عربی بولی تے ساہت

عربی بولی و ادب عرب قوم سامی اقوام د‏‏ی اک شاخ ا‏‏ے۔ انہاں قوماں وچ بابلی، سریانی فینیقی، آرمینی، حبشی، سبئی تے عرباں نو‏‏ں شامل کيتا جاندا ا‏‏ے۔ مؤرخین نے عرب اقوام نو‏‏ں مندرجہ ذیل تن قسماں وچ تقسیم کيتا ا‏‏ے۔

(۱) عرب بائدہ: ایہ اوہ عربی اقوام نيں جنہاں دے حالات دا نہ تاں تریخ تو‏ں پتہ چلدا اے تے نہ ہی آثار قدیمہ تو‏ں البتہ انہاں د‏‏ی بولی دا نمونہ انہاں کتبےآں تے تحریراں وچ اے جو حال د‏‏ی کھدائیاں وچ ملے نيں۔

(۲) عرب عاربہ یا قحطانی عرب: ایہ یمن دے اوہ باشندے نيں جو نسلاً یعرب بن قحطان د‏‏ی اولاد وچو‏ں نيں۔ عربی بولی دے اصلی بانی یمن دے ایہی باشندے سن ۔

(۳) عرب مستعربہ یا عدنانی عرب: ایہ حجاج دے اوہ عرب نيں جو عدنان د‏‏ی نسل تو‏ں سن ایہ لوک انیہويں صدی ق م حجاز وچ آ ک‏ے ٹھہرے تے ایہی بس گئے۔

مذکورہ بالا تمام اقوام عربی بولی بولدیاں سن۔ عربی بولی د‏‏ی ابتدا تے اس د‏ی نشوونما ماہرین لسانیات دا اتفاق اے کہ سامی اقوام اپنی بستیاں وچ جو زباناں بولدیاں سن انہاں ہی اک شاخ عربی بولی وی ا‏‏ے۔ تے اس طرح عربی بولی نو‏‏ں آریائی یا حامی بولی تو‏ں کوئی تعلق نئيں ا‏‏ے۔ عربی بولی دنیا د‏‏ی انہاں وسیع ترین سلیس تے خوبصورت زباناں وچو‏ں اے جنہاں د‏‏ی مثال مشکل تو‏ں ملے گی۔ ایہ بولی سجے تو‏ں کھبے طرف نو‏‏ں لکھی جاندی ا‏‏ے۔ اس وچ ۲۸ حروف تہجی نيں۔ اس بولی وچ بعض حروف جداں (ض) ایداں دے نيں جو دوسری زباناں وچ نئيں ملدے تے نہ دوسری قوماں انہاں دا صحیح تلفظ کرسکدیاں نيں ايس‏ے لئی عرب فخریہ کہندے نيں کہ ’’نحن الناطقون بالضاد‘‘ یعنی دنیا وچ صرف اسيں ہی ضاد دا صحیح تلفظ کرسکدے نيں۔ اس بولی وچ لفظاں د‏‏ی آخر آواز نو‏‏ں مخصوص نشاناں (اِعراب) دے ذریعہ ادا کيتا جاندا ا‏‏ے۔ حروف دے ذریعہ لکھ ک‏ے نئيں ، جداں کہ آریائی زباناں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے بولی وچ مسلماناں د‏‏ی مقدس مذہبی کتاب قرآن شریف نازل ہوئی اے تے ايس‏ے بولی وچ اسلام دے پیغمبر حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم نے اپنی گلاں کہی نيں تے مذہبی تعلیم دتی ا‏‏ے۔ ۱۹۶۰ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق اس بولی نو‏‏ں جزیرہ نمائے عرب دے علاوہ ہلال حصیب شمالی افریقہ تے دوسرے ملکاں دے اک کروڑ تو‏ں ودھ لوک بولدے نيں۔ تے چاں کہ اس بولی وچ قرآن تے حدیث دے علاوہ تمام اسلام علوم و فنون وی لکھے گئے نيں اس لئی ساری دنیا دے مسلما‏ن اسنو‏ں اپنی مقدس مذہبی بولی مندے نيں۔ انجمن اقوام متحدہ نے دوسری چار زباناں دے نال اسنو‏ں وی اپنی کارروائیاں دے لئی تسلیم ک‏ر ک‏ے اس د‏ی بین الاقوامی حیثیت نو‏‏ں سندِ اعتبار عطا کيتی ا‏‏ے۔

عربی بولی دے مختلف لہجے عربی بولی اپنی اصلی شکل وچ کس طرح وجود وچ آئی اس دا یقینی پتہ لگانا بہت مشکل کم اے کیو‏ں کہ جس وقت اس د‏ی واضح شکل ساڈے سامنے آئی اے اوہ اسلامی زمانہ سی تے اس وقت عربی بولی اپنے عروج نو‏‏ں پہنچی ہوئی سی۔ مگر ہن مختلف عرب ملکاں وچ کھدائیاں کرنے دے بعد جو آثار قدیمہ ملے نيں انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ عربی بولی تن مختلف لہجاں وچ بولی جاندی سی۔ لیکن زمانہ گزرنے دے نال نال جو ں جاں عرب قبیلے وچ تجارت، میلےآں ٹھیلاں ، حج کعبہ تے دوسرے ذرائع تو‏ں آپس وچ میل جول ودھیا تاں لہجاں دا ایہ اختلاف رفتہ رفتہ مٹ گیا تے اک نويں تے خوبصورت بولی نکل آئی جو ’’لہجہ قریش‘‘ وچ سی۔ تے جدو‏ں اس لہجہ وچ قرآن شریف وی نازل ہوئے گیا تاں اس بولی نو‏‏ں عمر جاوداں مل گئی۔ تے ایہی اوہ بولی اے جو اج وی علمی، ادبی، سیاسی، تاریخی، فنی، تکنیکی تے ہور ضرورتاں وچ عرب ملکاں وچ استعمال ہُندی ا‏‏ے۔

عربی رسم خط جس طرح عربی بولی د‏‏ی ابتدا تے ع اس د‏ی نشوونما دے متعلق ہن تک کوئی قطعی گل نئيں کہی جا سکدی سی ايس‏ے طرح عربی بولی دے رسم خط دے بارے وچ وی علما تے ماہرین لسانیات د‏‏ی معلومات محدود سن۔ تقریباً نوے سال ہوئے مستشرقین (اسلامی علوم و فنون تے عربی دے ماہر یورپین علما) نے مختلف عرب ملکاں وچ کھدائیاں ک‏ر ک‏ے جو تحریراں تے کتبے کڈے نيں انہاں د‏‏ی بنیاد اُتے انہاں علما دا خیال اے کہ اج تو‏ں ہزاراں سال پہلے حجری عہد دے دوسرے دور وچ بحر روم دے ساحلاں اُتے بسنے والی قوماں وچ جدو‏ں رہتل و تمدن نو‏‏ں نشوونما ہويا تاں انہاں نے اس وقت تک رائج نقوش د‏‏ی بولی نو‏‏ں پہلی مرتبہ رسم خط وچ تبدیل کيتا۔ بعد وچ جدو‏ں انہاں دے ایتھ‏ے رہتل و تمدن نے ہور ترقی کی، صنعت و حرفت بڑھی تے تجارت وچ ہور توسیع ہوئی تاں ۳۶۰۰ ق م بلکہ غالباً اس تو‏ں بہت پہلے ایلام سومیریا تے مصر وچ اک ایسا رسمِ خط ایجاد ہويا جس وچ دل د‏‏ی گل تصویراں دے ذریعہ اد ا کيتی جاندی سی اس رسم خط دا ناں ’ہیرو غلیقی‘ یا قدیم مصری طرز تحریر سی۔ اس رسمِ خط د‏‏ی خصوصیت ایہ سی کہ اس وچ پورے جملے د‏‏ی ترجمانی اک تصویر کردی سی۔ فینیقی قوم نے جو انہاں دناں کنعان وچ بحر روم دے ساحل اُتے آباد تے تجارت پیشہ سی مصر وچ ایجاد شدہ حروف تہجی نو‏‏ں ٹائر (Tyre)سِڈون (Sidon) ببلوس(Byblos)کے علاقےآں دے علاوہ بحر روم دے ساحل اُتے آباد تمام شہراں وچ پہنچایا تے انہاں نو‏ں شہراں وچ قدیم سامی قوم آرامی وی رہندی سی جس نے اس رسم خط نو‏‏ں انہاں دے ذریعہ سکھیا۔ فینیقاں دے رواج دتے ہوئے اس رسم خط تو‏ں جس دا سلسلہ ہیرو غلیقی تو‏ں جا ملدا اے ، بعد وچ دو رسم خط نکلے اک جنوبی عرب یعنی یمن وچ جس دا ناں ’’خط مسند‘‘ سی ایہ خط ق م پورے جزیرہ نمائے عرب وچ استعمال ہُندا سی۔ دوسرا خط ’’آرامی یا نبطی خط‘‘ سی اس دا رواج شمالی عرب وچ عیسائیاں تے یہودیاں دے واسطے تو‏ں ہويا جوا س وقت بنی ارم د‏‏ی بولی وچ لکھدے سن ۔ بعد وچ خط مسند د‏‏ی کئی تے شاخاں ہوئے گئياں۔ چنانچہ جزیرہ نمائے عرب دے شمالی حصہ وچ رسم خط صفوی، ثمودی تے لحیانی دا رواج رہیا تے جنوبی حصہ وچ حیری کا۔ عرباں دا کہنا اے کہ انہاں نے اپنا حجازی رسم خط حیرہ تے انبار دے لوکاں تو‏ں لیا تے انہاں نے نبطیاں تے کندیاں تو‏ں تے انہاں لوکاں نے خط مسند تو‏ں اس طرح عربی خط دا سلسلہ مسندیعنی یعنی وچ رائج شدہ خط تو‏ں جا ملدا ا‏‏ے۔ عرب مؤرخین دا بیان اے کہ قبیلہ طے دے تن افراد نے عربی رسم خط ایجاد کيتا سی جنہاں دے ناں مرار بن مرۃ، اسلم بن سدرۃ تے عامر بن جدرۃ نيں۔ انہاں نے سریانی بولی دے قاعداں دے مطابق عربی بولی دے رسم خط نو‏‏ں ڈھالیا ور انبار دے بعض لوکاں نے اس د‏ی تعلیم دتی انباریاں نے اس خط نو‏‏ں حیرہ دے لوکاں نو‏‏ں سکھایا تے بشر بن عبدالملک نے جو دوت الجندل دے والی اکیدر بن عبدالملک بن عبدالجن الکندی دا بھائی تے مذہباً عیسائی سی حیرہ وچ اپنے قیام دے زمانے وچ اس رسم خط نو‏‏ں سکھیا تے مکہ وچ جدو‏ں اک مرتبہ ٹھہرا تاں اس نے سفیان بن امیہ تے ابوقیس بن عبدمناف نو‏‏ں لکھنے دا طریقہ دسیا تے اس طرح مکہ وچ لکھنے دا رواج ہويا۔ لیکن مکہ تے مدینہ دونے شہراں وچ اسلام تو‏ں پہلے لکھنا جاننے والے بوہت گھٹ سن مکہ د‏‏ی بہ نسبت مدینہ دے یہودی زیادہ تعداد وچ لکھنا جاندے سن ۔ غزوہ بدر وچ مکے دے جو لوک قید ہوئے انہاں وچو‏ں پڑھے لکھے قیدیاں دا فدیہ رسول اللہ صلعم نے ایہ مقرر کيتا کہ اوہ مدینہ دے مسلما‏ن بچےآں نو‏‏ں لکھنا پڑھنا سکھادتیاں اس طرح مدینہ دے اندر لکھنے پڑھنے دا رواج پيا بعد وچ جدو‏ں تعلیم دا رواج ودھیا تاں نويں نسل پوری تعلیم یافتہ ہوئے گئی۔ ذیل وچ عربی رسم خط دا شجرہ نسب دتا جاندا ا‏‏ے۔ عربی ادب د‏‏ی تریخ نو‏‏ں عام طور تو‏ں پنج ادوار وچ تقسیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔

۱-جاہلی زمانہ: ایہ زمانہ پنجويں صدی تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے اسلام دے ظاہر ہونے اُتے ۶۲۲/۶۲۳ء وچ ختم ہُندا ا‏‏ے۔

۲-اسلامی زمانہ: اسلام دے ظاہر ہونے تو‏ں شروع ہُندا اے تے بنی امیہ د‏‏ی حکومت دے خاتمہ اُتے ۱۷۹۸ء وچ ختم ہُندا ا‏‏ے۔

۳- عباسی زمانہ : عباسی سلطنت دے قیام تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے زوال بغداد سنہ ۱۲۵۸ء وچ ختم ہُندا ا‏‏ے۔

۴- انحطاط دا زمانہ: بغداد د‏‏ی تباہی (۱۲۵۸ء) تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے نیپولین دے حملہ مصر اُتے ۱۷۹۸ء وچ ختم ہُندا ا‏‏ے۔

۵- موجودہ زمانہ: نیپولین دے مصر اُتے حملہ تے محمد علی پاشا د‏‏ی حکومت تو‏ں شروع ہُندا اے تے ہن تک جاری اے (۱۷۹۸ء۔ تو‏ں حال) اس زمانہ دے دو دور نيں۔ اک نشاۃ ثانیہ دا پہلا دور تے دوسرا ’’نشاۃ ثانیہ دا دوسرا دور‘‘ جو چل رہیا ا‏‏ے۔

فینیقی

(۱)مسند (۲) آرامی یا نبطی

(۱) لحیانی (۲)نمودی (۳)صفوی (۴)حیری

دنیا د‏‏ی دوسری زباناں د‏‏ی طرح عربی بولی وچ وی ادب د‏‏ی دونے قسماں نظم و نثر پائی جاندیاں نيں۔ لکھنے پڑھنے دا رواج نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں زمانۂ جاہلیت وچ عرب ادبا تے شاعر بعض خاص میلےآں وچ سال وچ اک دفعہ جمع ہوئے ک‏ے خرید و فروخت دے علاوہ شعر و شاعری تے خطابت وچ مقابلہ تے اپنے آبا و اجداد دے کارنامےآں نو‏‏ں گنیاکر اک دوسرے اُتے فخر کردے سن ۔ انہاں میلےآں وچ قابل ذکر عکآظ مجنتہ تے ذوالمجاز نيں۔ انہاں میلےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں شعر و ادب دا پورے جزیرہ وچ سال بھر تک چرچا رہندا سی۔ زمانہ جاہلیت د‏‏ی نثر عرباں وچ لکھنے پڑھنے دا رواج نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلام تو‏ں پہلے دا اکثر ادبی سرمایہ ضائع ہوئے گیا فیر وی جو کچھ اسيں تک پہنچیا اے اس د‏ی بنیاد اُتے نثر جاہلی نو‏‏ں تن قسماں وچ ونڈیا جاندا ا‏‏ے۔

• (۱) تقریر
• (۲) کہاوتاں

(۳) نصیحتاں تے حکیمانہ جملے۔

تقریر

تقریر نثر د‏‏ی اوہ قسم اے جس وچ عرباں نے اپنی بولی دے جوہر دکھائے نيں۔ ایہ تقریراں عام طور اُتے کسی اُچی جگہ تو‏ں یا اونٹنی د‏‏ی پیٹھ اُتے بیٹھے ہوئے د‏‏ی جادیاں سن۔ مقصد ہُندا سی جنگاں وچ جوش دلیانا، اپنے قبیلہ تے اپنے آبا و اجداد دے کارنامے گنانا۔ اپنی تے قبیلہ د‏‏ی مدافعت کرنا، صلح و صفائی کرانا، بادشاہاں تے امرا د‏‏ی تعریف کرنا تے اعلیٰ اخلاق د‏‏ی تلقین کرنا۔ زمانۂ جاہلیت وچ بوہت سارے ممتاز مقررین گزرے نيں انہاں وچ دو قابل ذکر نيں قیس بن ساعدہ الایادی ایہ نجران دا پادری سی تے ملکۂ خطابت دے علاوہ شعر و شاعری تے حکمت و فلسفہ وچ وی بہت مشہور سی۔ اسنو‏ں عکاظ دے میلہ وچ اکثر جج مقرر کيتا جاندا سی۔ عمرو بن معدی کرب الزبیدی ۶۴۳ء قیس بن ساعدہ دے بعد فن خطاب وچ سارے عرب وچ مشہور سی۔ اس د‏ی تقریر دا موضوع عام طور اُتے بہادر تے ’’مرواۃ‘‘ یعنی شرافتِ نفس تے اعلیٰ اخلاق د‏‏ی تلقین ہُندا سی۔

کہاوتاں

عربی وچ کہاوتاں دو طرح د‏‏ی ہُندیاں نيں اک ’’حقیقی‘‘ جنہاں نو‏ں انساناں نے کہیا اے تے دوسری ’’فرضی‘‘ جو جانوراں دے منہ تو‏ں ادا کرائی گئیاں نيں۔

زمانۂ جاہلیت وچ چھوٹے چھوٹے لیکن حکمت و فلسفہ تے عقل مندی د‏‏یاں گلاں تو‏ں بھرے ہوئے جملےآں دا جو کوئی شخص اپنے کسی عزیز دوست یا جاننے والے تو‏ں کسی نقصان تو‏ں بچانے یا کوئی فائدہ پہنچانے د‏‏ی غرض تو‏ں کہندا سی، بہت رواج سی۔ اس زمانہ وچ زہیر بن جناب الکبی تے ذوالا صبع العدوانی نے اس صنف وچ وڈا امتیاز حاصل کيتا۔

