علم الرجال
عِلْمُ الرِّجَالِ یعنی مرداں دا علم، اصطلاحا راویاں دا علم وی کہہ سکدے نيں۔ اس علم وچ اسيں راویاں دے احوال دریافت کردے نيں تے معلوم کردے نيں کہ آیا اوہ ثقہ، ضعیف، کذاب، وضاع، حسن الحال، ممدوح، وغیرہ وچوں کس کیٹگری دے سن ۔ ہور انہاں دا طبقہ وی معلوم ہُندا اے تے کہ اوہ کس امام دے صحابی سن، کدوں ولادت ہوئی کدوں وفات ہوئی،اس دا طبقہ کيتا اے حدیث وچ تے کس امام دا صحابی رہیا اے وغیرہ وغیرہ تے ایہ تمام گلاں سانوں رجال دی کتاباں وچ ملدی نيں۔ اوداں تاں رجال اُتے خود أصحاب آئمہ ع نے وی کتاباں لکھی سن، مثلا علی بن الحسن بن فضال یا عبداللہ بن جبلہ، یا امام علی ع دے صحابی عبید اللہ بن ابی رافع نے، لیکن اوہ کتاباں مفقود نيں، جو رجال دی متقدمین وچوں بنیادی کتاباں ایہ نيں:
کتب رجال
سودھو- ۱۔ رجال النجاشي
- ۲۔ رجال الطوسي
- ۳۔ رجال الکشي، ایہ کتاب در اصل شیخ طوسی نے تصحیح کيتی سی کشی دی اصل کتاب دی تے اج جو ساڈے پاس کتاب اے اس دا ناں اے إختيار معرفة الرجال۔
- ۴۔ فهرست لشيخ الطوسي
- ۵۔ رجال البرقي، اس کتاب دا فائدہ طبقات دے حوالے توں زیادہ اے، کیونجے اس وچ توثیق صرف تن لوکاں دی ہوئی اے بارہ سو توں زیادہ وچ تاں۔
- ۶۔ رجال ابن الغضائري، اس کتاب اُتے بعض اعتبار نئيں کردے کیونجے ایہ اسيں تک متصل سند توں نئيں آئی، مگر بوہت سارے فقہاءاس دتی حجیت دے قائل وی نيں مثلا آیت اللہ سیستانی
یہ قدماء دی رجال دی کتاباں نيں،اس دے علاوہ متواسطین دے دور وچ یعنی چوتھی توں نوواں صدی ہجری وچ لکھی گئی کچھ رجال دی کتاباں ایہ نيں:
- ۱۔ فهرست منتجب الدين
- ۲۔ التحرير الطاووسي، سید ابن طاوس
- ۳۔ خلاصة الأقوال، علامہ حلی
- ۴۔ رجال ابن داود، ابن داود حلی
اسکے علاوہ جو کچھ لکھیا گیا یعنی نويں صدی دے بعد توں اسکو متاخرین وچ شمار کيتا جاندا اے، جس وچ بہت ساریاں کتاباں لکھی گئياں مثلا علامہ مامقانی دی رجال دی کتاب، سید خوئی دی معجم رجال الحدیث جو کہ بہت ہی بہترین رجال دی کتاب اے تے شاید احادیث دی اسانید دے تقریبا ہر راوی اُتے بحث کيتی گئی اے اس وچ ، بوہت گھٹ اے کہ کوئی راوی مہمل ہوئے اس تاں۔
علم الرجال دا بنیادی ہدف ہُندا اے جرح تے تعدیل کرنا، جرح دا مطلب اوداں تاں چوٹ پہچانیا اے مگر ادھر اس توں مراد اے کِسے دی تنقید کرنا، ایہ مختلف قسماں وچ ہوئے سکيتا اے، بسا اوقات جرح دی جگہ لفظ قدح وی استعمال ہوجاندا اے، یا فیر ذم یعنی مذمت، الغرضاس دتی تضعیف کيتی جاندی اے یا تکذیب، تضعیف کرنا یعنی اسکو ضعیف کہنا تے تکذیب کرنا یعنی اسکو کذاب کہنا۔ تعدیل توں مراد اے کِسے راوی دے عدل دی گل کرنا، یعنیاس دتی مدح کرنا یا توثیق کرنا مختلف ذرائع تاں۔ توثیق یعنی اس راوی نوں ثقہ (قابل اعتبار کہنا)۔ ثقہ اسيں اس راوی نوں کہندے نيں جو عادل ہو، حافظ ہوئے تے صدوق (سچا) وی ہو، یعنی ایہ تِناں صفات اس وچ پائی جاندی ہون۔ عموما جدوں کِسے دی توثیق یا تضعیف دیکھنی ہُندی اے تاں اسيں رجال دی کتاباں توں رجوع کردے نيں، خصوصا رجال نجاشی توں کیونجے نجاشی دے قول نوں بہت ساں دے قول اُتے فوقیت حاصل اے، ایہ یاد رہے کہ جے تعارض یعنی تضاد واقع ہوجائے تاں نجاشی دے قول نوں فوقیت حاصل اے۔ اک ہور طریقہ توثیق تے تضعیف خود آئمہ ع دی احادیث دے ذریعہ اے، جداں جے کوئی امام کِسے نوں جندی کہے یا رحمت خداوند دی دعاء کرے تاں یہاس دا عادل ہونے دا قرینہ اے۔ ایہ گل صحیح سند توں ثابت ہونی چاہئیے معتبر ہونے دے لئی، اک حدیث صحیح کِداں شمار ہُندی اے اس اُتے وی گل کرن گے۔ مگر ایہ واضح رہے کہ اک راوی دی خود دے لئی ہی روایت کرنا توثیق یا تعدیل دی کافی نئيں اے تے ایہ قبول نئيں کيتی جاندی کیونجے ایہ “دور” دا مغالطہ واقع ہوجاندا اے۔ شیخ کشی دی کتاب دا طریقہ ایہی اے کہ انہاں نے ہر راوی دے احوال دا تذکرہ کرنے کیلئےاس دے متعلق احادیث نقل کيتیاں نيں آئمہ ع توں جس سےاس دتی توثیق یا تضعیف دا علم ہُندا اے سانوں۔ جداں معلی بن خنیس دی گل اے جس اُتے نجاشی تے ابن غضائری دونے نے جرح دی اے تے ضعیف کہیا اے ،اس دے باوجود اسکو علماء رجال نے ثقہ کہیا اے اوہ اس لیئے کیونجےاس دتی مدح وچ آئمہ ع توں صحیح اسانید توں نو روایات نيں جس وچ اسکو جندی کہیا اے تے مدح دی اے۔ جرح دی قسماں وچ کِسے شخس نوں فاسد المذہب، یا ضعیف، یا غالی، وغیرہ کہنا شامل اے۔ بعض ایداں دے راوی نيں جنکی روایات وچ احتیاط ضروری اے کیونجے انہاں دتی کتاباں وچ اضافہ کيتا گیا یا جس نوں اوہ روایت کرنے وچ اکیلے ہون۔
احادیث دی بنیادی قسماں
سودھواحادیث دی اوداں تاں بہت ساریاں قسماں نيں جداں معضل، مستفیض، متواتر، مرسل، منقطع، مقطوع، مؤول، متصل، موقوف وغیرہ وغیرہ، مگر انہاں نوں بالآخر چار بنیادی قسماں وچوں اک وچ رکھیا جاندا اے، جدوں اسيں "سند" کہندے نيں یا "اسناد" کہندے نيں تواس دا مطلب اردو والا سند یعنی certificate نئيں ہُندا، بلکہ سند دا مطلب ہُندا اے اک chain of narration جو کتاباں دے لکھنے والے توں لیک معصوم ع تک جاندا اے، تے عموما پنج چھے لوک انہاں دے درمیان ہُندے نيں جنہاں توں منتقل ہُندے ہُندے بالآخر جمع ہوئیاں ایہ روایات، ایہ گل واضح کرنا ضروری سمجھی کیونجے بعض نوں اس وچ وی اشتباہ اے، چار احادیث دی بنیادی قسماں ایہ نيں:
- ۱۔ صحیح حدیث، ایہ اوہ حدیث اے جس دے تمام راوی ثقہ تے امامی نيں، تے سند متصل اے مصنف کتاب توں لےکے امام ع تک۔
- ۲۔ حسن (اچھی) حدیث، ایہ اوہ حدیث اے جس وچ کچھ راوی ثقہ امامی نيں تے باقی ممدوح نيں، یا سارے ثقہ نيں تے اک ممدوح اے تے سند متصل اے الخ، جس دے سبب روایت حسن ہوجاندی اے۔
- ۳۔ مؤثق حدیث، ایہ اوہ حدیث اے جس دے تمام راوی ثقہ نيں، سوائے ایہ کہ وچکار کوئی راوی اے جو کِسے تے فرقے دا اے یعنی عامی اے، جس دتی وجہ توں حدیث مؤثق ہوجاندی اے صحیح دی بجائے۔
- ۴۔ ضعیف حدیث، ایہ اوہ حدیث اے جس دتی سند وچ مسئلہ اے۔ مثلا متصل نہ ہوئے وچکار ارسال ہوئے یعنی مرسل ہو، یعنی اک راوی کہہ رہیا اے وچ فلاں بندے توں سنیا اے اوراس دا ناں نہ لے جس نے امام ع توں سنیا، تاں وچکار کون بندہ اے اسيں نئيں جاندے تے مجھول راوی آنے دے سبب سند ضعیف اے، ایداں دے ہی جے کوئی کذاب یا وضاع (گھڑنے والا) یا ضعیف راوی ہوئے تاں سند ضعیف ہوجاندی اے۔ ضعیف حدیث دی اک قسم موضوع وی اے، یعنی من گھڑت، جعلی روایت۔ ساڈے پاس کِسے نوں ثقہ کہنے دے یا ضعیف کہنے دے مختلف طریقے نيں، یا تاں کِسے عادل دی گواہی ہوئے (اس صورت وچ نجاشی دا طوسی دی جرح یا تعدیل)، یا فیر اسيں تک اک متصل سند توں کِسے راوی اُتے جرح یا تعدیل پہنچے، بہت ساریاں روایات وچ خود آئمہ ع نے بوہت سارے راویاں دی مدح یا فیر قدح دی اے۔ تاں ضروری اے کہ ضعیف حدیث دا مطلب ایہ نہ سمجھیا جائے کہ ایہ روایت بالکل ہی جعلی اے، بلکہ اس توں ایہ سمجھیا جاندا اے کہ اس روایت دا صدور قطعی نئيں اے بلکہ ظنی اے تے امکان کم اے، لہذا جدوں اسيں کہندے نيں کہ ایہ حدیث ضعیف اے اس دا ہرگز ایہ مطلب نئيں اے کہ ایہ گھڑی ہوئی حدیث اے، ایہ پوائنٹ بہت اہم اے۔
اصحاب اجماع
سودھویہ اوہ افراد نيں جنکی وثاقت (ثقہ ہونے) اُتے سب دا اجماع اے شیخ کشی دے دعوے دے مطابق۔ اس وچ امام باقر، امام صادق دے چھے اصحاب، امام کاظم ع دے چھے اصحاب تے امام رضا ع دے چھے اصحاب آندے نيں۔ شیخ کشی انہاں دا تعارف کراندے نيں:
اجتمعت العصابة على تصديق هؤلآء الأوّلين من أصحاب أبي جعفر وأصحاب أبي عبد الله عليهالسلام وانقادوا لهم بالفقه ، فقالوا : أفقه الأوّلين ستّة : زرارة ومعروف بن خرّبوذ وبريد وأبو بصير الأسدي ، والفضيل بن يسار [. و] ومحمّد بن مسلم الطائفي ، قالوا : وأفقه السّتّة : زرارة. وقال بعض : مكان أبي بصير الأسدي أبي بصير المرادي ، وهو : ليث بن البختري.
