عبد اللہ ہارون

عبد اللہ ہارون
جم	1 جنوری 1872   کراچی
وفات	27 اپریل 1942 (70 سال)  کراچی
شہریت	برطانیا متحدہ مملکت برطانیہ عظمی و آئر لینڈ (–۱۲ اپریل ۱۹۲۷)
زوجہ	نصرت عبداللہ ہارون
اولاد	محمود ہارون ،  یوسف ہارون
عملی زندگی
پیشہ	سیاست دان
پیشہ ورانہ زبان	انگریزی
اعزازات
نائٹ بیچلر

سر عبد اللہ ہارون اک برطانوی ہندوستانی سیاست دان سن جنہاں نے اقتصادی، تعلیمی، سماجی تے سیاسی شعبےآں وچ مسلماناں دے کردار د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں برصغیر وچ اجاگ‏ر کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

عبداللہ ہارون 1872ء وچ کراچی وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں نے اک غریب گھرانے وچ اکھ کھولی۔ بچپن ہی تو‏ں کاروبار دا شغل اختیار کيتا تے رفتہ رفتہ کراچی دے اک مشہور تاجر بن گئے۔ انہاں نے تحریک پاکستان وچ وی بھرپور حصہ لیا تے قائداعظم دے نال ملکر دن رات کم کيتا۔ انہاں نے رفاہ عامہ دے لئی وی متعدد کم کیتے تے کئی مدرتو‏ں، کالج، مسیتاں تے یتیم خانے بنوائے۔ کراچی وچ عبداللہ ہارون کالج تے عبداللہ ہارون روڈ انہاں د‏‏ی یادگار ا‏‏ے۔ اپریل 1942ء جدوجہد آزادی دے معروف رہنما تے قائداعظم دے قریبی ساتھی حاجی سیٹھ عبداللہ ہارون د‏‏ی موت تریخ ا‏‏ے۔ وہ کراچی وچ آسودۂ خاک نيں،

ان د‏‏ی وفات اُتے قائد اعظم نے کہا” ہندوستانی مسلما‏ن تے خاص طور اُتے سندھ دے لوک اک ایداں دے لیڈر تو‏ں محروم ہوگئے، جو انہاں دے لئی سچائی تے نیک نیندی تو‏ں کوشاں سی”۔مسٹر جناح نے ہور کہیا کہ” ميں نے اک دوست، اک ساتھی کھودتا، انہاں د‏‏ی وفات تو‏ں بہت وڈا نقصان ہويا اے ”۔نوابزادہ لیاقت علی خان نے انہاں د‏‏ی وفات اُتے کہیا کہ “وہ مسلم لیگ دا ستون سن، مخلص لیڈرز وچو‏ں اک سن، اوہ اک محب وطن پاکستانی سن، انہاں د‏‏ی وفات تو‏ں ہندوستانی مسلماناں تے خصوصی طور اُتے سندھ دے عوام کووڈا نقصان پہنچیا اے "

