علم قافیہ
قافیہ ، قفو بہ معنے پیروی کرنے دے نکلیا اے ، جس دے لغوی معنی " پےچھ آنے والے " دے نيں۔ بقول اخفش قافیہ " شعر دا آخری کلمہ " اے ۔ لیکن ایہ تعریف جامع نئيں۔ سکاکی دے نزدیک ساکن مقدم توں پہلا حرف مع حرکت قافیہ کہلاندا اے ۔ خلیل دی تعریف ایويں اے ۔ " شعر وچ سب توں آخری ساکن توں پہلے جو ساکن آئے اس دے ماپہلے متحرک توں آخر تک سب قافیہ اے " ۔ جتھے تک عربی بولی دا تعلق اے ایہ تعریف صحیح اے لیکن ساڈی بولی دے معاملے وچ ایہ درست نئيں بیٹھدی۔ اردو وچ قافیہ انہاں حروف تے حرکات دا مجموعہ اے ۔ جو لفظاں دے نال غیر مستقل طور اُتے شعر یا مصرعے دے آخر وچ بار بار آئے ۔ ایہ مجموعہ کدی کدی مہمل معلوم ہُندا اے لیکن اس دا کچھ مضائقہ نئيں بالعموم اس پورے لفظ نوں جس وچ ایہ مجموعہ آندا اے قافیہ کہہ دیندے نيں۔ چونکہ قافیہ ابیات دے آخر وچ واقع ہُندا اے یا اک قافیہ دوسرے قافیہ دے پےچھ آندا اے لہذا اس ناں توں موسوم ہويا۔
ساڈے نزدیک قافیہ دی واضع تر تعریف ایہ اے کہ قافیہ اوہ مجموعہ ء حروف تے حرکات اے جو اواخر ابیات وچ دو یا زیادہ لفظاں دی صورت وچ بطور وجوب یا استحسان مقرر لیایا جاندا اے ۔
قافیے دے بعد جو حرف، کلمہ یا کلمات مستقل طور اُتے بار بار آئیاں انہاں نوں ردیف کہندے نيں۔
ہوئے حاضر تو متورم تھے پاؤں، خون جاری تھا
نبی کا دیدۂ ہمدرد وقف اشک باری تھ
دل کا خوں ہونے کا غم کیا اب سے تھا
سینہ کو بھی، سخت ماتم کب سے تھ
پہلے شعر وچ " سی " ردیف اے تے " جاری" " باری " قافیے نيں ۔ دوسرے شعر وچ " توں سی " ردیف اے تے " اب" کدوں " قوافی۔
غزل تے قصیدے وچ قافیہ، مطلع دے دونے مصرعاں دے آخر وچ آندا اے ۔ مثنوی دے ہر مصرعے دے آخر تے قطعہ دے مصرع ثانی دے آخر وچ ۔ غزل تے قصیدے دے باقی اشعار (ماسوائے مطلع ) وچ وی مصرع ثانی دے آخر وچ آندا اے ۔
اختلاف دی تن صورتں نيں ۔
( اول ) معنی تے لفظاں مختلف ہاں مثلاً درد تے زرد ۔
( دوم ) لفظاں اوہی نيں، صرف معنی وچ اختلاف ہوئے مثلاً باز بمعنی پرندہ شکاری تے بمعنی فیر۔
( سوم ) صرف لفظی اختلاف ہوئے مثلاً اطراف تے اکناف
حروفِ قافیہ
سودھوقافیے وچ حرکات تے حروف دو قسم دے ہُندے نيں۔ اک تاں اوہ جنہاں دا ہر قافیے وچ آنا ضروری ہوئے جےس " لیایا " تے " آیا " وچ آخر دا " الف " تے اس توں پہلے دی " زبر" یا " نون " تے " زبر"۔
دوسرے اوہ حرف تے حرکات جنہاں دا بار بار قافیے وچ لیانا ضروری نہ ہوئے۔ یعنی جے انہاں نوں بار بار لیایا جائے تاں قافیہ خوبصورت معلوم ہاں تے نہ لیایا جائے تاں عیب واقع نہ ہوئے جےسن " لیایا " تے " آیا " یا " پایا " تے " کھایا " وچ " ی " تے اس توں پہلے دا " الف " بار بار آئے نيں تاں ایہ قافیے خوبصورت معلوم ہُندے نيں۔ لیکن " صحرا " نوں جے انہاں لفظاں دا اسيں قافیہ قرار دتا جائے تاں وی درست اے ۔
قافیے دا آخری حرف روی کہلاندا اے ۔ اس توں پہلے جو حرف یا حروف ساکن ہون گے ۔ اوہ تے انہاں توں پہلے دی حرکت ہر قافیے وچ بار بار لانی پوے گی۔ مثلاً " حُور" دا قافیہ " نُور" تے "طور" صحیح اے لیکن " تے " غلط اے ۔اس لئی کہ " ر" حرفِ روی اے ۔ اس توں پہلے حرف واؤ ساکن اے تے اس توں پہلے " پیش" اے نہ کہ " زبر" ۔ پس جے " پیش" دی بجائے " زبر" لاواں گے تاں قافیہ غلط ہوئے جائے گا۔
