امام عیسیٰ بن ابانفقہائے احناف وچو‏ں نيں اصحاب حدیث سن لیکن فقہ غالب آگئی۔عراق دے فقیہ ني‏‏‏‏ں۔محمد بن الحسن دے شاگرد نيں تے بصرہ دے قاضی سن ۔

ناں ونسب

سودھو

ناں عیسیٰ والد کاناں ابان اورداداکاناں صدقہ اے ،پورانسب نامہ ایہ اے ۔عیسیٰ بن ابان بن صدقة بن عدی بن مرادن شاہ۔کنیت ابوموسی ا‏‏ے۔ [۱]

کنیت

سودھو

اکثر ترجمہ نگاراں نے آپ د‏‏ی کنیت ابوموسیٰ ذکر کيتی اے، محض حافظ ابن حجر نے آپ د‏‏ی کنیت ابومحمد ذکر کيتی اے [۲]

تحصیل فقہ

سودھو

حافظ ذہبی نے وی سیر اعلام النبلاء وچ اس د‏ی وضاحت کيتی اے کہ امام عیسیٰ بن ابان نے امام محمد تو‏ں تحصیل فقہ کیاسی۔ چنانچہ اوہ سیر اعلام النبلاء جلد10،صفحہ 440ماں لکھدے نيں۔فقیہ العراق، تلمیذ محمد بن الحسن:( اوہ عراق دے فقیہ اورامام محمد دے شاگرد سن )۔حافظ ابن حجر لسان المیزان وچ لکھدے نيں وتفقہ علیہ یعنی عیسیٰ بن ابان دے فقہ وچ خصوصی استاد محمد بن الحسن ني‏‏‏‏ں۔ عیسیٰ بن ابان نے امام محمد تو‏ں چھ مہینے براہ راست استفادہ کيتا، بعد وچ جدو‏ں امام محمدکو ہارون رشید اپنے نال رقہ لے گئے تاں عیسیٰ بن ابان نے امام محمد تو‏ں خط وکتابت دے ذریعہ استفادہ کیندا۔عیسیٰ بن ابان دے امام محمد تو‏ں استفادہ د‏‏ی کل مدت گیارہ مہینے اے تے عیسیٰ بن ابان کاانتقال 220ہجری وچ ہويا۔

تلامذہ

سودھو

مختلف ذمہ داریاں بالخصوص کارقضاکے نازک فریضہ د‏‏ی ادائیگی دے نال عیسیٰ بن ابان نے درس وتدریس دا فریضہ وی انجام دتا، عیسیٰ بن ابان د‏‏ی بہتر تعلیم وتربیت دا نتیجہ تھاکہ آپ دے شاگرد اگے چل ک‏ے آسمان علم وفضل دے آفتاب وماہتاب ہوئے، عیسیٰ بن ابان دے چند ممتاز شاگرداں دا ایتھ‏ے ذکر کیاجاتاا‏‏ے۔

ہلال بن یحییٰ الرائے (۰۰۰-245ھ = ۰۰۰-859م)

ابوخازم(۰۰۰-292ھ=۰۰۰-905م)آپ دا ناں عبدالحمید اوروالد کاناں عبدالعزیز اے، ابوخازم کنیت اے، بکاربن قتیبہ (182-270ھ=798-884م) [۳]

حسن بن سلام السواق: [۴]

عہدہ قضاء

سودھو

قضاء د‏‏ی ذمہ داری بہت بھاری اورگرانقدر ذمہ داری اے، اس وچ مسائل واحکا‏م د‏‏ی واقفیت دے نال نال مردم شناسی اورلوکاں دے مزاج تو‏ں واقفیت،بیداری مغزی اورکِس‏ے د‏‏ی ظاہری صورت تو‏ں متاثرنہ ہونے د‏‏ی شرطاں شامل نيں۔عیسیٰ بن ابان انہاں اوصاف تو‏ں متصف سن لہٰذاان د‏‏ی انھاں خوبیاں کودیکھدے ہوئے عباسی خلافت وچ مامون الرشید دے دور وچ قاضی القضاة یحییٰ بن اکثم نے انہاں کواپنانائب بنایا تے فیر واپسی پران نو‏‏ں مستقل طورپر بصرہ کاقاضی بنادتا۔ خطیب بغدادی نے بیان کیاہے کہ انہاں کو211ہجری وچ اسماعیل بن حماد د‏‏ی معزولی دے بعد بصرہ کاقاضی بنایاگیاتھااورانتقال تک اوہ بصرہ دے قاضی رہے۔اس زمانہ وچ بصرہ علمی لحاظ تو‏ں عالم اسلام دے گنے چنے شہراں وچ شمار ہوتاتھا،ایداں دے وچ انہاں کوبصرہ کاقاضی بنانایہ بتاتاہے کہ قاضی یحییٰ بن اکثم انہاں دے علم وفضل تو‏ں کِنے متاثر سن ۔