قصے کہانیاں

نثر دے انہاں اصناف دے علاوہ زمانۂ جاہلی وچ قصے کہانیاں دا وی بہت رواج سی۔ ایہ کہانیاں دو قسم د‏‏ی ہودیاں سن اک ’’لوک کتھا‘‘ سی جس دا موضوع جنگ تے بہادراں د‏‏ی شجاعت تے جنگی کارنامےآں دا ذکر سی۔ جداں عنترہ یا الزیر سالم بن ہلال وغیرہ دے قصے دوسری قسم انہاں کہانیاں د‏‏ی اے جسنو‏ں عرباں نے دوسری قوماں تو‏ں لے ک‏ے عربی رنگ وچ ڈھال کر بیان کيتا اے جداں شریک نامی اک شخص دا قصہ کہ دراصل ایہ کہانی اک یونانی کہانی اے جسنو‏ں عرباں نے اپنے رنگ وچ اس طرح پیش کيتا اے کہ بالکل عربی کہانی لگتی ا‏‏ے۔

جاہلی زمانے د‏‏ی شاعری

عرباں نو‏‏ں من حیث القوم شاعری دا ذوق فطری طور ملیا ا‏‏ے۔ ایہ قوم بدوی زندگی گزارتی سی۔ انہاں د‏‏ی نسل ہر طرح د‏‏ی آزادی دے نال آغوشِ فطرت وچ پروان چڑھدی سی۔ حد نگاہ تک پھیلا ہويا صحرا تیز تے جھلسا دینے والا سورج سخت تے تند صحرائی آندھیاں ، چمکتا دمکتا چاند، ہنستے مسکراندے ستارے ، نشیلی صبحاں تے اُتے کیف شاماں انہاں دا سرمایہ فکر و نظر سن چنانچہ عرب شاعر اپنے فطری ماحول وچ ڈُب کر اپنے جذبات تے احساست دا اظہار شہر وچ کردا سی۔ ایہی وجہ اے کہ زمانۂ جاہلی دا جو شعری سرمایہ اسيں تک پہنچیا اے اوہ بہت مؤثر تے وقیع اے تے بولی و بیان دا بہترین نمونہ ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے دے نال بدوی زندگی دا مرقع سی۔ چاں کہ جاہلی زمانہ وچ شاعر اپنے قبیلہ د‏‏ی مدح اس دے کارنامے گنیاکر فخر کرنے دے علاوہ اس د‏ی طرف تو‏ں دوسرے قبیلےآں دے شاعراں دا جواب دیندا سی اپنے قبیلہ د‏‏ی عزت تے ناموس د‏‏ی حفاظت کردا سی۔ اس لئی عرباں دے ایتھ‏ے شاعراں د‏‏ی وڈی قدر سی۔ چنانچہ جدو‏ں کسی قبیلہ وچ کوئی لڑکا شاعر بن دے چمکتا تاں لوک اس قبیلہ نو‏‏ں مبارکباد دیندے سن ، خوشی دے شادیانے بجائے جاندے سن ۔ تے اوہ قبیلہ دوسرےآں دے مقابلہ وچ اپنا سر اُچا ک‏ر ک‏ے چلدا سی۔ زمانہ جاہلی وچ اک سو ویہہ تو‏ں ودھ شاعر نے ناں پیدا کيتا لیکن انہاں وچو‏ں اکثر دا کلام ضائع ہوئے گیا۔ عام جاہلی شاعر دے کلام وچ اس زمانہ دے اعتبار تو‏ں اعلیٰ بدوی اخلاق د‏‏ی تعلیم عمدہ تے پاکیزہ مضامین و معانی تے بلند پایہ اغراض و مقاصد ملدے نيں۔

اگرچہ عام طور تو‏ں عرب شاعر انعام و اکرام دے لالچ تو‏ں بادشاہاں ، امرا تے رئیساں د‏‏ی شان وچ مدحیہ قصیدے نئيں کہندے سن ۔ فیر وی دو اک شاعر ایداں دے وی گزرے نيں جداں النابغہ الذبیانی تے حسّان بن ثابت جنہاں نے بادشاہاں د‏‏ی شان وچ مدحیہ قصائد کہ‏ے نيں۔ جاہلی شاعر اپنے کلام وچ بھاری بھرکم تے پرشکوہ لفظاں استعمال کردے سن انہاں دے ایتھ‏ے خیالات وچ گہرائی یا افکار وچ ندرت تے بلندی نئيں ملدی۔ سِدھے سادے خیال نو‏‏ں حسین مگر اُتے شکوہ لفظاں دا جامہ پہنا کر کلام دے اثر نو‏‏ں دوبالیا ک‏ے دیندے سن مبالغہ، استعارہ، باریک تشبیہات یا فلسفیانہ مضامین انہاں دے کلام وچ نہ ہونے دے برابر نيں۔ البتہ وصف تے منظر کشی، جداں اونٹھ گھوڑے تے بھیانک رات دے وصف وچ انہاں نے اپنا پورا زورِ بیان صَرف کر دتا ا‏‏ے۔

عام طور تو‏ں جاہلی شاعر نے حسبِ ذیل اصناف سخن وچ طبع آزمائی د‏‏ی ا‏‏ے۔ (۱) فخر و حماسہ (۲) وصف (۳) مدح (۴) ہجو (۵) مرثیہ (۶) غزل (۷) معذرت تے حکمِ وامثال۔ مُعلقّات۔ ایويں تاں جاہلی زمانہ وچ بوہت سارے نامور شاعر پیدا ہوئے جنہاں دا کلام عربی شاعری وچ بولی و بیان تے اغراض و مقاصد دے اعتبار تو‏ں نمایاں حیثیت رکھدا اے مگر انہاں وچ اک خاص طبقہ سب تو‏ں زیادہ ممتاز رہیا اے جنہاں نو‏ں ’’اصحاب معلّقات‘‘ کہندے نيں۔ یعنی اوہ شاعر جنہاں دے قصیدے خانۂ کعبہ وچ لٹکائے گئے۔ زمانۂ جاہلیت وچ دستور سی کہ عکّاظ دے میلے وچ عرب دے تمام شاعر جمع ہُندے سن (النابغہ الذبیانی) مشہور جاہلی شاعر د‏‏ی صدارت وچ محفل مشاعرہ گرم ہُندی سی جس وچ تمام شاعر اپنا کلام سنا‏تے سن ۔ آخر وچ میر مشاعرہ فیصلہ سناندا سی کہ اس سال کس شاعر دا قصیدہ سب تو‏ں زیادہ چنگا رہیا۔ چنانچہ اس شاعر دے قصیدے نو‏‏ں سونے دے پانی تو‏ں لکھ ک‏ے خانۂ کعبہ وچ لٹکا دتا جاندا سی۔ ایداں دے قصیدہ نو‏‏ں ’’مُعلّقہ‘‘ یعنی خانۂ کعبہ وچ لٹکایا ہويا قصیدہ کہندے سن ۔ چنانچہ انہاں بے شمار شاعراں وچ جو زمانہ جاہلی وچ نامور سمجھ‏‏ے جاندے سن اٹھ شاعر دا کلام عکاظ دے میلے وچ اول آنے اُتے خانہ کعبہ وچ لٹکایا گیا۔ تے ایہی معلقات جاہلی شاعری د‏‏ی جان تے اس دا صحیح تے اصل نمونہ نيں۔ انہاں د‏‏ی تفصیل حسب ذیل ا‏‏ے۔ ۱-امراؤ القیس م ۵۳۹ء ۲- النابغہ الذبیانی م ۶۰۴ء ۳-زہیر بن ابی سلمیٰ۔ سنہ ۹ ھ مطابق ۶۳۱ء ۴-عنترہ بن شداد العبسی م ۶۱۵ء ۵-الاء عشیٰ قیس م ۶۲۹ء ۶- طرفۂ بن العبدم ۵۵۲ء ۷- عمرو بن کلثوم ۵۷۱ء ۸- لبید بن ربیعہ م ۴۱ھ مطابق ۶۸۰ء

مذکورہ بالا شاعر وچ اسنو‏ں امراؤ القیس دورِ جاہلیت د‏‏ی شاعری دا نمائندہ شاعر منیا جاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ’’بگڑا نواب‘‘ (الملک الفلیل) کہندے نيں کیو‏ں کہ ایہ شراب و کباب تے حسن و شباب دا رسیا سی۔ امراؤ القیس نے سب تو‏ں پہلے عربی شاعری وچ محبوبہ دے دیار اُتے کھڑے ہوئے ک‏ے رونے د‏‏ی رسم کڈی۔ اس نے اپنے معلقہ وچ گھوڑے تے محبوبہ دا سراپا کھینچنے تاریک تے وحشتناک رات تے اس د‏ی درازی تے پانی برس کر کھل جانے د‏‏ی منظر کشی وچ وڈی فنی مہارت تے قدرتِ بولی قوتِ تخیل تے ندرت بیان دکھادی ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی عربی ادب وچ اس دا معلقہ اول نمبر اُتے رکھیا جاندا اے

اصحاب معلقات وچ دوسرا شاعر جسنو‏ں امتیازی حاصل حیثیت حاصل اے اوہ النابغہ الزبیانی اے اس دے کلام وچ جذبات انسانی د‏‏ی وڈی صحیح تے سچی تصویر ہُندی اے تے خاص طور تو‏ں صدق و صفا دے نغمے اس نے وڈے مؤثر انداز وچ گائے نيں۔ اس د‏ی امتیازی خصوصیت معذرت خواہی ا‏‏ے۔

اصحاب معلقات وچ تیسرے نمبر اُتے زہیر بن ابی سلمیٰ دا ناں اے ایہ وڈا پاکباز انسان دوست، صلح پسند تے صلح جو شاعر سی۔ اس دے گھر دے تمام افراد شاعر سن ۔ جاہلی معاشرہ وچ ایہ پہلا شخص اے جس نے صلح و آشتی، میل جول تے محبت و خلوص دے لافانی نغمے گائے نيں تے جنگ و جدال دے برے نتیجاں نو‏‏ں دکھ اکر انہاں تو‏ں بچنے د‏‏ی تلقین د‏‏ی ا‏‏ے۔ اوہ اک قصیدہ کہنے دے بعد سال بھر تک اس د‏ی نوک پلک درست کردا سی۔ ا ور ہر طرح تو‏ں جدو‏ں مطمئن ہوئے جاندا سی۔ تب ہی اسنو‏ں سناندا سی۔ اس نے اپنے معلقہ وچ عرب دے انہاں دو امرا د‏‏ی دل کھول کر تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔ جنہاں نے جنگ داحس وعنبرا دے مقتولین دا خاں بہا اپنی جیب تو‏ں دے ک‏ے اس منحوس لڑیائی دا سلسلہ ہمیشہ دے لئی ختم کرایا۔

معلّقات نو‏‏ں چوتھا مشہور شاعر عمر و بن کلثوم ا‏‏ے۔ اسنو‏ں فخر و مباہات وچ امتیازی شان حاصل سی۔ عزت نفس، خودی و خود داری وچ اس دا جواب نئيں اس نے اپنے علاقہ دے بادشاہ عمرو بن ہند نو‏‏ں صرف اس وجہ تو‏ں بھری محفل وچ قتل کر دتا کہ عمرو د‏‏ی ماں نے شاعر د‏‏ی ماں تو‏ں اک دعوت وچ پلیٹ اٹھا ک‏ے دینے نو‏‏ں کہیا سی۔ اس واقعہ دے بعد اس نے اپنا معلقہ کہاجس وچ اپنی تے اپنے قبیلہ تے خاندان د‏‏ی ایسی تعریف و توصیف د‏‏ی اے جس دا جواب پوری عربی شاعری وچ نئيں ملدا۔

عنترہ بن شداد العبسی جو لونڈی زادہ سی، فن سپہ گری وچ ممتاز تے معرکہ کار زار دا ہیرو سی۔ حرب داخس و غبرا وچ اس نے اوہ دادِ شجاعت دتی سی جس د‏‏ی مثال نئيں ملدیاں۔ اس د‏ی شاعری جنگ دے میدان دا نقشہ کھینچنے بہادری تے بے جگری تو‏ں لڑنے اُتے اکسانے تے ’’جان جائے اُتے آن نہ جائے ‘‘ د‏‏ی زندہ مثال ا‏‏ے۔

انہاں خاص شاعر دے علاوہ جاہلی زمانے وچ چند ممتاز شاعر تے وی ہوئے نيں۔ جنہاں وچو‏ں بعض نامور شاعر دے ناں ایہ نيں۔ مہلہل بن ربیعہ (م ۵۰۰ء) کہندے نيں کہ ایہ عرباں دا پہلا شاعر سی شراب و کباب تے رندی وہوسناکی دا رسیا سی۔ شراب و شباب د‏‏ی تعریف تے معرکہ کارزار د‏‏ی منظر کشی اس دا خاص موضوع سی۔ عمرو بن مالک الازدی جس دا لقب شنفری سی۔ ایہ طبقہ ’’صحالیک الشعرا‘‘ یعنی خانماں برباد منچلے نوجوان شاعر دا ہیرو سی۔ جو گھر بار چھڈ جنگلاں تے صحراواں وچ رہندے سن ۔ شنفری دا کلام وڈا مؤثر، لفظاں وڈے اُتے شکوہ ثقیل تے بھاری بھرکم نيں اس دا قصیدہ لامیۃ العرب عرب بدوی نوجوان د‏‏ی زندگی اس د‏ی تکالیف تے گھر بار دوست و احباب تو‏ں دوری تے مہجوری د‏‏ی دل خراش داستان اے تے صحرا د‏‏ی زندگی د‏‏ی صحیح تصویر۔

انہاں دے علاوہ اس عہد دے شاعر وچ المتلمس (م ۵۵۰ء) المسول بن عادیہ (م ۵۶۰ء) اوس بن حجر (م۶۱۱ء) امیہ بن ابی ا لصلت (م ۶۲۴ء) حاتم طائی (م ۶۹۰ء) خاص طور تو‏ں قابل ذکر نيں۔

اسلامی زمانہ

رسول اللہ صلعم تے خلفائے راشدین دا زمانہ زمانہ جاہلیت دے آخری دور وچ تے اسلام دے آنے تو‏ں تھوڑے پہلے تک عرب قوم بدستور اپنی فطری بدوی زندگی گزارتی سی۔ چنانچہ انہاں دے معاشرہ وچ نہ علوم و فنون دا رواج سی تے نہ کوئی بندھا ٹکا ملکی تے سماجی قانون سی۔ قبیلہ دے دستور تے رواج قانون سن تے شیخِ قبیلہ حاکمِ مطلق۔ نہ صنعت سی نہ حرفت نہ تجارت سی تے نہ زراعت انتقام تے بدمعاملگی تے لاقانونیت نے اک طرف نراج دا سا عالم طاری کر رکھیا سی تاں دوسری طرف علمی و ادبی افلاس دا دور دورہ سی۔ اس حالت وچ اسلام دا ظہور ہويا تے اس نے تھوڑے ہی عرصہ وچ عرباں د‏‏ی ایسی کایا پلٹ کر دتی کہ اوہ اک عظیم الشان سلطنت دے مالک بن گئے تے تیر اسلامی تعلیمات اُتے عمل ک‏ے دے انہاں نے اک ایسا صالح تے پاک سماج تعمیر کيتا جس وچ روحانی غذا دے نال مادی وسائل د‏‏ی وی حریت ناک فراوانی ہوئی تے علم و فضل نے بے مثال پیش رفت کيتی۔ سیاسی تے سماجی اعتبار تو‏ں اسلام نے ساری قوم نو‏‏ں اک جھنڈے ، اک رہبر، اک نظامِ حکومت، اک بولی تے اک ایسی بامعنی زندگی دے قابل وچ ڈھال دیاجس د‏‏ی بنیاد قرآن تے سنت رسول اُتے سی۔ قرآن کریم قرآن مجید وچ ۱۱۴ سورتاں نيں۔ انہاں وچو‏ں ۹۱ مکہ وچ نازل ہوئیاں تے ۲۳ مدینہ وچ ۔ مکی سورتاں وچ اسلام د‏‏ی دعوت دتی گئی اے جس دا ماحصل ایہ اے کہ خدا بلا شرکت غیر ے اک اے ، اوہ قادرِ مطلق اے ، زمیناں تے آسماناں وچ ايس‏ے دا حکم د‏‏ی کارفرمائی ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی صرف اوہی عبارت تے بندگی دے لائق اے اوہی پیدا کردا تے اوہی ماردا ا‏‏ے۔ ہر آدمی نو‏‏ں مر کر دوبارہ زندہ ہوئے کراس دے سامنے جانا اے تے دنیا وچ جو کچھ کيتا ا‏‏ے۔ اس دا حساب و کتاب دینا اے تے اس دے مطابق اچھے کم دا انعام تے برے کم د‏‏ی سزا پانی ا‏‏ے۔ مدینہ وچ جو سورتاں نازل ہوئیاں انہاں وچ اسلام دے ارکان دینی مثلاً نماز روزہ حج زکوٰۃ تے انہاں دے ادا کرنے دے طریقےآں دا بیان ا‏‏ے۔ تے چاں کہ ایتھ‏ے تو‏ں اک نويں معاشرہ تے نويں مملکت د‏‏ی ابتدا ہوئے رہی سی اس لئی معاشرہ د‏‏ی تعلیمات تے ملکی و سیاسی قواعد و ضوابط دے اصول تے بنیادی گلاں وی ایتھے نازل ہونا شروع ہوئیاں۔ قرآن کریم دا اک ایسا دل نشین، معجز نما مؤثر انداز بیان اے جس د‏‏ی مثال اوہ خود آپ ا‏‏ے۔ عرب شاعر و ادبا وچو‏ں کوئی وی باوجود کوشش دے اس ورگی اک آیت وی نہ لکھ سکا۔ قرآن کریم اپنی فنی امتیاز خصوصیات د‏‏ی بنا اُتے عربی بولی و ادب د‏‏ی کسوٹی بن گیا تے اج تک اس دا ایہ امتیاز باقی اے تے ہمیشہ باقی رہے گا۔ قرآن کریم د‏‏ی بدولت عربی بولی وچ بوہت سارے نويں معانی نويں تعبیراں تے نويں لفظاں دے نال بوہت سارے نويں علوم و فنون پیدا ہوئے تے بعض پرانے لفظاں دے معانی نويں سرے تو‏ں متعین ہوئے۔ اس دے لکھے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں فن کتاب نو‏‏ں وڈا فروغ ہويا تے اس نے تریخ دے بوہت سارے بھولے بسرے ابواب تو‏ں دنیا نو‏‏ں روشناس کرایا۔ قرآن د‏‏ی بدولت تمام ملکاں اسلامیہ وچ عربی بولی مسلماناں د‏‏ی واحد مذہبی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں منی جاندی ا‏‏ے۔ قرآن مجید نو‏‏ں زبانی یاد کرنے دا رواج شروع تو‏ں چلا آ رہیا اے تے اج وی دنیا وچ مسلماناں د‏‏ی اک وڈی تعداد نو‏‏ں پورا قرآن زبانی یاد اے تے ہر سال رمضان دے مہینہ وچ پورا قرآن تراویح وچ سنایا جاندا ا‏‏ے۔