گروہ (شیعاں) دا اجماع اے انہاں دی تصدیق دا جو پہلے نيں امام باقر تے امام صادق ع دے اصحاب وچوں تے فقہ وچ انہاں نوں تسلیم کردے نيں۔ تے اوہ کہندے نيں: پہلاں وچ سب توں فقیہ نيں: زرارہ تے معروف خربوذ تے برید تے ابو بصیر اسدتی، تے فضیل بن یسار، تے محمد بن مسلم طائفی تے کہندے نيں کہ انہاں چھے وچوں سب توں فقیہ نيں: زرارہ۔ تے بعض نے ابو بصیر اسدی دی جگہ ابو بصیر مرادی نوں رکھیا اے، تے اوہ لیث بن بختری اے۔
اسکے بعد لکھدے نيں:
أجمعت العصابة على تصحيح ما يصحّ عن هؤلآء وتصديقهم لما يقولون ، وأقرّوا لهم بالفقه من دون أولئك السّتّة الّذين عددناهم وسمّيناهم ستّة نفر : جميل بن دراج وعبد الله بن مسكان وعبد الله بن بكير وحماد بن عثمان ، وحمّاد بن عيسى وأبان بن عثمان. [و] قالوا : وزعم أبو إسحاق الفقيه وهو ثعلبة بن ميمون أنّ أفقه هؤلآء : جميل بن دراج. وهم أحداث أصحاب أبي عبد الله عليهالسلام.
گروہ (شیعاں) دا اجماع اے اسنوں درست مننے دا جو انہاں توں صحیح ہوئے تے انہاں دتی تصدیق وچ جو اوہ کہندے نيں، تے انہاں دا فقہ وچ اقرار کردے نيں اُنہاں چھے دے علاوہ جنکو اساں گنیا تے ناں لیا، چھے لوک: جمیل بن دراج، عبد اللہ بن مسکان، عبد اللہ بن بکیر، حماد بن عثمان، حماد بن عیسی، ابان بن عثمان۔ تے کہندے نيں: تے ابو اسحاق الفقیہ جو کہ ثعلبہ بن میمون سی کہندے نيں کہ انہاں وچوں سب توں فقیہ سن : جمیل بن دراج۔ تے اوہ سب امام صادق ع دے شاگرد نيں۔ [۲]
أجمع (اجتمع) أصحابنا على تصحيح ما يصحّ عن هؤلآء وتصديقهم وأقرّوا لهم بالفقه والعلم ، وهم ستّة نفر آخر دون السّتّة نفر (النفر) الّذين ذكرناهم في أصحاب أبي عبد الله عليهالسلام ، منهم : يونس بن عبد الرحمن وصفوان بن يحيى بياع السّابري ، ومحمّد بن أبي عمير وعبد الله بن المغيرة ، والحسن بن محبوب وأحمد بن محمّد بن أبي نصر. وقال بعضهم : مكان الحسن بن محبوب ، الحسن بن علي بن فضّال ، وفضّالة بن أيوب. وقال بعضهم : مكان فضالة بن أيّوب عثمان بن عيسى ، وأفقه هؤلآء يونس بن عبد الرحمن وصفوان بن يحيى.