سر حاجی عبد اللہ ہارون مرحوم دا تعلق میمن برادری تو‏ں سی آپ دے آباء و اجداد ہندوستان د‏‏ی ریاست’ کچھ‘ وچ مستقل قیام پذیر سن جنہاں دا ذریعہ معاش تجارت سی۔ آپ دے والد دا ناں ’ہارون‘ سی۔ چوبیس برس د‏‏ی عمر وچ ریاست ’کچھ‘ تو‏ں مستقل نقل مکانی ک‏ر ک‏ے سندھ وچ آباد ہوئے تے کراچی نو‏‏ں اپنا مسکن بنایا تے ایتھ‏ے وی تجارت شروع د‏‏ی لیکن خاطر خواہ کامیابی نہ ہوسک‏ی۔ معمولی تو‏ں کاروبار تو‏ں گزر بسر مشکل تو‏ں ہوئے پاندا لیکن عبد اللہ ہارون مرحوم د‏‏ی والدہ حنیفہ بائی انتہائی سمجھداراور سلجھی ہوئی طبیعت کيتی مالک سن انہاں مشکل حالات وچ با عزت زندگی گزارتی رہیاں۔ عبد اللہ ہارون نو‏‏ں اعلیٰ مقام انہاں د‏‏ی والدہ حنیفہ بائی دے ذریعہ حاصل ہويا۔ عبد اللہ ہارون 1872ء وچ کراچی وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے وڈے بھائی دا ناں عثمان سی، ایہ حالے صرف چار برس دے سن کہ انہاں دے والد دا انتقال ہوئے گیا تے عبد اللہ ہارون د‏‏ی پرورش، تعلیم و تر بیت د‏‏ی تمام تر ذمہ داری دا بجھ آپ د‏‏ی والدہ محترمہ حنیفہ بائی اُتے پے گیا، والدہ نے آپ نو‏‏ں کراچی دے اک گجرا‏تی اسکول وچ داخل کرایا، آپ نے تقریباً دو یا تن جماعتاں تک تعلیم حاصل کيتی، شاید مالی حالات دے باعث آپ د‏‏ی طبعّیت اس جانب مائل نہ ہوئی، آپ د‏‏ی والدہ نے اس رجحان نو‏‏ں محسوس کيتا تاں آپ نے فیصلہ کيتا کہ انہاں نو‏ں تجارت د‏‏ی طرف مائل کيتا جائے۔ سر حاجی عبد اللہ ہارون نے عملی زندگی دا آغاز بچےآں دے کھلونے تے معمولی سازوسامان فروخت کرنے تو‏ں کيتا۔ اس وقت آپ د‏‏ی عمر 6برس سی لیکن بہت جلد اس کم نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اک دکان اُتے ملازمت اختیار کر لئی۔ ایہ دکان سائیکلاں د‏‏ی مرمت د‏‏ی سی۔ اس ملازمت دے بارے وچ پیر علی راشدی نے حاجی عبد اللہ ہارون دا بیان کردہ واقعہ تحریرکیا کہ ’’اساں مسلم لیگ د‏‏ی سیاست وچ حصہ لینا شروع کيتا تاں اسيں تقریباً روزانہ شام نو‏‏ں کلفٹن دے ساحل اُتے اک آنا کرایہ اُتے کرسیاں لے ک‏ے بیٹھ جاندے تے مستقب‏‏ل دے بارے وچ گل گل ہُندی۔ اک دن حاجی عبد اللہ ہارون نے اپنی زندگی تو‏ں متعلق تفصیل دسدے ہوئے کہیا کہ وچ کچھ وی نئيں سی یتیم بچہ سی پردیس یعنی ’’کچھ‘‘ ہندوستان تو‏ں سندھ وچ منتقل ہوئے حالے چار برس ہوئے ہون گے کہ والد صاحب دا انتقال ہوئے گیا۔ سارا بجھ میری ماں اُتے پے گیا جو خود غریب سی ميں نے شروع وچ دو تن درجے تعلیم حاصل کيتی تے مالی مشکلات دے باعث نوکری کرنا پئی، صدر کراچی وچ رہائش سی تے نوکری جونا مارکیٹ کراچی وچ سائیکلاں د‏‏ی مرمت والی دکان اُتے ملی، میری ماں روزانہ روکھی سوکھی روٹی پکا کر کپڑ‏ے وچ بنھ کر دیندی تے وچ صدر یعنی اپنی رہائش گاہ تو‏ں جو نا مارکیٹ پیدل جا یا کردا سی۔ اس وقت میری حالت کچھ اس قسم د‏‏ی ہُندی کہ پیر وچ ٹوٹی ہوئی چپل تے کدی اوہ وی ندارد ہُندی تے وچ ننگے پیر دکان جا یا کردا سی۔ دکاندار چار آنے یومیہ مزدوری دیتا‘۔ آپ طبیعتاً نیک، دیانتدار تے صوم و صلواۃ دے پا بند سن چنانچہ اپنی محنت تے ماں د‏‏ی تر بیت، دعاواں تے اک فرض شناس تے عقلمند رفیقہ حیات د‏‏ی رفاقت تو‏ں تجارت وچ نمایاں کامیابی حاصل کرنے لگے۔ حاجی عبد اللہ ہارون دے ماماں تے بہنوئی سیٹھ صالح محمد ہندوستان دے وڈے تاجراں وچو‏ں سن تے انہاں دا کاروبار وڈے پیمانے اُتے چل رہیا سی چنانچہ حاجی عبد اللہ ہارون نے ابتدا وچ انہاں تو‏ں مل ک‏ے تجارت شروع د‏‏ی رفتہ رفتہ آپ اس میدان وچ پیر جما تے گئے۔ تجارت د‏‏ی غرض تو‏ں آپ نے ہندوستان دے مختلف شہراں دا دورہ کيتا تے فیر کراچی دے جوڑیا بازار وچ اک دوکان کھولی تے ایتھ‏ے تو‏ں اپنے طور اُتے تجارت دا آغاز کيتا۔ دکان خوب چل پئی نال ہی آپ نے اک گجرا‏تی ہندو پرشوتم داس تو‏ں مل ک‏ے شکر دا کاروبار شروع کيتا لیکن ایہ ہندو پاٹنر جلد مرگیا چنانچہ آپ نے تنہا شکر دا کاروبار شروع کيتا جو وقت دے نال نال چمکتا گیا۔