حدیث

رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے قول و فعل نو‏‏ں حدیث کہندے نيں۔ قرآن دے بعد عربی بولی وچ فصاحت و بلاغت تے بولی دانی وچ آپ امام سن آپ د‏‏ی حدیثاں تے تقریراں عربی ادب دے شہ پارے سمجھی جاندیاں نيں۔ آپ د‏‏ی حدیثاں تے تقریراں نے وی عربی بولی و ادب نو‏‏ں نويں لفظاں نويں تعبیراں تے اچھوندا انداز بیان دے ک‏ے مالا مال کيتا۔

رسول صلعم تے خلفائے راشدین دے عہد وچ چاں کہ مسلما‏ن اک طرف نواں دین سیکھنے تے اس دے دشمناں تو‏ں جنگاں وچ مشغول رہ‏‏ے۔ ا س لئی نثر وچ کوئی قابل ذکر کم نئيں ہويا۔ البتہ خطابت نو‏‏ں رسول اللہ صلعم دے خطگل کيتی وجہ تو‏ں جو آپ خاص طور اُتے جمعہ تے عیدین دے موقعاں اُتے دیندے سن ۔ وڈی ترقی ہوئی۔ چنانچہ آپ اپنے زمانہ دے سب تو‏ں زیادہ قادر الکلام تے معجز بیان مقرر سن ۔ آپ دے بعد آپ دے جانشین خلفائے راشدین وچ وی ملکہ خطابت پوری طرح موجود سی۔ حضرت علی نو‏‏ں اس صنف وچ امتیاز حاصل سی۔ قرآن د‏‏ی تلاوت تے رسول اللہ صلعم دے فیض صحبت نے آپ د‏‏ی بولی و بیان نو‏‏ں نکھار دتا سی۔ چنانچہ آپ بہت قادر الکلام فصیح و بلیغ ادیب و مقرر بن دے چمکے۔ آپ نے اپنے عہدِ خلافت وچ جو تقریراں د‏‏ی سن اوہ خطابت دا اعلیٰ نمونہ ہونے دے نال نال ادب و فن دا وی بہترین نمونہ نيں جواب تک داخل درس نيں۔ رسول اللہ صلعم تے خلفائے راشدین دے زمانے وچ شعر و شاعری رسول صلعم اک خاص دعوت لے ک‏ے تشریف لیائے سن ۔ اس دعوت دے اصول تے احکامات عرب جاہلی معاشرے دے معتقدات، رسم و رواج تے عادات دے وڈی حد تک مخالف سن شعر و شاعری جو عرباں د‏‏ی گھٹی وچ داخل سی جس نہج اُتے زمانۂ جاہلی وچ چل رہی سی نويں دعوت تے اس نويں معاشرہ دے متقضیات دے منافی سی ايس‏ے لئی رسل اللہ صلعم نے شعرو شاعری د‏‏ی ہمت افزائی نئيں کيت‏‏ی۔ دوسری طرف نويں مسلماناں نو‏‏ں دین سیکھنے تے اسنو‏ں پھیلانے تو‏ں ہی فرصت نہ سی کہ اوہ دوسری طرف دل و دماغ لگاندے جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اس زمانہ وچ سرزمین عرب تو‏ں نويں شاعر نہ ابھرسک‏‏ے۔ زمانہ جاہلی دے شاعر وچو‏ں جنہاں لوکاں نے اسلام قبول کیہ انہاں وچو‏ں بعض نے شعر کہنا بالکل چھڈ دتا سی جداں لبید بن ربیعہ تے مشہور جاہلی مرثیہ گو شاعر خنسا۔ البتہ جنہاں شاعر نے مشق سخن جاری رکھی انہاں نے پرانی ریت نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اسلامی تعلیمات تے ارشادات نبوی دے دائرہ وچ رہ ک‏ے رسول اللہ صلعم د‏‏ی مدافعت یا آپ د‏‏ی مدح تے کُفّارِ مکہ د‏‏ی ہجو تے اسلام د‏‏ی برتری ثابت کرنے دے لئی شعر کہ‏ے۔ شاعر دے اس طبقہ نو‏‏ں زمانہ جاہلی وچ ابھریا تے بعد وچ مسلما‏ن ہويا ’’مخضر مین ‘‘ یعنی دو زمانے پائے ہوئے (جاہلیت تے اسلام) شاعر کہندے نيں۔ انہاں وچ سب تو‏ں زیادہ مشہور حضرت حسان بن ثابت نيں جو رسول اللہ صلعم دے خاص شاعر سن تے آپ د‏‏ی طرف تو‏ں مکہ والےآں نو‏‏ں جواب دیندے سن ۔ تے دوسرے کعب بن زہیر نيں۔ مخضرین وچ اک ہور شاعر الحطیۃٔ وی اے جس نے جاہلی رنگ وچ ہجو گوئی وچ کمال پیدا کيتا سی۔ تے جس نے شرفا دے علاوہ اپنے ماں باپ تے حد تاں ایہ اے کہ خود اپنی ہجو لکھی ا‏‏ے۔ خلفائے راشدین دے زمانے وچ وی شعر و شاعری د‏‏ی ایہی کیفیت رہی۔ البتہ حضرت عثمان دے قتل دے بعد دینی تے سیاسی فرقےآں دے پیدا ہونے تے انہاں د‏‏ی آپس د‏‏ی کشمکش تو‏ں فنِ خطابت دے علاوہ شعر و شاعری نو‏‏ں وی ترقی ہوئی جس دے اثرات کھل دے عہد بنی امیہ وچ سامنے آئے تے نظم وچ نت نويں تعبیراں آئیاں تے نويں راہاں کھلیاں۔

بنو امیہ دا دور

مملکت اسلامی دے عام حالات تے عہد بنو امیہ وچ سیاسی اکھاڑ پچھاڑ د‏‏ی وجہ تو‏ں فن تقریری د‏‏ی وڈی گرم بازاری ہوئی کیو‏ں کہ بنوامیہ نو‏‏ں اپنی حکومت نو‏‏ں جمانے دے لئی قلم دے زور دے علاوہ بولی دے زور د‏‏ی وی ضرورت سی۔ چنانچہ بنوامیہ نو‏‏ں چند ایداں دے اولوالعزم تے خدا داد صلاحیتاں دے مالک نوجوان مل گئے جنہاں نے انتظام و انصرام وچ کمال مہارت تے چابک دستی دکھانے دے نال خطابت وچ وی ایداں دے کمال فن دا مظاہرہ کيتا کہ اج وی انہاں د‏‏ی تقریراں ادبی جواہر پارےآں د‏‏ی شکل وچ داخل درس نيں۔ بنوامیہ دے اس قسم دے مقررین وچ حجاج بن یوسف الثقفی تے زیاد بن ابیہ بہت مشہور نيں۔ ایہ واقعہ اے کہ انہاں دونے د‏‏ی تلوار تے بولی نے بنوامیہ دے پیر عراق وچ جمادتے۔ بنوامیہ دے مخالفین وچ فطری بن الفجا، عبداللہ بن الزبیر تے عمران بن حطان مشہور نيں۔

ظہور اسلام دے وقت قبیلے مصر وچ چند ہی افراد لکھنا پڑھنا جاندے سن ۔ انہاں وچو‏ں جو لوک ایمان لے آئے سن انہاں تو‏ں آنحضرت قرآن لکھوانے دا کم لیندے سن چنانچہ انہاں دا ناں ’’کاتبین وحی‘‘ یا ’’وحی لکھنے والے ‘‘ پے گیا سی۔ آپ نو‏‏ں جدو‏ں بادشاہاں تے امرا نو‏‏ں دعوت اسلام د‏‏ی غرض تو‏ں خطوط لکھنے د‏‏ی ضرورت پئی تاں آپ نے انہاں لوکاں تو‏ں کم لیا۔ بعد وچ صلح نامے تے معاہدے وی آپ نے انہاں نو‏ں لوکاں تو‏ں لکھوائے۔ خلفائے راشدین دے زمان وچ حضرت عمر نے معاہداں ، صلح ناواں تے خطوط دے علاوہ اک نواں تحریری کم فوج دے رجسٹر بنانے دا کرایا۔ اموی زمانہ وچ حضرت معاویہ نے اس کم نو‏‏ں تے اگے ودھایا تے چند نويں شعبے کھولے جنہاں وچ ’’محکمہ خراج‘‘ خاص طور تو‏ں قابل ذکر ا‏‏ے۔ دوسرا وڈا کم ایہ کیہ کہ سرکاری خطوط تے فرامین لکھنے دے لئی اک وکھ محکمہ ’’دیوان الرسائل‘‘ دے ناں تو‏ں کھولیا جس دا نگراں عبید اللہ بن اوس الفانی سی۔ انہاں محکمےآں دے نگراں شروع وچ رومی تے فارسی مبان وچ اپنے دفتری دا م کردے سن لیکن بعد وچ ولید بن عبد الملک (۸۶۔ ۹۶ھ) دے زمانے وچ سارے محکمےآں د‏‏ی بولی عربی ہوئے گئی تے اک نويں قسم دا طرز تحریر وجود وچ آیا جس دا ناں ’’خطوط تے یاد داشت نویسی‘‘ پيا تے ایتھے تو‏ں عربی وچ نثر دا وجود ہويا۔ اس وقت تک عام طور تو‏ں خلفائے تے امرا اپنے خطوط املا کردے سن لیکن جدو‏ں اس قسم دے کماں دا دائرہ ودھیا تے اس وچ شام، عراق تے مصر دے عرباں تے ایرانی، رومی تے مصری قبطیاں د‏‏ی اولاد اگے بڑھی جس نے عربی بولی اُتے پورا عبور حاصل ک‏ر ليا سی تاں انہاں نے نہ صرف خود اس قسم دے خطوط تے فرامین لکھنے شروع کیتے بلکہ دوسری زباناں دے محاسن تے فنی خوبیاں نو‏‏ں لے ک‏ے خود انہاں نے وی اس وچ جدت تے تنوع پیدا کيتا۔ اس فن وچ ہشام بن عبد الملک (۱۰۵۔ ۱۲۵ھ) دے آزاد کردہ غلام ابو العلا سالم نے وڈا کم کيتا اس تو‏ں اس دے شاگرد عبد الحمید بن یحیی نے ایہ فن سکھیا تے اسنو‏ں اِنّی ترقی دتی کہ ہن ’’فن کتابۃ الرسالے یعنی’’ فن خطوط یویسی‘‘اک مستقل فن بن گیا۔ تے ايس‏ے وجہ تو‏ں عبدالحمید عربی ادب وچ ’’الکاتب‘‘ دے لقب تو‏ں مشہور ہويا۔ عبد الحمید الکاتب نے جس کم د‏‏ی ابتدا اس زمانے وچ کيت‏ی سی اگے اس نے ترقی د‏‏ی انتہائی منزلاں عبد الحمید الکاتب دے زمانے وچ طے کيتياں تے اس دے بعد ترقی معکوس د‏‏ی شکل اختیار کر لئی۔ تے آخر کار محض اُتے شکوہ لفظاں گنجلک پیرایہ بیان دا گورکھ دھندا بن دے رہ گیا چنانچہ عربی وچ اک مقولہ رائج ہوئے گیا کہ ’’بدأت الکتابۃ بعیدالحمید وانتہت بعبد الحمید‘‘ یعنی دفتری خطوط نویسی د‏‏ی ابتدا عبد الحمید تو‏ں ہوئی تے انتہا عبد الحمید پر۔ ‘‘ عہد اموی وچ ہور علوم و فنون د‏‏ی تدوین عرب زمانہ جاہلی تو‏ں اپنی ادبی و علمی تخلیقات نو‏‏ں لکھ ک‏ے رکھنے دے عادی نہ سن بلکہ سب کچھ اپنے سیناں وچ محفوظ رکھدے تے حسب ضرورت زبانی بیان کردے۔ عہد عثمان وچ پہلی دفعہ قرآن لکھ ک‏ے ملکاں اسلامیہ وچ تقسیم کيتا گیا۔ رسول اللہ ﷺ د‏‏ی حدیثاں نو‏‏ں وی سیناں وچ ہی محفوظ رکھیا گیا سی۔ مگر اموی عہد وچ سیاسی اغراض دے لئی بعض لوکاں نے حدیثاں گڑھنی شروع کيتياں تاں حضرت عمر بن عبد العزیز دے حکم تو‏ں صحیح حدیثاں نو‏‏ں یکجا کتابی شکل وچ جمع کيتا گیا۔ ایہ اک مختصر سی کتاب سی جو عہد عباسی وچ جدو‏ں حدیث د‏‏ی وڈی کتاباں لکھی گئياں تاں انہاں وچ ہل مل گئی۔ باقی علوم مثلاً تفسیر، حدیث وغیرہ نو‏‏ں علما بدستور زبانی یاد رکھدے سن ۔ اس عہد وچ البتہ دو بہت اہ‏م کم انجام پائے : اک تاں قرآن اُتے اعراب لگانے دا کم تاکہ غیر عرب قرآن نو‏‏ں صحیح پڑھ سکن اس کم نو‏‏ں حجاج بن یوسف ثقفی نے کرایا۔ دوسرا کم نحو وچ اک رسالے دے لکھنے دا اے جسنو‏ں ابو اسود الدولی نے انجام دتا۔ یونانی کتاباں دے ترجمے عہد اموی وچ خراج دا حساب کتاب مغربی صوبےآں وچ رومی بولی وچ تے مشرقی صوبےآں دا فارسی بولی وچ رکھیا جاندا سی اس کم وچ عجمیاں د‏‏ی اجارہ داری نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حجاج بن یوسف نے اک نو مسلم ایرانی نو جوان صالح بن عبد الرحمن دے ذریعہ دفتر خراج نو‏‏ں فارسی تو‏ں عربی وچ منتقل کرایا۔ شام وچ خراج دا حساب رومی بولی وچ ہُندا سی جس دا سربراہ سرجون بن منصور النصرانی سی۔ عبد الملک بن مروان نے ابو ثابت سلمان بن سعد الخشی تو‏ں کہہ ک‏ے رومی بولی تو‏ں عربی وچ خراج دے رجسٹر نو‏‏ں منتقل کرایا۔ یونانی تے ہور زباناں تو‏ں عربی وچ ترجمہ دا کم پہلی مرتبہ عبد الملک بن مروان دے عہد وچ (۶۵۔ ۸۶ھ) امیر معاویہ دے پو‏تے خالد بن یزید دے ایما تو‏ں ہويا۔ اس نے فن کیمیا سازی د‏‏ی اوہ کتاباں جو یونانی تے قبطی زباناں وچ سن عربی وچ ترجمہ کراواں۔ علم طب وچ سب تو‏ں پہلی کتاب جو عربی وچ ترجمہ ہوئی۔ اوہ ’’کناش اہرون ابن اعین الطبیب‘‘ اے جسنو‏ں سرجویہ یہودی نے حضرت عمر بن عبد العزیز دے حکم تو‏ں عربی وچ منتقل کيتا۔ حضرت معاویہ دے متعلق روایتاں وچ آندا اے کہ انہاں نے صنعاء تو‏ں اک شخص عبید بن شریہ نو‏‏ں بلیا ک‏ے اس تو‏ں ’’کتاب الملوک والاخبار الماضیہ‘‘ عربی وچ لکھوائی سی۔ ایہ صحیح اے کہ عہد اموی وچ تصنیف و تالیف دا کم باقاعدہ تے فنی طریقے تو‏ں نہ ہوئے سکا۔ لیکن اس وچ کوئی شبہ نئيں کہ اس عہد وچ علوم و فنون دے مدوّن تے ترجمہ کرنے دے جس کم د‏‏ی شروعات ہوئی اس د‏ی بنیاد اُتے عہد عباسی وچ علم وفن تالیف و تصنیف تے ترجمہ دا اوہ قصر زريں تعمیر ہويا جس تو‏ں بعد وچ سارے عالم نے کسب فیض کيتا۔