ساڈے اصحاب دا اجماع اے اس گل نوں درست کہنے دا جو انہاں توں صحیح ہوئے تے انہاں دتی تصدیق کرنا تے فقہ و علم وچ انہاں دا اقرار کرنا، تے اوہ چھے وکھ لوک نيں انہاں چھے توں وکھ جنکا اساں ذکر کيتی امام صادق ع دے اصحاب وچ تاں۔ انہاں وچوں نيں: یونس بن عبد الرحمان، صفوان بن یحیی بیاع سابری، محمد بن ابی عمیر، عبد اللہ بن مغیرہ، حسن بن محبوب، احمد بن محمد بن ابی نصر۔ تے بعض نےکہیا اے کہ حنس بن محبوب دی جگہ حسن بن علی بن فضال نيں تے فضالہ بن ایوب۔ تے بعض نے کہیا کہ فضالہ بن ایوب دی جگہ عثمان بن عیسی نيں۔ تے انہاں وچوں سب توں فقیہ یونس بن عبد الرحمان تے صفوان بن یحیی نيں۔
أصحاب اجماع دے متعلق مختلف آراء نيں، شیخ کشی دے جملےآں نوں کچھ نے اس طرح لیا اے کہ جس وی سند وچ أصحاب اجماع وچوں کوئی آجائے تاں چاہے سند وچ آگے پِچھے ضعیف راوی وی ہاں تاں اوہ روایت صحیح ہُندی اے، اک ہور گروہ نے کہیا اے کہ أصحاب اجماع تک جے سند صحیح ہوئے تاں آگے بیشک ضعیف راوی ہوئے تاں سند صحیح رہندی اے کیونجے انہاں افراد نے اسکو روایت کيتا اے، اک تیسرا گروہ کہندا اے کہ أصحاب اجماع چاہے سند وچ ہون، روایت تب ہی صحیح ہوئے گی جدوں تمام راوی ثقہ تے صدوق ہون۔ اسيں اس تیسری رائے دے قائل نيں تے ایہی نظریہ سید خوئی وغیرہ دا رہیا اے۔
اس وچوں تن ایداں دے نيں جنکی مرسل روایت نوں وی بعض نے قبول کيتا اے، اوہ ایہ تن نيں:
- ۱۔ صفوان بن یحیی، امام صادق ع دے صحابی
- ۲۔ محمد بن ابی عمیر، امام کاظم ع دے صحابی
- ۳۔ احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، امام رضا ع دے صحابی
یہ گل شیخ طوسی اپنی عدة الأصول وچ ذکر کردے نيں:
سوت الطائفة بين ما يرويه محمد بن أبي عمير (١) وصفوان بن يحيى (٢)، وأحمد بن محمد ابن أبي نصر (٣) وغيرهم من الثقات الذين عرفوا بأنهم لا يروون ولا يرسلون الا عمن (٤) يوثق به وبين ما أسنده غيرهم
تے طائفہ (شیعاں) نے تفریق دی اے اس دے درمیان جو باقیاں نے روایت کيتا اے تے محمد بن ابی عمیر، صفوان بن یحیی، احمد بن محمد بن ابی نصر وغیرھم نے روایت کيتا اے ثقات وچ توں، جنکا جانیا جاندا اے کہ اوہ روایت نئيں کردے تے ارسال نئيں کردے مگر انہاں توں جو ثقہ ہون۔ [۳]
تَرَضّي تے تَرَحُّم
سودھوترضی، یعنی کِسے نوں رضی اللہ عنہ کہنا
ترحم، یعنی کِسے نوں رحمہ اللہ کہنا