" تخت" دا قافیہ " سخت" تے "بخت" صحیح اے لیکن " وقت " غلط اے ۔اس لئی کہ " وقت " وچ " ت " توں پہلے " ق " اے تے اُتے دے قافیاں وچ " ت " توں پہلے " خ " اے ۔
روی اوہ حرف اے جو ہر اک قافیہ وچ مکرّر آندا اے تے ايسے دے ناں توں قافیہ موسم ہُندا اے ۔ جےس دل، بگل دا لام۔
روی دیاں قسماں
سودھوروی دی دو قسماں نيں :
( ۱ ) مقیّد
( ۲ ) مطلق
۱ ۔ روی مقیّد:
روی ساکن نوں کہندے نيں جےسے کار تے یار دی " ر"
۲ ۔ روی مطلق ؛
وہ روی متحرک اے جس دے نال وصل ملیا ہوئے جےسّ کارم یا رم دی " ر " ۔
روی قافیے دی بنیاد اے ۔ اس توں پہلے چار حروف لیائے جا سکدے نيں انہاں نوں حروف اصلی کہندے نيں۔ قافیے دے بعد وی چار حرف آ سکدے نيں۔ ایہ وصلی کہلاندے نيں۔ لیکن انہاں سب حروف دا جمع ہونا لازم نئيں۔ صرف حرف روی دا لیانا ضروری اے ۔ کیوں کہ جے حرفِ روی نہ ہوئے تاں قافیے دی تحقیق تے تمیز مشکل اے ۔ جدوں قافیے دا مدار صرف روی اُتے ہوئے تاں اوہ روی مجرّد کہلاندی اے ۔
حرفِ روی دے بعد جو حرف یا حروف آندے نيں انہاں دا وی ہر قافیے وچ لیانا ايسے طرح ضروری اے جس طرح ما قبلِ روی دے ساکناں دا یعنی جے حرف روی توں پہلے ساکن ( اک یا زیادہ ) آ جاواں تاں جس طرح انہاں دی تکرار لازم اے ايسے طرح حروف دے بعد جے کوئی حرف یا حروف باندھے جاواں تاں انہاں دا بار بار لیانا ضروری اے ۔
اگر حرفِ روی توں پہلے کوئی حرف ساکن نہ ہوئے ( یعنی ) اس توں پہلے کوئی مرناک حرف ہوئے۔ تاں صرف حرف روی تے اس توں پہلے دی حرکت دا بار بار لیانا ضروری اے ۔ مثلاً " جگر " دے قوافی " نظر" ، " قمر"، " اثر" ، " گزر" تے " خبر" ہون گے ۔
روی "روا" توں نکلیا اے تے لغت وچ روا اس رسی نوں کہےر نيں جس توں اونٹھ اُتے اسباب بنھیا جاندا اے ۔
قافیہ دے اصلی حروف
سودھواہل عجم نے قافیہ دے اٹھ حروف قرار دتے نيں چار پہلے تے چار بعد وچ روی۔
پہلے از روی مندرجہ ذیل نيں۔
۱۔ تاسیس ؛
(لغوی معنی " بنیاد رکھنا") اصطلاح وچ تاسیس اوہ الف ساکن اے جو روی توں پہلے آئے تے حروف روی تے اس الف دے درمیان اک حرف بطور واسطہ دے واقع ہوئے۔ جداں شامل تے کامل دا الف۔
ہر طرف غُل اِدھر آ پیار کے قابل قاتل
کہیں ہے ہے کہیں اُف اُف کہیں قاتل قاتل
اس شعر وچ قابل تے قاتل دا " ل" تاں روی اے تے الف تاسیس
نوٹ :
تاسیس دا لیانا ہر قافیہ وچ لازمی نئيں جے مطلع وچ عامل تے شامل قوافی لیائے گئے ہاں تاں فیر "دل" تے "مکمل" نوں قوافی بنانا جائز نئيں ہوئے گا تے مطلع وچ "قاتل" تے "بسمل" قوافی آئے ہاں تاں بعد دے شعراں وچ تاسیس دی پابندی ضروری نئيں
۲۔ دخیل:
( لغوی معنی بیج وچ آنے والا ) اصطلاح وچ دخیل اوہ حرف متحرک اے جو تاسیس تے روی دے درمیان آئے ۔ مثلاً مندرجہ بالا شعر وچ "قابل" دی "ب" تے "قاتل" دی "ت" یا مثلاً "کامل" تے "شامل" وچ "م" ۔
نوٹ :
یہ ضروری نئيں کہ ہر قافیہ وچ حرف دخیل بار بار لیایا جائے ۔ یعنی " کابل" دے قوافی لازماً "عامل" تے "شامل" ہی سمجھے جاواں بلکہ "ساحل" تے "باطل" وی اس دے قوافی ہوئے سکدے نيں۔ لیکن جے مطلع وچ حرفِ دخیل دی تکرار واقع ہوئے تاں فیر ایہ تکرار تمام اشعار وچ لازم ہوئے گی۔
۳۔ رِدف : ( لغوی معنی کسی دے پےچھ پےچھ آنا ) اصطلاح وچ رِدف اوہ حرف مدّہ اے جو روی توں پہلے بلا فاصلہ آئے ۔ مثلاً مال ، حور وغیرہ۔
الف دی مثال :
چمن میں گل نے جو کل دعویٰ جمال کیا
