عبد اللہ بن سبا تے دوسرے تاریخی افسانے جلد 2
عبد اللہ بن سبا تے دوسرے تاریخی افسانے
دوسری جلد
علامہ سید مرتضیٰ عسکری
مترجم:سید قلبی حسین رضوی
دوسری جلد توں مربوط خطوط اورمقدمے
- - جلد اول دے مطالعہ دے بعد دانشور مرحوم محمود ابوریہ دے لکھے گئے دو خطوط
- - اس کتاب دی پہلی جلد دے بارے وچ ڈاکٹر احسان عباس دا خط
- - دوپیش لفظ
- - مطالعات دا نتیجہ
- - سیف دی روایتاں دے بارے وچ بحث دا محرک
دانشور مرحوم جناب ابور ایہ دے دو خطوط
مصری دانشور مرحوم دی اک یاد!
گزشتہ دس برساں دے دوران مصر دے اک دانشور تے عالم اسلام دے اک مشہور عالم و محقق مرحوم شیخ ابور ریہ دے نال میری اک طویل خط و کتابت رہی ، انہاں نے میرے دو خطوط دا جواب اپنی کتاب ” اضواء علی السنة المحمدیہ “ وچ شائع کيتا ، وچ وی یادگار دے طور اُتے مرحوم دی پہلی برسی اُتے انہاں دے دو خطوط نوں اس کتاب دی ابتداء وچ شائع کررہیا ہاں ، خدا مرحوم نوں اپنی رحمت تے بہشت جاوداں توں نوازے۔
پہلا خط
دانشور استاد جناب سید مرتضیٰ عسکری
سلام علیکم و رحمة اللہ وبرکاتہ
اک دن آزاد فکر اسلامی علماء و دانشوراں دی اک میٹینگ وچ مفکر دانشوراں تے انہاں دی سبق آموز تے فائدہ بخش کتابو ں دی گل چھڑگئی، انہاں وچوں اک شخص نے آپ دا ذکر کيتا تے کہیا کہ استاد علامہ عسکری نے ” عبد اللہ بن سبا “ دے بارے وچ اک کتاب لکھی اے ، جو انتہائی عمیق تے حقائق نوں واضح کرنے والی کتاب اے ، اس کتاب وچ انہاں نے علم و تحقیق دے دلداداں دے لئی چند نظریات پیش کيتے نيں کہ انہاں توں پہلے کوئی وی دانشور حقائق تک نئيں پہنچیا اے ، انہاں نے ایداں دے حقائق واضح کيتے نيں کہ منجمد فکر کے حامل تے مقلّد علما اس قسم دے حقائق دے اظہار کرنے دی جرات نئيں رکھدے ۔
اس دی گلاں نے مینوں اس اُتے مجبور کيتا کہ اس کتاب نوں لبھ کر اس دے جدید علمی مباحث توں استفادہ کراں ، خداوند عالم توں خیر و صلاح دا متمنی ہاں تے ہن اس کتاب دے اک نسخہ دی خود حضرت عالی توں درخواست کردا ہاں ، امید اے میری درخواست نوں منظور فرما کر اسنوں ارسال کرکے مجھ اُتے مہربانی فرماواں گے ۔ وچ آپ دی محبتاں دا شکرگزار ہاں ۔
آپ اُتے خداوند عالم دا درود اوراس دی رحمت ہو
مخلص
محمود ابوریہ ، مصر ، جیزہ۔
۱٧ محرم ۱۳۸۰ ئھ ۱۱ جنوری ۱۹٦۰ ئئ
مذکورہ خط مرحوم شیخ ابو ریہ دا پہلا خط سی جو مینوں ملیا ، جدوں ميں نے مرحوم دی درخواست دے مطابق انھاں کتاب ” عبد اللہ بن سبا “ دی جلد اول تحفہ دے طور اُتے بھیج دتی تاں انہاں نے اک ہور خط مینوں لکھیا جو حسب ذیل اے :
دوسرا خط
سرورگرامی و دانشور عالیقدر ، حضرت استاد عسکری
سلام علیکم و رحمة اللہ و برکاتہ
خداوند متعال آپ نوں ہمیشہ خوشحالی ، صحت و سلامتی تے عافیت عطاکرے ، وچ بے حد خوشحال ہاں کہ اج مینوں توفیق حاصل ہوئی کہ آپ دی گراں قدر کتاب ” عبداللہ بن سبا “ نوں دقت دے نال اک بار مطالعہ کرنے دے بعد چند جملے آپ نوں لکھاں لیکن اس مفید کتاب دا اک بار فیر مطالعہ کراں گا ، فی الحال آپ دی خدمت وچ ایہ عرض کرنا چاہندا ہوئے کہ جس بلند تے جدید روش توں آپ نے اس کتاب وچ کم لیا اے اوہ اک بے مثال ، علمی تے اکیڈمک روش اے جسنوں آپ توں پہلے کسی نے اس صورت وچ انجام نئيں دتا ۔ وچ اپنے دل دی گہرائیاں توں آپ دی اس کامیابی اُتے مبارک باد پیش کردا ہاں کیونجے اس کامیابی تے نعمت نوں خداوند عالم نے صرف آپ دے نصیب کيتا اے تے آپ نوں ایہ توفیق عطا کيتی اے کہ اس قسم دے اہم تے بنیادی موضوع دے بارے وچ بحث و تحقیق کرکے ایہ واضح تے قابل قدر تاریخی نتائج حاصل کرن ۔
آپ نے اس بحث و تحقیق دے ذریعہ اسلام دی تریخ وچ ایسی چیزاں کشفکیتیاں نيں کہ گزشتہ چودہ صدیاں دے دوران کسی دانشمند نوں ایہ حقائق کشف کرنے وچ توفیق حاصل نئيں ہوئی اے تے آپ دی اس بحث کيتی اک یورپی دانشور (کہ شائد اس کانام ” ولز‘ اے ) نے تائید کيتی اے ، اوہ کہندا اے :
” تریخ سراپا جھوٹھ اے “ افسوس اے کہ ” ولز“ دا کہنا اسلام دی تریخ دے بارے وچ وی صحیح ثابت ہوتاہے ، کیونجے ہر زمانے وچ نفسانی خواہشات تے اندھے تعصبات نے اسلام دی تریخ نوں الٹ پلٹ کر اپنی صحیح راہ توں ایداں دے منحرف کرکے رکھ دتا اے کہ اج مسلمان اس گل کيتی ضرورت دا شدت دے نال احساس کررہے نيں کہ اسلام دی تریخ تے انہاں دے دین دے بارے وچ گہرائی توں تحقیق و بحث کيتی جائے ۔
حقیقت وچ آپ دی کتاب ” عبد اللہ بن سبا “ نوں اس قسم دی تحقیقات دے بارے وچ اک راھنما شمار کيتا جاسکدا ، آپ نوں خداوند عالم دا شکر بجالیانا چاہیدا کہ اس نے اس تحقیقی بحث نوں آپ دے لئی محفوظ رکھیا اے تے ايسے توں مدد طلب کرکے اپنے لئے منتخب کيتی گئی راہ و روش وچ مستحکم تے مؤثر قدم بڑھاواں ،ا وراس سلسلہ نوں جاری رکھن تے اپنی علمی تحقیقات توں حقائق نوں کشف کرنے دے بعد نتائج ملائم و نرم لہجہ وچ دوسرےآں دے سامنے پیش کرن تے فیصلہ قارئین دے ذمہ چھڈ داں ، خاص کر ابو بکر ، عمر تے خلافت توں مربوط مسائل نوں بیشتر ملائم تے مناسب حالت وچ بیان کرن ،کیونجے حالے لوکاں دے اذہان اس حد تک آمادہ نئيں نيں کہ انہاں دے بارے وچ حقائق صاف ا ور واضح لفظاں وچ سن کر انھاں قبول کرن ۔