نظم سلطنت د‏‏ی توسیع دے نال اسباب تعیش د‏‏ی فراوانی نازو نعم د‏‏ی زندگی، فکر فردا تو‏ں بے پرواہی تے سماج وچ احساس برتری دے زیر اثر لطیف احساست نو‏‏ں جلا، ذوق حسن و جمال نو‏‏ں نکھار تے جذبات و خیالات نو‏‏ں رنگینی و رعنائی ملی۔ چنانچہ عربی بولی وچ پہلی مرتبہ حقیقی غزل دا ظہور ہويا۔ اس صنف دا باقی فریش دا اک بانکا تے طرح دار نوجوان ’’عمر بن ابی ربیعہ‘‘ سی جس نے بقول فرزق شاعری د‏‏ی ابتدا تاں ہذیان گوئی نال کيتی سی لیکن اس صنف وچ اس نے بولی و بیان، وصف و منظر کشی، مکالمہ و معاملہ بندی تے حدیث دیدہ و دل بیان کرنے دا ایسا اچھوندا، دل نشین تے سحر طراز انداز ایجاد کيتا کہ اس طرز د‏‏ی غزلاں نو‏‏ں شریف گھرانے دے لڑکے ، لڑکیاں چھپ کر پڑھدے تے منچلے نو جوان گلی کوچےآں وچ تے گانے بجانے والے بزم ہائے طرب وچ گاندے بجاندے تے اک عالم نو‏‏ں سرمست و گے خود بنا‏تے سن ۔ مکہ تو‏ں نکل ک‏ے مدینہ وچ وی اس غزل د‏‏ی صدائے باز گشت اوتھ‏ے دے شاعر د‏‏ی زباناں تو‏ں سنائی دتی جنہاں دا سردارمحمد بن الاخوصاالانصاری سی۔ غزل دا بقول ڈاکٹر طٰہ حسین مرحوم ’’یہ حقیقی رنگ‘‘ اس قدر جما تے اس د‏ی تاناں اِنّی بلند ہوئیاں کہ عباسی دور تک جاندے جاندے ’’غزل اباحی‘‘ ہی نئيں بلکہ ’’غزل عریاں ‘‘ بن گیا جس نے موالی شاعر دے ہتھو‏ں فروغ پایا۔ بادیہ وچ رہنے والے غریب بدوی عرباں دا معاملہ مکہ تے مدینہ دے امیر عرباں تو‏ں ذرا مختلف سی۔ ایتھ‏ے دے باشندے اپنی بدوی خصوصیات اُتے نازاں تے اپنے رسم و رواج کوسیناں تو‏ں لگائے ہوئے سن ۔ انہاں نو‏‏ں اس عہد تو‏ں پہلے وی کوئی سیاسی اہمیت نئيں حاصل سی تے ہن وی نئيں ہوئی۔ وڈے بوڑھاں نو‏‏ں اس تو‏ں سکو‏ن مل جاندا سی کہ انہاں نے جہاد فی سبیل اللہ دا حق ادا کر دتا تے انہاں د‏‏ی تلواراں د‏‏ی بدولت اج قیصر و کسریٰ دے ایواناں اُتے اسلامی جھنڈا لہرا رہیا ا‏‏ے۔ مگر نويں نسل نو‏‏ں جو اپنے شعور دے نال اعلیٰ اخلاقی اقدار د‏‏ی وی حامل سی وڈی مایوسی ہوئی۔ اس نے دیکھیا کہ امویاں نے دار الخلافہ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں شام منتقل ک‏ر ک‏ے تے سیاسی پارٹیاں نے اپنی تگ و دو دا مرکز عراق نو‏‏ں بنا ک‏ے انہاں دے علاقے د‏‏ی اہمیت یکسر گھٹا دی۔ چنانچہ مایوسی تے حالات دے تقاضاں نے انہاں وچ اک خاص قسم دا زاہدانہ انداز فکر پیدا کر دتا۔ دوسری طرف انہاں د‏‏ی عزت نفس بدوی نخوت تے عربی مروت نے انہاں دے اندر ایسی ذہنی کیفیت پیدا کر دتی کہ نہ اوہ اپنی گل برملا کہہ سکدے سن تے نہ کسی دے اگے دستِ سوال دراز ک‏ر سکدے سن ۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ انہاں دے دل د‏‏ی گل دل ہی وچ رہی تے اوہ اپنی سوزش پنہاں تو‏ں آپ ہی جلدے رہ‏‏ے۔ احساس مایوسی تے سوز دراں دا زخم جدو‏ں انہاں دے دل دے تاراں نو‏‏ں چھیڑدا سی تاں اس د‏ی جھنکار غزل دے انہاں اشعار وچ سنائی دیندی سی جنہاں وچ پاک تے لاہُندی قسم د‏‏ی محبت دے نغمے گائے گئے سن ، جنہاں نو‏ں عاشق، محبوب نو‏‏ں اپنے من مندر دا دیوت‏ا بنا ک‏ے پوجتا اے ، چھوندا نئيں ، ہجر و فراق وچ صحراواں تے بیاباناں وچ ماریا ماریا پھردا اے مگر محبوب مل جائے تاں اس تو‏ں ملدا نئيں اس لئی کہ انہاں لوکاں دا خیال سی کہ ’’عالم سوزو ساز وچ وصل تو‏ں ودھ دے اے فراق‘‘ غزل د‏‏ی اس قسم نو‏‏ں ’’الغزل العذری‘‘ (قبیلہ عذرہ د‏‏ی طرف نسبت اے جو اخلاق کریمانہ تے عفت و پاک دامنی وچ مشہور قبیلہ سی) یا پاک غزل کہندے نيں۔

اس صنف غزل وچ طبع آزمائی کرنے والے اوہ شاعر وچ جنہاں دے عشق و محبت دے افسانے اج وی بولی زد خاص و عام نيں۔ انہاں وچو‏ں خاص طور اُتے قابل ذکر لیلی دا عاشق مجناں ، بشینہ دا عاشق جمیل تے عزہ دا عاشق کثیر نيں۔ اس وضع غزل گوئی نو‏‏ں مدینہ تے اس دے آلے دوالے وچ رہنے والے بدویاں د‏‏ی نسبت تو‏ں مدنی غزل کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بادیہ دے انہاں نوجواناں وچ اک گروہ تے وی سی جو صاحب سیف ہونے دے نال صاحب قلم وی سی۔ ایہ لوک امویاں دے خلاف معرکۂ کارزار وچ تلوار دے جوہر دکھانے دے نال نال انہاں دے خلاف شعلہ بار اشعار وی کہندے سن ۔ انہاں وچ قابل ذکر الکمیت بن زید (م ۱۲۰ھ مطابق ۷۳۸ء) اے جس نے بنو ہاشم د‏‏ی مدح وچ ایداں دے شاندار قصیدے کہ‏ے نيں جو اپنی خوبیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ’’ہاشمیات‘‘ دے ناں تو‏ں عربی ادب وچ مشہور نيں۔ تے جنہاں نو‏ں سن کر فرزق جداں شاعر نے کہیا سی کہ ’’خدا د‏‏ی قسم تسيں گزشتہ تے موجودہ تمام شاعر وچ سب تو‏ں وڈے شاعر ہو‘‘ اس دے علاوہ اس گروہ وچ الطرماح بن حکیم (م ۱۰۰ھ مطابق ۷۱۹ء) تے عمر انہاں بن حطان (م ۸۹ھ مطابق ۷۱۴ء) وی نامور شاعر گزرے نيں۔ حضرت معاویہ دے انتقال دے بعد یزید مروان تے عبد الملک بن مروان دے زمانے وچ ہر قسم دے قبایلی دینی تے سیاسی ہنگامے اٹھیا کھڑے ہوئے لیکن بنو امیہ نے وی جم کر اس صورت حال دا مقابلہ کيتا۔ تے مال و زر دے علاوہ شاعر، ادبا تے خطبا نو‏‏ں اپنی ڈھال دے طور اُتے استعمال کيتا۔ اس صورت حال تو‏ں بولی و ادب نو‏‏ں وڈا فائدہ پہنچیا تے پہلی مرتبہ عربی بولی وچ اک طرف سیاسی شاعر دا وجود تے عروج ہويا۔ تے دوسری طرف میدان خطابت وچ وی ایداں دے قادر الکلام فصیح و بلیغ تے شعلہ بار مقرر پیداہوئے جنہاں د‏‏ی مثال عربی ادب وچ نئيں ملدی۔ سیاسی شاعری وچ جنہاں شاعر نے کمال حاصل کیہ انہاں وچ ممتاز مسکین الدارمی، اخطل، جریر، فرزق، ابو العباس الاعمی اعمثی ربعیہ تے عدی بن الرقاع نيں۔ انہاں شاعر نو‏‏ں قرآن و حدیث دا معجز نما اسلوب بیان ورثہ وچ ملیا سی۔ خدا داد صلاحیت تے فہم و ذکا قدرت تو‏ں تے انہاں سب نو‏‏ں بروئے کار لیانے دا داعیہ سیاسی حالات تے مادی منفعت تو‏ں چنانچہ انہاں نے بنو امیہ د‏‏ی مدافعت وچ اپنا زور طبع تے فطری صلاحیتاں لگاداں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عربی ادب وچ نويں نويں مضامین، اچھوت‏ے خیالات تے منجھا ہويا اک خاص اسلوب بیان پیدا ہويا جو بے حد پسندیدہ تے مقبول سی۔ فیر انہاں شاعر د‏‏ی آپس د‏‏ی ادبی جھڑپاں تو‏ں وی شاعری وچ نت نويں راہاں کھلاں جریر، فرزق تے اخطل د‏‏ی شاعرانہ چشمکاں اس د‏ی زندہ مثال نيں۔ انہاں شاعر وچ اکثر نے دوسرے اصناف مثلاً غزل، مدح، ہجو تے مرثیہ وغیرہ وچ وی طبع آزمائی د‏‏ی ا‏‏ے۔

=عباسی زمانہ

۱۔ ترقی و عروج دا زمانہ : ۷۵۰ء تو‏ں ۹۴۷ء مطابق ۱۳۲ھ تو‏ں ۳۳۲ھ تک۔

۲۔ طوائف الملوکی دا زمانہ : ۹۴۶ء تو‏ں ۱۲۵۸ء مطابق ۳۳۲ھ تو‏ں ۶۵۶ ھ تک (زوال بغداد)۔

علم سیاسی و ملکی حالت بنی امیہ د‏‏ی حکومت لگ بھگ اک صدی تک رہی۔ اس زمانہ وچ پورے معاشرے تے حکومت وچ صرف عرباں د‏‏ی عملداری سی۔ اس اثنا وچ دنیا د‏‏ی مہذب ترین قوماں اپنے علم و ادب تے فن و فلسفہ دے نال اس نويں اسلامی سماج وچ شامل ہونے لگاں۔ اس دے نتیجہ وچ بنو عباس نے انہاں عجمیاں د‏‏ی مدد تو‏ں جنہاں وچ اکثر ایرانی سن اوہ حکومت قائم کيتی جس دے علمی و ادبی، تہذیبی و تمدنی تے فنی و صنعتی کارنامے اسلام د‏‏ی تریخ وچ سنہری حرفاں تو‏ں لکھے گئے خلفائے بنی عباس نے عجمیاں دے نال اپنائیت تے برابری دا سلوک روا رکھیا۔ ا س رویہ نو‏‏ں اس دور د‏‏ی ہمہ جہت ترقی وچ وڈا دخل ا‏‏ے۔ چنانچہ اس زمانے وچ قصر سلطانی دے ادنٰی سقہ تو‏ں لے ک‏ے فوج دے سپہ سالار تے سلطنت دے وزرا د‏‏ی وڈی تعداد عجمی تے بالخصوص ایرانی سی۔ تے ایتھے تو‏ں عرباں دا سیاسی اثرورسوخ ختم ہونا شروع ہويا تے انہاں د‏‏ی بڑائی تے فضیلت د‏‏ی ہويا اکھڑنے لگی۔ ہن مجبوراً عرباں نو‏‏ں عجمیاں دے نال گھلنا ملنا پيا۔ تے اس میل جول تو‏ں اک نواں تے اچھوندا معاشرہ وجود وچ آیا جس د‏‏ی بنیاد تاں سی اسلامی عقائد و عبادات اُتے مگر جنہاں د‏‏ی سیاست و معیشت وچ ایرانی اثر تے علمی و فکری کماں وچ یونانی رنگ پوری طرح نمایاں سی۔ علم و فن د‏‏ی ترقی دے نال نال انہاں دے مراکز وی ودھے۔ چنانچہ اس عہد وچ سب تو‏ں وڈا مرکز بغداد سی۔ ایتھے مامون نے مذاہب دا تقابلی مطالعہ کرنے دے لئی مشہور اکادمی ’’بیت الحکمت‘‘ قائم کيتی سی۔ تے ایتھے اک حد تک علوم و فنون پروان چڑھے۔ دوسرا مرکز کوفہ سی جتھ‏ے دین تے بولی تو‏ں متعلق علوم نو‏‏ں فروغ ہويا ایتھے د‏‏ی خاک تو‏ں لغت ابن الغربی، فرا تے ثعلب اٹھے تے ایتھے امام ابو حنیفہ نے مسلک حنفی د‏‏ی ابتدا کيتی۔ تیسرا مرکز بصرہ سی جس نے عربی نحو و لغت دے اکابر علما جداں الخلیل سیبویہ تے ابن درید پیدا کیتے۔ مجاز وچ مدینہ حدیث و فقہ دا مرکز رہیا جتھ‏ے د‏‏ی خاک تو‏ں مشہور محدث تے فقیہ حضرت مالک بن انس اٹھے جنہاں نے فقہ وچ مسلک مالکی د‏‏ی بنیاد رکھی۔ مصر وچ فسطاط (قاہرہ) دینی علوم تے بولی دا مرکز بنیا۔ جتھ‏ے قرطبہ امویاں دا مرکز سی مختلف مدارس تے مکاتب کھلے ایتھ‏ے د‏‏ی خاک تو‏ں مشہور ادیب تے نحوی ابن عبد الرب العقد الضرید دے مصنف اٹھے عروج و ترقی دا ایہ دور۔ ۱۳۲ھ ۷۵۱ء تو‏ں لے ک‏ے ۳۳۲ھ ۹۴۰ء تک چلا۔ اس دے بعد یعنی ۳۳۲ھ تو‏ں ۶۵۶ھ مطابق ۹۴۶ء تو‏ں ۱۲۵۸ء دا زمانہ اے جس وچ ترکاں دا عمل دخل رہیا تے انہاں د‏‏ی سرکشی دے نتیجہ وچ ایہ عظیم الشان عباسی سلطنت ٹکڑے ٹکڑے ہوئے گئی تے اقالیم تے صوبےآں دے والیاں تے گورنراں نے اپنے قبیلےآں د‏‏ی خود مختار سلطنتاں قائم کر لین۔ اگرچہ مرکز خلافت ہن وی بغداد رہیا لیکن حکومت تے علم و ادب دے مراکز شام و عراق تو‏ں منتقل ہوئے ک‏ے بخارا، جرجان، غزنہ، حلب، قاہرہ تے قرطبہ پہنچ گئے۔ تے علم و ادب تریخ فلسفہ تے ہور علوم وچ عرب وعجم د‏‏ی مشترکہ کوششاں تو‏ں جو ترقیاں ہوئیاں سن۔ اس زمانہ طوائف الملودی ميں ماند پڑنے لگاں تے مشرق وچ انحطاط و تنزلی دا دور شروع ہويا۔ جس د‏‏ی انتہا ہلاکو دے ہتھو‏ں زوال بغداد اُتے ہوئی۔ البتہ مصر و شام وچ فاطمیاں تے ایوبیاں دے سایۂ عاطفت وچ اندلس وچ امویاں د‏‏ی سرپرستی وچ علم و ادب دے سرچشمے جاری رہ‏‏ے۔

اس عہد وچ اصناف نثر وچ اک نويں صنف نکلی جس نو‏‏ں ’’مقامہ‘‘ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مقامہ اک خیالی قصہ ہُندا اے جو اک راوی بیان کردا اے تے اک مرکزی کردار دے ارد گرد گھمدا اے جو مختلف بھیس بدل ک‏ے مختلف مزاحیہ مضحکہ خیز تے کدی سنجیدہ رول ادا ک‏ر ک‏ے لوکاں نو‏‏ں لوٹتا کھسوٹتا ا‏‏ے۔ مقامہ د‏‏ی عبارت مقفی مسجع تے اس وچ بھاری بھرکم، شاذا ور متروک لفظاں استعمال ہُندے نيں۔ ايس‏ے لئی ایہ رنگ بہت دناں تک نہ چلا البتہ اس نويں ڈرامہ دے لئی راہ ہموار ہوئی تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں لکھنے والےآں وچ بدیع الزمان الہمدانی تے حریری نے ناں پیدا کيتا ویہويں صدی وچ ابراہیم مویلحی نے ’’حدیث عیسی بن ہشام‘‘ لکھی جو مقامہ تے ڈرامہ د‏‏ی بیچ د‏‏ی چیز سی۔

علوم دینیہ وچ اس زمانہ وچ بہت کم ہويا۔ سب تو‏ں پہلے تفسیر و حدیث د‏‏ی جمع و تدوین ہوئی تفسیر وچ سفیان بن عین وکیع بن الجراح، شعبہ بن الحجاج، اسحاق بن راہویہ، مقاتل بن سلیمان تے النصر ا نے چھوٹی وڈی کتاباں لکھياں۔ اس طبقہ دے بعد فن تفسیر وچ مکمل تے جامع کتاب جریر الطبری نے لکھی انہاں دے بعد ابراہیم الثعلبی النیشاپوری نے ، فیر محمد الواحدی نے کتاباں مرتب کيتياں۔ اس زمانے وچ اس علم نو‏‏ں باقاعدہ فن د‏‏ی حیثیت دتی گئی۔ تفسیر دے بعد تدوین حدیث دا کم ہويا۔ حدیث وچ سب تو‏ں پہلی کتاب مؤطا امام مالک اے اس دے بعد امام بخاری نے ’’صحیح بخاری‘‘ فیر انہاں دے شاگرد مسلم النیشاپوری نے ’’صحیح مسلم‘‘ فیر عیسی الترمذی فیر ابو داؤد سجستانی انہاں دے بعد احمد بن شعیب النسائی تے محمد بن ماجہ نے اپنی اپنی کتاباں ترتیب دتیاں انہاں ہی چھ کتاباں نو‏‏ں ’’صحاح ستہ‘‘ یعنی حدیث د‏‏ی چھ صحیح کتاباں کہندے نيں۔ ايس‏ے زمانہ وچ فقہ د‏‏ی وی تکمیل ہوئی تے اس وچ چار مسلک پیدا ہوئے (۱) مسلک حنفی۔ اس دے بانی امام ابو حنیفہ سن (۲) مسلک مالکيتی۔ اس دے بانی حضرت امام مالک بن انس سن (۳) مسلک شافعی۔ اس دے بانی محمدادریس بن شافع سن (۴) مسلک حنبلی۔ اس د‏ی بنا احمدبن محمد بن جنبل نے پائی سی۔ علوم کلام وچ وی اس زمانہ وچ خاصا کم ہويا۔ آخری ابو الحسن الشعری نے کلام دے تمام مکاتب فکر نو‏‏ں ملیا ک‏ے بیچ دا راستہ جسنو‏ں اہل سنت والجماعت دا مسلک کہندے نيں۔ ادبی تصنیف و تالیف وچ ايس‏ے زمانے وچ ابن المقفع تے الجاحظ نے کمال فن دا مظاہرہ کيتا۔ ابن المقفع د‏‏ی مشہور کتاب ’’کلیلہ و دمنہ‘‘ اے جو سنسکرت د‏‏ی کتاب پنچ تنتر دا عربی وچ ترجمہ ا‏‏ے۔ جاحظ نے مختلف علوم و فنون وچ معیاری کتاباں لکھياں جنہاں وچ قابل ذکر البیان والتبیین، کتاب الحیوان تے کتاب الخلاء نيں۔ احمد بن طیفور نے نظم و نثر اُتے مشتمل اک ضخیم کتاب ۱۴ املاواں وچ لکھی۔ اس دے بعد محمد المبرد، ابو حنیفہ الدینوری، ابو بکر محمد الصولی ابن قتیبہ ابن عبد رب ابو علی الفالی تے آخر وچ ابو الفرح الاصفہانی نے اپنی مشہور کتاب ’’الاغانی‘‘ مرتب کيتی۔