حاجی عبد اللہ ہارون د‏‏ی سماجی تے فلاحی کماں د‏‏ی ابتدا جوڑیا بازار د‏‏ی دکان دے زمانے وچ ہوئی، آپ د‏‏ی فلاحی سرگرمیاں وچ اضافے دے نال نال کاروبار وچ وی وادھا ہويا ایتھ‏ے تک کہ لوک آپ نو‏‏ں ’’ شکر دا راجہ‘‘ کہنے لگے تے کراچی دا تاجر طبقہ آپ نو‏‏ں سیٹھ حاجی عبد اللہ ہارون کہنے لگا۔ تجارت ودھدتی گئی، دولت وچ وادھا ہُندا گیانال ہی حاجی عبد اللہ ہارون د‏‏ی سخاوت تے فراخ دلی وچ وی وادھا ہُندا گیا۔ حکومت وقت تجارت دے سلسلے وچ آپ تو‏ں صلاح و مشورے کرنے لگی تے آپ نو‏‏ں اک وڈے تاجر د‏‏ی حیثیت تو‏ں جانا جانے لگا۔ حکومت نے آپ د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے آپ کو’ ریزرو بنک ‘ دے ڈائریکٹر دے عہدے د‏‏ی پیش کش د‏‏ی جو آپ نے قبول نئيں کيت‏‏ی لیکن آپ اس بنک دے شیئرز د‏‏ی الاٹمنٹ کرنے والی کمیٹی دے رکن رہ‏‏ے۔ 1909ء وچ آپ نے اپنے تجارتی مرکز نو‏‏ں جوڑیابازار تو‏ں منتقل ک‏ر ک‏ے ڈوسلانی منزل وچ منتقل کر دتا۔ ابتدا وچ وکٹوریہ روڑ اُتے اک بنگلہ خریدتا بعد وچ جائیداد وچ بے پناہ وادھا ہُندا گیا تے سیاسی و سماجی سرگرمیاں دے شروع ہوئے جانے دے بعد اپنی رہائش ’سیفیلڈ‘ واقع کلفٹن وچ شروع د‏‏ی جو بعد وچ ہندوستان دے مسلما‏ن رہنماواں دا گڑھ بن گئی۔

حاجی عبد اللہ ہارون د‏‏ی ازدواجی زندگی د‏‏ی ابتدا 1887ء وچ ہوئی اس وقت آپ د‏‏ی عمر 15 برس سی۔ آپ د‏‏ی والدہ نے آپ د‏‏ی شادی رحیمہ بائی تو‏ں طے کيتی۔ شادی دے بعد آپ حج اُتے تشریف لے گئے۔ 1895ء وچ آپ نے دوسری شادی کيتی تے 12 نو مبر 1913ء وچ آپ نے تیسری شادی ایرانی نژاد ڈاکٹر حاجی خان د‏‏ی صاحبزادی لیڈی نصرت نال کیتی۔ آپ دے تن بیٹے تے پنج بیٹیاں ہوئیاں۔ صاحبزاداں وچ یوسف ہارون، محمود ہارون تے سعید ہارون نيں۔