وا لسلام علیکم
خیر اندیش
محمود ابور یہ
مصر، جیزہ ، شارع قرة بن شریک
۲۰ رجب ۱۳۸۰ ئھ ، ٧ نومبر ۱۹٦۱ ئئ
خرطوم یونیورسٹی وچ شعبہ تریخ دے پروفیسر ڈاکٹر حسن عباس دا خط
ميں نے کتاب ” عبد اللہ بن سبا‘ دا مطالعہ ، کيتا، ” احادیث سیف بن عمر“ دے موضوع دے تحت آپ نے جو واقعی نوں شش دی اے ، خاص کر جو سیف دی روایتاں تے دوسرے مؤرخین دی روایتاں دے درمیان موازنہ کرکے انہاں دی مطابقت دی اے ، اس توں ميں ، انتہائی خوش ہويا۔
آپ دی کتاب نے میرے ذہن وچ چند سوالا ت پیدا کيتے ، جنہاں نوں آپ دی خدمت وچ پیش کردا ہاں :
۱ ۔ کيتا علم رجال دے بعض علماء دی طرف توں سیف دے خلاف حکم جاری کرکے اس دی روایتاں نوں ضعیف اورمتروک کہنے اُتے اکتفاء کرکے اس دی تاریخی روایتاں نوں کالعدم قرار دتا جاسکدا اے ؟ علم حدیث دے دانشوراں دے پاس حدیث دے راویاں دی پہچان دے لئی خاص معیار موجود اے کہ جس دے ذریعہ بعض دی تعدیل و توثیق کردے نيں کہ اخبار دے راویاں دے لئی ایہ اعتراضات کوئی مشکل پیدا نئيں کردے ۔ مثلا ” قول بہ قدر‘کا الزام بعض اوقات سبب بندا اے کہ کسی شخص دے بارے وچ جرح کرکے اس دی حدیث نوں مردود قرار داں ۔ اس قسم دے الزامات ساڈے اج کل دے معیار دے مطابق زیادہ مشکل دا سبب نئيں بن سکدے نيں ۔
۲ ۔ کیہ ایہ ممکن اے کہ سیف نے انہاں تمام مطالب نوں پہلے توں خود ہی گڑھ لیا ہوئے گا ؟ یعنی اک پوری تریخ نوں فرضی طور اُتے لکھیا ہوئے گا؟ جے آپ دا ایہ مفروضہ صحیح اے توانسان اس وسیع خیال طاقت اُتے تعجب تے حیرت وچ پڑدا اے !
۳ ۔ سیف نے بعض روداداں نوں مفصل طور اُتے تالیف کيتا اے اس دی ایہ تفصیل نویسی اس دی تیز بینی تے ذرہ بینی دی دلیل اے جس دا اس نے اہتمام کيتا اے تے دوسرےآں نے انہاں چیزاں دی طرف توجہ نئيں کيتی اے ۔ اسنوں انہاں تفصیلات دی وجہ توں بعض ناواں دے ذکر کرنے اُتے اعتراض کيتا جاندا اے کہ اوہ ذہناں توں نکل کے فراموش ہوئے گئے سن اس سلسلہ وچ آپ دے لئی اک مثال پیش کردا ہاں :
آپ بلاذری دی کتاب ”فتوح البلدان “ نوں اٹھا کرابن عبد الحکیم دی کتاب ” فتوح مصر “ توں موازنہ کرن ۔ پہلی کتاب عام موضوع اُتے لکھی گئی اے تے دوسری کتاب خاص تے صرف مصر دے بارے وچ لکھی گئی اے ۔ کيتا ابن عبد الحکیم نے انہاں تمام چیزاں نوں ---- جو آپ دی تے ساڈی نظر وچ قابل اعتماد نيں --- لیایا اے جنہاں دے بارے وچ بلاذری نے وی ذکر کیہ اے ؟ فیر اس صورت وچ کِداں ممکن اے کہ ابن عبد الحکیم دی روایتاں نوں بلاذری دی روایتاں توں موازنہ کيتا جائے ؟ میرا عقیدہ ایہ اے کہ سیف دی ایسی ہی حالت سی ، کیونجے اس کاارادہ سی کہ اک مفصل تے جامع کتاب تالیف کرے جس وچ تمام روداداں نوں درج کرے تے عام گلاں تے خلاصہ اُتے اکتفا نہ کرے بلکہ جو کچھ دوسرےآں دے قلم توں سہواً یا عمداً چھُٹ گیا اے انہاں سب چیزاں نوں درج کرے ۔ مناسب نئيں اے کہ صرف سیف دی کتاب نوں ابن سعد دی طبقات --- جس دا مقصد لوک دے طبقات ، درجے ، تے مراتب لکھنا سی ---- یا اس دے بعد والی کتاباں جداں اسد الغابہ تے الاصابہ توں موازنہ کرن ،ہاں انہاں توں آگاہی پیدا کرے اوریہ اندازہ کرنے دے لئی کہ انہاں وچ سیف دی کس طرح روایتاں نقل ہوئیاں نيں تے سلسلہ جاری رہیا اے ۔
ماں ہر چیز توں پہلے سیف دی روایتاں نوں ---ابو مخنف یا دوسرےآں دی روایتاں ، جنہاں توں طبری نے روایتاں نقل کيتی نيں ---- ترجیح دیندا ہاں توں کہ میرے لئے ایہ امر روشن ہوجائے کہ کیہ گزریا اے صرف اوہی اے جس نے اک موضوع نوں نقل کيتاہے ، شائد ایسا نہ ہوئے گا کہ نقل کيتے گئے موضوع وچ سیف دی تنہائی دا سبب اس دا خیال تے وہم ہوئے گا یا اس نے چاہیا ہوئے گا کہ انہاں بزرگاں دا دفاع کرے جنہاں دے دامن اُتے تریخ دی روداداں دی گردِ ملامت بیٹھی ہوئے۔
۴ ۔ انہاں مواقع دے بارے وچ آپ دا نظرایہ کیہ اے جتھے سیف دی روایتاں دوسرےآں دی روایتاں توں ہم آہنگ نيں ؟ کيتا اس دے باوجود وی اسنوں داستان گھڑھنے والا سمجھدے نيں ؟ مثلا ایہ روایت کہ گمان نئيں کردا ہاں کہ طبری نے اسنوں نقل کيتا ہوئے گا :
سیف بن عمر نے عبد الملک ابن جریح ، اس نے نافع توں اس نے ابن عمر توں روایت کيتی اے اوہ کہندا اے : ميں نے عمر توں کہیا کہ اپنے لئے اک جانشین مقرر کرو ، ورنہ اپنے خدا نوں اس وقت کيتا جواب دو گے، جدوں اس نال ملاقات کرو گے ، جدوں کہ امت محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں بے سرپرست چھڈ گئے ہوگے ؟