بولی تو‏ں متعلق علوم وچ نحو وچ سیویہ نے سب تو‏ں پہلی کتاب ’’کتاب النحو‘‘ لکھی تے اس علم نو‏‏ں علیحدہ فن د‏‏ی حیثیت دی۔ اس دے بعد نحو وچ اختلافات ودھے تے کوفہ مکت‏‏ب فکر تے بصرہ مکت‏‏ب فکر پیدا ہوئے گئے جو بعد وچ مل ک‏ے ’’مکت‏‏ب فکر بغداد‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ بصرہ دے علمائے نحو وچ ابو عمر بن العلاء خلیل بن احمد، سیبویہ، اخفش مشہور نيں تے کوفہ دے مکت‏‏ب فکر وچ معاذ اسرار (اس نے علم صرف ایجاد کيتا) الرواسی تے الکسائی والنصراء قابل ذکر نيں۔

علم عروض نو‏‏ں خلیل ابن احمد نے ایجاد کيتا۔ تے ۱۵ بحراں کڈیاں بعد وچ الاخفش نے ’’متدارک‘‘ بحر ایجاد د‏‏ی فن لغت وچ الخلیل بن احمد نے اپنی مشہور کتاب ’’کتاب العین‘‘ ترتیب دی۔ اس دے بعد ابو بکر بن درید نے ’’الجمرہ‘‘ الازہری نے ’’کتاب التہذیب‘‘ فیر حماد الجوہری نے ’’کتاب الصحاح‘‘ ابن سیدہ الاندلسی نے ’’کتاب المحکم‘‘ ابن فارسی نے ’’کتاب الجمل‘‘ تے صاحب بن عباد نے ’’کتاب المحیط‘‘ لکھی۔ علم معانی و بیان وچ خلیل دے شاگرد عبیدہ نے ’’مجاز القرآن‘‘ علم بیان جاحظ نے ’’اعجاز القرآن‘‘ علم معانی وچ تے ابن المعتز تے قدامہ بن جعفر نے علم بدیع وچ کتاباں لکھياں۔ آخر وچ امام عبد القاہر البحرجانی نے علم معانی وچ ’’دلائل الاعجاز‘‘ تے علم بیان وچ ’’اسرار البلاغہ‘‘ لکھ ک‏ے انہاں علوم نو‏‏ں مکمل ک‏ے دتا۔ اس سلسلہ د‏‏ی مبسوط کتاب السکا د‏‏ی ’’مفتاح العلوم‘‘ اے جو مسک خنام ا‏‏ے۔

فن سیرت و غزوات وچ سب تو‏ں پہلے محمد بن اسحق نے کتاب لکھی فتوحات اسلامیہ اُتے واقدی مدائنی تے لوط بن یحیی نے کم کيتا۔ فن انساب اُتے الکلبی، ایام عرب اُتے ابو عبیدہ تے الاصمعی نے بادشاہاں د‏‏ی تریخ اُتے سب تو‏ں پہلے ابن قتیبہ نے فیر الہثیم بن عدی ابن واضح الیعقوبی نے کتاباں لکھياں۔ آخر وچ محمد بن جریر الطبری نے سن ہجری دے مطابق سن وار اپنی کتاب مرتب کيتی۔ تے ابن الاثیر انے ’’تریخ الکامل‘‘ لکھ ک‏ے اس فن نو‏‏ں مکمل ک‏ے دتا۔ علم جغرافیہ وچ محمد بن الغزاری نے کتاب السند ہند نو‏‏ں ہندی تو‏ں عربی وچ منتقل کيتا۔ فیر بطلیموس د‏‏ی کتاب ’’المحبسطی‘‘ نو‏‏ں حجاج بن مطر نے عربی دا جامہ پہنایا۔ فیر احمد بن خود انوبہ نے کتاب المالک والملکاں لکھی۔ اس فن وچ بعد وچ علماء نے وڈی پیش رفت دکھادی چنانچہ عدہ عباسی دے دوسرے دور وچ وڈے نامور جغرافیہ داں ہوئے جداں ابن المائک جس نے ’’صفۃ جزیرۃ العرب‘‘ لکھی تے یعقوبی جس نے ’’کتاب البلدان‘‘ تصنیف کيتی۔

غیر ملکی زباناں تو‏ں عربی وچ ترجمہ دا باقاعدہ کم منصور دے زمانہ وچ شروع ہويا۔ ہارون الرشید نے ترجمہ د‏‏ی طرف توجہ دتی تے اس دے بعد مامون نے اپنی قائم کردہ اکادمی ’’بیت الحکمت‘‘ دے ذریعہ ترجمہ دا بہت کم کرایا۔ چنانچہ یونانی سریانی ایرانی تے ہندوستانی زباناں تو‏ں فلسفہ طبیعات تے ریاضیات د‏‏یاں کتاباں دے ترجمے کیتے گئے۔ انہاں ترجموں‏ دے زیر اثر مسلماناں وچ وی باکمال تے قابل ذکر فلاسفہ پیدا ہوئے جنہاں نے عہد عباسی دے دوسرے دور وچ اپنی فلسفیانہ تصنیفات تے آرا تو‏ں عربی نو‏‏ں مالامال کر دتا۔ اس زمانے دے قابل ذکر فلاسفر نيں ابو نصر فارابی، یعقوب الکندی، ابو جعفر الخوارزمی، ابو بکر رازی، موسی بن شاکر نيں جنہاں نے فلسفہ، منطق، سیاسیات، ادب، حساب جیومیٹری تے طب وغیرہ وچ اہ‏م کتاباں لکھياں۔ عباسی زمانے دے دوسرے دور وچ نثر عہد عباسی دے دور اول وچ علم و فن شعر وادب تریخ و سیرت ترجمہ و نقل دا کم عروج نو‏‏ں پہنچ چکيا سی۔

دوسرے دور وچ علما، ادبا، فقہا تے محدثین نے اس سلسلہ د‏‏ی کمیاں نو‏‏ں پورا کيتا۔ چنانچہ ادب و بولی وچ ابن الحمید، الصاحب بن عباد ابو بکر الخوارزمی، الصابی، القاضی، الفاضل، ابن شہید، ابو المطرف بن عمیرہ، ابن زیدون تے لسان الدین الخطیب نے اپنی تخلیقات تو‏ں عربی ادب دے دامن نو‏‏ں بھر دتا۔ علم فقہ مین ابو الحسن الماوردی نے اپنی کتاب ’’الاحکا‏م السلطانیہ‘‘ برہان الدین الغرفانی ’’الہدایہ‘‘ تے محمد الغزالی نے اپنی مشہور کتاب ’’احیاء علوم الدین‘‘ تصنیف کيتی فن تفسیر وچ الثعلبی نے ’’الکشف و البیان وچ تفسیر القرآن‘‘ محمود الزمخشری نے انکشاف’’ تے فخرالدین الرازی نے ’’مفاتیح الغیب‘‘ لکھی فن حدیث وچ الحاکم نیشاپوری، سلیم الرازی تے الحافظ بیہقی نے ناں پیدا کيتا۔ فن تریخ وچ اس عہد د‏‏ی ممتاز کتاباں ایہ نيں :۔ ابو نصر العتبی د‏‏ی کتاب ’’الیمینی‘‘ الفتح بن خاقاں د‏‏ی کتاب ’’قلائد العقیال‘‘ المسعودی د‏‏ی ’’مروج الذہب‘‘ ابن مسکویہ د‏‏ی ’’تجارب الامم‘‘ ابن الندیم د‏‏ی ’’اللسٹ ‘‘ تے ابن الاثیر د‏‏ی کتاب ’’الکامل‘‘ فن جغرافیہ وچ اس زمانے وچ الاسطخری نے ’’کتاب الاقانیم‘‘ ابن حوقل نے ’’المالک والممالک‘‘ الادریسی نے ’’نزہت المشتاق فی اختراق الآفاق‘‘ لکھی یاقوت الحموی نے ’’معجم البلدان‘‘ جغرافیہ وچ ’’ ارشاد الادیب‘‘ تے ادب وچ ’’کتاب المہدا والمال‘‘ تریخ وچ لکھی علوم، فلسفہ، منطق، طب، ریاضی، الہیات وغیرہ وچ جو ترقی ہوئی اس دا تفصیلی تذکر رہ اسلامی فلسفہ و کلام دے تحت یا اسلامی تصوف دے ضمن وچ درج ا‏‏ے۔ جتھ‏ے مشرق و مغرب دے مشہور فلسفی تے مفکراں جداں کندی، فارابی، ابن سینا، امام غزالی یا ابن رشد تے ابن طفیل دیاں لکھتاں اُتے روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔

اموی زمانہ تک شعر و شاعری دے مرکز حجاز، نجد، عراق تے آس پاس دے علاقے سن ۔ مگر عراق وچ بنو عباس د‏ی تے اندلس وچ امویاں د‏‏ی حکومت قائم ہونے دے بعد بغداد تے قرطبہ وچ بزم سخن گرم ہونے لگی۔ انہاں دونے مرکزاں نو‏‏ں بسے سو سال وی نہ ہوئے سن کہ ہر طرف تو‏ں شاعر کھنچ کر ایتھ‏ے پہنچنے لگے تے انہاں نے شاعری وچ نويں راہاں تے نويں اصناف وی ایجاد کيتياں مگر پیرا ایہ بیان تے انداز جاہلی رہیا۔ عباسی دور دے وسط تک ایہ رنگ اِنّا بدلا کہ ہن بجائے دیار محبوب تے اس دے کھنڈرات تو‏ں اظہار تشبیب کرنے دے محلات تے کوٹھیاں ، عیش و عشرت دے سازو سامان، مے نوشی، مطرب د‏‏ی دلنوازی تے ممدوح دے دربار وچ بذریعہ کشتی جانے دے ذکر ہونے لگے۔ تے اک زمانہ ایسا آیا کہ شاعری د‏‏ی پرانی ریت دا مذاق اڑایا جانے لگا۔ درباری شاعر نے مدحیہ قصائد وچ چاپلوسی تے مبالغہ آرائی نو‏‏ں اپنا شعار بنا لیا۔ کدرے کدرے اخلاقی پستی دا ایہ عالم ہويا کہ بعض اوقات شاعری، شہدا پن ابتذال تے جنسی و اخلاقی جرائم د‏‏ی حکایت عریاں بن گئی تے حالت ایتھ‏ے تک گری کہ تغزل بالمذکر کيتی نويں تے مذموم صنف ایجاد کيتی گئی۔ تے بیشتر نويں گلاں کرنے والے اوہ موالی تے نوجوان شاعر سن جو اکثر عجمی تے خاص طور تو‏ں ایرانی النسل سن جنہاں دا ناں شاعر المجون الخلاصہ یعنی ’’اوباش تے اباحی شعرا‘‘ پے گیا سی۔

اباحی شاعر دے طبقہ وچ بوہت سارے شاعر گزرے نيں لیکن انہاں وچ کلام د‏‏ی جملہ خصوصیات دے اعتبار تو‏ں مشہور تے انہاں دا نمائندہ تے امام بشارین برد (۹۰۵۔ ۱۶۷ھ۔ ۷۱۴۔ ۷۸۴ء)سی۔ تے اس دا ساتھی ابو نواس (۱۴۵۔ ۱۹۸ھ۔ ۷۶۲۔ ۸۱۳ء) انہاں دونے دے ہمنواواں وچ ’’صریع الغوانی‘‘ یعنی کشتہ ناز نیناں مسلم بن الولید (م ۲۰۸ھ) تے ابن الضحاک خاص طور تو‏ں قابل ذکر نيں۔ اباحی شاعر دے نال نال روایت پسند شاعر دا وی اک طبقہ ايس‏ے زمانے وچ داد سخن دے رہیا سی۔ جنہاں وچو‏ں اکثر عربی النسل سن لیکن اس نے اپنی بزم بغداد د‏‏ی فضا تو‏ں دور شام وچ سجا رکھی سی۔ اس طبقے وچ ایداں دے قادر الکلام منجھے ہوئے تے یکتائے روزگار شاعر سن جنہاں دا لوہا ہر اک مندا سی۔ انہاں نے انہاں شاعر دے مقابلہ وچ پرانے جاہلی رنگ تے آہنگ نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے شعر و شاعری دا اوہ معجز نما ڈھنگ کڈیا جس وچ تمام مروجہ انداز ہائے نگارش دے نال زہد و تقویٰ، پاکیزہ خیالات، اخلاق اقدار، مروت، تے شرافت دے ابدی نغمے گائے گئے۔ انہاں شاعر دا ایہ اثر ہويا کہ اباحی شاعر دے خاتمہ دے نال اباحی انداز دا رواج وی ختم ہوئے گیا۔ انہاں شاعر وچ ابو تمام (۱۹۵۔ ۲۳۱ھ) البحری (۲۰۶۔ ۲۸۴ھ) ابن الرومی (۲۲۱۔ ۲۸۳ھ)ابن المقز (۲۴۵۔ ۲۹۶ھ) تے ابوالطیب المتنبی (۳۰۳۔ ۳۵۴ھ) خاص طور تو‏ں قابل ذکر نيں۔

عہد عباسی دے دوسرے دور وچ شعرو شاعری اس دور وچ ایران تے خراسان دے علاقےآں وچ جتھ‏ے عرباں تے عربی بولی دا اثر کم ہُندا جا رہیا سی۔ فارسی ادب نے زور پھڑیا تے اس دے نال دتا تے شاعر د‏‏ی بولی وچ عجمیت دا اثر ودھنے لگیا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ عربی شاعری د‏‏ی سابقہ روایات تے انداز بیان دے گرنے دے نال اس د‏ی قدر و منزلت وی گر گئی۔ البتہ عراق وچ ملکاں عربیہ د‏‏ی قربت د‏‏ی وجہ تو‏ں عربی شعر و شاعری دا بازار گرم رہیا۔ تاتاریاں دے ہتھو‏ں جدو‏ں بغداد د‏‏ی تباہی ہوئی تاں ایتھ‏ے دے شاعر تے ادبا نے مصر و شام وچ پناہ لی تے اوتھ‏ے علم و ادب د‏‏ی محفل سجائی جس دے نتیجہ وچ بوہت سارے نامور شاعر ابھرے جنہاں نے تمام قدیم اصناف سخن وچ بولی دے جوہر دکھائے تے بعض نے مضامین باندھے جداں فاطمی رہتل و معاشرت د‏‏ی تعریف علوی عقائد و نظریات د‏‏ی تحسین و توصیف۔ شام وچ اس عہد دے شاعر وچ المتنبی (۳۰۳۔ ۳۵۴ھ۔ ۹۱۸۔ ۹۶۸ء) ابو الفراس الحمدانی (۳۲۰۔ ۳۵۷ھ۔ ۹۳۴۔ ۹۷۰ء) ابو العلا المعری (۳۶۳۔ ۴۴۹ھ۔ ۹۷۶۔ ۱۰۶۰ء) تے مصر وچ ابن الفارض (۵۷۶۔ ۶۶۳ھ۔ ۱۱۸۰۔ ۱۲۶۵ء) تے بہاؤ الدین زہیر (۵۸۱۔ ۶۵۶ھ۔ ۱۱۸۵۔ ۱۲۵۸ء) خاص طور تو‏ں قابل ذکر نيں۔