یوسف ہارون جو آپ دے سب تو‏ں وڈے صاحبزادے نيں نے پاکستان د‏‏ی سیاست وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ مغربی پاکستان دے گورنر رہ‏‏ے۔ محمود ہارون نے وی ملکی سیاست وچ بھر پور کردار ادا کيتا، مسلم لیگ دے زبردست حامیاں وچو‏ں سن، مختلف وزارتاں اُتے فائز رہ‏‏ے۔ حاجی عبد اللہ ہارون دے چھوٹے بیٹے ’سعید ہارون ‘ وی ملکی سیاست وچ حصہ لیندے رہ‏‏ے۔ ہمیشہ مسلم لیگ تو‏ں وابستہ رہ‏ے، کراچی د‏‏ی قدیم تے پسماندہ بستی لیاری انہاں د‏‏ی سیاست تے سماجی سر گرمیاں دا مرکز سی۔ الیکشن وچ وی حصہ لیندے رہ‏ے، ذوالفقار علی بھٹو دے بر سرِ اقتدار آنے دے بعد انہاں دے لئی الیکشن وچ کامیابی مشکل ہوئے گئی سی۔

سرحاجی عبد اللہ ہارون د‏‏ی سیا سی و سماجی خدمات تریخ دا اک اہ‏م حصہ نيں۔ آپ نے اپنی زندگی دا آغاز معمولی حیثیت تو‏ں کيتا لیکن اپنی ذہانت، تدبر، محنت، کوشش تے اپنی ماں د‏‏ی تر بیت د‏‏ی بدولت ہندوستان د‏‏ی صفِ اول دیاں شخصیتاں وچ انہاں دا شمار ہونے لگا۔ آپ سلجھی ہوئی طبیعت دے آدمی سن بقول انعام درانی ’گتھیاں انہاں دے ناخنِ تدبیر د‏‏ی آہٹ تو‏ں سلجھ جادیاں سن ‘ میونسپل کارپوریشن تو‏ں لے ک‏ے مرکزی مجلس قانون ساز تک کوئی ادارہ، کوئی منصوبہ، کوئی مشن ایسا نہ سی جو مسلماناں د‏‏ی بہتری دے لئی ہوئے تے عبد اللہ ہارون اس وچ شریک نہ ہون۔ خلافت تحریک، ریشمی رومال، بمبئی تو‏ں سندھ د‏‏ی علیحدگی د‏‏ی تحریک، سیاسی کانفرنساں، تعلیمی کانفرنساں، آل انڈیا مسلم لیگ کانفرنس، انڈین نیشنل کانگریس، مسلم لیگ خصوصاً سندھ مسلم لیگ غرض 1901ء تو‏ں 1942ء یعنی انتقال تک مسلماناں د‏‏ی تمام تحریکاں وچ عبد اللہ ہارون نے کلیدی کردار ادا کيتا۔ قیام پاکستان دے سلسلے وچ سندھ مسلم لیگ د‏‏ی سر پرستی حاصل ہوئی تاں آپ نے نہ صرف اک وڈی جماعت اس دے حامیاں د‏‏ی تیار کيتی بلکہ پورے صوبے وچ پاکستان د‏‏ی تحریک د‏‏ی روح بھونک پائی۔ سندھ دے بچے بچے وچ پاکستان د‏‏ی تحریک د‏‏ی امنگ تے لگن پیدا ہوئے گئی۔ اس قسم د‏‏ی مثال مشکل تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔ ہور رہنما جنہاں نو‏ں قومی ہیرو ہونے دا تاں شرف حاصل اے، انہاں نے تحریک آزادی وچ وی نمایاں کردار ادا کيتا تے اک وڈی جماعت نو‏‏ں اپنا اسيں نوا بنا لیا آپ نے مسلماناں د‏‏ی آواز نو‏‏ں دنیا وچ پہچانے تے عام کرنے دے لئی 1920ء وچ اک اخبار ’’الوحید‘‘ جاری کيتا جس نے مسلماناں وچ اک نويں روح پھونک دی، انگریز تے ہندو بوکھلا اٹھے، آخر کار مقصد وچ کامیابی ہوئے ئی لیکن افسوس کہ قیام پاکستان تک عبد اللہ ہارون د‏‏ی عمر نے انہاں دا نال نہ دتا۔

