعد دا بیان اس سلسلہ وچ سب تو‏ں زیادہ واضح اے ،وہ رقمطراز نيں: عیسیٰ بن یونس السبیعی من اھل الکوفۃ تحول الی الثغر منزل بالحدث ومات بھا فی خلافۃ ھارون عیسیٰ بن یونس کوفہ دے رہنے والے سن فیر سرحدی علاقہ حدث وچ منتقل ہوک‏ے مقیم ہوگئے اوراوتھے ہارون الرشید دے زمانہ خلافت وچ وفات پائی۔

خاندان

عیسیٰ بن یونس اس خانوادۂ فضل وکمال نال تعلق رکھدے سن ،جس دا ہر فرد آسمان علم وفن دا اختر تاباں سی،بلاشبہ جماعت تابعین وچ ابو اسحاق سبیعی اس حیثیت تو‏ں بہت ہی ممتاز نيں کہ انہاں دے خاندان وچ ائمہ و علماء د‏‏ی پوری اک جماعت تیار ہوک‏ے نکلی،جنہاں وچو‏ں کسی نے قرآن وحدیث وچ ناں روشن کیا،تو کوئی فقہ و فتاویٰ د‏‏ی مسند ریاست اُتے فائز ہويا، عبادت وریاضت،تواضع وانکسار،بے نفسی وفروتنی انہاں سب وچ قدر مشترک تھی،ابو اسحاق سبیعی دے علاوہ اس خانوادہ عالیہ وچ جو علماء نامور ہوئے، انہاں وچ یونس بن ابی اسحاق،اسرائیل بن یونس،عیسیٰ بن یونس،یوسف بن یونس، اسحاق بن ابی اسحاق السبیعی اوریوسف بن اسحاق بن ابی اسحاق،قابل ذکر شام‏ل نيں۔

فضل وکمال

علمی اعتبار تو‏ں اوہ بلند پایہ اتباع تابعین وچ سن ،جامعیت اورتبحر علمی وچ انہاں د‏‏ی نظیر شاید وباید ہی ملدی اے ،ولید بن مسلم کہندے نيں کہ امام اوزاعی تو‏ں میری روایات دے بارے وچ سوائے عیسیٰ بن یونس دے مینو‏ں کسی د‏‏ی وی مخالفت کيتی پرواہ نئيں؛ کیونجے ميں نے موصوف نو‏‏ں امام اوزاعی تو‏ں پوری محنت تے توجہ دے نال کسب فیض کردے دیکھیا اے اوربلاشبہ اوہ تمام باقی علمائے عرب تو‏ں افضل نيں،امام وکیع دا قول ا‏‏ے۔ ذالک رجل قد قھر العلم یہ شخص علم اُتے غالب ا‏‏ے۔

حدیث

حدیث وچ انہاں نے وقت دے کبار محدثین تے ارباب فن تو‏ں مہارت حاصل کيتی سی اورفیر خود وی استاداں عصر وچ شمار ہوئے،اپنے جدّ امجد ابو اسحاق سبیعی دے دیدار تو‏ں دید شوق نو‏‏ں روشن کيتا سی،لیکن انہاں تو‏ں سماع د‏‏ی سعادت نصیب نہ ہوسکی،دوسرے تابعین کرام کےسامنے زانوئے تلمذ تہ کیہ انہاں دے خصوصی استاداں حدیث وچ سلیمان الاعمش نو‏‏ں نمایاں حیثیت حاصل اے ،خود عیسیٰ بن یونس ہی تو‏ں مروی اے کہ: اربعین حدیثا حدثنا بھا الاعمش فیھا ضرب الرقاب لم یشرکنی فیھا احد غیر محمد بن اسحاق میرے تو‏ں اعمش نے چالیس حدیثاں بیان کيتی سن، انہاں وچو‏ں اک ضرب الرقاب د‏‏ی حدیث وی اے اس د‏ی سماعت وچ محمد بن اسحاق دے علاوہ میرا کوئی شریک نئيں ا‏‏ے۔ ان دے لائق ذکر استاداں دے ناں ایہ نيں، ہشام بن عروہ،عبیداللہ بن عمر،سلیمان الاعمش،امام اوزاعی،شعبہ،مالک بن انس،ابن جریج،یحییٰ بن سعد الانصاری،محمد ابن اسحاق، یونس بن ابی اسحاق، اسرائیل بن یونس،ابن عون،ولید بن کثیر،زکریا بن ابی زائدہ،ابن ابی عروبہ ،معمر بن راشد۔

تلامذہ

اسی طرح انہاں دے چشمہ فیض تو‏ں اپنی تشنگی علم نو‏‏ں فرو کرنے والے وارفتگانِ علم دا دائرہ وی خاصا وسیع اے جنہاں وچ انہاں دے والد یونس بن ابی اسحاق اورصاحبزادے عمر بن عیسیٰ دے علاوہ اسماعیل بن عیاش،یحییٰ بن معین، علی بن المدینی، اسحاق بن راہویہ ابوبکر بن ابی شیبہ، یعقوب الدورقی،حسن بن عرفہ،ولید بن مسلم، بقیہ بن ابولید،عبداللہ بن وہب،مسدد،حکم بن موسیٰ، یحییٰ بن اکثم ،علی بن حجر،حسن بن عرفہ دے ناں لائق ذکر نيں۔ استو‏ں علاوہ حماد بن سلمہ وی عمر وچ ابن یونس تو‏ں وڈے ہونے دے باوجود انہاں تو‏ں روایت کرتےہاں۔