صبا نے مارا طمانچہ منہ اس کا لال کی
اس شعر وچ " جمال " تے " لال " دا " ل" تاں حرف روی اے تے اس توں متصل " الف " رِدف
" ی" دی مثال:
ہوئی تاخیر تو کچھ باعثِ تاخیر بھی تھا
آپ آتے تھے مگر کوئی عناں گیر بھی تھ
اس شعر وچ " تاخیر" تے " عناں گیر" دی " ر " حرف روی اے اس توں متصل " ی " رِدف
واؤ دی مثال:
ہے حرفِ خامہ دلِ زدہ حسنِ قبول کا
یعنی خیال سر میں ہے نعتِ رسول ک
اس شعر وچ " قبول " تے " رسول " دا " ل" حرف روی اے تے اس توں پہلے " واؤ " رِدف۔
(١) حرف مدہ ایہ نيں
(ا) الف ساکن ماپہلے مفتوح مثلاً " بہار" تے " بخار" وچ ۔
(٢) یائے ساکن ماپہلے مکسور مثلاً " اسیر" تے " امیر" اور
(٣ ) واؤ ساکن ماپہلے مضموم مثلاً " سرور " تے نفور " وچ
اگر حرفِ روی تے حرفِ مدّہ دے درمیان دے حرفِ ساکن بطور واسطہ واقع ہوئے تاں اوہ حرفِ ساکن " رِدف ودھ" کہلاندا اے ۔ جےس ونڈ تے چھانٹ وچ " نون " دوست تے پوست وچ " س "۔ جس رِدف وچ رِدف ودھ آئے اسنوں رِدف اصلی کہندے نيں تے جس وچ رِدف ودھ نہ آئے اوہ رِدف علی الاطلاق کہلاندی اے ۔
" ردف ودھ دے لئی ایہ چھے حف مخصوص نيں ش۔ر۔ف۔خ۔ن انہاں دا مجموعہ " شرف سخن" بندا اے ۔ جےسک بہ آسانی یاد رکھیا جا سکدا اے ۔
خواجہ نصیر الدین محققِ طوسی نے معیارالاشعار وچ " رِدف ودھ " نوں " روی مضاعف" دا ناں دتا اے مگر عام طور اُتے ردف ودھ ہی مستعمل اے ۔
نوٹ :
۱۔ شعرائے عرب تے عجم نے رِدف دے اختلاف نوں جائز رکھیا اے ۔ جےسں وجود دا قافیہ "وعید" لیکن اردو وچ اختلاف ردف کسی طرح وی جائز نئيں ۔
۲۔ قافیے دا مدار تلفظ اُتے اے کتابت اُتے نئيں ۔ پس واؤ معدولہ نوں قافیے وچ شمار نئيں کيتا جائے گا۔ یعنی " خواب" دا قافیہ " ماب" تے "خور" دا قافیہ " دُر " ہوئے سکدا اے ۔
۳۔ قید ( لغوی معنی بیڑی ، کتاب دا شیرازہ، یا شکنجہ ) اصطلاح وچ حروفِ مدّہ دے سوا تے کوئی حرفِ ساکن حرفِ روی توں پہلے بلا فاصلہ آئے تاں اسنوں قید کہندے نيں مثلاً " رزم" تے " بزم " دی " ز" جےسر " درد " تے " فرد" وچ ر ۔
اگر حرفِ ردف توں پہلے دی حرکت موافق نہ ہوئے ( یعنی " الف" توں پہلے " زبر" اور" ی" توں پہلے " زیر" تے " واؤ" توں پہلے " پیش" نہ ہو) تاں حرف رِدف نئيں بلکہ قید سمجھیا جائے گا جےسح جَور تے غَور وچ واؤ تے خَبر تے غَیر وچ " ی" ۔
عربی وچ حرفِ قید متعدّد نيں لیکن اہل عجم نے دس مقرر کيتے نيں؛ ب ، خ، ر، ز، س، ش، غ، ف، ن، تے ہ ۔ انہاں حرف نوں مختلف اشعار وچ نظم کيتا گیا اے ۔
۱۔ در عجم واں اوہ حروفِ قید یعنی با تے خا
را تے زا تے سین تے شین تے فا تے نون تے ہ
۲۔ با تے خا تے سین تے شین تے را تے زا
غین تے فا تے نون تے ہا گفتم تر
۳۔ با تے خا، را تے زا ، سین تے شین
غین تے فا تے نون تے ہا می واں یقین
بعض اہل فن دے نزدیک فارسی وچ حرفِ قید بارہ نيں
حرفِ قید اندر زبانِ فارسی
وہ دو بالا ہست بشنو اے فت
با تے خا، را تے زا ، سین تے شین
غین تے فا تے نون تے واؤ ، ہا تے ی
مگر اردو وچ اس دی تعداد مقرر نئيں کيتی گئ۔
قافیہ دے وصلی حروف
سودھوبعد وچ روی ایہ نيں۔
(۱ ) وصل :
( لغوی مینن" ملنا" ) اصطلاح وچ وصل اوہ حرف اے جو روی دے بعد بلا فاصلے آئے جےسں " موڑا " اور" چھڈیا " وچ " الف " ، " حیرانی" اور" ویرانی" وچ " ی" : جےسر بندہ تے خندہ دی ہ ۔