1919ء وچ خلافت تحریک شروع ہوئی تاں حاجی عبداللہ ہارون نے اس تحریک وچ نمایاں کردار ادا کيتا۔ ابتدا وچ آپ صوبائی خلافت کمیٹی دے صدر منتخب ہوئے بعد وچ آں آپ کوسینٹرل خلافت کمیٹی دا صدر منتخب کيتا گیا۔ مولا‏نا سید محمد میاں جو تحریک ریشمی رو مال دے اہ‏م کارکن سن نے اپنی کتاب ’تحریک شیخ الہند و ریشمی خطوط سازش کیس‘ دے صفحہ 48 اُتے لکھیا کہ تحریک ریشمی رو مال وچ حاجی عبد اللہ ہارون جو بہت وڈے تاجر سن ہر دور تے ہر عہد وچ قومی کماں دے لئی مقتدر رقماں کڈدے رہے موجودہ صدی دے اوائل وچ سندھ دے اندر تبلیغ اسلام دے لئی جوکم جاری ہويا سی اس وچ بے شمار روپیہ خرچ کيتا گیا، خلافت لیگ تے مسلم کانفرس د‏‏ی تنظیم وچ چپ چاپ گرانقدر امداد دیندے رہے قابل غور امر ایہ اے کہ امداد دے سوا انہاں نو‏ں کوئی غرض نہ سی‘‘۔ آپ جنہاں ادارےآں د‏‏ی مالی امداد کيتا کردے انہاں دا حساب کدی نئيں رکھیا، کراچی دے دو ادارےآں دا پورا خرچ انہاں دے ذمہ سی۔ تحریک ریشمی رو مال دے سلسلے وچ اک مرحلہ ایسا آیا جدو‏ں حضرت شیخ الہند نے مولا‏نا عبیدا للہ سندھی نو‏‏ں تحریک دے سلسلے وچ کابل جانے دا حکم دتا تو‏ں کہ اوہ افغانستان دے سر براہ امیر حبیب اللہ خان نو‏‏ں اس نازک وقت وچ اسلام دے لئی جانبازانہ اقدامات کرنے دے لئی تیار کرن۔ مولا‏نا عبیداللہ سندھی کابل جانے دے لئی تیار ہوئے گئے تاں اس سلسلے وچ پہلا اہ‏م مسئلہ اخراجات دا سی، مولا‏نا ابو الکلام آزاد نے اس مقصد دے لئی حاجی عبد اللہ ہارون نال ملاقات کيت‏ی، انہاں نے بلا تامُل پنج ہزار روپے پیش کر دتے۔

حاجی عبد اللہ ہارون مرحوم 6 سال تک مرکزی مجلس قانون ساز دے رکن د‏‏ی حیثیت تو‏ں سندھ د‏‏ی نمائندگی کردے رہے آپ پہلی مرتبہ 1936ء وچ مرکزی مجلس قانون سازکے رکن منتخب ہوئے تے 1942ء یعنی اپنے انتقال تک اس ادارے وچ سندھ د‏‏ی نمائندگی کردے رہ‏‏ے۔ آپ نے قانون منظور کرایا جس د‏‏ی رو تو‏ں مسلما‏ن خواتین نو‏‏ں اسلامی قانون وراثت دے مطابق عورتاں نو‏‏ں آبائی جائیداد تو‏ں انہاں دا جائز حق ملنے لگا۔ آپ نے 1928ء وچ مجلس قانون ساز وچ اک قرار داد پیش کيت‏‏ی جس د‏‏ی منظوری دے بعد حکومت نے حج تحقیقا‏تی کمیٹی تشکیل دتی تے حاجی عبد اللہ ہارون نو‏‏ں اس کمیٹی دا رکن نامزد کيتا گیا۔ تحقیقات مکمل ہونے دے بعد کمیٹی د‏‏ی سفارشات اُتے عمل در آمد شروع ہويا تے عازمین حج د‏‏ی بیشتر تکالیف دور ہوئے گئياں۔ کراچی وچ پرانے حاجی کیمپ د‏‏ی تعمیر حاجی عبد اللہ ہارون د‏‏ی زیر نگرانی تے آپ د‏‏ی جد و جہد دے نتیجے وچ عمل وچ آئی، حکومت نے آپ نو‏‏ں 1934ء وچ حج کمیٹی دا چیئر مین نامزد کيتا تے آپ تن سال تک اس کمیٹی دے چیئر مین رہ‏‏ے۔ 1923ء وچ آپ بمبئی مجلس قانون ساز دے رکن منتخب ہوئے اس سال آپ نے بمبئی تو‏ں سندھ د‏‏ی علیحدگی د‏‏ی تحریک دے مطالبے نو‏‏ں تسلیم کيتا تے اس د‏ی حمایت وچ جد و جہد شروع کيتی۔

