عیسیٰ بن ابان
امام عیسیٰ بن ابانفقہائے احناف وچوں نيں اصحاب حدیث سن لیکن فقہ غالب آگئی۔عراق دے فقیہ نيں۔محمد بن الحسن دے شاگرد نيں تے بصرہ دے قاضی سن ۔
ناں ونسب سودھو
ناں عیسیٰ والد کاناں ابان اورداداکاناں صدقہ اے ،پورانسب نامہ ایہ اے ۔عیسیٰ بن ابان بن صدقة بن عدی بن مرادن شاہ۔کنیت ابوموسی اے۔ [۱]
کنیت سودھو
اکثر ترجمہ نگاراں نے آپ دی کنیت ابوموسیٰ ذکر کيتی اے، محض حافظ ابن حجر نے آپ دی کنیت ابومحمد ذکر کيتی اے [۲]
تحصیل فقہ سودھو
حافظ ذہبی نے وی سیر اعلام النبلاء وچ اس دی وضاحت کيتی اے کہ امام عیسیٰ بن ابان نے امام محمد توں تحصیل فقہ کیاسی۔ چنانچہ اوہ سیر اعلام النبلاء جلد10،صفحہ 440ماں لکھدے نيں۔فقیہ العراق، تلمیذ محمد بن الحسن:( اوہ عراق دے فقیہ اورامام محمد دے شاگرد سن )۔حافظ ابن حجر لسان المیزان وچ لکھدے نيں وتفقہ علیہ یعنی عیسیٰ بن ابان دے فقہ وچ خصوصی استاد محمد بن الحسن نيں۔ عیسیٰ بن ابان نے امام محمد توں چھ مہینے براہ راست استفادہ کيتا، بعد وچ جدوں امام محمدکو ہارون رشید اپنے نال رقہ لے گئے تاں عیسیٰ بن ابان نے امام محمد توں خط وکتابت دے ذریعہ استفادہ کیندا۔عیسیٰ بن ابان دے امام محمد توں استفادہ دی کل مدت گیارہ مہینے اے تے عیسیٰ بن ابان کاانتقال 220ہجری وچ ہويا۔
تلامذہ سودھو
مختلف ذمہ داریاں بالخصوص کارقضاکے نازک فریضہ دی ادائیگی دے نال عیسیٰ بن ابان نے درس وتدریس دا فریضہ وی انجام دتا، عیسیٰ بن ابان دی بہتر تعلیم وتربیت دا نتیجہ تھاکہ آپ دے شاگرد اگے چل کے آسمان علم وفضل دے آفتاب وماہتاب ہوئے، عیسیٰ بن ابان دے چند ممتاز شاگرداں دا ایتھے ذکر کیاجاتااے۔
ہلال بن یحییٰ الرائے (۰۰۰-245ھ = ۰۰۰-859م)
ابوخازم(۰۰۰-292ھ=۰۰۰-905م)آپ دا ناں عبدالحمید اوروالد کاناں عبدالعزیز اے، ابوخازم کنیت اے، بکاربن قتیبہ (182-270ھ=798-884م) [۳]
حسن بن سلام السواق: [۴]
عہدہ قضاء سودھو
قضاء دی ذمہ داری بہت بھاری اورگرانقدر ذمہ داری اے، اس وچ مسائل واحکام دی واقفیت دے نال نال مردم شناسی اورلوکاں دے مزاج توں واقفیت،بیداری مغزی اورکِسے دی ظاہری صورت توں متاثرنہ ہونے دی شرطاں شامل نيں۔عیسیٰ بن ابان انہاں اوصاف توں متصف سن لہٰذاان دی انھاں خوبیاں کودیکھدے ہوئے عباسی خلافت وچ مامون الرشید دے دور وچ قاضی القضاة یحییٰ بن اکثم نے انہاں کواپنانائب بنایا تے فیر واپسی پران نوں مستقل طورپر بصرہ کاقاضی بنادتا۔ خطیب بغدادی نے بیان کیاہے کہ انہاں کو211ہجری وچ اسماعیل بن حماد دی معزولی دے بعد بصرہ کاقاضی بنایاگیاتھااورانتقال تک اوہ بصرہ دے قاضی رہے۔اس زمانہ وچ بصرہ علمی لحاظ توں عالم اسلام دے گنے چنے شہراں وچ شمار ہوتاتھا،ایداں دے وچ انہاں کوبصرہ کاقاضی بنانایہ بتاتاہے کہ قاضی یحییٰ بن اکثم انہاں دے علم وفضل توں کِنے متاثر سن ۔
قضاکے باب وچ انہاں دی خاص صفت ایہ سی کہ اوہ اپنے حکماں دا اجراء اورفیصلےآں کانفاذ بہت جلد کرایاکردے سن ؛چنانچہ ابن ندیم انہاں دی اس خصوصیت کاذکر کردے ہوئے لکھدے نيں۔"کان فقیہا سریع الانفاذ للحکم"وہ فقیہ سن اورحکم نوں جلد نافذ کردے سن ۔(اللسٹ لابن الندیم)
تصنیفات وتالیفات سودھو
انھاں نے تصنیف وتالیف کيتی خدمات وی انجام دتی نيں،اوربہ طورخاص اصولِ فقہ وچ گراں قدر اضافہ کیااے، انہاں دے تقریباًتمام ہی ترجمہ نگاراں نے انہاں دے ناں دے نال ”صاحب التصانیف“ کااضافہ کیاہے،جس توں پتہ چلتاہے کہ اوہ تصنیف وتالیف وچ بہت مشہور سن اوران دیاں لکھتاں دی خاصی تعداد رہی ہوئے گی، اصول فقہ دے مختلف موضوعات اُتے انھاں نے مستقل کتاباں لکھایاں نيں،
1- کتاب الحجة
2- کتاب خبر الواحد
3- کتاب الجامع
4- کتاب اثبات القیاس
5- کتاب اجتہاد الرائے [۵]
امام جصاص رازی درج ذیل کتاب دا اضافہ کیااے:
6- الحجج الصغیر (الفصول فی الاصول)
صاحب ہدیة العارفین نے درج ذیل کتاباں دا اضافہ کیااے۔
7-الحجة الصغیرة فی الحدیث.(اس کاپتہ نئيں چلاکہ آیا ایہ اوہی الحجج الصغیر اے جس دا تذکرہ جصاص رازی نے کیاہے یافیر وکھ توں کوئی اورکتاب اے )
8- کتاب الجامع فی الفقہ.
9- کتاب الحج.
10-کتاب الشھادات.
11-کتاب العلل.
12-فی الفقہ.[۶]
انتقال سودھو
امام عیسیٰ بن ابان کاانتقال کدوں ہويا، اس بارے وچ مورخین دے اقوال مختلف نيں،بعض نے 220ہجری قراردیاہے؛جب کہ بعض نے 221ہجری بتایاہے؛لیکن 221کاقول زیادہ معتبرہے؛ کیونجے خلیفہ بن خیاط جنہاں دا انتقال عیسیٰ بن ابان دے محض۱۹-۲۰سال بعد ہويا اے ،انھاں نے عیسیٰ بن ابان دی تریخ وفات۲۲۱ ہجری ہی دسی اے ،استوں علاوہ خطیب بغدادی نے تریخ بغداد وچ سند دے نال نقل کیاہے کہ ماہ صفر دی ابتداء 221ہجری وچ انہاں کاانتقال ہوگیا۔اسی طرح حافظ ذہبی نے تریخ الاسلام اورسیر اعلام النبلاء وچ وی موت تریخ 221ہجری ہی ذکرکیاہے