نوٹ: روی تے وصل وچ ایہ فرق اے کہ وصل نوں حذف کرنے توں کلمہ بامعنی رہندا اے لیکن روی دے ہٹانے توں مہمل ہوئے جاندا اے ۔ مثلاً اُتے دی مثال وچ " ڑ" حرفِ روی اے ، اسنوں حذف کرنے توں کلمہ بے معنی ہوئے جائے گا۔ لیکن " الف" ( حرفِ وصل ) دے دور کرنے توں بامعنی رہے گا۔ دوسری مثال وچ " ن" حرفِ روی اے ۔ اس دے دور کرنے توں کلمہ ، کلمہ نئيں رہے گا۔ لیکن " ی" ( حرفِ وصل ) دے حذف کرنے دے باوجود کلمہ رہے گا۔
فارسی وچ وصل دے وی دس حرف مقرر کيتے گئے نيں: ا، د، ب، ت، س، م، ک، ن، ہ ، ش ۔ انہاں نوں ایويں نظم کيتا گیا اے ۔
وہ بود وصل فارسی گویا
الف و دال و کاف و ہا و یا
حرفِ جمع و اضافت و مصدر
حرف تصغیر و رابطہ است دگر
ہور:
ہم الف ہم دال و تا و یا و سین
میم و کاف و نون و ہا و حروف شین
اردو وچ اضافت تے مصدر دی شاید ہی کوئی مثال ہو، باقی نیڑے قریب سب استعمال ہُندے نيں۔
حرفِ وصل دے متعلق یاد رکھنا ضروری اے کہ اوہ خود تاں ساکن ہُندا اے لیکن روی نوں متحرک بنا دیندا اے جدوں روی متحرک باقی اے تاں اسنوں مطلق کہندے نيں ورنہ اوہ مقید کہلاندی اے ۔
(۲) خروج :
( لُغوی معنی" باہر آنا" ) اصطلاح وچ خروج اوہ حرف اے جو وصل دے بعد بلا فاصلہ آئے ۔ جےسر " جانا" تے " آن " وچ " نون" دے بعد دا " الف "۔
(" نون "حروفِ وصل اے تے اس توں پہلے دا " الف" حرفِ روی ) ۔
(۳) ہور :
( لُغوی معنی " زیادہ کیہ ہویا" ) اصطلاح وچ ہور اوہ حرف اے جو خروج دے بعد بلا فاصلہ آئے ۔ جےسس " بچائے " تے " مچائے " وچ " ئے "۔
( " چ" حرفِ روی اے اور" الف " حرفِ وصل تے " ہمزہ " حرفِ خروج اے ) ۔
(۴) نائرہ :
( لُغوی معنی " دور بھاگنے والا" ) اصطلاح وچ نائرہ اوہ حرف اے جو ہور دے بعد بلا فاصلہ آئے ۔ جےس " جگائے گا" تے " گائے گا" وچ آخری " الف" ۔
( پہلے " گ" دے بعد دا " الف" حرفِ روی اے تے " ہمزہ " حرفِ وصل اے تے " ے " حرف خروج تے " گ " حرف ہور اے ) ۔
نوٹ:
نائرہ دے بعد جو حرف آئے اسنوں ردیف وچ شمار کرن گے ۔
حروفِ قافیہ نوں یاد رکھنے دی غرض توں ایويں نظم کيتا گیا:
قافیہ دراصل یک حروف است و ہشت آں راطبع
چار پیش و چار پس این مرکز آں ہا دائرہ
حرف تاسیس و دخیل و رِدف و قید آنگہ روی
بعد ازاں وصل وخروج است و مزید و نائرہ
دیگر نہ حرف کہ درقافیہ گردد ظاہر
باید کہ شوی زنام ایشاں ماہر
حرف تاسیس و دخیل و قید و رِدف است و روی
وصل است و خروج است و مزید و نائرہ
ہور:
قافیہ اے اصل وچ اک، اٹھ شاخاں اس دی نيں
چار آگے چار پےچھ یوں بنا ایک دائرہ
حرف تاسیس و دخیل و رِدف و قید اور پھر روی
بعد ازاں وصل و خروج اور پھر مزید و نائرہ
ہور:
حرف نو قافیہ کے ہیں ظاہر
چار قبل روی ہیں اور چار آخر
پہلے تاسیس و رِدف و قید و دخیل
یاد رکھ اُن کو تو اگر ہے عقیل
بعد ازاں وصل پھر خروج و مزید
پھر اس کے نائرہ بھی ہے مزید
چار پہلے روی کے ہیں اصلی
بعد کے چار حرف ہیں وصلی
یہ گل ہمیشہ مد نظر رہنی چاہے کہ روی تے اس دے بعد جِنّے حروفِ قافیہ نيں انہاں دا اختلاف جائز نئيں، رِدف تے قید نوں وی نئيں بدل سکدے ، البتہ تاسیس تے دخیل وچ اختلاف ہوس کتا اے ۔
اردو دے شاعر دا خیال اے کہ روی دے بعد جِنّے حروف آندے نيں اوہ ردیف وچ داخل نيں خواہ اوہ مستقل کلمہ ہاں یا نہ ہون۔ اس بنا اُتے اردو وچ حروف قافیہ صرف تاسیس، دخیل، رِدف تے روی ہون گے ۔