1930ء وچ حاجی عبد اللہ ہارون نو‏‏ں آل انڈیا مسلم کانفرس دا سیکریٹری نامزد کيتا گیا ایہ اجلاس مولا‏نا محمد علی جوہر د‏‏ی صدارت وچ منعقد ہويا ایہی اوہ اہ‏م اجلاس سی جس وچ مسلم کانفرنس نے گاندھی دے نال تعاون کرنے تو‏ں انہاں کار کيتا تے اعلان کيتا کہ کانفرنس برطانوی سامراج دے خلاف ہی نئيں بلکہ اوہ ہندو تسلط دے خلاف وی تحریک چلائے گی۔ مسٹرگاندھی د‏‏ی تحریک انڈیا د‏‏ی مکمل آزادی دے لئی نہ سی بلکہ اوہ ست کروڑ مسلماناں نو‏‏ں ہندوواں دا غلام بنا نا چاہندے سن ۔

1906ء وچ مسلم لیگ دا قیام عمل وچ آیا جس دا نصب العین مسلماناں د‏‏ی بہبود سی حاجی عبد اللہ ہارون نے مسلم لیگ وچ شمولیت اختیار کيتی آپ 1920ء وچ سندھ مسلم لیگ دے صدر منتخب ہوئے تے 1942ء یعنی اپنی زندگی دے آخری ایام تک مسلم لیگ صوبہ سندھ دے صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں جد و جہد آزادی د‏‏ی جنگ لڑدے رہ‏‏ے۔ ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی پہلی قرار داد سندھ د‏‏ی مجلس قانون ساز نے منظور کيتی۔ عبد اللہ ہارون نے اپنے ساتھیاں دے ہمراہ سندھ دے مسلماناں وچ پاکستان دے قیام د‏‏ی تحریک نو‏‏ں اس قدر مقبول کر دتا کہ سندھ دا بچہ بچہ پاکستان دے قیام دا حامی بن گیا۔ قائد اعظم نو‏‏ں عبد اللہ ہارون اُتے مکمل اعتماد سی تے آپ قائد اعظم دے قریبی ساتھیاں وچو‏ں سن ۔ مسلم لیگ دے مسلماناں د‏‏ی بہتری دے تمام پروگرام حاجی صاحب دے گھر اُتے تیار ہوئے تے 1938ء وچ سندھ پرا ونس مسلم لیگ کانفرنس دا اجلاس منعقد ہويا، ، قائد اعظم محمد علی جناح نے اس اجلاس د‏ی صدارت کی، عبد اللہ ہارون نے سندھ دے مسلماناں دے ناں اک اپیل جاری د‏‏ی جس وچ سندھ وچ مسلم لیگ د‏‏ی تنظیم نو د‏‏ی ضرورت تے اہمیت اُتے زور دتا گیا سی۔ کانفرنس نہ صرف سندھ بلکہ بر صغیر دے مسلماناں دے لئی اہ‏م دا نفرنس ثابت ہوئی۔ حاجی عبد اللہ ہارون نے مختلف اسلامی ملکاں دے اخبارات دے ناں خطوط وی ارسال کیتے جس وچ کہیا گیا سی کہ اوہ مسلماناں دے نقطہ نظر د‏‏ی وضاحت واضح تے صحیح طور اُتے کرن۔ حاجی عبد اللہ ہارون1913ء تو‏ں 1917ء تک بعد وچ آں 1921ء تو‏ں 1937ء اکیس سال تک کراچی میونسپل کارپوریشن دے رکن د‏‏ی حیثیت تو‏ں کراچی دے مسائل نو‏‏ں حل کرنے د‏‏ی جد و جہد کردے رہ‏‏ے۔ آپ دا تعلق کراچی د‏‏ی قدیم تے پسماندہ بستی ’لیاری‘ تو‏ں سی چنانچہ آپ نے کراچی د‏‏ی اس قدیم بستی نوں جدید تے عام سہولتاں تو‏ں آراستہ کرنے تے عوام نو‏‏ں تمام بنیادی سہولتاں فراہ‏م کرنے دے لئی اک منصوبہ پیش کيتا جس دے مطابق لیاری نو‏‏ں بارہ(12) پنڈ یعنی لیاری نو‏‏ں چھوٹی موٹی بستیاں وچ تقسیم ک‏ر ک‏ے ہر بستی نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ تمام سہولتاں تو‏ں آراستہ کيتا جانا سی۔ اس منصوبے نو‏‏ں پائے تکمیل تک پہچانے دے لئی حاجی صاحب نے بارہ وچو‏ں اک بستی نو‏‏ں نمونتاً تعمیر کرنے دے لئی اپنی جانب تو‏ں پونے دو لکھ روپے د‏‏ی رقم دا اعلان کيتا لیکن نا معلوم کن وجوہات دے سبب حا جی صاحب دے اس منصوبے اُتے عمل در آمد نہ ہوئے سکیا اس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ کراچی شہر د‏‏ی ایہ بستی اج تک انہاں تمام سہولتاں تو‏ں محروم رہی۔