اس نے جواب دتا : جے ميں اپنے لئے جانشین منتخب کراں ، تاں ميں نے ایداں دے شخص دا سا عمل کيتا اے جو میرے توں بہتر سی تے اس نے اپنے لئے جانشین مقرر کيتا اے (یعنی ابو بکر کہ جس نے اپنے بعد مینوں مقرر کيتا) تے جے کسی نوں مقرر نہ کراں تاں وی ميں نے اس شخص دا سا عمل کيتا اے جو میرے توں بہتر سی کہ اس دے بقول اس نے اپنے لئے کسی نوں جانشین مقرر نہ کيتا اے (اس دا مقصود پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نيں جنہاں نے اس دے بقول کسی نوں جانشین دے طور اُتے معین نہ کيتا سی)
یہ عین اوہی عبارت اے جسنوں ابن ابی بکر نے سیف توں روایت کيتی اے تے جے ابن سعد دی طبقات دی طرف رجوع کرن گے تاں ايسے روایت نوں دوسرےآں دے ذریعہ ملاحظہ فرماواں گے (ج ۳/ ص ۳۴۸) ۔
امید کردا ہاں کہ آپ روایتاں دی چھان بین کردے نيں ، مہربانی کرکے بتائیے کہ کیہ سیف دی تمام روایتاں مردود نيں یا انہاں وچوں بعض نوں آپ قبول کردے نيں ؟
۵ ۔ آپ نے سیف اُتے تاریخی واقعات دے سالاں وچ تحریف کرنے دی نسبت دتی اے لفظ تحریف دا ظاہری مفہوم ایہ اے کہ اس نے اس موضوع وچ عمداً ایہ کم کيتا اے جدوں کہ تاریخی واقعات وچ اختلاف صرف انہاں توں ہی مخصوص نئيں اے ، تنہا اوہی نئيں تھاکہ تاریخی واقعات وچ اختلاف رکھدا ہوئے ۔ جے آپ غزوات تے جنگاں دے راویاں ، جداں موسی بن عقبہ ، ابن شہاب زہری ، واقدی تے ابن اسحاق اُتے ذر اغور فرماواں گے تاں جنگاں دے سالاں تے لشکر بھیجنے دی تاریخاں دے بارے وچ کافی اختلافات مشاہدہ کرن گے تے جے ذرا سا اگے ودھ کے تریخ طبری وچ فتح دمشق تے شام دے ہور شہراں دے بارے وچ وکھ وکھ روایتاں ملاحظہ کرن تاں وچ نئيں سمجھدا ہاں کہ انہاں اختلافات دا مطالعہ و مشاہدہ کرنے دے بعد وی آپ ايسے اعتقاد اُتے قائم رہن گے کہ سیف نے انہاں سالاں تے تاریخاں وچ عمداً تغیر دے کے تحریف کيتا اے ۔
نمونہ دے لئی طاعون عمواس دے حادثہ نوں مد نظر رکھن ، ابن اسحاق و ابو معشر کہندے نيں کہ ایہ حادثہ ۱۸ ھ ء وچ پیش آیا تے سیف کہندا اے ۱٧ ھء وچ پیش آیا اے ۔ انہاں اختلافات وچوں بعض اس لئی رونما ہوئے نيں کہ تریخ دی ابتداء وچ اختلاف سی، عمر نے ہجرت دی ابتداء نوں اول محرم توں حساب کيتا اے جدوں کہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ہجرت ربیع الاول وچ واقع ہوئی اے اس بنا اُتے جے مورخ کہندا اے کہ ایہ تاریخی روداد ۱٧ ھء وچ واقع ہوئی اے تے دوسرا کہندا اے ۱۸ ھء وچ تاں ایہ انہاں چند مہینےآں دی وجہ توں اے ، کیونجے بعض راویاں نے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی ہجرت دی حقیقی ہجرت نوں تریخ دی ابتداء قرار دتا اے تے بعض نے اس زمانے نوں قرار دتا اے کہ عمر نے مقرر کيتا اے یعنی جے کوئی موضوع ماہ محرم یا صفر وچ واقع ہوئے ا ہوئے گا تاں اک آدمی کہہ سکدا اے ۱۸ ھء وچ واقع ہويا اے تے دوسرا کہہ سکدا اے ۱٧ ھء دے آخری ماہ وچ واقع ہويا اے ۔
اور ايسے طرح سیف دے بعض دوسرے تاریخی اختلافات نيں جو دوسرےآں توں مختلف نيں تریخ دے ذکر وچ اس قسم دے اختلافات دا بدنیندی توں کوئی ربط نئيں اے تے ایہ تحریف دی دلیل نئيں بن سکدے نيں ، فرض کیجئے جے سیف اک مسئلہ وچ دوسرے راویاں توں اختلاف وی رکھدا ہوئے تاں ایہ دلیل نئيں بن سکدا اے کہ اس نے خطا دی اے ، تے دوسرے صحیح راستہ اُتے چلے نيں اسيں مجبور نيں کہ ہر اک موضوع دی دقیق، تحقیق و تحلیل کرن تے جو وی صحیح تے زیادہ ترمستحکم ہوئے اسنوں قبول کرن ۔
٦ ۔ماں چاہندا سی کہ آپ سیف دی روایتاں وچ موجود اسناد و مآخذ جنہاں اُتے سیف نے تکایہ کیہ اے دی جانچ پڑتال کردے، توں کہ اسيں دیکھدے کہ کیہ انہاں اسناد وچ آپ دی نظر وچ اشکال موجود اے یا نئيں جے اے تاں کس دلیل دی بنا اُتے ؟ شائد بحث اک تازہ نتیجہ اُتے پہنچ جاندی تے آپ دے نقطہ نظر نوں تقویت ملدی ۔
یہ سن اوہ چند مسائل جو آپ دی کتاب دے مطالعہ نوں مکمل کرنے دے بعد میرے ذہن وچ پیدا ہوئے ، اس امید دے نال کہ سانوں اک ایداں دے متحیر سوال کنندہ دی حیثیت توں جان لاں جو حقیقت دی جستجو وچ اے نہ اک ہٹ دھرم تنقید تے سرزنش کرنے والے دی حیثیت توں ، اسيں سب اس چیز دے متمنی نيں کہ حقیقت تک پہنچ کے قلب ور روح نوں مطمئن کرن ۔
والسلام علیکم و رحمة اللہ و برکاتہ
مخلص
احسان عباس
۲۴ /۱/ ۱۹۵٧ ئئ
ساڈا جواب جو جواب اساں دتا ، اوہ حسب ذیل اے :
آپ دا ۲۴/۱/ ۱۹۵٧ ءء نوں لکھیا گیا خط ملیا ، کتاب ” عبد اللہ بن سبا “ اُتے آپ دی تنقید و بحث میرے لئے خوشنودی و مسرت دا سبب بنی ، کیونجے تنقید اک ایسی چیز اے جو مصنف نوں اس امر دی طرف توجہ دلاندی اے جس دے بارے وچ اس نے غفلت دی ہوئے ، توں کہ اسنوں پورا کرکے اپنی بحث نوں اختتام تک پہنچیا کر فائدہ حاصل کرسکے آپ نے اس تنقید دے ذریعہ میری اس کوشش وچ شرکت کيتی اے تے ساڈی اس جانچ پڑتال تے علمی تحقیق وچ تعاون فرمایا اے وچ آپ جداں دانشوراں دا شکر گزار ہاں کہ آپ نے اپنے بھائی دے بارے وچ اپنا فریضہ انجام دتا اے ۔
لیکن ، جوآپ نے چند سوالات کرکے عنایت دی اے ، اس سلسلے وچ عرض اے:
اولاً: آپ نے سوال کيتا اے کہ کیہ سیف دے بارے وچ علم حدیث دے دانشوراں دا ایہ کہنا کہ اوہ ضعیف تے مردود اے ، سانوں اس گل اُتے مجبور کردا اے کہ اس دی تاریخی روایتاں نوں چھڈ کے اس اُتے عمل نہ کرن تے اہل حدیث ----مثلاً کسی ایداں دے شخص نوں جو عقیدہ قدریہ توں مہتم ہوئے ---ضعیف جان کے اس دی روایتاں اُتے عمل نئيں کردے نيں ؟
ہم اس سوال دے جواب وچ کہندے نيں : نئيں ، کیونجے اہل حدیث دی تمام روایتاں دے راوی نوں ضعیف ہونے دا الزام نئيں لگاندے نيں تے انھاں یکبارگی رد نئيں کردے نيں بلکہ انہاں دے ضعیف ہونے دے بارے وچ مطالعہ کردے نيں تے دقیق نظر ڈالدے نيں کہ جے کسی نوں کسی سبب دے بغیر ضعیف کہیا گیا ہوئے تاں انہاں دے نظریہ دی تائید نہ کردے ہوئے اس اُتے عمل نئيں کردے نيں ، لیکن جے جرح و تضعیف دی علت بیان کيتی گئی ہوئے تاں اس علت اُتے توجہ کردے نيں تے جے اسيں درک کر لیندے نيں کہ مثلاً انہاں مطالب نوں علت قراردتا اے کہ ” فلاں مرجئہ “ اے اس لئی اس دی حدیث متروک اے ”فلاں شیعہ اے تے اس اُتے رافضی ہونے دا الزام اے “ فلاں ضعیف اے ، کیونجے خلق قرآن دا قائل اے یا متروک اے کیونجے فلسفیاں دیاں گلاں دی ترویج کردا اے “ اس صورت وچ اسيں اس قسم دی تضعیفاں اُتے اعتنا نئيں کردے نيں ۔
لیکن جے اسيں دیکھدے نيں کہ جرح وچ اس قسم دے لفظاں کہے گئے نيں ” جعل کرنے والا اے “ ایداں دے افراد توں روایت کردا اے جنہاں نوں خود اس نے نئيں د یکھا اے ، ” حدیث نوں گڑھ لیندا اے تے غیر معروف لوک توں انہاں دی نسبت دیندا اے “ جدوں کہ ایہ کہنے والا راوی دا ہمعصر یا اس دے عقیدہ دا مخالف نہ ہوئے تے اس دے بارے وچ خود غرضی نہ رکھدا اے تے مذہب دے سلسلے وچ وی اس توں اختلاف نہ رکھدا ہوئے ، جداں جے اک اشعری ہوئے تاں دوسرا معتزلی نہ ہوئے ، تاں ایسی صورت وچ دانشور دی گل نوں رد نئيں کرسکدے نيں تے ایسا نئيں اے کہ جرح دی دوسری وجوہات دی وجہ توں اس دے نال اختلاف رکھنے دی بناء اُتے اس خاص جرح دے سلسلے وچ اعتناء نہ کرن ۔
اس بناء اُتے ميں نے علمائے حدیث دے بیان نوں سیف بن عمر دے بارے وچ نقل کيتا اے تے ميں نے اسنوں قبول کيتا اے کیونجے انہاں نے اس دے بارے وچ کہیا اے :
” اوہ حدیث جعل کردا سی “ خود حدیث گڑھ لیندا سی تے اپنی گڑھی ہوئی حدیثاں نوں باوثوق راویاں دی زبانی نقل کردا سی “ جنہاں نے اس دے بارے وچ ایہ لفظاں کہے نيں اوہ علمائے حدیث وچوں گوناگون افراد اس دے بعد والی صدیاں دے دوران مختلف طبقات نال تعلق رکھدے سن ، اسکے علاوہ ميں نے صرف علمائے حدیث اُتے اکتفاء نئيں کيتا اے بلکہ اس دی روایتاں نوں دوسرےآں دی روایتاں توں موازنہ وی کيتاہے تے ايسے موازنہ تے تحقیق کانتیجہ ایہ سی کہ ميں نے علمائے حدیث دی گل کيتی سیف دے بارے وچ تائید کيتی اے ۔
آپ نے اپنے دوسرے سوال وچ ایہ کہیا اے کہ کیہ ایہ ممکن اے کہ سیف نے انہاں سب چیزاں نوں خود گڑھ لیا ہوئے گا ؟
ماں کہندا ہاں : اس وچ کیہڑی مشکل اے ، جدوں کہ آپ خود جرجی زیدان تے اس دی جعلی داستاناں ، حریری تے اس دے تھاںواں ، عنترہ ، الف لیلیٰ تے کلیلہ و دمنہ جداں افسانےآں دے لکھنے والےآں تے ادبی و اخلاقی ہزار داستاناں اُتے اعتقاد رکھدے نيں تے ایہ گمان کردے نيں کہ انھاں بعض داستان نویساں تے ادیباں نے مختلف ملتاں توں جعل کرکے اپنے زور قلم توں خیالات اُتے مبنی شخصیتاں تے سورماواں نوں نہ صرف لباس وجود توں آراستہ کيتا اے بلکہ انہاں نوں خلق کيتا اے تاں کيتا مشکل اے اسيں سیف نوں وی انہاں جداں اک افسانہ ساز جان لاں تے ا س وچ کِسے قسم دا تعجب ہی نئيں اے تعجب تاں انہاں تریخ نویساں دے بارے وچ اے جنہاں نے سیف دی داستاناں نوں با اعتبار جان کے دوسرےآں دی صحیح تے سچی روایتاں نوں نقل نہ کر کے انھاں چھڈ دتا اے جدوں اسيں انہاں دے اس کم دے بارے وچ متوجہ ہوئے تاں خود اس دے کم دے بارے وچ وی کوئی تعجب تے حیرت باقی نئيں رہی(۱)
____________________
۱۔ اس دا سبب اساں اس توں پہلے ايسے کتاب دی آخر وچ بیان کيتا اے ۔
تیسرے سوال وچ بیان کيتے گئے مطلب دے بارے وچ خلاصہ حسب ذیل اے :
سیف نے روداداں نوں مفصل طور اُتے بیان کيتا اے تے بلاذری نے اجمالی تے خلاصہ دے طورپر ، اس دی روایتاں وچ تریخ نوں مفصل طور اُتے بیان کيتا گیا اے جداں ابن عبد الحکیم دی کتاب ” فتوح مصر “ دی روایتاں دے مقابلہ وچ بلاذری دی ” فتوح البلدان “ اول الذکر کتاب تریخ فتوح مصر توں مخصوص اے تے مؤخر الذکر کتاب تمام تریخ تے تمام فتوحات دا ذکر کيتا اے ، اک خاص علاقے دی تریخ دی بارے وچ تالیف کيتی گئی کتاب وچ ناواں دی تفصیل ذکر اے تے دوسری کتاب وچ ایہ تفصیل لکھنا بھُل گئے نيں یا ذہن توں تفصیلات محو ہوگئیاں نيں تاں کوئی مشکل نئيں اے اس لحاظ توں بلاذری دی ”فتوح “ دے کم نوں ابن عبد الحکیم دے کم توں کِداں قیاس کرن گے !!