بعض اہل فن دا خیال اے کہ شعر دی بنیاد نغمے اُتے اے تے نغمہ سماعت نال تعلق رکھدا اے ۔اس لئی قافیے وچ اسيں آواز حروف اک دوسرے دی جگہ لے سکدے نيں۔ یعنی "پاس" دا قافیہ " خاص" تے " میراث " وی جائز اے ۔ لیکن ایہ صحیح نئيں۔ صرف عربی ضمہ ( الٹا پیش ) ، فتحہ ( کھڑی زبر ) تے کسرہ ( کھڑی زیر ) ہور تنوین دی حد تک ایہ اصول درست اے یعنی " وضو" دا قافیہ " سلہ " ، " مالا " دا قافیہ اعلیٰ ، " آ " دا قافیہ " سہی " تے " فوراً " دا قافیہ " روشن" جائز اے ۔
ساڈی بولی وچ بعض قوافی ایداں دے وی ۔۔۔ ۔۔ آئے نيں جنہاں دے حروف نہ تاں رِدف تے قید دی تعریف وچ آندے نيں۔ تے نا ہی انہاں نوں تاسیس یا دخیل کہیا جا سکدا اے مثلاً رحمت زحمت ، زینت طینت، حرکت برکت، کدرے نئيں، ایتھے اوتھے ۔مفضور فغفور وغیرہ وچ حروفِ روی توں پہلے دے حروف۔ انہاں دے لے وی کچھ ناں تجویز کرنے دی ضرورت اے ۔
حرکاتِ قافیہ
سودھوقافیہ دی حرکدیاں ( زیر، زبر، پیش ) چھ طرح توں آندے نيں ۔مختلف حالتاں وچ انہاں دے ناں ایہ نيں۔
۱۔ رس
۲۔ اشباع
۳۔ حذو
۴۔ توجیہہ
۵۔ مجریٰ اور
۶۔ نفاذ
قافیہ راشش بود حرکت بقول او ستاؤ
رس و اشاعست و مجری حذو و توجہہ و نِفاؤ
۱۔ رس :
( لغوی معنی " ابتدا کرنا " ) اوہ زبر اے جو الف تاسیس توں پہلے آندی اے ۔ جےس " ظَاہر" تے " مَاہر" وچ " ظ " تے " م" دی زبر۔
۲ ۔ اشباع :
( اسیر کرنا ) حرفِ دخیل دی حرکت دا ناں اے ( حرکت دا ناں اے ( حرکت تِناں وچوں کوئی وی ہوئے ) مثلاً " چادر" اور" نادر" وچ " دال" دی زبر ،" خاطر" تے " شاطر" وچ " ط" دی زیر، " تغافُل" تے تجاہُل" وچ " ف" تے "ہ" دی پیش۔
نوٹ:
اختلافِ اشباع جائز نئيں۔ یعنی " عالَم " تے " عالِم" اسيں قافیہ نئيں ہوئے سکدے لیکن جدوں حرف روی وصل توں مل کے متحرک ہوئے جائے تاں جائز اے ۔مثلاً برابری تے شاطری وچ اک جگہ " ر" توں پہلے حرف ( ب) اُتے زبر اے تے دوسری جگہ ( ط) دے نےچق زیر ۔
۳ ۔حذو :
( دو چیزاں دا برابر کرنا) رِدف تے قید توں پہلے جو حرکت ہوئے اسنوں حذو کہندے نيں جےسے " غبار " اور" شمار" وچ " ب" اور" م " دی زبر" دور" تے " نور" وچ " د" تے "ن" دی پیش ، " وزیر" تے " امیر" وچ " ز " تے " م" دی زیر۔
نوٹ: اختلافِ حذو رِدف وچ تاں قطعاً جائز نئيں یعنی "دلیل" تے طُفیل " اسيں قافیہ نئيں ہوئے سکدے ۔ البتہ حرف روی وصل توں مل کے متحرک ہوئے جائے تاں بعض دے نزدیک قید وچ جائز اے مثلاً ، " شُستہ" تے " رَستہ " وچ " ش" اُتے پیش توں تے " ر" اُتے زبر۔
۴ ۔ توجہ :
( منہ پھرنا ) اس روی ساکن دے ماپہلے دی حرکت دا ناں اے جس توں پہلے کوئی تے حرفِ قافیہ نہ ہوئے جےس "علم" تے " قلم" دے " ل" دی زبر۔
نوٹ:
اختلاف توجیہہ جائز نیںر " یعنی " اسيں " اور" تُم" اسيں قافیہ نئيں ہوئے سکدے ۔ البتہ جدوں حرف روی وصل توں مل کے متحرک ہوئے جائے تاں جائز اے ۔ جےسم " ہٹانا " تے " مٹانا" وچ "ہ" اُتے زبر اے تے " م" دے نےچز زیر ۔ لیکن ایسی حالت وچ ایہ حرکت ماپہلے روی کہلاندی اے ۔
۵ ۔ مجریٰ :
( جاری ہونے دی جگہ) متحرک حرف روی دی حرکت دا ناں اے ۔ جےسل "حیرانی" تے " پیشانی" وچ "ن" دی زیر۔
نوٹ: حرکتِ مجریٰ وچ اختلاف جائز نئيں اے ۔
٦ ۔ نفاذ :
( فرمان دا جاری ہونا) حرفِ وصل دی حرکت دا ناں اے ۔ مثلاً " جائےے " تے "کھائےر " وچ ہمزہ دی زیر۔
نوٹ: خروج تے نائرہ دی حرکات وی نفاذ کہلاندی نيں۔ نفاذ دے اختلاف دی نہ اجازت ہُندی اے تے نہ گنجائش۔