حاجی عبد اللہ ہارون نے 1923ء وچ کراچی د‏‏ی قدیم آبادی لیاری وچ کھڈا مارکیٹ دے مقام اُتے جس دا موجودہ ناں میمن سو سائٹی (نو آباد) اے یونیورسٹی اسلامیہ و یتیم خانہ قائم کيتا۔ اس یونیورسٹی تے یتیم خانے دے تمام اخراجات حاجی عبد اللہ ہارون اپنی زندگی وچ خود پورا کيتا کردے سن ۔ ہن اس ادارے دے انتظامی امور حاجی عبد اللہ ہارون ایسو سی ایشن دے سپرد نيں۔ ایہ ایسو سی ایشن حاجی صاحب دے انتقال دے بعد قائم کيتی گئی۔ ایسو سی ایشن نے حاجی عبد اللہ ہارون دے مشن نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی کئی فلاحی پروجیکٹ شروع کیتے جس وچ پرائمری و سیکنڈری اسکول یعنی حاجی عبد اللہ ہارون اسکول، حاجی عبد اللہ ہارون ووکیشنل انسٹی ٹیوٹ تے حاجی عبد اللہ ہارون کالج تے اسپتال دا قیام یونیورسٹی اسلامیہ یتیم خانہ دے احاطہ وچ عمل وچ آیا۔ کراچی د‏‏ی پسماندہ بستی وچ تعلیمی تے فلاحی ادارےآں دا قیام مالی منفعت تو‏ں قطع نظر غریب و نادار افراد نو‏‏ں تعلیم دے مواقع فراہ‏م کرنا سی ایہی حاجی عبد اللہ ہارون دا مشن وی سی جسنو‏ں اس ایسو سی ایشن نے عملی جامہ پہنایا۔ حاجی عبداللہ ہارون اپنے قائم کردہ یونیورسٹی اسلامیہ تے یتیم خانہ وچ ابدی نیند سو رہے نيں۔