ماں کہندا ہاں :ان سب فاصلےآں تے دوریاں دے باوجود سیف دی ” فتوح “ نوں ابن عبدالحکیم دی ”فتوح “ توں موازنہ نہ کرناکِداں جائز اے ؟!! کیونجے اولاً اسيں دیکھدے نيں کہ علم حدیث دے دانشوراں نے ابن عبد الحکیم دی انہاں لفظاں وچ تاں صیف دی اے : ” اس وچ کِسے قسم دی تشویش نئيں اے ،” اوہ سچ بولنے والا ، قابل اعتماد تے علم تریخ دا دانشور اے “ تے اس قسم دے دوسرے الفا ظ بیان کيتے نيں تے کوئی اس دے بارے وچ اشکال نئيں رکھدا اے ہور اسنوں ضعیف نئيں کہیا گیا اے لیکن سیف دا قضیہ اس دے برعکس اے ، دانشوراں نے اس دی ملامت کيتی اے تے اس دی روایتاں نوں ضعیف جانا اے ۔
اس دی ملامت کرنے والےآں وچ : ابن معین ، ابو حاتم ، ابو داؤد، دار قطنی ، ابن عدی ، ابن حیان برقانی ، ابن عبد البر ، ذہبی ، ابن حجر ، سیوطی ، فیروز آبادی تے زبیدی شامل نيں ۔
ثانیاً : انہاں دو لوک دیاں تحریراں وچ واضح تے آشکار فرق اے :
ابن عبد الحکیم ” فتوح مصر “ وچ صرف اسلام تاں پہلے تے بعد وچ اسلام دے بارے وچ لکھدا اے مؤرخین اسلام نے جو کچھ اسلام تاں پہلے دے بارے وچ لکھیا اے اس اُتے اعتراض نئيں کرسکدے کیونجے انہاں نے دوسرےآں توں نقل کيتا اے تے انہاں دے اکثر تاریخی منابع و مآخذ اسرائیلی سن بلکہ انہاں دی تریخ دے اس حصہ دے بارے وچ تحقیق دی جانی چاہیدا جو انہاں نے اسلام دے بارے وچ لکھیا اے تریخ دا ایہ حصہ کئی گروہاں وچ تقسیم ہُندا اے :
انہاں وچوں بعض حقیقت گو، مؤرخین نے اپنیاں تحریراں وچ واقعی روداداں نوں لکھیا اے تے انہاں وچوں بعض نے جذبات دے زیر اثر آکے الٹ پلٹ تے کم و بیش کردتا اے، اک گروہ نے ایسا نئيں کيتا اے لیکن اپنی نفسانی خواہشات دے مطابق جو مورخ توں وی ہوئے روایتاں نوں دیکھ کے انھاں نقل کيتا اے ایہ لوک بعض اوقات اس مطلوبہ چیز نوں ایداں دے افراد دے پاس پاندے سن کہ اوہ تریخ نویسی وچ امین نئيں سن تے روایتاں وچ کم و زیادتی کردے سن اس حالت نوں جانے دے باوجود وی اس گروہ توں نقل کردے سن
اک ہور گروہ دے افراد غفلت دی وجہ توں انہاں توں نقل کردے سن تے جے اسيں تریخ ابن عبد الحکیم دی تحقیق کرن تاں دیکھو گے کہ حدیث دے علماء نے اس دے بارے وچ حقیقی گواہی دتی اے کیونجے اوہ تریخ لکھنے وچ حقیقت دا متلاشی سی تے فتوح مصر وچ جو کچھ حقیقت وچ گزریا سی اسنوں لکھیا اے جے اسيں اس دی کتاب نوں بلاذری دی کتاب دے نال موازنہ کرن گے تاں معلوم ہوئے گا کہ انہاں وچ جو فرق پایا جاندا اے اوہ اجمال تے تفصیل دے درمیان اے لیکن سیف بن عمر دے حالت ایسی نئيں اے جس اُتے اساں اس دی نکتہ چینی دی اے تے کتاب ” عبدا للہ بن سبا “ وچ اس اُتے اعتراض کيتا اے اوہ دو قسم اُتے مشتمل اے :
پہلی قسم : تحریف تے جابجا کے دتا اے ، جداں کہ علی ابن ابیطالب علیہ السلام دے بارے وچ کہندا اے کہ اوہ اپنے گھر وچ بیٹھے سن ، خبر دتی گئی کہ ابو بکر لوکاں توں بیعت لینے دے لئی مسجد وچ بیٹھے ہوئے نيں تاں بغیر عبا قبا دے حضرت صرف اک کردا پہن کر مسجد دی جانب روانہ ہوئے گئے توں کہ ابو بکر دی بیعت کرنے وچ پِچھے نہ رہیاں اس طرح آکے انہاں دی بیعت کيتی اس دے بعد بیٹھ گئے تے کسی نوں بھیجیا توں کہ انہاں دا لباس لے آئے فیر لباس پہن کر اپنی جگہ اُتے بیٹھ گئے ۔
جدوں کہ طبری اس داستان نوں دوسری جگہ اُتے عائشہ توں ایويں نقل کردا اے : کہ علی تے بنی ہاشم نے چھ مہینہ تک بیعت نئيں کيتی ، ایتھے تک کہ فاطمہ زہراء (سلام اللہ علیھا) دنیا توں رحلت کرگئياں(۱) اسيں ايسے روایت نوں صحیح بخاری ، مسلم تے حدیث دی دوسری کتاباں وچ سیف دی روایت دے برعکس پاندے نيں ۔ بالکل ایہی قضیہ سعد بن عبادہ دی بیعت دے بارے وچ وی اے ايسے طرح خالد بن سعید اموی دی بیعت توں انکار دے بارے وچ جو کچھ کہیا اے (۲)
”حواب“(۳) دے کتےآں دے بھونکنے دی داستان وچ بجائے ام المؤمنین ام زمل دا ناں لیندا اے ۔ اس طرح جو کچھ اس نے مغیرہ بن شعبہ(۴) دے زنا دے بارے وچ کہااے۔
____________________
۱۔ ملاحظہ ہوئے کتاب عبدا للہ بن سبا (فارسی) صفحہ٧٦ و ۱۱۲۔
۲۔ ملاحظہ ہوئے کتاب عبد اللہ بن سبا (فارسی) صفحہ ٧٦ اُتے سیف دی روایت تے ۲۵(۱) اُتے روایت غیر سیف۔
۳۔ ملاحظہ ہوئے کتاب عبد اللہ بن سبا (فارسی) صفحہ ۳۰ بہ روایت سیف تے ۲۵ اُتے روایت غیر سیف۔
۴۔ ملاحظہ ہوئے کتاب عبد اللہ بن سبا (فارسی) صفحہ ٦٧ سیف دی روایت تے ٦۸ اُتے روایت غیر سیف۔
ان تمام مواقع اُتے جتھے طبری نے سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایتاں نوں نقل کيتا اے ايسے جگہ سیف دی تحریف شدہ روایتاں نوں وی نقل کيتا اے ۔
دوسری قسم : من جملہ مواقع جنہاں اُتے اسيں سیف دی نکتہ چینی کردے نيں ، اوہ داستاناں نيں جنہاں نوں سیف نے جھوٹھ اُتے مبنی گڑھ لیا اے تے انھاں اسلام دی تریخ وچ داخل کيتا اے، انہاں داستاناں نوں اس توں پہلے کسی نے وی نقل نئيں کيتا اے یا جے اصل داستان سچی سی تاں اس نے اس اُتے بوہت سارے مطالب دا وادھا کيتا اے ۔