عیوبِ قافیہ
سودھوعیوبِ قافیہ چار نيں۔
بنزو عجم عیب چار است و آنہا
سناد است و اقوا و اکفا ایط
قافیہ وچ عیب دی مندرجہ ذیل صورتاں نيں۔
(۱) اِکفا :
؛ حروف روی وچ اختلاف۔ مثلاً " کتاب" دا قافیہ " آپ" لاواں۔ صلاح تے تباہ ۔
(۲) غلُّو :
حرفِ اک جگہ ساکن ہوئے تے دوسری جگہ متحرک مثل
نہ پوچھ میرے توں کہ رکھدا اے اضطراب جگر
نئيں اے مینوں خبر دل توں لے دے توں بہ جگر
(۳) سِناد :
اختلافِ رِدُف قید نوں کہندے نيں مثلاً گوشت تے پوست، نَار تے نُور، صبر تے قہر، زماں تے زمین وغیرہ۔
(۴) اقوا :
اختلاف حذو تے اختلافِ توجیہہ دا ناں اے ۔ مثلاً طوُل تے ہول، ست تے مَسُت، جَست، جُست۔ وغیرہ۔
(۵ ) تعدّی :
حرف وصل اک جگہ ساکن ہوئے تے دوسری جگہ متحرک، اردو وچ اس عیب دی کوئی مثال نئيں پائی جاندی البتہ عربی وچ کئی مثالاں موجود نيں۔
( ٦ ) اِیطا :
مطلع وچ قافیہ دی تکرار نوں کہندے نيں اس دا دوسرا ناں قافیہ شائگان اے ۔ تے اس دی دو قسماں نيں۔ (۱) جلی تے ( ۲ ) خفی۔
ایطائے جلی اوہ اے جس وچ تکرار صاف ظاہر ہوئے مثلاً " درد مند" تے " حاجت مند" وچ " مند" دی تکرار۔ گریاں تے خنداں۔
ایطائے خفی اوہ اے کہ تکرار صریحی طور اُتے معلوم نہ ہُندی ہوئے مثلاً " دانا" تے " بینا" وچ الف دی تکرار ۔ آب تے گلاب۔
( ٧ ) قافیہ معمولہ :
اس دی دو صورتاں نيں۔ جے کوئی لفظ اکیلا قافیہ نہ ہوئے سکے تاں اس دے نال دوسرا لفظ ودھیا کر قافیہ بنا لاں۔ ایہ قافیہ معمولہ ترکیبی کہلاندا اے ۔ مثلاً " پروانہ ہويا" ، " دیوانہ ہويا" وغیرہ قوافی ہاں تاں " چنگا نہ ہُوا" وی انہاں دے نال لے آئیاں ۔
دوسری صورت ایہ اے کہ اک لفظ دے دو ٹکڑے کر کے پہلے نوں داخل قافیہ کر دیؤ تے دوسرے نوں شریکِ ردیف مثل
درد منت کشِ دوا نہ ہوا
میں نہ اچھا ہُوا بُرا نہ ہو
رہزنی ہے کہ دلستانی ہے
لے کے دل دلستاں روانہ ہوا
ایتھے " نہ ہويا" ردیف تھی۔ضرورت شعری دی وجہ توں "روانہ " باندھنا پيا " یعنی روانہ توں " نہ" نوں کٹ کر داخلِ ردیف کيتا اسنوں قافیہ معمولہ تخلیلی کہندے نيں۔
قسماں قافیہ بہ اعتبارِ روی
حرفِ روی دے لحاظ توں قافیہ دی چھ قسماں نيں:
( ١ ) جس قافیے وچ حرفِ تاسیس ہُندا اے اسنوں موسَس کہندے نيں جےس قابل تے جاہل۔
( ٢ ) جس قافیہ وچ حرفِ دخیل ہُندا اے اسنوں مدخول کہندے نيں جےس ماہر تے طاہر۔
( ٣ ) جس قافیے وچ حرفِ ردف ہُندا اے اسنوں مروّّف کہندے نيں۔ جےسی کمال تے زوال۔
( ۴ ) جس قافیہ وچ حرفِ قید ہُندا اے اسنوں مقیّد کہندے نيں جےسل برف تے ظرف۔
( ۵ ) جس قافیہ وچ صرف حرفِ وصل یا وصل تے خروج یا وصل، خروج تے ہور وصل، خروج، ہور تے نائرہ وی ہاں اسنوں مصولہ کہندے نيں۔
( ٦ ) جس قافیے وچ روی دے علاوہ تے کوئی حروف نہ ہوئے اُسنوں مجرّد کہندے نيں۔
نوٹ :
موسَس، مدخول، مروف، مقیّد تے مجرّد سب دے سب قافیے دے اوصاف نيں انہاں سب دا اک ہی قافیے وچ آنا ضروری نئيں۔
قسماں قافیہ بہ اعتبارِ وزن
سودھووزن دے لحاظ توں قافیے دی پنج قسماں نيں:
( ١ ) مترادف :
جس قافیے دے آخر وچ دو ساکن بلا فصل واقع ہاں مثل
ہنگامہ گرم، ہستیِ نا پائیدار کا
چشمک اے برق دی کہ تبسم شرار ک
( ٢ ) متواتر :
جس قافیے دے آخر وچ دو ساکناں دے درمیان اک متحرک واقع ہوئے مثل
ہاں باغ تے بہار دونے وقف دشمن دے لےا
چند کانٹے رہ گئے نيں میرے دامن دے لےں