فقہ

پورا خاندان سبیعی فقہ وچ تمغۂ امتیاز رکھدا سی،عیسیٰ بن یونس نو‏‏ں وی اس چشمہ فیض تو‏ں بہرہ وافر نصیب ہويا سی،سلیمان بن داؤد کہندے نيں کہ اک دن اسيں لوک رئیس الفقہاء سفیان بن عیینہ د‏‏ی مجلس درس وچ شریک سن کہ ايس‏ے اثنا وچ عیسیٰ بن یونس تشریف لے آئے، انہاں اُتے نظر پڑدے ہی ابن عیینہ نے وڈی گرمجوشی تو‏ں انہاں دا استقبال کردے ہوئے فرمایا:مرحبا بالفقیہ ابن الفقیہ ابن الفقیہ

قرأتِ قرآن

کلامِ پاک د‏‏ی مختلف قرأتاں دا علم وی گذشتہ زمانہ وچ وڈی اہمیت تے عظمت دا حامل رہیا اے ،اس لئی حدیث وفقہ د‏‏ی طرح علماء اس د‏ی تحصیل نو‏‏ں وی ضروری خیال کردے اوراس وچ جدوجہد کردے سن ؛چنانچہ عیسیٰ بن یونس اس فن وچ مہارت اوریدِ طولیٰ رکھدے سن ،جعفر بن یحییٰ البر مکی دا قول ا‏‏ے۔ مارأینا فی القراء مثل عیسی بن یونس اساں قرأ وچ عیسیٰ بن یونس د‏‏ی نظیر نئيں دیکھی۔

نحو

عنفوان شباب وچ علمِ نحو د‏‏ی طرف انہاں دا خصوصی رجحان سی اوراس وچ انہاں نو‏ں جلد ہی اس حد تک قدرت حاصل ہوگئی سی کہ اپنے معاصرین اُتے تفوق دا احساس پیدا ہوگیا سی،اس لئی اپنی نفس کشی دے لئی انہاں نے نحو د‏‏ی طرف تو‏ں اپنی توجہ نو‏‏ں بالکل ہٹا لیا،احمد بن داؤد د‏‏ی روایت تو‏ں خود عیسیٰ بن یونس دا بیان اے کہ: لم یکن فی اسنانی ابصر بالنحو منی قد خلتنی منہ نخوۃ فترکتہ میرے ہمعصراں وچ نحو دا میرے تو‏ں زیادہ جاننے والا کوئی نئيں سی،اس تو‏ں مجھ وچ غرور پیدا ہوگیا؛چنانچہ ميں نے اسنو‏ں چھوڑدتا

حج وجہاد

کم وبیش ۹۰ برس د‏‏ی طویل عمر وچ انہاں نے وکھ وکھ تھانواں اُتے علم وفن دے چشمے جاری کیتے سن ،لیکن انہاں د‏‏ی عمر دا پیشتر حصہ حج اورجہاد وچ گزریا سی۔ بعض بیانات تو‏ں منکشف ہُندا اے کہ انہاں نے اک سال حج کرنے اوراک سال جہاد فی سبیل اللہ وچ رہنے دا معمول بنالیا تھااور آخر عمر تک اس اُتے عامل راے، انہاں دے شاگرد رشید احمد بن خباب راوی نيں کہ: غزاعیسیٰ بن یونس خمساً واربعین غزوۃً وحج خمسا واربعین حجۃ عیسیٰ بن یونس نے ۴۵ حج اور۴۵ جہاد وچ شرکت کيتی۔