من جملہ مطالب دے داستان علاء بن حضرمی اے جس وچ سیف نے ذکرکیا اے کہ ” دھنا “ دے صحرا وچ اس دے لئی پانی جاری ہويا ، اس دے لشکر نے گھوڑے ، اونٹھ ، خچر ، گدھے ، سوار تے پیادہ سب دے نال سمندر نوں عبور کيتا جدوں کہ اس دی مسافت کشتی دے ذریعہ اک دن اوراک رات دے فاصلہ دے برابر سی تے لکھدا اے کہ خدا نے چار پیر دے سماں دے تھلے نرم ریت اُگا دتی کہ صرف حیواناں دے سم پانی دی تھلے جاندے سن تے اس طرح انہاں نے اس سمندر نوں عبور کيتا ۔
اور اس افسانہ دے آخر وچ بیان کردا اے کہ راہب ہجری مسلمان ہويا تے ابوبکر نے اس دے اسلام لیانے دے بارے وچ صحابہ نوں بشارت دتی تھی(۱) تے اباقر دے دن گائے دا سعد دے لشکریاں وچوں عاصم بن عمر توں گفتگو کرنا(۲)
____________________
۱۔ عبد اللہ بن سبا ،(فارسی) ص ۱٦۱ ۔ ۱٦۳)
۲۔ عبد اللہ بن سبا، (فارسی) ص ۱٦۱ ۔ ۱٦۳)
اور روز جراثیم دا اک ہور افسانہ کہ سپاہیاں دا دجلہ توں عبور کرنا ، جے کوئی گھوڑا تھک جاندا سی تاں اس دے سماں دے تھلے ریت دا ٹیلہ پیدا ہوجاندا سی تے اس اُتے گھوڑا ایداں دے تھکاوٹ دور کردا سی جداں کہ اوہ زمین اُتے کھڑا ہوئے۔(۱)
من جملہ انہاں دے اوہ مطالب نيں جنہاں نوں سیف دو بھائی قعقاع تے عاصم دے بارے وچ نقل کردا اے (۲) یا اوہ گلاں جو اس نے عثیم(۳) نامی جنّی صحابی دی داستان وچ کہی نيں اس دے علاوہ بکیر دے اطلال نامی گھوڑے دیاں گلاں کرنا جدوں بکیر نے اپنے گھوڑے نوں چابک کرکے چھلانگ لگانے نوں کہیا تاں گھوڑے نے جواب وچ کہیا: ” سورہ بقرہ دی قسم ميں نے چھلانگ لگائی “ ايسے طرح اس دے دوسرے افسانے(۴)
من جملہ مواقع جنہاں وچ سیف نے بے حد مبالغہ گوئی دی اے تے کافی مقدار وچ اصل قضیہ وچ وادھا کيتا اے ، اوہ ایہ اے کہ اس نے کہیا اے کہ اسلامی فوج نے لکھاں دی تعداد وچ اپنے دشمناں نوں قتل کر ڈالیا اے اس سلسلہ وچ اس نے کہیا اے کہ خالد نے تن دن اورتین رات دے اندر اِنّے دشمناں دے سر قلم کيتے کہ خون دی ندی جاری ہوگئی ۵ ایہ سیف دی انہاں مبالغہ آمیزیاں دے علاوہ اے جو اس نے اپنے نفسانی خواہشات دے تحفظ وچ انجام دئیے نيں ۔
____________________
۱۔ عبد اللہ بن سبا ( فارسی ) ص ۲۰۱ ۔ ۲۰۲
۲۔ان دوافراد دی زندگی دے حالات کتاب ”خمسون و ماة صحابی مختلق “ ص ٦٧ ، ۱۲۸، ۱۳۱، ۱۵۸ اُتے ملاحظہ ہوئے ۔
۳۔ ”خمسون و ماة صحابی مختلق “ ص ٦٧ ، ۱۲۸، ۱۳۱، ۱۵۸ اُتے ملاحظہ ہو
۴۔”خمسون و ماة صحابی مختلق“ وچ قعقاع دے حالات ملاحظہ ہاں
۵۔”خمسون و ماة صحابی مختلق“ (فارسی) تے ايسے کتاب ج(۲) وچ فصل ” انتشار اسلام بالسیف “ وچ اُتے ملاحظہ ہو
اسی بنا اُتے اسيں سیف دی انہاں دوگانہ تحریف وچوں کس دی تائید کرن گے ؟ کيتا اس دی انہاں تحریفات دی تائید کرن جنہاں وچ اس نے وڈی شخصیتاں دے دفاع وچ اصل تاریخی روداداں نوں الٹ پلٹ کر رکھ دتا اے جدوں کہ خود طبری نے دوسرے راویاں توں انہاں واقعات نوں دوسری طرح توں نقل کيتا اے یا اس دی داستاناں دی دوسری قسم دی تائید کرن جو توہمات تے خرافات اُتے مشتمل نيں ، کيتا اس قسم دی داستان سرائی نوں روایات وچ اجمال و تفصیل کدرے گے یا روایتاں وچ الٹ پلٹ تے تحریف دا ناں دین گے؟
لیکن، جس دوسرے نکتہ دا آپ نے ذکر کيتا اے کہ اک خاص علاقہ دی تریخ لکھنے والا گمنام افراد دا ناں لیندا اے تے جو عام تریخ لکھدا اے اوہ اس قسم دے مطالب وچ مداخلت نئيں کردا اے ۔
ہم جواب وچ کہندے نيں : کیہ تسيں ایہ تصور کردے نيں کہ عمرو دے دو بیٹے قعقاع تے عاصم جنہاں دا سیف نے ناں لیا اے ، گمنام افراد سن ؟ نئيں ، ہرگز ایسانہاں نوں اے سیف کہندا اے کہ قعقاع رسول خدا دے اصحاب وچوں سی تے اس نے حدیث نقل کيتی نيں ،وہ سقیفہ وچ حاضر سی ، ابوبکر نے اسنوں خالد دی مدد دے لئی بھیجیا اے تے ا سکے بارے وچ ایويں کہیا اے : ”جس فوج وچ قعقاع جداں افراد موجود ہاں اوہ فوج فرار نئيں کرے گی “ اوہ عراق وچ خالد دیاں جنگاں وچ شریک سی ، جدوں خالد، اسلام دے سپاہیاں دی مدد دے لئی شام دی طرف روانہ ہويا تاں اسنوں اپنے نال لے گیا ، دمشق دی فتح تے اس اُتے تسلط جمانے دا سبب قعقاع دا اپنے ساتھی دے ہمراہ قلعہ دی دیوار اُتے چڑھنا سی اس دے بعد عمر نے اسنوں دوبار ہ جنگ قادسیہ وچ سعد دی مدد دے لئی اوتھے توں عراق دی طر ف لُٹیا دتا تے اس نے سفید ہاتھی دی اکھ نوں کڈ کے اسنوں اندھابنا دتا قادسیہ دی جنگ وچ اس دی بہادریاں مسلماناں دی فتح و کامرانی دا سبب بنیاں ۔
سیف دے ناں گزاری کيتے گئے ایام : ” الاغواث“ ”عماس “ تے ” الامارث “ وچ اس نے مدد کيتی اے ۔
سعد نے اس جنگ وچ اسکے بارے وچ عمر نوں ایہ تعریفاں لکھياں کہ ”اوہ شہسوار ترین سپاہی اے “ اس جنگ دے بعد عمر نے اسنوں اک بار فیر مسلماناں دی نصرت دے لئی یرموک دی جنگ وچ شام بھیجیا ، اوتھے اُتے مسلماناں دی مدد کرنے دے بعد تیسری بار عراق دی طرف روانہ ہويا تے نہاوند دی جنگ وچ شرکت کيتی ، اوتھے اُتے اوہ شہر دے اندرپناہ لئے ہوئے ایرانیاں نوں باہر لیا کے صحرا تک کھچ لیانے وچ کامیاب ہويا ، انہاں کامیابیاں دے بعد عمر نے اسنوں عراق دی سرحداں دے محافظاں دے سردار دے طور اُتے مقرر کرکے اسنوں سرحد دا نگہبان بنا دتا۔