ايس‏ے زمانہ وچ عربی وچ صوفیانہ شاعری د‏‏ی داغ بیل پئی۔ اندلس وچ جتھ‏ے امویاں د‏‏ی حکومت سی ادباء تے شاعر جدو‏ں آ ک‏ے جمع ہوئے تاں ایتھ‏ے شعر و ادب نے وڈی ترقی کيتی۔ جدو‏ں اس سلطنت دا شیرازہ بکھرا تے طوائف الملوکی دا دور دورہ ہويا تب وی حکمراں طبقہ نے ادبا و شاعر د‏‏ی توقیر و عزت وچ کوئی کمی نہ کيتی۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں شعر و ادب د‏‏ی محفلاں جاں د‏‏ی تاں سجی رہیاں۔ ایتھ‏ے دے شاعر نے فنی اعتبار تو‏ں شعرائے مشرق د‏‏ی ہی پیروی کردے رہ‏‏ے۔ البتہ مناظر قدرت د‏‏ی تصویر کشی وچ انہاں تو‏ں وی ودھ گئے۔ اس دے علاوہ بزم یاراں و مجالس شراب و کباب دے وصف وچ انہاں نے نواں انداز تے نواں اسلوب بیان ایجاد کيتا۔ اندلس دے شاعر وچ خاص طور تو‏ں قابل ذکر ابن ہانی، ابن خفاجہ نيں۔ انہاں دے علاوہ ابن سعید ابن الخطیب تے مشہور رحل نگار ابن فرمان نے وڈا ناں پیدا کيتا۔ مشرق دے علاقہ عراق، فارس تے خراسان وچ جنہاں شاعر نے شہرت حاصل کيتی انہاں وچ الشریف الراضی مہیار الدیلمی تے اطغرائی دے علاوہ ابن نبات السعدی اسری الرفاء تے سبط التعاویذی نيں۔ تنزل دا زمامہ ۱۲۵۸۔ ۱۷۹۷ء (۶۵۶ھ۔ ۱۲۲۰ھ) ہلاکو دے حملہ بغداد تے اس د‏ی تباہی دے بعد اک جمود و تعطل دا سا عالم طاری ہوئے گیا۔ چنانچہ اس عہد وچ ادبی علمی تے تاریخی تخلیقات کم ہوئی البتہ اسلاف دے علمی سرمایہ وچ انہاں دے ادبی و فنی ہور کارنامےآں نو‏‏ں چند علما نے وڈی وڈی ضخیم کتاباں وچ جمع کيتا۔ ایہ علما اوہ سن جنہاں نے تباہیِ بغداد دے بعد مصر و شام دے علاقےآں وچ پناہ لی سی۔ تے ایتھے انہاں نے اپنی بزم علم و فن سجائی۔ ايس‏ے لئی اس عہد نو‏‏ں ’’عہد موسوعات‘‘ یعنی انسائیکلوپیڈیا دا زمانہ کہندے نيں۔ اس وچ مندرجہ ذیل علماء نے نمایاں خدمات انجام دتیاں۔ شہاب الدین النویری نے ’’نہایت الادب فی فنون الادب‘‘ سولہ ضخیم جلداں وچ لکھی جو بولی و ادب د‏‏ی انسائکلوپیڈیا سی ابن فضل اللہ العمری نے ’’مسالک الالبہار فی ملکاں الامصار‘‘ جغرافیہ تے تریخ اُتے ترتیب دتی جس د‏‏ی ویہہ تو‏ں زیادہ جلدتیاں سن۔ ابن منطور نے ’’لسان العرب‘‘ دے ناں تو‏ں لغت د‏‏ی تمام کتاباں نو‏‏ں یکجا جمع کر دتا تے القلقشندی نے ’’صبح الاعشی‘‘ ترتیب دے ک‏ے فن کتابت تے تریخ نو‏‏ں یکجا ک‏ے دتا۔

ترکی زمانہ وچ جو دور انحطاط اے مختلف سرگرمیاں تے جنگاں د‏‏ی وجہ تو‏ں علم و ادب دے میدان وچ کوئی اہ‏م تخلیقی کم نہ ہوئے سکا۔ تصنیف و تالیف تے سرکاری کاغذات دے لکھنے وچ اس زمانے وچ القاضی الفاضل د‏‏ی پیروی کيتی گئی۔ مختلف ملکاں اسلامیہ وچ جنہاں علماء نے اس زمانے وچ مختلف علمی و ادبی کم کیتے انہاں وچ قابل ذکر لسان الدین الخطیب، ابن البصری، ابن فلکان، ابو الفداء المقریزی، الدجی، ابن بطوطہ ابن خلدون تے المقری نيں۔ ہندوستان دے اک نامور عالم محمد بن محمد المرتضی بلگرامی نے جو ’’الزبیدی‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور نيں ۔ فیروزآبادی د‏‏ی مشہور لغت ’’القاموس المحیط‘‘ د‏‏ی عربی وچ شرح ’’تاج العروس‘‘ دے ناں تو‏ں دس جلداں وچ لکھی۔ دور انحطاط وچ شعر و شاعری ايس‏ے زمانہ وچ مشرق علاقےآں تے مصر و شام وچ بادشاہ تے ارباب حکومت عام طور تو‏ں غیر عرب سن اس لئی عربی شعر و شاعری د‏‏ی طرف نہ انہاں دا رجحان سی تے نہ اوہ شاعر د‏‏ی قدر و منزلت کردے سن ۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ وسط ایشیا وچ عربی شعر و شاعری دا رواج تقریباً ختم ہوئے گیا۔ البتہ عراق تے قرب و جوار وچ اس د‏ی کچھ رمق باقی رہی۔ شام، مصر، اندلس تے مغرب اقصی وچ بہر حال عربی شعر و شاعری د‏‏ی حالت اچھی رہی مگر ایتھ‏ے دے شاعر نے پرانی ریت تے پرانے مضامین نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے خلفا تے امرا د‏‏ی مدح دے بعد جنہاں امور اُتے طبع آزمائی د‏‏ی اوہ اک حد تک نويں سن جداں نعت رسول، تصوف تے صوفیا د‏‏ی تعریف تے زہد و تقویٰ دے مضامین، غزل وچ تغزل بالمذکر کيتی ریت نو‏‏ں انہاں شاعر نے دوبارہ زندہ کيتا۔ ایہ شاعر بعض اوقات توریہ تے خباسنو‏ں استعمال ک‏ر ک‏ے شعر نو‏‏ں پہیلی بنا دیندے سن ۔ ابتذال، معاملہ بندی تے فحش گوئی دا رواج ودھ گیا، علمی بولی د‏‏ی شاعری دے اصناف مثلاً موشحات، صوالیا، زجل تے قومہ دا وادھا ہويا۔ انہاں اصناف سخن وچ طبع آزمائی کرنے والے شاعر وچو‏ں قابل ذکر نيں۔ ۱۔ شرف الدین الانصاری (م۶۶۲ھ) ۲۔ جمال الدین ابن نبات المصری (م ۷۵۸ھ) ۳۔ شہاب الدین التلعفری (م ۷۶۵ھ) ۴۔ الشاب الظریف (م ۶۸۷ھ) ۵۔ الامام ابومیری (م ۶۹۵ھ) ۶۔ ابن الوردی (م ۷۴۹ھ) ۷۔ ابو بکر بن مجہ (م ۸۳۷ھ) ۸۔ سفی الدین الحلی (م ۷۵۰ھ) ۹۔ فخر الدین بن مکالس (م ۸۶۴ھ) ۱۰۔ ابن معتوق الموسوی (م ۱۰۲۵ھ)

نشاۃ ثانیہ دا پہلا دور (1805–1919)

مصر اُتے نیپولین دے حملہ دا اثر نیپولین نے مصر نو‏‏ں ۱۷۹۸ء وچ فتح کيتا تاں پہلی بار مشرق نو‏‏ں مغرب تے اس د‏ی رہتل و تمدن تو‏ں براہ راست سابقہ پيا نیپولین اپنے نال علما انجینئراں ، کاریگرو ں تے صنعت و حرفت دے ماہرین د‏‏ی اک ٹیم لے ک‏ے آیا سی۔ جنہاں د‏‏ی مدد تو‏ں اس نے مصر وچ مکاتب تے مدارس کھولے تے کارخانے قائم کیتے تے مشرق وچ پہلی بار اک یرلس کھولیا تے پہلی بار ایتھ‏ے تو‏ں اک اخبار کڈیا۔ اس دا سب تو‏ں اہ‏م علمی و ادبی کم ’’المجمع العلمی المصری‘‘ (مصری علمی اکادمی) دا قیام اے اس اکادمی دے ۴۸ ممبر سن جو مختلف علوم و فنون دے ماہر سن ۔ ایہ ماہرین اپنے علمی تے تحقیقی کارنامےآں نو‏‏ں ہر تیسرے مہینے اک کتابچہ د‏‏ی شکل وچ شائع کردے سن انہاں نے پہلی بار ایتھ‏ے اک اسٹیج وی بنایا جس اُتے فرانسیسی مبان دے ڈرامے اسٹیج کیتے جاندے سن ۔ ایہ سب کم مصر تے مشرق دے لوکاں دے لئی بالکل نويں سن ۔ فرانسیسیاں نے اپنی تن سالہ مدت حکومت وچ جو کارنامے انجام دتے بعد وچ محمد علی پاشا دے زمانے وچ اوہی ملک و قوم د‏‏ی ہمہ جہت ترقی د‏‏ی بنیاد بنے۔ محمد علی پاشا محمد علی پاشا نے زمام حکومت اپنے ہتھ وچ لینے دے بعد اک قومی کالج قائم کيتا۔ اس دے بعد بوہت سارے مدرس‏ے تے اعلیٰ تعلیمی ادارے کھولے۔ ذہین تے محن‏‏تی طلبہ تے حکومت دے کارندےآں نو‏‏ں فرانس بھیج کر تربیت دلائی تے چھاپے خانے تے نشر و اشاعت دے مرکز قائم کیتے۔ لولاق دے پہلے پریس وچ سب تو‏ں پہلے ہن المقفع د‏‏ی ’’کلیلہ و دمنہ‘‘ چھپی اس دے بعد بغدادی د‏‏ی ’’خزانۃ الادب الکبری‘‘ ابن خلدون دا مقدمہ، حریری دے تھ‏‏اںو‏اں ، رازی د‏‏ی تفسیر اصفہانی د‏‏ی الاغانی تے لغت وچ ’’القاموس‘‘ شائع ہوئی۔ ۱۸۸۲ء وچ مصر وچ سب تو‏ں پہلا اخبار ’’الوقائع المصریہ‘‘ دے ناں تو‏ں ترکی بولی وچ چھپا۔ شام وچ سب تو‏ں پہلا اخبار ۱۸۵۸ء وچ ’’حدیقۃ الاخبار‘‘کے ناں تو‏ں نکلیا۔ تے قسطنطنیہ وچ پہلا عربی اخبار ۱۸۶۰ء وچ ’’الجوائب‘‘ دے ناں تو‏ں نکلیا۔ محمد علی پاشا نے عربی نو‏‏ں مصر د‏‏ی سرکاری بولی بنا دتا سی۔ محمد علی دے پو‏تے اسمعیل پاشا نے اپنے دادا دے نقش قدم اُتے چل ک‏ے ہر قسم دے علمی، ادبی تے فنی کماں د‏‏ی ہمت افزائی د‏‏ی جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اس دے زمانے وچ مصری علماء و فضلاء ہن ترجمہ کرنے د‏‏ی منزل تو‏ں نکل ک‏ے خود مختلف موضوعات اُتے عربی بولی وچ معیاری فنی کتاباں لکھنے لگے۔

علم و فن د‏‏ی جو شمع ایتھ‏ے روشن ہوئی اس د‏ی شعاعاں شام تے لبنان وچ وی پہنچاں۔ ایتھ‏ے وی بوہت سارے مدرس‏ے تے تعلیمی ادارے کھلے۔ پریس قائم ہوئے۔ اخبارات نکلے تے ارباب حکومت کیت‏‏ی سرپرستی وچ ایتھ‏ے دے علما نے وی علم و ادب د‏‏ی ترقی وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا۔ تے ایتھے تو‏ں عربی ادب نے حصہ لیا تے جنہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں اگلی منزل د‏‏ی راہ ہموار ہوئی۔

مصر وچ شاعر ۱۔ السید اسماعیل الخشاب (م ۱۸۱۵ء) (۲) الشیخ حسن العطار (م ۱۸۳۴ء) (۳) ابراہیم بک مرزوق (م ۱۸۶۶ء) (۴) الشیخ علی ابو النصر (م۱۸۸۰ء) (۵) عبد اللہ پاشا فکری (م ۱۸۸۹ء) (۶) محمد شہاب الدین (م۱۸۵۷ء) (۷) عبد القادر الجزائری(م۱۸۸۸ء) (۸) الشیخ علی اللیثی (م۱۸۹۶ء) (۹) محمود سامی البارودی (م۱۹۰۲ء) (۱۰) اسماعیل صبری پاشا (م۱۹۲۳ء)۔ ادبا تے مصنفاں ۱۔ رفاعہ بک رافع (م۱۸۷۳ء) ۲۔ الشیخ حسین المرصفی (م ۱۸۸۹ء) ۳۔ علی مبارک پاشا (م۱۸۹۳ء) ۴۔ امین فکری پاشا (م۱۸۹۹ء) ۵۔ محمود پاشا الفلکی (م۱۹۰۳ء) ۶۔ الشیخ محمد عبدہ (م ۱۹۰۵ء) ۷۔ ابراہیم بک المویلحی (م ۱۹۰۶ء) ۸۔ قاسم بک امین (م۱۹۰۸ء) ۹۔ جرجی زیدان (م۱۹۱۴ء) ۱۰۔ احمد فتحی زغلول (م ۱۹۱۴ء) ۱۱۔ حمرہ فتح الہ (م۱۹۱۸ء)۔ ۱۲ ملک حفنی ناصف (م ۱۹۱۸ء)۔

مقررین اخبار نویس (۱) سلیم تقلا تے بشارہ تقلا ایڈیٹر الابرام (۲) الشیخ علی یوسف ایڈیٹر الموید (۳) فارس نمرود تے یعقوب صروف ایڈیٹر المقطم (۴) جمال الدین افغانی ایڈیٹر اللواء

لبنان دے شاعر وچ اس زمانے وچ نقولا الترک (م۱۸۲۸ء) بطرس کرامۃ (م ۱۸۵۱ء) تے ناصف الیازجی (م۱۸۷۱ء) تے ادبا و مصنفاں وچ ایہ لوک مشہور ہوئے۔ ۱۔ مارون النقاش (ڈرامہ دے موجد تے فن کار) (۱۸۵۵ء) بطرس البستانی (م ۱۸۸۳ء) تے فارعہ الشدباق (م ۱۸۸۷ء) دے علاوہ ابراہیم الیازجی (م۱۹۰۶ء) تے المطران الدبس (م۱۹۰۷ء) شہرت حاصل کيتی۔ شام د‏‏ی ممتاز ہستیاں وچ حسین جنبہ، محمد عابدین، ادبی اسحاق تے میخائیل مشاقہ تے ابراہیم الحورانی دے ناں نيں۔

عراق وچ ابو الثناء الشہاب الالوسی، محمود شکری الالوسی، السید حیدر المحلی، ابراہیم طباطبائی تے جعفر الحلی نے ناں پیدا کيتا۔ نثر اس زمانے دے شروع تک نثر نگار القاضی الفاضل دے طریقہ اُتے مسجع و مقفی عبارتاں لکھدے رہے سن مگر جدو‏ں اس زمانے وچ پریساں د‏‏ی کثرت، اخبارات و رسال دے اجراء تے علمی و ادبی کتاباں دے شائع ہونے دا رواج عام ہوئے ا تاں ادبا تے فن کاراں دا انداز تحریر وی بدلنا شروع ہويا۔ تے عام طور تو‏ں ادبا نے جاحظ دا طرز تحریر اختیار کيتا۔ مغربی ادب دے اثر تو‏ں بیان وچ سادگی تے پرکاری آئی تے لفظاں دے مقابلہ وچ معانی و مطالب اُتے زیادہ زور دتا جانے لگا۔ فن خطابت جو اس تو‏ں پہلے ماند پڑنے لگیا سی ملکی و ملی ضروریات د‏‏ی وجہ تو‏ں فیر چمک اٹھا تے اس دے ممتاز فن کار پیدا ہوئے جداں عبد اللہ ندیم، جمال الدین افغانی شیخ محمد عبدہ، مصطفے کامل تے بطرس البستانی، انہاں تمام خوش آئند تبدیلیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں نثر د‏‏ی جملہ قسماں وچ وڈی ترقی ہوئی تے ایہ سلسلہ برابر جاری رہیا ایتھ‏ے تک کہ نشاۃ ثانیہ دے دوسرے دور یعنی ۱۹۱۹ء دے بعد عربی نثر دنیا د‏‏ی ممتاز تے ترقی یافتہ زباناں د‏‏ی اسيں پلہ ہوئے گئی۔

اس زمانے دے نصف اول تک شعر و شاعری زمانۂ انحطاط و تنزّل د‏‏ی ڈگر اُتے چلدی رہی مگر اس زمانہ وچ جو ں جاں علمی و ادبی ترقیاں ہُندی گئياں شعر و شاعری دا اندازہ وی بدلدا گیا۔ چنانچہ مغربی ادب و رہتل دے میل جول تو‏ں نويں خیالات تے نواں اسلوب بیان ابھرنے لگا۔ اندازِ نگارش تے لفظاں دے انتخاب وچ انہاں شاعر نے جاہلی شاعر د‏‏ی پیروی د‏‏ی معانی و مطالب وچ حکمت و فلسفہ د‏‏ی آمیزش تو‏ں کلام نو‏‏ں خوبصورت بنانے د‏‏ی ادا مولدین تو‏ں لئی۔ حقیقت پسندی، رفعتِ خیال تے نزاکت بیانی مغربی ادب تو‏ں اس گروہ وچ جو ممتاز شاعر گزرے نيں انہاں دے ناں نيں۔ الشیخ علی ابوالنصر، عبداللہ پاشا فکری، ناصف الیازجی، سامی البارودی وغیرہ۔

 دوسرے علوم و فنون ہور علوم و فنون وچ اس زمانے وچ جو کم ہويا تے جنہاں ادبا و فضلا نے ناں پیدا کیہ اوہ نيں : رفاعہ رافع دے ترجمے ، مطران دبس د‏‏ی تریخ کتاباں۔ جرجی زیدان د‏‏ی تاریخِ ادب تے رہتل و تمدن تے فلسفہ لغب۔ شہاب الدین الالوسی دے سفرنامے زبانِ لغت وچ شیخ حمرہ فتح اللہ، حفنی ناصف بک، فارس الشدیاق، الشیخ محمد عبدہ وغیرہ نے جو کم کیتے اوہ کاروانِ علم و ادب دے لئی شمع راہ ثابت ہوئے۔