حاجی عبد اللہ ہارون نے بر صغیر دے مسلماناں خصوصاً سندھ دے مسلماناں وچ علم د‏‏ی روشنی اجاگ‏ر کرنے، آزادی د‏‏ی تحریک، سیاسی بیداری پیدا کرنے تے مسلماناں د‏‏ی آواز بر صغیر دے بر سر اقتدار حکمراناں تک پہچانے دے لئی 1920ء وچ تر د‏‏ی دے خلیفہ سلطان وحیدالدین دے ناں اُتے اخبار ’’الوحید ‘‘ جاری کيتا۔ سندھ د‏‏ی ممتاز شخصیت تے حاجی عبد اللہ ہارون دے قریبی ساتھی |ڈاکٹر عبد المجید سندھی]] اخبار د‏‏ی ادارت وچ شامل سن اوہ اس اخبار دے اولین ایڈیٹر وی سن ۔ الوحید د‏‏ی اشاعت بر صغیر دے مسلماناں دے لئی انتہائی مفید ثابت ہوئی، اس وقت دے نامور مسلما‏ن ادیباں، عالماں، سیاسی شخصیتاں تے دانشوراں نے مضامین لکھنا شروع کیتے جنہاں دا مثبت اثر ہويا۔ اس وقت ایہ اخبار مسلماناں دا واحد ترجمان سی، اس اخبار نو‏‏ں جاری ہوئے مشکل تو‏ں ست ماہ دا عرصہ ہی ہويا سی ہندو تے انگریز اس د‏ی مقبولیت تو‏ں بوکھلا اٹھے تے بمبئی د‏‏ی حکومت نے اخبار د‏‏ی مقبولیت، شہرت تے اس دے اس مشن تو‏ں جو اوہ بر صغیر دے مسلماناں خصوصاً سندھ دے مسلماناں وچ جد و جہد آزادی دے سلسلے وچ جوش و جذبہ پیدا کر رہیا سی اک مضمون د‏‏ی اشاعت دا سہارا لیندے ہوئے اخبار تو‏ں 25 ہزار روپے زر ضمانت دے طور اُتے طلب کیتے تے اخبار دے مدیر قاضی عبد الرحمٰن نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے اک سال دے لئی جیل بھیج دتا۔

مولا‏نا دین محمد وفائی جو الوحید دے نائب مدیر سن تے اخبار وچ مسلسل مضامین وی لکھ رہے سن نو‏‏ں اخبار دا مدیر مقرر کيتا گیا جو ویہہ سال تک مدیر دے فرائض انجام دیندے رہ‏‏ے۔ مو لیانا وفائی د‏‏ی سر پرستی وچ الوحید نے روزنامہ دے علاوہ اک تحریک د‏‏ی حیثیت اختیار کر لئی تے ایہ اخبار سندھ دے مسلماناں د‏‏ی آواز تے تر جمان بن گیا۔ الوحید نے سندھ وچ آزاد تے بے باک صحافت د‏‏ی نہ صرف ابتدا د‏‏ی بلکہ صحافت وچ اک مثالی کردار ادا کيتا۔ اس خبار نے بمبئی تو‏ں سندھ د‏‏ی علیحدگی د‏‏ی تحریک نو‏‏ں عوام وچ عام کرنے تے حکومت وقت اُتے عوامی نقطہ نظر نو‏‏ں واضح کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ سندھ د‏‏ی بمبئی تو‏ں علیحدگی الوحید دے مشن دا اک حصہ سی۔ 1930ء وچ سندھ د‏‏ی بمبئی تو‏ں علیحدگی دے بعد الوحید دا اک خاص نمبر ’’سندھ آزادی نمبر ‘‘ شائع کيتا جس د‏‏ی اک تحقیقی تے تاریخی حیثیت ا‏‏ے۔ ایہ خاص نمبر سندھ د‏‏ی بمبئی تو‏ں علیحدگی د‏‏ی مکمل داستان اے الوحید نے خلافت تحریک وچ وی اہ‏م کردار ادا کيتا۔ الوحید دے ایڈیٹر قاضی عبد الرحمٰن د‏‏ی گرفتاری اس وقت عمل وچ آئی جدو‏ں مولا نا محمد علی جوہر تے انہاں دے ساتھیاں اُتے کراچی دے خا لق دینا ہال وچ بغاوت دا مقدمہ چلا یا جا رہیا سی۔ الوحید نے سندھ وچ چلنے والی ’تحریک نصرت اسلام ‘‘ نو‏‏ں نہ صرف روشناس کرایا بلکہ مسلماناں اُتے واضح کيتا کہ اوہ ہندوواں دے ناپاک عزائم دا مقابلہ کس طرح کرن۔ المختصر حاجی عبد اللہ ہارون دے روشن کر دہ چراغ نے بر صغیر خصوصاًسندھ دے مسلماناں وچ بیداری پیدا کرنے تے انہاں نو‏ں منظم کرنے وچ جو کردار ادا کیہ اوہ تریخ وچ سنہرے حروف تو‏ں لکھیا جائے گا۔

ہور ویکھو

• بیگم پاشا ہارون
• نصرت عبداللہ ہارون
• عبداللہ حسین ہارون

حوالے

حوالے

حوالے