بعض علماء نے کثرت توں ترضی تے ترحم نوں مدح دی نشانی لیا اے، اس وجہ توں بعض نے شیخ صدوق دے مشائخ (اساتید) نوں ممدوح قرار دتا اے در حالیکہ انہاں وچوں بعض ایداں دے نيں جو مجھول الحال نيں جے ترضی تے ترحم نوں نہ دیکھیا جائے، کیونجے انہاں دتی توثیق تے کدرے توں نئيں ملدی سانوں کتاباں رجال وچ ۔ اس اُتے اختلاف اے مگر ساڈے نزدیک قول صائب اے کہ ترضی تے ترحم نوں قبول کيتا جائے شیخ صدوق دے مشائخ کيتی۔ مثلا احمد بن محمد بن یحیی نوں شیخ صدوق نے 200 توں زیادہ تھاںواں اُتے رحمہ اللہ تے رضی اللہ عنہ کہیا اے، تاں ایہ سانوں انہاں دا حسن حال دا قرینہ دیندا اے۔ شیخ آصف محسنی وی اس توں اتفاق رکھدے نيں کہ کثرت توں ترضّی تے ترحّم اک شخص دے حسن الحال دی علامت اے۔
توثیق خاص
سودھوتوثیق خاص توں مراد اے خصوصی طور اُتے کِسے راوی دی توثیق کرنا اے، جداں نجاشی یا طوسی، یا کشی وغیرہ کِسے راوی نوں خصوصی طور اُتے ثقہ کدرے تاں ایہ توثیق خاص شمار ہوئے گا۔
توثیق عام
سودھوتوثیق عام ایسی توثیق اے جدوں اک وڈے گروہ نوں ثقہ کہیا جائے۔ جداں بعض مثلا سید خوئی دے نزدیک تفسیر قمی دے تمام راوی ثقہ نيں۔ اس گل کيتی دلیل اوہ تفسیر قمی دے مقمہ وچ موجود گل نوں بناتے نيں جس وچ لکھیا اے:
ونحن ذاكرون ومخبرون بما ينتهي إلينا ورواه مشائخنا وثقاِنّا عن الّذين فرض الله طاعتهم
تے ہماس دے ذکر کرنے والے تے خبر دینے والے نيں جو اسيں تک آیا اے تے اسکو روایت کيتا اے ساڈے مشائخ تے ساڈے ثقات (ثقہ دا جمع) نے انہاں توں جنکی اطاعت اللہ نے فرض دی اے (آئمہ ع)۔
سید خوئی نے اس توں ایہ اخذ کيتا کہ تمام راوی جو متصل سند توں امام ع تک پہنچدے نيں اوہ ثقہ نيں، سوائےاس دے کہ انہاں اُتے کِسے تے دی طرف توں جرح وارد ہوئی ہو، کہیا جاندا اے کہ جے تفسیر قمی دے روایاں نوں ثقہ منیا جائے علی بن ابراہیم دی توثیق عام توں تاں 250 توں ودھ مجھول راوی ثقہ ہوجاندے نيں۔ ایداں دے ہی شیخ طوسی نے اک راوی دا کہیا اے:
وله كتب في الفقه رواها عن الرجال الموثوق بهم وبرواياتهم. الفهرست : 118
اسکی کتاب اے فقہ دے متعلق، اسکو ایداں دے لوکاں نے روایت کيتا اے جو قابل اعتبار نيں تے انہاں دتی روایات وی (معتبر نيں)۔
حسن بن علی طاطاری دے متعلق لکھیا اے یہ، اس توں کچھ نے ایہ مطلب لیا کہ جس توں وی اس نے روایت کيتی اے اوہ ثقہ اے، ایہ وی توثیق خاص ہوگئی۔
ایداں دے ہی نجاشی نے جعفر بن بشیر دے ترجمہ (entry) وچ درج کيتا اے:
روى عن الثّقات ورووا عنه
وہ ثقات لوکاں توں روایت کردا سی تے اوہ (ثقات) اس توں روایت کردے سن ۔
یا فیر نجاشی رافع بن سلمہ دے متعلق لکھدے نيں:
ثقة من بيت الثقات وعيونهم.