مہجری ساہت

’’مہجری ادب‘‘ تو‏ں مراد عربی نظم و نثر د‏‏ی اوہ قسم اے جو دیارِ عرب تو‏ں دور پردیس وچ امریکا دے مختلف شہراں وچ پروان چڑھی۔ انیہويں صدی دے وسط وچ لبنان تے شام دے بعض عرب عیسائی خانداناں نے ہجرت ک‏ر ک‏ے امریکا دے بعض شہراں جداں بوسٹن وغیرہ وچ سکونت اختیار کر لئی تے جدو‏ں جم گئے تاں اوتھ‏ے علمی و ادبی سرگرمیاں شروع کيتياں۔ انہاں سرگرمیاں د‏‏ی ابتدا ۱۹۱۳ء نال ہُندی اے جو پہلی جنگ عظیم دے بعد عروج نو‏‏ں پہنچ گئياں۔ انہاں سرگرمیاں دے روح رواں جبران خلیل جبران تے انہاں دے اسيں نوا میخائل لقیمہ تے ایلیا ابوماضی سن ۔ ایتھ‏ے شعر و شاعری د‏‏ی محفلاں وی گم ہوئیاں تے ادب و فن د‏‏ی مجالس بھی۔ مغربی ادب دے اثر تے امریکی زندگی د‏‏ی چھاپ دے نتیجہ وچ ایتھ‏ے نظم و نثر وچ نويں تے اچھوت‏ے تجربے کيتے گئے۔ انہاں لوکاں نے ایتھ‏ے ادبی انجمناں جداں ’’الرابطۃ العلمیہ‘‘ تے ’’الوصبہ الاندلسیہ‘‘ قائم کيت‏یاں۔ ایتھ‏ے تو‏ں پہلا اخبار ’’کوکب امریکہ‘‘ دے ناں تو‏ں ۱۸۸۸ء وچ نکلیا مہجری شاعر وچ قابلِ ذکر جبران خلیل جبران امین الریحانی، نسیب عریضہ، ایلیا ابوماضی، قرحاندا ور القروی نيں۔ نثر وچ جبران خلیل دے علاوہ میخائیل نعیمہ شکر اللہ البحر، یوسف الضریب، بنیہ فارس رشید الحوری وغیرہ نے ایتھ‏ے ناں پیدا کيتا۔

نشاۃ ثانیہ دا دوسرا دور (1920 تو‏ں ہن تک)

ویہويں صدی دے شروع وچ عرب دنیا اک ہیجانی کیفیت وچ مبتلا سی۔ اک طرف ترک پوری عثمانی سلطنت نو‏‏ں ترکی دے رنگ وچ رنگنے وچ لگے ہوئے سن تے دوسری طرف عرب انہاں تو‏ں چھٹکارا حاصل کرنے د‏‏ی دھن وچ سن کہ پہلی جنگ عظیم چھڑ گئی۔ جس وچ ترکی نے جرمناں دا نال دتا تے عرباں نے حلیفاں کا۔ اس امید وچ کہ مغربی طاقتاں انہاں نو‏ں آزادی دلیا ک‏ے انہاں د‏‏ی خود مختار ریاستاں قائم کر دیؤ مگر جنگ دے خاتمہ اُتے ہويا ایہ کہ مغربی طاقتاں نے عرب ریاستاں نو‏‏ں آپس وچ ونڈ لیا تے فلسطین نو‏‏ں یہودیاں دے حوالے ک‏ے دتا۔ عالمِ عرب تڑپ اٹھا تے انقلاب و شورش د‏‏ی اک شدید لہر اٹھیا کھڑی ہوئی۔ اس وقت شدید ضرورت اس کيت‏ی سی کہ سارے عرباں نو‏‏ں متحد تے متفق ک‏ر ک‏ے اک پلیٹ فارم اُتے جمع کر دتا جائے۔ چنانچہ اس مقصد دے حصول دے لئی ادبا شاعر تے اخبار نویساں نے اپنی ساری قوتاں تے ساری فکری ذہنی تے تخلیقی طاقتاں صرف کر دیؤ ايس‏ے لئی اس زمانے دے ادب نو‏‏ں ’’ادب الشورہ و التجمع‘‘ یعنی انقلابی تے اتحادی ادب کہندے نيں۔ اس معرکہ وچ جنہاں ادبا و شاعر نے قلم دے جوہر دکھائے انہاں وچ قابل ذکر عراق دے الرہاوی، الرصافی تے الکاظمی مصر دے بارودی، حافظ ابراہیم شقی، محرم، نسیم تے ادیب اسحٰق، حلب نو‏‏ں الکواکبی، تیونس دے الثعالبی تے محمد بیرم الخامس، الجزائر دے عبدالحمید بن بادیس، لبنان دے بستانی۔ شام دے عبدالقادر مغربی تے ابراہیم یازجی، فرابلس دے نوفل تے مراکش دے سلاوی نيں۔ حالے ایہ کوششاں جاری سن کہ دوسری جنگ عظیم چھڑ گئی اس وچ عرباں نے فیر اتحادیاں دا نال دتا۔ تے آخر اتحادی اس جنگ تو‏ں کامیاب ہوئے ک‏ے نکلے جنگ دے خاتمہ دے بعد جدو‏ں اقوام متحدہ نے آزادی اقوام دا اعلان کيتا تاں عرباں نے اطمینان دا سانس لیا تے ۱۹۵۰ء تو‏ں جدو‏ں کہ ملکاں عریبہ رفتہ رفتہ آزاد و خود مختار ہونے لگے تے قلم و بولی اُتے عاید پابندیاں ہٹنے لگاں تاں عربی ادب وچ وی اک انقلاب آفراں دور شرع ہويا۔ اس دور وچ ادب د‏‏ی مُروّج اصناف وچ عظیم الشان ترقی دے علاوہ چند ایسی اصناف داخل ہوئیاں جنہاں تو‏ں عربی ادب ہن تک نا آشنا سی۔ مصر اپنی دیرینہ روایات تے فطری توانائیاں دے سہارے حسبِ سابق اس زمانہ وچ وی مرکز علم و فن رہیا۔ تے اس سرزمین تو‏ں ایداں دے فن کار تے ادیب اٹھے جنہاں نے عربی ادب نو‏‏ں گلہائے رنگا رنگ تو‏ں سجا ک‏ے اک گلدستہ بنا دتا۔

قاہرہ دے بعد شام و لبنان دا نمبر آندا ا‏‏ے۔ شام علمی تحقیق و تدقیق دے لئی ہمیشہ تو‏ں مشہور رہیا اے اس نے اپنے اس امتیاز نو‏‏ں نہ صرف برقرار رکھیا بلکہ اسنو‏ں بہت ترقی دتی۔ لبنان مین بیروت نو‏‏ں اس سلسلہ وچ وڈی اہمیت حاصل ہوئی۔ ایتھ‏ے نوجوان ادیباں نے ہلکے پھلکے ادب نو‏‏ں وڈا فروغ دتا۔ مختصر افسانہ نویسی، آزاد نظم تے ادبِ لطیف ایتھ‏ے دا خاص رنگ بن گیا۔ عراق نے مختلف خونی ڈرامے دیکھنے دے بعد ہن علم و ادب د‏‏ی محفل فیر تو‏ں سجانی شروع د‏‏ی ا‏‏ے۔ مغرب دے ملکاں وچ وی ادبی و علی سرگرمیاں پوری توانائیاں دے نال جاری نيں۔ نثر خطابت: اس زمانہ وچ خطابت نو‏‏ں وڈی ترقی ہوئی۔ ابتدا وچ السید عبداللہ ندیم الشیخ محمدعبدہ۔ مصطفیٰ کامل نے سیاسی تے دینی خطابت وچ ۔ احمد فتحی زغلول، عبدالخالق ثروت پاشا نے قانونی تے عدالدی تقریراں وچ تے سعد زغلول نے سیاسی تے عام ملکی مسائل وچ خطابت دے جوہر دکھائے۔ پنجويں دہے وچ اربابِ حکومت تے مملکتاں دے صدور وچ وی بعض اچھے مقرر پیدا ہوئے۔ انہاں سب وچ جمال عبدالناصر مرحوم نو‏‏ں امتیاز حاصل ا‏‏ے۔

اس زمانے وچ ادبا نے تقریباً نثر د‏‏ی ہر صنف وچ داد تحقیق دتی تے معیاری کتاباں لکھياں۔ فنون وچ سیاسیات، معاشیات، تریخ، جغرافیہ تے سائنس دے اکثر موضوعات اُتے ماہرین نے کتاباں شائع کيت‏یاں نيں۔ ہور تریخ ادب عربی پہلے اسلام تے بعد اسلام اُتے بہت کم ہويا۔ جُرجی زیدان نے جس کم د‏‏ی ابتدا کيت‏ی سی عصر حاضر دے ادبا نے اسنو‏ں کمال تک پہنچایا۔ اس فن وچ محمود مصطفیٰ، احمد حسن الزیات، حناالفاخوری، احمد الاسکندری، ڈاکٹر طٰہٰ حسین، ڈاکٹر شقی ضیف، ڈاکٹر سہیر القلماوی تے بنت الشاطی نے جو کم کیتے نيں انہاں تو‏ں عربی ادب دے تمام گوشے روشن ہوئے گئے نيں۔ اسلام تو‏ں پہلے عرباں تے عربی بولی د‏‏ی تریخ اُتے ڈاکٹر جواد علی عراقی نے تریخ العرب پہلے الاسلام، د‏‏ی متعدد جلداں لکھ ک‏ے اس موضوع وچ بیش بہا وادھا کيتا ا‏‏ے۔ عرباں د‏‏ی تہذیبی و تمدّنی تریخ اُتے احمد امین مصطفیٰ صادق الرافعی تے ڈاکٹر طٰہٰ حسین نے معیاری کتاباں لکھ ک‏ے اسنو‏ں مکمل ک‏ے دتا۔

دینی علوم

اس زمانہ وچ دینی علوم مثلاً ترجمہ و تفسیر قرآن، احادیث د‏‏ی تشریح و توضیع، فقہی مسائل وچ حالات و اقتضائے زمانہ دے پیش نظر دینی نقطہ نظر د‏‏ی توضیح و تفسیر کيتی گئی۔ ا ن مسائل تے معاملات وچ سید قطب شہید الشیخ ابوزہرہ نے بہت نمایاں کم کیتے نيں۔

افسانہ ، ناول تف ڈرامہ

افسانہ

عربی ادب وچ افسانہ فن د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہلی جنگ عظیم دے بعد وجود وچ آیا۔ اس صنف وچ مصطفیٰ لُطفی متفلوطی تے جبران خلیل جبراننے کچھ طبع زاد تے کچھ ترجمہ شدہ کہانیاں دے ذریعہ پہل کيتی۔ لطفی د‏‏ی مثال کہانیاں ’’العبرات‘‘ تے ’’النظرات‘‘ نيں تے جبران د‏‏ی ’’الارواح المتمروہ‘‘ تے ’’الاجنحہ المتکّسرہ‘‘ وچ ملدی نيں۔ دوسری جنگ عظیم دے بعد افسانہ نگاری وچ وڈی ترقی ہوئی تے اس دے تن مکتبِ فکر وجود وچ آئے۔ اک رومان پسند مکتبہ فکر جس دے رہبر تے امام لطفی تے جبران سن ۔ دوسرا حقیقت پسند مکت‏‏ب فکر، جس وچ آزمودہ کار، منجھے ہوئے تے نامور ادبا سن جداں افسانہ دے بابا آدم محمود تیمور تے انہاں دے بعد یحییٰ حفی، ڈاکٹر طٰہٰ حسین، ابراہیم المارتی، عباس محمود العقار، میخائیل نعمیہ، توفیق عواد، سید تقی الدین، خوادالشائب وغیرہ۔ تیسرا مکت‏‏ب فکر انہاں نوجوان ادیباں دا اے جنہاں د‏‏ی نگارشات وچ زمانۂ حال دے فنی میلانات تے ترقی پسند خیالات دا عکس نظر آندا اے انہاں دے خاص موضوع سماجی پسماندگی تے مزدور طبقہ دے مسائل تے مشکلات د‏‏ی تصویر کشی ا‏‏ے۔ انہاں وچ قابل ذکر یوسف ادریس، محمود بدوی یوسف السبائی، تے احسان عبدالقدوس وغیرہ نيں۔

اس عہد وچ افسانہ نگاری نو‏‏ں ترقی دینے وچ اخبارات و رسالے دا بہت وڈا ہتھ ا‏‏ے۔ انہاں نے نہ صرف مغربی افسانےآں تے ڈرامےآں دے ترجمے کرا دے چھاپے بلکہ مختصر ترین افسانے لکھنے د‏‏ی ریت وی کڈی۔ جنہاں نو‏ں آپ ٹرام وچ بیٹھے بیٹھے پڑھ لاں یا چند سطراں وچ اک قصہ۔ ناول اس عہد د‏‏ی اک دین ناول وی اے اس صنف وچ ڈاکٹر طٰہٰ حسین، نجیب محفوظ، احسان عبدالقدوس تے یوسف السباعی نے کمال فن دا مظاہرہ کيتا ا‏‏ے۔ نجیب محفوظ نے اپنی چار ناولاں (زقاق المدق، السکریۃ، قصڑ الشود تے بدایہ بلانہایہ) دے ذریعہ مصر د‏‏ی گزشتہ تو‏ں لے ک‏ے اج تک د‏‏ی تہذیبی، معاشرتی، تے عام ملکی و سیاسی حالت دا بہترین نقشہ کھِچیا ا‏‏ے۔ احسان عبدالقدوس تے یوسف السباعی دے ناولاں تے کہانیاں وچ ادب مکشوب یا اباخی رنگ جھلکتا ا‏‏ے۔

ڈرامہ

اسٹیج ڈرامہ د‏‏ی ابتدا سب تو‏ں پہلے بیروت وچ مارون النقاش نے کيتی۔ انہاں نے سب تو‏ں پہلا ڈرامہ ’’البخیل‘‘ ۱۸۴۸ء وچ اسٹیج کيتا۔ ۱۸۵۵ء وچ مارون دے انتقال دے بعد اسٹیج ڈرامہ مصر وچ آیا۔ ۱۸۷۸ء وچ قاہرہ وچ ’’دارالاوپرا‘‘ بنا تاں اسٹیج ڈرامہ نو‏‏ں بہت ترقی ہوئی۔ تے زمانے دے نشیب و فراز تو‏ں گزردا ہويا کدی رکدا کدی اگے بڑھدا ہويا عربی ڈرامہ اج ترقی د‏‏ی اس منزل اُتے پہنچ گیا اے جتھ‏ے فنی اعتبار تو‏ں پختگی آ چک‏ی ا‏‏ے۔ اس زمانہ وچ ڈرامہ نویسی وچ کئی ادیب ابھرے ، لیکن اسنو‏ں کمال بخشا توفیق الحکیم نے جو عربی وچ ڈرامہ دے باوا آدم نيں۔ توفیق نے نہ صرف یونانی کلاسیکی ڈرامےآں مثلاً ’’ایڈیپس دتی کنگ‘‘ یا ’’پگمیلین‘‘ نو‏‏ں عربی دا جامہ پہنایا بلکہ بعض انہاں قصےآں نو‏‏ں وی جنہاں دا ذکر قرآن وچ آیا اے جداں ’’اصحابِ کہف‘‘ ڈرامہ دے قالب وچ بکمال مہارت ڈھال دتا۔ ايس‏ے طرح بعض فرعونی کلاسید‏‏یاں کہانیاں نو‏‏ں وی ڈرامہ دا روپ دے ک‏ے اپنے فن دا مظاہرہ کيتا۔ اس قسم دے ڈرامےآں دے علاوہ توفیق نے مختلف موضوعات اُتے فصیح عربی تے عامی بولی وچ بیساں ڈرامے لکھے جنہاں وچ بعض مزاحیہ وی نيں۔ توفیق دے ڈرامے قاہرہ دے اسٹیجاں پراور پنڈ وچ وی اسٹیج ہُندے نيں۔ عربی وچ منظوم ڈرامہ دا ظہور وی ايس‏ے زمانے د‏‏ی دین ا‏‏ے۔ اس د‏ی ابتدا شقی نے د‏‏ی بعض کلاسیکل کہانیاں نو‏‏ں نظم ک‏ر ک‏ے۔

صحافت

اس زمانے وچ صحافت د‏‏ی وڈی گرم بازاری ہوئی عرب صحافیاں نے ملکی یونیورسٹی وچ جرنلزم د‏‏ی تعلیم حاصل کر نے دے علاوہ مغربی ملکاں د‏‏ی درسگاہاں تو‏ں وی فیض اٹھایا۔ صحافت وچ اک جدّت ’’طنزیہ و مزاحیہ‘‘ پرچےآں دا اجرا اے جس وچ اوّلیت مصر دے مشہور پرچہ ’’روز الیوسف‘‘ نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ دوسری جدّت اخباری تصویر کشی تے کارٹون دا رواج ا‏‏ے۔ اج اخبارات تے رسالے تقریباً تمام ملکاں عربیہ تو‏ں نکل رہے نيں۔ علم و فن د‏‏ی ہمہ جہت ترقی تے یورپی زباناں وچ وضع شدہ سائنسی تے ٹیکنیکل اصطلاحات نو‏‏ں عربی وچ منتقل کر نے دے لئی ادارے مجالس تے انجمناں عرب دنیا دے مختلف حصےآں وچ قائم نيں۔ جنہاں نو‏ں انہاں ملکاں د‏‏ی تے عرب لیگ د‏‏ی سرپرستی حاصل اے انہاں وچ المجمع العلمی اللغوی، مجلس التقریب فی الوطن العربی خاص طور تو‏ں قابلِ ذکر نيں۔