( ٣ ) متدارک :
جس قافیے دے آخر وچ دو ساکناں دے درمیان متحرک واقع ہاں مثل
کتھے اوہ ہجر وچ اگلا سا ولولہ دل کا
کہو کہ موت کرے آ دے فیصلہ دل ک
( ۴ ) متراکب :
جس قافیے دے آخر وچ دو ساکناں دے درمیان تن متحرک واقع ہون۔
تیغ ابرو توں جو عذر نہ کرے
اس دی آئی اے موت کیوں نہ کیوں نہ مرے
( ۵ ) متکاؤس :
جس قافیے دے آخر وچ دو ساکناں دے درمیان چار متحرک واقع ہون۔ اس قافیے دیاں مثالاں عربی تاں موجود نيں لیکن اردو، فارسی وچ کوئی مثال نئيں ملدی۔
مترادف، متواتر، متدارک میخواں
متراکب متکاوسِ لقب قافیہ واں
ردیف
لُغت وچ ردیف اس شخص نوں کہندے نيں کہ جو کسی دے پےچھ سوار ہوئے۔ اصطلاح وچ اک یا اک توں زیادہ کلمے یا حروف مستقل نوں جو قافیے دے بعد بار بار آئے ردیف کہندے نيں۔ ایہ اہل فارس دی اختراع اے ۔ قدیم عربی بولی وچ اس دا وجود نئيں پایا جاندا البتہ ہن عرب شاعر وی ردیف لاندے نيں۔
ردیف دا بصورت ِ لفظ یا لفظاں مستقل ہونا ضروری اے مگر منعا وی اک ہونا لازم نئيں۔ مراد اس توں ایہ کہ بلحاظ کتابت شکل اک ہونی چاہیدا ۔ مثل
نویدِ امن ہے بیدادِ دوست جاں کے لئے
رہے نہ طرزِ ستم کوئی آسماں کے لئے
گدا سمجھ کے وہ چپ تھا، مری جو شامت آئی
اٹھا اور اُٹھ کے قدم نے پاسباں کے لئے
ان اشعار وچ " جان" ، " آسمان" ، تے " پاسبان " قوافی نيں تے " دے لئی " ردیف ۔ دوسرے شعر وچ ردیف دے اوہ معنی نئيں رہے جو پہلے دو دو مصرعاں وچ نيں۔
اگر ردیف قافیے توں پہلے آئے یا دو قافیاں دے درمیان واقعہ ہوئے تاں ایسی ردیف نوں حاجب کہندے نيں
مثال اول
ملنا ہمارا ان کا تو کب جائے جائے ہے
البتہ آدمی سو کبھی جائے جائے ہے ۔
مثال دوم
کہیں آنکھوں سے خوں ہوکے بہا
کہیں دل میں جنوں ہوکے رہ
ردیف دا تقابل فصحا دے نزدیک عیب اے یعنی جو کلمہ ردیف ہوئے اوہ پورا کلمہ ( سوائے مطلع دے ) پہلے مصرع وچ نئيں آنا چاہیدا ۔
اگر ہوتی رسائی عاشق مضطر کی قسمت میں
تو وہ اب تک پہونچ جاتا کبھی کا ان کی محفل میں
لیکن جے ردیف دا کوئی جز پہلے مصرعے دے آخر وچ آ جائے تاں اوہ معیوب نئيں سمجھیا جاندا۔ مثلاً۔
دادِ جاں بازی ملے گی آپ سے امید ہے
آج جانبازوں کا میلہ آپ کی محفل میں ہے ۔
شعر وچ ردیف دا ہونا لازمی نئيں اے ۔ صرف قافیہ دی پابندی لازم اے ۔ جس شعر وچ ردیف ہوئے اسنوں مردّف کہندے نيں۔ردیف دے لئی کوئی خاص مقدار وی مقرر نئيں ہوئے سکدا اے کہ اک شعر صرف قافیے تے ردیف ہی اُتے مشتمل ہوئے۔
سرقاتِ شعری
سودھوکسی دوسرے شاعر نوں بعینہ یا لفظی تے معنوی ادل بدل توں اپنا کر لینا سرقۂ شعری کہلاندا اے ۔
سرقات شعری دی دو قسماں نيں
(۱) سرقہ ظاہر
(۲) سرقہ غیر ظاہر۔
سرقہ ظاہر کی قسمیں:
(الف) نسخ و انتحال
بعینہ دوسرے شاعر دے شعر نوں اپنا کر لینا تے ایہ بہت وڈا عیب اے ۔
(ب) مسخ و اغارہ
لفظی ادل بدل توں دوسرے شاعر دے شعر نوں اپنا کر لینا۔ جے دوسرے شعر دی ترتیب پہلے توں بہتر ہوئے تاں سرقہ نئيں ترقی ہُندی اے تے ایہ جائز اے ورنہ نئيں۔
(ج) المام سلخ
دوسرے شاعر دے شعر دا مضمون اپنے لفظاں وچ ادا کر کے اپنا لینا۔
توارد۔ دو شاعراں دے شعر دا لفظی تے معنوی اعتبار توں بلا اطلاع تے ارادہ اتفاقاً یکساں ہونا۔ ایہ سرقہ نئيں تیزی فکر کے باعث ایسا ہُندا اے ۔
سرقہ غیر ظاہر کیتی قسماں:
سرقہ غیر ظاہر معیوب نئيں بلکہ جے چنگا تصرف اے تاں مستحسن سمجھیا جاندا اے ۔