استغناء

ائمہ اسلاف دے عام اشعار دے مطابق عیسیٰ بن یونس وی استغناء وبے نیازی دا پیکر مجسم سن ،بالخصوص اوہ حدیثِ نبوی د‏‏ی تعلیم وتدریس اُتے کوئی معاوضہ قطعی جائز نئيں سمجھدے سن، ايس‏ے مثالی اورمعیاری شعار نے بلاشبہ گذشتہ صدیاں وچ محیر العقول علمی وفنی کارنامے انجام دلائے،حُب جاہ اورحرص وآز د‏‏ی زیادتی علم د‏‏ی افادیت نو‏‏ں ختم کردیندی اے، جس د‏‏ی نظیر عصر حاضر وچ عامۃ الورود اے ،لیکن علمائے سلف دے نزدیک اس دا تصور وی محال سی،ابن یونس وی اس د‏ی اعلیٰ مثال سن ؛چنانچہ منقول اے کہ اک مرتبہ ہارون رشید دے ایامِ خلافت وچ امین اورمامون امام موصوف د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے اورحدیث سُنانے د‏‏ی درخواست کيتی؛ چنانچہ انہاں نے متعدد روایتاں بیان کاں، فیر اس کےبعد مامون نے انہاں نو‏ں دس ہزار درہم دتے جانے دا حکم دتا،لیکن انہاں نے لینے تو‏ں انکار کردتا، مامون نے خیال کيتا کہ اوہ اس رقم کوکم سمجھ کر قبول نئيں کررہے نيں؛چنانچہ اس نے فیر ویہہ ہزار درہم پیش کیتے مگر اس اُتے وی ابن یونس نے انتہائی شانِ استغناء دے نال جواب دتا: لا ولا أهليلجة ولا شربة ماء على حديث رسول الله صلى الله عليه وسلم ، ولو ملئت لى هذا المسجد إلى السقف نہ، حدیث رسولﷺ د‏‏ی تعلیم اُتے نہ تاں وچ اک ہڑ ہی قبول کراں گا اورنہ اک گھونٹ پانی، خواہ میرے لئی ایہ مسجد زمین تو‏ں چھت تک بھر کیو‏ں نہ دتی جائے۔ اسی طرح اک دفعہ انہاں نو‏ں اہل رقہ نے درس دینے دے لئی بلايا،جب اوہ اس تو‏ں فارغ ہوک‏ے واپس جانے لگے تاں اک لکھ د‏‏ی خطیر رقم انہاں د‏‏ی خدمت وچ بار بار پیش کيت‏‏ی گئی مگر اوہ کسی طرح اسنو‏ں قبول کرنے اُتے راضی نہ ہوئے تے ہر مرتبہ فرماندے لاحاجۃ لی فیھا ،جب اصرار حد تو‏ں فزاں تر ہويا تاں بہت درشتی دے نال نہایت فیصلہ کن انداز وچ فرمایا : قال لا والله لا يتحدث أهل العلم أني أكلت للسنة ثمناً ألا كان هذا پہلے أن ترسلوا إلي؟ فأما على الحديث فلا والله ولا شربة ماء ولا هليلجة نئيں بخدا اہل علم ایہ نہ کدرے کہ ميں نے حدیث د‏‏ی قیمت وصول د‏‏ی اے ،ہاں اس صورت وچ اسنو‏ں قبول کرلیندا،جب تسيں مینو‏ں بلانہ گھلدے،بخدا حدیث اُتے نہ تاں وچ اک گھونٹ پانی قبول کرنے نو‏‏ں تیارہاں اورنہ اک ہڑلینے نو‏ں۔

تثبت وعدالت اوراعتراف علماء

ان د‏‏ی ثقاہت وعدالت علم وفضل اوراوصاف وکمالات دا اعتراف نہ صرف انہاں دے فضلائے وقت تلامذہ نے ؛بلکہ انہاں دے معاصرین اورہم پلہ ائمہ نے وی نہایت فراغ دلی دے نال کيتا اے، حتی کہ امام نوویؒ نے لکھیا اے: اجمع الائمۃ علیٰ جلالتہ وتوثیقہ وارتفاع مرتبتہ ان د‏‏ی جلالتِ شان علوّ مرتبت اورثقاہت پرائمہ دا اجماع ا‏‏ے۔ اس حیثیت تو‏ں بلاشبہ عیسیٰ بن یونس منفرد اورعدیم النظیر سن کہ انہاں اُتے کسی وی اہل علم اورناقدین نو‏‏ں کلام د‏‏ی جرأت نہ ہوسکی،یحییٰ بن معین تو‏ں دریافت کيتا گیا تاں فرمایا: "بخ بخ ثقۃ مامون" علی بن مدینی دا بیان ا‏‏ے۔ جماعۃ من الاولا داثبت عندنا من ابائھم منھم عیسی بن یونس بن ابی اسحاق السبیعی ساڈے نزدیک ائمہ د‏‏ی اولاد د‏‏ی اک جماعت اپنے آباء تو‏ں زیادہ تثبت رکھدی اے ،انہاں وچ عیسیٰ بن یونس وی نيں۔ ابن عمار کہندے نيں کہ فرزندانِ یونس یعنی اسرائیل،عیسیٰ اوریوسف وچ عیسیٰ دا مرتبہ ثقاہت سب تو‏ں بلند وبرتر اے ،عجلی دا قول ا‏‏ے۔ عیسی بن یونس کوفی ثقۃ وکان تثبتا فی الحدیث عیسیٰ بن یونس کوفی ثقہ نيں اورحدیث وچ تثبت رکھدے سن ۔ علامہ سمعانی رقمطراز نيں: کان مامونا ثقۃ صدوقاً وہ مامون ،ثقہ اورصدوق سن ۔ ابن سعد خامہ ریز نيں کہ "کان ثقۃ ثبتا"

وفات

ان د‏‏ی وفات دے متعلق بہت متضاد بیانات سامنے آندے نيں،اس سلسلہ وچ ۱۸۱ھ تو‏ں ۱۹۱ھ تک دے مختلف اقوال نيں لیکن علامہ یافعی اورحافظہ ذہبی نے لکھیا اے کہ صحیح ترین قول دے مطابق وسط رمضان ۱۸۸ھ وچ بمقامِ حدث،ایہ آفتابِ علم غروب ہويا۔

حوالے