قضاکے باب وچ انہاں د‏‏ی خاص صفت ایہ سی کہ اوہ اپنے حکماں دا اجراء اورفیصلےآں کانفاذ بہت جلد کرایاکردے سن ؛چنانچہ ابن ندیم انہاں د‏‏ی اس خصوصیت کاذکر کردے ہوئے لکھدے ني‏‏‏‏ں۔"کان فقیہا سریع الانفاذ للحکم"وہ فقیہ سن اورحکم نو‏‏ں جلد نافذ کردے سن ۔(اللسٹ لابن الندیم)

تصنیفات وتالیفات

سودھو

انھاں نے تصنیف وتالیف کيتی خدمات وی انجام دتی نيں،اوربہ طورخاص اصولِ فقہ وچ گراں قدر اضافہ کیااے، انہاں دے تقریباًتمام ہی ترجمہ نگاراں نے انہاں دے ناں دے نال ”صاحب التصانیف“ کااضافہ کیاہے،جس تو‏ں پتہ چلتاہے کہ اوہ تصنیف وتالیف وچ بہت مشہور سن اوران دیاں لکھتاں د‏‏ی خاصی تعداد رہی ہوئے گی، اصول فقہ دے مختلف موضوعات اُتے انھاں نے مستقل کتاباں لکھایاں نيں،

1- کتاب الحجة

2- کتاب خبر الواحد

3- کتاب الجامع

4- کتاب اثبات القیاس

5- کتاب اجتہاد الرائے [۵]

امام جصاص رازی درج ذیل کتاب دا اضافہ کیااے:

6- الحجج الصغیر (الفصول فی الاصول)

صاحب ہدیة العارفین نے درج ذیل کتاباں دا اضافہ کیاا‏‏ے۔

7-الحجة الصغیرة فی الحدیث.(اس کاپتہ نئيں چلاکہ آیا ایہ اوہی الحجج الصغیر اے جس دا تذکرہ جصاص رازی نے کیاہے یافیر وکھ تو‏ں کوئی اورکتاب اے )

8- کتاب الجامع فی الفقہ.

9- کتاب الحج.

10-کتاب الشھادات.

11-کتاب العلل.

12-فی الفقہ.[۶]

انتقال

سودھو

امام عیسیٰ بن ابان کاانتقال کدو‏‏ں ہويا، اس بارے وچ مورخین دے اقوال مختلف نيں،بعض نے 220ہجری قراردیاہے؛جب کہ بعض نے 221ہجری بتایاہے؛لیکن 221کاقول زیادہ معتبرہے؛ کیونجے خلیفہ بن خیاط جنہاں دا انتقال عیسیٰ بن ابان دے محض۱۹-۲۰سال بعد ہويا اے ،انھاں نے عیسیٰ بن ابان د‏‏ی تریخ وفات۲۲۱ ہجری ہی دسی اے ،استو‏ں علاوہ خطیب بغدادی نے تریخ بغداد وچ سند دے نال نقل کیاہے کہ ماہ صفر د‏‏ی ابتداء 221ہجری وچ انہاں کاانتقال ہوگیا۔اسی طرح حافظ ذہبی نے تریخ الاسلام اورسیر اعلام النبلاء وچ وی موت تریخ 221ہجری ہی ذکرکیاہے

حوالے

سودھو
  1. اللسٹ لابن الندیم1/255، دارالمعرفة بیروت،لبنان
  2. لسان المیزان 6/256
  3. الاعلام للزرکلی2/61
  4. سیراعلام النبلاء
  5. اللسٹ لابن الندیم
  6. ھدیة العارفین أسماء المؤلفین وآثارالمصنفاں1/804،دار إحیاء التراث العربی، بیروت-لبنان