(۱) دو شاعراں دے اشعار وچ معنوی مشابہت دا ہونا۔
(۲) اک دے شعر وچ دعویٰ خاص ہوئے تے دوسرے شعر وچ عام۔
(۳) کسی دے مضمون نوں تصرف توں نقل کرنا۔
(۴) دوسرے شعر دے مضمون دا پہلے شعر توں متضاد تے مخالف ہونا۔
(۵) پہلے شعر دے مضمون وچ مستحسن تصرف کرنا تے ایہ بہت مستحسن اے ۔
نوٹ:
کسی خاص غرض وچ شاعر دا اتفاق سرقہ نئيں کہلاندا ( جےس شجاعت یا سخاوت وغیرہ توں کسی دی تعریف کرنا ) کیونجے ایسی گلاں تمام لوکاں دی عقول تے عادات وچ مذکور ہُندیاں نيں۔ البتہ اس غرض اُتے دلالت کرنے دے لئی جو تشبیہات تے استعارات تے کنایت استعمال کيتے جاواں انہاں وچ سرقہ ہوئے سکدا اے ۔ مگر جو استعارات تے تشبیہات نہایت مشہور نيں جےس شجاع نوں اسد توں تشبیہ دینا تے سخی نوں دریا توں وغیرہ وغیرہ انہاں وچ سرقہ نئيں ہُندا۔
سرقہ شعری دے ذکر وچ ، ميں نے متداولہ رائے توں کسی قدر اختلاف کيتا اے ۔ متداولہ رائے ایہ اے کہ جے کوئی شعر بجنسہ یا بتغیر لفظاں کسی دوسرے کلام وچ پاندا جائے تاں اسنوں سرقہ سمجھنا چاہے b ميں نے اس اُتے اِنّا وادھا کيتا اے کہ سرقہ اس وقت سمجھیا جائے گا جے اس دوسرے شاعر نے باوجود علم دے بدنیندی توں یعنی لوکاں اُتے ایہ ثابت کرنے دے لےا کہ ایہ میرا شعر اے اوہ شعر بجنسہ یا اس دا مضمون بتغیر لفظاں چرایا ہوئے۔ مثلاً غالب دا مطلع اے ۔
دوست غمخواری میں میری سعی فرمائیں گے کیا
زخم کے بھرنے تلک ناخن بڑھ آئیں گے کی
اور شاد لکھنوی کہتے ہیں
کوئی دم راحت جنوں کے ہاتھ پائیں گے کیا
زخم بھر جائیں گے تو ناخن نہ بڑھ آئیں گے کیا۔
اس وچ جے ایہ ثابت ہوئے جائے کہ شاد نوں غالب دے شعر توں آگاہی سی تاں یقیناً ایہ سرقہ دی حد وچ آندا اے ۔
البتہ اس قاعدے توں اوہ اشعار مستثنیٰ نيں جنہاں وچ کوئی محاورہ یا مثل بنھی جائے ۔ مثلاً سپ نکل گیا ہن لکیر پیٹا کرو اک مثل اے جس توں ایہ مطلب اے کہ اک زريں موقعہ ہتھ توں جاندا رہیا ہن اس دی کوشش بیکار اے اس مثل نوں انہاں چار شاعراں نے بنھیا اے ۔
خیالِ زلف دو تا میں نصیر پیٹا کر
گیا ہے سانپ نکل اب لکیر پیٹ کر
(شاہ نصیر دہلوی)
سانپ تو بھاگ گیا پےٹت ہیں لوگ لکیر
خوب پوشیدہ کئے تم نے دکھا کر گیسو
( تمنا )
سردے دے مارو گیسوئے جاناں کی یاد میں
پیٹا کرو لکیر کو کالا نکل گیا
(رند)
دکھلا کے مانگ گسو ؤں والا نکل گیا
پیٹا کرو لکیر کو کالا نکل گیا
( شاد لکھنوی)
ان وچ کوئی شعر کسی دوسرے شعر دا سرقہ نئيں کہیا جا سکدا ۔ کیونجے ہر شاعر نے ضرب المثل نوں بنھیا اے مگر تعبس اے کہ شاد ایسا استاد تے کہنہ مشق شاعر نے رند دا پورے دا پورا مصرعہ بلا کِداں دی تغیر تے تبدیل کر کے اپنے کلام وچ شامل کے لیا۔
تضمین تے اقتباس
تعریف: دوسرے دے کلام نوں شامل کے لینا۔ اس دی دو صورتاں نيں۔
(۱) دوسرے دا کلام نوں اپنے کلام وچ اس طرح شامل کے لینا کہ ایہ معلوم ہوئے کہ ایہ دوسرے دا کلام نئيں۔
(۲ ) دوسرے دے کلام نوں اپنے کلام وچ اس طرح شامل کرنا کہ ایہ نہ معلوم ہوئے کہ ایہ ايسے دا کلام اے بلکہ اشاراً بتا دینا کہ ایہ دوسرے دا کلام اے ۔ مثل
درد نے گویا کہا تھا یہ انہیں کے واسطے
اپنے اپنے بوریئے پر جو گدا تھا شیر تھا
ہدایت:
جب تک با وثوق ذرائع توں ایہ علم نہ ہوئے کہ سرقہ کيتا گیا اے اس وقت تک کسی شعر اُتے سرقہ دا اطلاق نئيں ہوئے سکدا۔