اس بناء اُتے دونے خلیفہ ابوبکر تے عمر قعقاع نوں ہر نامناسب حادثہ روکنے دے لئی گھلدے سن ، لیکن عثمان نے اسنوں کوفہ دا سپہ سالار مقرر کيتا تے اوہ سبائیاں دی تحریک تے انہاں دی بغاوت تک اس عہدہ اُتے فائز رہیا تے اس شورش نوں کچلنے وچ کوشش کيتی جدوں عثمان محاصرہ وچ قرار پایا تاں اس دی نصرت دے لئی اک فوج دے نال مدینہ دی طرف روانہ ہويا ، لیکن اس توں پہلے کہ مدد کرنے والے پہنچ جاندے عثمان قتل ہوچکے سن لہذا اوہ واپس کوفہ دی طرف لُٹیا ۔
علی دی خلافت وچ اس نے کوفہ دے لوکاں نوں جنگ جمل وچ علی توں ملحق ہونے اُتے آمادہ کيتا تے علی و عائشہ تے اس دے حامیاں (طلحہ و زبیر) دے درمیان صلح کرانے وچ کامیاب ہويا سی ، جے سبائی دھودے ميں جنگ دے شعلاں نوں نہ بھڑکاندے جدوں جنگ چھڑ گئی تاں اوہی سی جس نے عائشہ دے اونٹھ دا تعاقب کرکے اس اُتے قابو پاکر جنگ دا خاتمہ کيتا تے اوہی سی جس نے عائشہ دے لشکر نوں امان دیدی۔
معاویہ دے زمانے وچ اوہ انہاں افراد وچوں سی جنہاں نوں معاویہ دے حکم توں فلسطین دی ” ایلیا “ نامی جگہ اُتے جلا وطن کيتا گیا ، کیونجے اوہ حضرت علی ابن ابیطالب علیہ السلام دے لئی مخصوص اصحاب وچوں سی ۔
لیکن اس دا بھائی عاصم : اس دے بارے وچ سیف ایويں کہندا اے کہ اوہ ۱۲ ھئماں خالد دے نال یمامہ توں عراق دی طرف کوچ کيتا، سیف نے اس دے بارے وچ بہت سارے بہادری و شجاعت دے قصے جداں جنگ قادسیہ وچ ہاتھیاں نوں اَنھّا بنانا وغیرہ نقل کيتی نيں ۔ خلیفہ عمر نے اسنوں علاء دی مدد دے لئی فارس بھیجیا اے ، ایہ اوہی اے جس دے نال گائے نے گفتگو دی ، عمر نے سیستان دی جنگ دا پرچم اس دے ہتھ وچ دتا اس دے بعد اسنوں کرمان دی گورنری تے فرماں روائی سونپی تے اپنی وفات ۲۹ ھء تک وہا ں دی گورنری دے عہدہ اُتے فائز سی ۔
سیف نے انہاں دو جنگجو بھائیاں دے بارے وچ ا ن تمام اخلاقی خوبیاں دے علاوہ اشعار و مناقب وی بیان کيتے نيں ۔
کیا بقول سیف جنگجو تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابی دو بھائیاں دے بارے وچ ایہ تصور کيتا جاسکدا اے کہ اوہ گمنام افراد وچوں ہون گے ؟ جدوں کہ سیف نے انہاں دے لئی اِنّی خصوصیات بیان کيتی نيں تے خلفاء دی طرف توں مختلف مراحل وچ اِنّی نوازشاں تے فرمان روائیاں عطا کيتی گئیاں نيں تے انہاں توں اِنّے اشعار نقل ہوئے نيں کيتا خالد بن ولید دے لئی اتنیشجاعت و بہادری دے قصے کتاباں وچ بیان ہوئیاں نيں جِنّی سیف نے قعقاع دے لئی نقل کيتی نيں ؟ اس دے باوجود کيتا علت اے کہ انہاں دو افراد دا ناں صرف سیف دی روایتاں وچ ذکر ہويا اے ؟
طبری نے ۱۰ ھء توں ۲۹ ھء تک دی روداداں دے بارے وچ جو کچھ سیف توں نقل کيتا اے ميں نے اسنوں ايسے مدت دے بارے وچ د وسراں دی روایتاں توں موازنہ تے تطبیق کيتا تے ايسے طرح جو کچھ ابن عساکر نے اپنی تریخ دمشق دی ج ۱ و رج / ۲ وچ سیف تے غیر سیف توں روایت کيتی اے ، دونے دی تطبیق کی، لیکن انہاں دو جنگجوواں دا کدرے ناں ونشان نئيں پایا جاندا، اس دے علاوہ ابن شہاب (وفات ۱۲۴ ھء) ، موسی بن عقبہ (پیدائش ۱۴۱ ھء) ، ابن اسحاق (پیدائش ۱۵۲ ھء) ، ابو مخنف (پیدائش ۱۵٧ ھء) ، محمد بن سائب (پیدائش ۱۴٦) ابن ہشام (پیدائش ۲۰٦ ھء) ، واقدی (پیدائش ۲۰٧ ھء) تے زبیر بن بکار (پیدائش ۲۴٧ ھء) دی روایتاں تے دوسرے راویاں دی روایتاں وچ جس توں طبری تے ابن عساکر نے دسیاں روایتاں انہاں روداداں دے بارے وچ نقل کيتی نيں کہ سیف نے ایسی ہی روداداں وچ انہاں دو بھائیاں دا ناں ذکر کيتا اے لیکن انہاں دوبھائیاں دے بارے وچ ا نہاں نے کدرے ناں تک نئيں لیا ۔
ميں نے اس موازنہ وچ صرف اس اُتے اکتفاء کيتا اے جسنوں طبری نے سیف تے دوسرےآں توں نقل کيتا اے تے ابن عساکر نوں صرف اک گواہ دی حیثیت توں پیش کيتا اے چونکہ ميں نے دیکھیا کہ آپ نے اپنی گل دے تیسرے مرحلہ وچ اس مطلب دے بارے وچ یاددہانی دی اے کہ اسيں موازنہ تے مقابلہ وچ تریخ طبری اُتے اکتفاء کرن ، ورنہ وچ آپ دے اس نظریہ توں اتفاق نئيں ر کھدا ہاں کہ صرف تریخ طبری نوں اہمیت دتی جائے تے ايسے اُتے اکتفاء کيتا جائے (اگر آپ اس قسم دا اعتقاد رکھدے نيں ؟)
آپ دے کہنے دے مطابق یاددہانی تے آگاہی دے لئی قعقاع تے عاصم دے بارے وچ کیوں طبقات ابن سعد دی طرف رجوع نہ کرن ؟ کيتا ابن سعد نے کوفہ وچ رہنے والے اصحاب ، تابعین تے دانشوراں ،کی زندگی دے حالات اُتے روشنی نئيں پائی اے ؟ تے ایہ دو بہادر جنگجو نوں سیف دے کہنے دے مطابق کوفہ دی معروف شخصتاں تے جنگجو سن ؟!
کیا وجہ اے کہ اسيں آشنائی حاصل کرنے دے لئی کتاب ” الاصابہ “ دی طرف رجوع نہ کرن جدوں کہ ابن حجر بالواسطہ تے بلاواسطہ دونے صورتاں وچ سیف توں روایتاں نقل کردے نيں ؟
کیوں نہ اسيں ” الاستعیاب “ ” اسد الغابہ “ تے ” التجرید “ دا مطالعہ کرن تے انہاں دے سیف توں نقل کيتے گئے اصحاب دی زندگی دے حالات نوں نہ پڑھیاں ؟ کیہ ایہ کتاباں اصحاب دی زندگی دے حالات دی تشریح کرنے وچ خصوصیت نئيں رکھدی نيں ؟! اسيں کیوں تریخ ابن عساکر دی طرف رجوع نہ کرن تے اس دے ہر موضوع اُتے لکھے گئے مطالب نوں نہ پڑھیاں ،جو روایتاں دا اک عظیم مجموعہ اے اس نے حتی الامکان تمام روایتاں نوں حتی سیف تے غیر سیف توں نقل کیہ اے ؟!