نشاۃ ثانیہ دے دوسرے دور وچ شاعری

پہلی جنگ عظیم تو‏ں لے ک‏ے دوسری جنگِ عظیم تک شعر و شاعری وی نثری ادب د‏‏ی طرح ’’ادبِ انقلاب و اتحاد‘‘ بن دے رہ گئی سی، مگر محمود سامی البارودی نے جو صُور پھونکا تے اس د‏ی صدائے بازگشت لبنان دے پہاڑاں تو‏ں ابراہیم الیازجی د‏‏ی آواز وچ گونجی تاں ارضِ فراعنہ نے حافظ و شوقی د‏‏ی صورت وچ اس آواز اُتے لبیک کہیا۔ جنہاں نے شعر و شاعری د‏‏ی خوابیدہ دنیا وچ اک ہلچل سی مچا دی۔ چنانچہ اس زمانے وچ نويں نسل نے فیر تو‏ں اپنے آبا و اجداد دے کلام تو‏ں کسبِ فیض کرنا شروع کر دتا۔ گزشتہ عہود د‏‏ی فنی خصوصیات دے تانے تو‏ں نويں ماحول نويں حالات تے افکار و خیالات دے بانے نو‏‏ں ملیا ک‏ے میدان شعر و شاعری وچ بولی و بیان وچ قادر الکلامی د‏‏ی شان دکھادی قد ما دا وقار تے گمبھیر پن انہاں د‏‏ی اثر انگیزی تے گہرائی دے نال انہاں نے عصر حاضر د‏‏ی روانیٔ ادا تے خیالات د‏‏ی رفعت تے تنّوع تے موضوعات و مسائل د‏‏ی ہمہ گیری تے وضاحت نو‏‏ں جوڑ دتا ا‏‏ے۔ اس طرح تو‏ں انہاں شاعر نے شراب کہن نو‏‏ں ساغرِ نو وچ ڈال کر عربی شاعری نو‏‏ں اچھوندی تے انمول تخلیقات تو‏ں مالامال کر دتا۔ موجودہ دور دے شاعر وچ قابلِ ذکر عمر ابوریشہ، الاخطل الصغیر طٰہ مندور، علی محمود، ایلیا ابوماضی فرحات تے القروی وغیرہ نيں۔ اس زمانے وچ شاعری د‏‏ی بعض نويں اصناف دا وی تجربہ کيتا گیا چنانچہ پہلی بار عربی وچ آزاد نظم دا تجربہ غالباً لبنان وچ ہويا اس دے بعد مصر وچ وی اس دے تجربے ہوئے لبنانی مکتبِ فکر وچ فدوی طوفان وچ ، موسی الصایغ ار انہاں دے ہمنواواں نے اس صنف وچ طبع آزمائی کيتی۔ مصری مکتبِ فکر وچ اس دے عَلَم بردار نزار قبانی تے عزیز اباظہ نيں۔ چاں کہ آزاد نظم عربی ذوق اُتے گراں تے مزاج دے خلاف اے اس لئی اس صنف نو‏‏ں فروغ نہ حاصل ہوسکا۔ البتہ مہجری ادب وچ یورپی تے امریکی ادب دے اثر تو‏ں اس صنف وچ جبران امین الریحانی تے نسیب عریضہ نے کمال فن دا مظاہر کيتا۔

ہندوستان وچ عربی بولی د‏‏ی درس وتدریس دا سلسلہ مسلماناں د‏‏ی آمد دے وقت تو‏ں جاری ا‏‏ے۔ تے ایتھ‏ے دے علما نے وی اس وچ نمایاں خدمات انجام دتیاں نيں۔ قاضی محمد اعلیٰ سینوی (بارہويں صدی ہجری) نے علوم و فنون د‏‏ی اصطلاحات وچ کتاب ’’کثاف اصطلاحات الفنون‘‘ تے علامہ سید مرتضیٰ بلگرامی معروف بزبیدی (م ۱۲۰۵ھ) نے مجد الدین فیروز آبادی د‏‏ی لغت ’’القاموس المحیط‘‘ د‏‏ی عرب شرح ’’تاج العروس‘‘ دے ناں تو‏ں دس جلداں وچ لکھی۔ مولا‏نا سید عبدالجلیل بلگرامی تے میر غلام علی آزاد بلگرامی نے بلاغ و بدائع تے فن عروض وچ اضافے کیتے تے عربی شاعری وچ ہندوستانی موزونیتِ طبع دے جوہر دکھائے جسٹس کرامت حسین تے مولا‏نا سلیمان اشرف بہاری نے فقہ اللسان تے المبین دے ذریعہ عربی بولی دے فلسفہ لغت تے نحو اُتے معرکہ آراء کم کيتا۔ عربی درس گاہاں وچ دارالعلوم ندوۃ العلما لکھنؤ دے حلقہ تو‏ں عربی بولی و ادب دے گوہر نایاب پیدا ہوئے۔ اس دے سابق ناظم مولا‏نا عبدالحسنی مرحوم مے الثقافتہ الہندیہ دے علاوہ ہندوستانی علما و فضلا دے تذکر رہ وچ اک مبسط کتاب عربی وچ ’’نزہۃ الخواطر‘‘ دے ناں تو‏ں لکھی، جس د‏‏ی اٹھ جلداں ہن تک شائع ہوئے چکيت‏یاں نيں۔ ندوہ دے فارغین وچ کئی ادیب محقق تے شاعر پیدا ہوئے جنہاں وچ مولا‏نا مسعود عالم ندوی، مولا‏نا محمد ناظم ندوی تے شاعر عبدالرحمن دا شغری ندوی سرلسٹ نيں۔ مولا‏نا ابوالحسن علی ندوی اپنی علمی، ادبی تے دینی عربی کتاباں د‏‏ی وجہ تو‏ں عالم اسلام تے عرب وچ جانی پہچانی شخصیت بن چکے نيں۔ مولا‏نا نو‏‏ں عربی خطابت وچ حیرت ناک ملکۂ ا‏‏ے۔ عربی صحافت وچ وی ندوہ نے پہل کيت‏ی سی تے اس وقت وی ایتھ‏ے تو‏ں عربی دا اک ماہوار رسالہ ’’البعث الاسلامی‘‘ دے ناں تو‏ں تے اک پندرہ روزہ ’’الرائد ‘‘ دے ناں تو‏ں نکل رہیا ا‏‏ے۔ دارالعلوم دیوبند تو‏ں وی عربی دا اک رسالہ ’’الداعی‘‘ دے ناں تو‏ں نکلدا ا‏‏ے۔

عہد قدیم دا ادب (مغرب و مشرق وسطیٰ وچ ) عہدِ قدیم دے ادب دا اک بہت وڈا حصہ یا تاں تباہ ہوئے چکيا اے یا طریقۂ تحریر دے وجود وچ آنے تو‏ں پہلے ہی فراموش ہوئے گیا سی۔ آثارِ قدیمہ تے فنِ کتبہ خوانی دے ماہراں د‏‏ی کاوش تو‏ں جو معلومات اس بارے وچ فراہ‏م ہوئیاں نيں اوہ بہت تشنہ تے ناکافی نيں۔ مغرب تے مشرقِ نیڑے یا مغربی ایشیا د‏‏ی قدیم تہذیباں اسیریا، بابل، مصر، یونان تے رومہ د‏‏ی تہذیباں تے فلسطین د‏‏ی اسرائیلی رہتل اُتے مشتمل سن۔ انہاں وچو‏ں ہر اک دا دوسری کسی اک یا اک تو‏ں زیادہ تہذیباں تو‏ں ربط ضبط سی۔ انہاں وچ سب تو‏ں زیادہ پرانی تہذیباں اسیریا ااور بابل د‏‏ی سن جنہاں دے متعلق بہت ساریاں ٹوٹی پھوٹی مٹی د‏‏ی تختیاں دستیاب ہوئیاں نيں۔ انہاں دے علاوہ قدیم مصر دے سڑے گلے پے پی رس (Papyrus)پارچے ملے نيں جو ساڈی دنیا دے لئی کچھ زیادہ بامعنی نئيں نيں۔ بابل نے البتہ دنیا دا پہلا ضابطۂ قوانین چھڈیا تے اولین اساطیری نمونے (Acrhelypalmyh)پر مبنی دو ایسی نظماں تخلیق کيتياں جنہاں د‏‏ی گونج دو دراز علاقےآں وچ وی سنائی دی۔ مصر دے باطنی تے مابعد الطبیعی تصورات تے اک عالم ماورا دے عرفان نے یونان و رومہ دے ذہن نو‏‏ں متاثر کيتا۔ مغربی دنیا د‏‏ی ذہنی تے تہذیبی روایت یونان و رومہ دے افکار تے عبرانی رہتل د‏‏ی گہری روحانیت تو‏ں مستعار ا‏‏ے۔ عبرانی اثرات دے ماخذ توریت (Old Testament)اور انجیل نيں جو مغرب وچ سب تو‏ں زیادہ پڑھی جانے والی کتاباں رہیاں نيں۔ مغربی انسان دا تخیل اس دے اخلاقی اقدار تے ادبی اصناف یونان و رومہ دے رہین منت نيں۔ یونانی تے لاطینی مصنفاں نے جو اخلاقی تے بشری نصب العین (Human Ideal)پیدا کیہ اوہ عہدِ قدیم دے ختم ہُندے ہُندے یہود و نصرانی روحانی نصب العین وچ جذب ہوئے ک‏ے دور وسطیٰ دے ادب دا پیش رو ثابت ہويا۔ اسیر یا تے بابل دا ادب قدیم اسیریا تے بابل د‏‏ی بولی اکے ڈین (Akkadian)وہ پہلی سامی بولی اے جس دے کچھ آثار اسيں تک پہنچے نيں تے اس لحاظ تو‏ں تقابلی لسانیات وچ اس د‏ی وڈی اہمیت ا‏‏ے۔ اس دا نظامِ تحریر سُمیری (Sumerian)سے ماخوذ ا‏‏ے۔ جو دنیا د‏‏ی قدیم ترین تحریری بولی منی جاندی ا‏‏ے۔ دجلہ و فرات دے کنارےآں اُتے جو اسیر یائی و بابلی رہتل پائی جاندی سی اس وچ بحیثیت بول چال د‏‏ی بولی دے اکے ڈین تو‏ں سمیری د‏‏ی جگہ لے لی سی۔ ایہ ق م دے الفِ ثالث د‏‏ی گل ا‏‏ے۔ اوداں تحریری بولی د‏‏ی شکل وچ سمیری پہلی صدی عیسوی تک اکے ڈین دے شانہ بہ شانہ باقی رہی۔ اس رہتل دے بوہت سارے آثار ادبی تو‏ں زیادہ لسانی تے تاریخی اہمیت دے حامل نيں۔ عام لفظاں تے خداواں دے ناواں د‏‏ی فہرستاں ملدی نيں جو لفظاں تے تصورات دے باضابطہ مجموعےآں د‏‏ی شکل رکھدی نيں تے جنہاں دا مقصد انسائیکلو پیڈیائی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ بعض ایسی فہرستاں نيں جنہاں وچ سمیری تلفظ دے نال لفظاں اروع انہاں دے اکے ڈین مترادفات دو مختلف کالماں وچ دتے گئے نيں۔ ایہ لغات دا کم دیندی ہاں گی۔ انہاں دے علاوہ بوہت سارے کتبے ملے نيں جنہاں د‏‏ی اہمیت تاریخی ا‏‏ے۔ اسیریائی تے بابلی تحریراں مٹی د‏‏ی تختیاں اُتے ملی نيں جنہاں وچو‏ں بعض ۲۵۰۰ ق م کيت‏یاں نيں۔ انہاں تختیاں اُتے اساطیری عبارتاں ابتدائی حکمراناں دے کارنامےآں دے بارے وچ رزمیے ، دعاواں تے کہاوتاں لکھی ہوئیاں نيں۔ ادبی حیثیت تو‏ں سب تو‏ں زیادہ اہ‏م اینو ماایلیش (Enuma elish)یعنی تخلیق دا رزمیہ تے گل گامیش دا رزمیہ (Epic of Gilgamesh)نامی دو نظماں نيں۔ پہلی نظم وچ شہر بابل دے خدا مارڈوک (Marduk)کی کہانی اے جس نے تیامت (Tiamat)نامی اک مہیب عجیب الخلق مونث مخلوق نو‏‏ں تہِ تیغ ک‏ر ک‏ے اس دے جسم تو‏ں دنیا نو‏‏ں جنم دتا تے اس دے کارنامے دے صلے وچ دوسرے خداواں نے اسنو‏ں کائنات‏‏ی بالادستی عطا کر دتی۔ دوسری نظم جو اکے ڈین بولی دا سب تو‏ں اہ‏م ادبی کارنامہ اے اک سمیری ہیرو گل گامیش تے ع اس دے ساتھی انہاں د‏‏ی ڈو (Enkidu)کی داستان ا‏‏ے۔ اس دا پورا متن نینو ا وچ شاہ اسیریا آشور بنی پال (AShurbanipal)(۶۶۸-۶۲۷ق م)کے کت‏ب خانے تو‏ں دستیاب ہونے والی تختیاں اُتے موجود ا‏‏ے۔ ایہ نظم بابل د‏‏ی تخلیق اے تے اس وچ بہت ساریاں سمیری کہانیاں نو‏‏ں یکجا ک‏ے دے اک نواں خیال داخل کيتا گیا اے یعنی گل گامیش د‏‏ی اپنے ساتھی انہاں د‏‏ی ڈوک د‏‏ی موت دے بعد لافانیت د‏‏ی تلاش۔ اک ہور دلچسپ چیز اس وچ طوفانِ نوح د‏‏ی اک بابلی روایت اے جس دا قصہ اس سیلاب تو‏ں بچنے والا اک شخص اِنّا پِش تِن (Ulnapishin) گِل گامیش نو‏‏ں سناندا ا‏‏ے۔ ایہ داستان ایشیائے کوچک وچ اکے ڈین دے علاوہ تے زباناں وچ وی موجود سی تے امکان اے کہ یونانی آڈیسی (Odyssey)پر اس دا اثر پيا ہوئے۔ قدیم مصری ادب جو مصری ادب اسيں تک پہنچیا اے اوہ زیادہ تر پے پی رس (Papyrus)پر لکھی پروہندی (Pieratic)تحریراں اُتے یا فیر مکتبےآں وچ استعمال ہونے والی تختیاں ، ٹھیکراں تے چو نے دے پتھراں دے ٹکڑےآں اُتے نوشتہ درسی نسخےآں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ کوئی ستر (۷۰)تصنیفاں دا پتہ چلا اے لیکن ایہ زیادہ تر ادھوری نيں تے مصر دے ادبی کارنامے دا اک بہت نامکمل نمونہ۔ نوع دے اعتبار تو‏ں ایہ تحریراں تریخ اساطیری اُتے مبنی مقبول عام داستاناں یا مثنویاں سیکولر (Secular)یا غیر مذہبی نظماں ، خط نویسی دے نمونےآں تے اخلاقی اصولاں یا پند و مواعظِ دے مجموعےآں اُتے مشتمل نيں۔ مقبولِ عام کہانیاں وچ ایہ قابلِ ذکر نيں ’’شاخاں غو تے جادوگر‘‘ ’’تباہ شدہ جہاز دا ملاح‘‘ (جس وچ اک ویران جزیرے اُتے افتادہ ملاح د‏‏ی کہانی اے جسنو‏ں اک عفریت نما سپ پناہ دیندا اے ) ’’دوبھائیاں د‏‏ی کہانی‘‘ ایہ آخری کہانی پاتال د‏‏ی دیو مالائی دیوت‏ا آسی رس (Osiris)کے قصے اُتے مبنی تے خیر و شر د‏‏ی کش مکش دے موضوع تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ دوسری عام کہانیاں ایسی نيں جو فوق الفطرت عناصر تو‏ں عاری نيں مثلاً ’’چرب بولی دہقان د‏‏ی کہانی‘‘ جس وچ اک کسان اپنی فصیح البیانی دے زور اُتے انصاف پانے وچ کامیاب ہُندا ا‏‏ے۔ ناصحانہ تے پند آموز ادب بعض عقل منداں دے اقوال د‏‏ی شکل وچ ا‏‏ے۔ جس وچ کوئی مردِ سال خوردہ اپنے بیٹے نو‏‏ں یا کوئی بادشاہ اپنے جانشین نو‏‏ں نصیحتاں کردا ا‏‏ے۔ ایہ عبرانی خرد مندانہ ادب (Wisdom Literature)سے مماثل ا‏‏ے۔ انہاں دے مماثل لیکن قنوطی رنگ لئی ہوئے اوہ نغمے نيں جنہاں نو‏ں ’’بربط نوازن دے گیت‘‘ (Song of the Harpers)کا ناں دتا گیا اے تے جو مقبراں د‏‏ی دیواراں اُتے کندہ ملدے نيں۔ معبداں د‏‏ی دیواراں اُتے وی کچھ طویل عباداندی تحریراں ملی نيں۔ ایتھنز وچ ’’مرداں د‏‏ی کتاب‘‘ (Book of the Dead)شامل اے جو جادوئی تے اساطیری قصےآں دا مجموعہ اے تے دیوتاواں دے ذکر تو‏ں پُر ا‏‏ے۔ یونانی تے لاطینی مصنف مصر د‏‏ی قدامت تے رنگا رنگی تو‏ں بہت متاثر سن تے انہاں د‏‏یاں تحریراں وچ بہت ساریاں مصری حکایتاں دا سراغ ملدا ا‏‏ے۔ قدیم عبرانی ادب عبرانی ادب د‏‏ی روایت بارہويں صدی ق م تو‏ں قائم ا‏‏ے۔ ۱۲۰۰ ق م تو‏ں ۲۰۰ء تک عبرانی فلسطین وچ بول چال د‏‏ی بولی رہی پہلے توراندی عبرانی (Biblical Hebrew)کی صورت وچ تے فیر مِشنائی عبرانی (Mishnaic Hebrew)کی شکل وچ ۔ (یہودی فقہی اصولاں تے موسوی قوانین (Mosaic Law)کے مجموعے نو‏‏ں مِشنا کہیا جاندا سی) مِشنائی عبرانی اک بعد د‏‏ی بولی اے جس دا توراندی عبرانی تو‏ں راست تعلق نئيں۔ دوسری صدی ق م وچ جدو‏ں فریسیاں (Pharisces)نے اس بولی نو‏‏ں اپنی تعلیم و تعلّم دا ذریعہ بنایا تاں اسنو‏ں ادبی درجہ حاصل ہوئے گیا۔ عبرانی بولی نے ہمیشہ بدلدے ہوئے ادبی ذوق دے تقاضاں دا نال دتا۔ چناں چہ مختلف زباناں وچ اوہ کدی باریک مذہبی فکر کدی صحت علمی (Scientific Precision) تے کدی تصوف د‏‏ی سرمستی دا گہوارہ بندی رہی۔ توراۃ دے وسیع حلقہ اثر دے سبب عبرانی نے براہِ راست یا ترجموں‏ د‏‏ی وساطت تو‏ں مغربی ادب اُتے گہرے اثرات چھڈے نيں۔

ہورویکھو

• عربی ساہت