وہ ثقہ سی، ثقہ لوکاں دے گھر توں تے انہاں دی آنکھ۔
تو ادھر وی اک توثیق عام آگئی بلکہ رافع بن سلمہ دے تاں پورے گھر دی توثیق عام ہوئی اے، ایداں دے ہی بعض نے ابن قولویہ دی کتاب کامل الزیارات توں وی اخذ کيتا اے کہاس دے تمام راوی ثقہ نيں، سید خوئی دے ایہ رائے سی مگر بعد وچ انہاں نے اس توں رجوع کرلیا تے صرف مشائخ ابن قولویہ تک محدود کردتا اس گل نوں۔
مشائخ الاجازہ
سودھومشائخ الاجزہ ایداں دے مشائخ نيں جنکو احادیث روایت کرنے دی اجازت ملی ہو، بعض نے اسکو وی اک توثیق سمجھیا اے کہ جے کوئی شیخ الاجازہ ہوئے تاں اوہ ثقہ تے قابل اعتبار اے تبھی اسکو اجازت دتی گئی اے روایت کرنے کيتی۔
علم الرجال تے علم الدرایة دا فرق
سودھواک بنیادی گل ایہ اے کہ متاخرین دی رائے اجتہادی ہُندی اے تے انہاں تک ہی محدود اے۔ ہور، درایة یا درایت دا مطلب اے کِسے چیز دی سمجھ بجھ،اس دا know-how تے حذق اے، کہ اوہ کِداں چلدا اے تے کیہ طریقہ کار اے اس دا۔ جدوں کہ علم الرجال دے متعلق اسيں وضاحت کر چکے۔ درایت الحدیث وچ اسيں حدیث دے متن تے سند دوناں نوں دیکھ کے اس توں نتیجہ اخذ کردے نيں کہ آیا روایت صحیح اے یا نئيں، مؤثق اے، حسن اے یا کيتا اے۔ کہ جے سب راوی ثقہ امامی نيں تاں حدیث صحیح اے۔ مگر سانوں کِداں پتا سب راوی ثقہ نيں، ایہی علم الرجال دا کم اے۔ ایہ گل واضح کرنا ضروری اے کہ جو وی حدیث قرآن توں ٹکرائے اوہ متروک اے، چاہے سند صحیح وی ہو، کیونجے اک ثقہ راوی وی غلطی کر سکدا اے، ایداں دے ہی کوئی سنت عمل آجائے کِسے روایت وچ تاں اس اُتے عمل کيتا جا سکدا اے تسامح دے تحت، ایہ گل وی ضروری اے یاد کرنا کہ اک ضعیف راوی وی سچ بول سکدا اے۔ در اصل اک حدیث دے ضعیف ہونے دا مطلب ایہ نئيں اوہ گھڑی ہوئی اے ،اس دا صف اِنّا مطلب اے کہاس دا معصوم توں صدور دا امکان کم اے بنسبت ایسی روایت دے جو صحیح ہوئے۔ اس توں ودھ کے جو روایت متواتر ہوجائےاس دے صدور وچ شک نئيں رہندا۔ متواتر ایسی روایت اے جوبہت ساری اسانید (إسناد دا جمع) توں اسيں تک آئی ہوئے۔
علم الرجال دی ابتداء کدوں ہوئی
سودھوبعض اخباری حضرات دے نزدیک علم الرجال اک بدعت اے تے اس توں دور رہنا چاہئیے، جدوں کہ اسيں دیکھدے نيں کہ علم الرجال شروع توں ہی ساڈے درمیان رہیا اے۔ نجاشی تے طوسی نے اپنی فہارس دے شروعات وچ واضح کيتا اے کہ ایہ پہلی فہرستاں نئيں نيں بلکہ اس توں پہلے وی علماء اس اُتے لکھ چکے سن ۔ یعنی علم الرجال شروع توں ہی ساڈے گرد رہیا اے۔ جداں عبید اللہ بن ابی رافع، امام علی ع دے صحابی، نے کتاب لکھی انہاں لوکاں اُتے جنہاں نے امام علی ع دے نال جنگ وچ حصہ لیا، آقا بزرگ طہرانی دے مطابق انہاں دا مقصد انہاں لوکاں دی مدح کرنا وی سی تبھی انہاں دا ناں شامل کيتا اس کتاب وچ ،اس دے علاوہ آئمہ ع دے بعض اصحاب نے رجالی کتاباں لکھایاں نيں مثلا جو 219 تے 224 ہجری وچ فوت ہوئے نيں جداں کہ نجاشی نے ذکر کيتا اے، تاں ایہ سلسلہ آئمہ ع دے ادوار توں رہیا اے۔ ہور، آئمہ ع نے بعض لوکاں نوں خود ثقہ کہیا اے مثلا یونس بن عبد الرحمان دے متعلق ایسی روایت موجود اے، تے بعض نوں گھڑنے والا کہیا اے حدیث دا مثلا مغیرہ بن سعد دے متعلق ایسی روایات صحیح سند توں ملدی نيں۔ ہاں البتہ ایہ یاد رہے کہ علم الرجال سب کچھ ہی نئيں اے تے اسنوں ہی سب کچھ نہ بنا لیا جائے، ایہ فقط اک قرینہ اے بوہت سارے قرائن وچوں جو ساڈے پاس نيں، کیونجے علم الرجال دے اطلاق دی بساط اُتے وی اختلاف رہیا اے تے قدماء تے متاخرین وچ صحیح حدیث دی تعریف تے احادیث دی قسماں وچ وی اختلاف رہیا اے۔ جے اسيں متقدمین مثلا شیخ صدوق تے طوسی نوں دیکھو تاں انہاں نے وی جرح و تعدیل دی اے راویاں اُتے اپنی احادیث دی کتاباں وچ ، تاں ایہ علم الرجال کوئی نويں اختراع نئيں اے بلکہ شروع توں ہی چلی آرہی اے۔ مثلا شیخ صدوق لکھدے نيں اک حدیث نقل کرنے دے بعد:
فَإِنَّ شَيْخَنَا مُحَمَّدَ بْنَ الْحَسَنِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ كَانَ لَا يُصَحِّحُهُ وَ يَقُولُ إِنَّهُ مِنْ طَرِيقِ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى الْهَمْدَانِيِّ وَ كَانَ كَذَّاباً غَيْرَ ثِقَةٍ
کیونجے ساڈے استاد محمد بن حسن رضی اللہ عنہ اس حدیث نوں صحیح نئيں مندے سن تے کہندے سن کہ ایہ محمد ابن موسیٰ الھمدانی دے طریق (سند) توں اے تے اوہ کذاب تے غیر ثقہ اے . من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 90
یہ کچھ بنیادی بادیاں سن جنکا اساں ذکر کيتا اے اس علم دے متعلق جو بہت مفید اے اوراس دا خصوصی اطلاق فقہ تے عقیدہ دی روایات وچ زیادہ ہُندا اے، چونکہ اس اُتے وی اک گفتگو اے کہ علم الرجال دا اطلاق کس حد تک اے، آیا ہر چیز وچ کیہ جائے یا مخصوص وچ ۔ کچھ نے اسکو بالکل ترک کيتا سی مثلا اخباری جنہاں نے کہیا کہ گھٹ توں گھٹ کتاباں اربعہ دی تمام احادیث صحیح نيں بالکل، تے کچھ نے اسکو ہر اک چیز وچ لاگو کيتا، اک ہور گروہ نے اسکو محدود حد تک استعمال کيتا مثلا فقہ تے عقیدہ دی روایات نوں پرکھنے دے لئی، کیونجے سب توں زیادہ گھڑی ہوئی روایات، تقیہ وچ فرمائی گئياں یا فیر تنقاضات انہاں وچ ہی نيں۔ اسيں اس گل توں ہی متفق نيں تے سمجھدے نيں کہ علم الرجال اک نفع بخش ذریعہ اے، مگر منزل نئيں اے، اس توں آپ بوہت سارے مسائل حل کر سکدے نيں مگر ہر چیز وچ بھیاس دا استعمال درست نئيں، مثلا تاریخی روایات، یا اخلاقی روایات یا فیر دعااں وچ اس دا شدت توں استعمال کرنا۔