سیف دی فتوحات دی بحث وچ اسيں کتاب ” معجم البلدان “کا کیوں مطالعہ نہ کرن ؟ جدوں کہ اس دے مصنف دے پاس سیف دی کتا ب” فتوح “ دا تصحیح شدہ ابن خاضبہ دا لکھیا ہويا قلمی نسخہ موجود سی چنانچہ اس نے شہردں دی تریخ لکھنے والے تمام مؤلفین دا ذکر کيتا اے کیوں نہ اسيں انہاں دا مطالعہ کرکے موازنہ کرن ؟ تے اس بحث توں مربوط دوسری کتاباں کاکیوں اسيں مطالعہ نہ کرن ؟ اس دی کيتا دلیل اے کہ اسيں اپنی تحقیق، مطالعہ ، تے موازنہ نوں طبری دی روایتاں تک محدود کرکے رکھن ؟
ماں واضح لفظاں وچ کہندا ہاں کہ سچی روایتاں نہ لکھنے وچ طبری دا تعمد تے اس دی خود غرضی شامل سی وچ اسنوں اس موضوع دے بارے وچ ملزم جاندا ہاں ، کیہ ایہ شخص اوہی نئيں اے جو ۳۰ ھء دی روداداں نوں لکھدے ہوئے ابو ذر دی زندگی دے حالات دے بارے وچ ایويں لکھدا اے :
” اس سال یعنی ۳۰ ھء وچ معاویہ تے ابوذر دا واقعہ پیش آیا تے معاویہ نے اسنوں شام توں مدینہ بھیج دتا ، اس جلاوطنی تے مدینہ بھیجنے دے بارے وچ بہت ساریاں وجوہات بیان کيتی گئیاں نيں کہ مینوں انہاں وچوں بہت ساریاں چیزاں دا ذکر کرنا پسند اے لیکن جو لوک اس قضیہ وچ معاویہ نوں بے گناہ ثابت کرنا چاہندے نيں انہاں نے اس سلسلہ وچ اک داستان نقل کيتی اے کہ سیر نے اسنوں لکھیا اے کہ شعیب نے اسنوں بقول سیف اس دے لئی نقل کيتا اے “(۱)
تریخ طبری دا اس دے بعد والے افراد دے لئی قابل اعتماد بننے تے انہاں دا اس اُتے بھروسہ کرنے دا ایہی موضوع سبب بنا اے اس مطلب کيتی تفصیلات تے وضاحت دے لئی تریخ ابن اثیر دا مقدمہ ، جتھے اُتے ۳۰ ھء وچ ابوذر دی روداد بیان کيتی گئی اے ،تریخ ابن کثیر ،ج ٧ ص ۲۴٧ تے ابن خلدون جنگ جمل دی داستان دا آخری حصہ تے معاویہ دے نال امام حسن دی صلح دا واقعہ مطالعہ کيتا جائے(۲)
____________________
۱۔ طبری، ج ۴/ ص ٦۴
۲۔ اس کتاب دی ابتداء وچ ” افسانہ دا سرچشمہ ”‘ نامی فصل ملاحظہ ہو
یہ طبری دا حال اے ہور انہاں لوکاں دا جنہاں نے طبری اُتے اعتماد کر کے اس توں نقل کيتا اے لہذا یہکیسےممکن اے کہ اسيں اپنی تحقیقات تے چھان بین نوں تریخ طبری تک ہی محدود کر دیؤ ؟
آپ نے اپنے خط دے چوتھے بند وچ لکھیا سی: سیف دی انہاں جگہاں دے بارے وچ کیہ خیال اے جتھے اُتے اس دی روایتاں دوسرےآں دی روایتاں دے ہم آہنگ تے بالکل ویسی ہی نيں ؟ کيتا اس صورت وچ وی آپ اسنوں حدیث جعل کرنے والےآں وچ شمار کردے نيں ؟ایتھے تک آپ نے لکھیا کہ: ” وچ امید کردا ہاں آپ سیف دی روایتاں اُتے تحقیقات کردے وقت معین کرن کہ کیہ سیف دی ساری روایتاں کوکہ جو کچھ اس توں نقل ہويا اے اس وچ مکمل طور اُتے وکھ کر دتا جائے یا گھٹ توں گھٹ اس دی بعض روایتاں نوں قبول کيتا جائے ؟
اس دے جواب وچ کہنا چاہندا ہاں : سیف دی تاریخی روایتاں دی میری نظر وچ کوئی قدر و قیمت نئيں اے وچ اس دی وقعت ہارون رشید دے زمانے دی داستاناں اُتے مشتمل لکھی گئی کتاب ” الف لیلیٰ“ توں زیادہ نئيں سمجھدا جس طرح اسيں کتاب ” الف لیلیٰ“ نوں ہارون رشید دے زمانے دے بارے وچ تریخ دے اک مآخذ تے نص دے طور اُتے مطالعہ نئيں کردے بلکہ اسنوں اک ادبی داستان دی حیثیت توں دیکھدے نيں تے اسنوں تھکاوٹ دور کرنے تے ذہنی سکون حاصل کرنے دے اک وسیلہ دے طور اُتے جاندے نيں حقیقت وچ بعض اوقات انہاں داستاناں وچ داستان لکھنے والے دی شخصیت نوں پہچانا جاسکدا اے تے اس دے ہمعصر لوکاں دی فکری سطح اُتے تحقیق کيتی جاسکدی اے تے ايسے طرح اس زمانے وچ ملک دی سبھیاچار و تمدن دے بارے وچ اندازہ لگایا جاسکدا اے جس دا خود داستان دے نال کوئی ربط نئيں ہُندا ۔
ماں سیف دی داستاناں نوں ايسے نگاہ توں دیکھدا ہاں تے داستان دے اسلوب توں ایسا محسوس کررہیا ہاں کہ ساڈا ایہ طاقتور داستان نویس اپنی داستاناں دے لئی مآخذ تے اسناد جعل کرنے دے لئی مجبور سی توں کہ انہاں داستاناں دا سلسلہ اس زمانے تک پہنچ جائے جس دے بارے وچ اس نے داستاناں لکھایاں نيں کیونجے اس دا زمانہ ” جرجی زیدان “ دا زمانہ سی کہ اپنے تاریخی افسانےآں دے لئی سند جعل کرنے دی ضرورت نہ رکھدا ہوئے ۔
میرے نزدیک سیف دی روایتاں دی حیثیت ایسی اے کہ وچ انہاں وچوں کسی اک اُتے اعتماد نئيں کرسکدا ہاں کیونجے جس نے اِنّا جھوٹھ بولا ہوئے اس اُتے کِداں بھروسہ کيتا جاسکدا اے کہ اس نے دوسرے مواقع اُتے وی جھوٹھ نہ کہیا ہوئے گا لہذا عقل حکم دیندی اے کہ سیف دی کسی وی روایت اُتے اعتماد نہ کيتا جائے وچ جے سیف توں روایت کيتی گئی کسی داستان نوں کسی دوسرے معتبر طریقے توں حاصل کراں تاں اسنوں قبول کراں گا لیکن اس حالت وچ ترجیح داں گا کہ سیف دی روایت نوں کالعدم قرار داں ۔
اپنے خط دے پنجويں حصہ وچ آپ نے ذکر کيتا اے: ميں نے سیف دے توسط توں حوادث تے روئداد اں دے سالاں وچ سیف اُتے تحریفات دی تہمت لگائی اے تے لفظ تحریف توں روئیداداں دے سال تعیین کرنے وچ عمداً ایہ کم انجام دینے دا مفہوم ظاہر ہُندا اے ، جدوں کہ ایہ صرف سیف نئيں سی جس نے حوادث دے سالاں دے تعیین وچ اختلاف کيتا اے ۔
ماں اس دے جواب وچ کہندا ہاں : اگرچہ سیف دے علاوہ دوسرے راوی وی روداداں دے بارے وچ سال تے تریخ معین کرنے وچ آپس وچ اختلافات رکھدے نيں ، لیکن ایہ کم انہاں دے ایتھے اِنّا عام تے مشہور نئيں اے جِنّا سیف دے ایتھے پایا جاندا اے یا اس نے اس دی عادت ڈال لی اے اس دے علاوہ جس قدر اساں سیف دے ایتھے تاریخی داستاناں وچ تحریفات ، مداخلت تے الٹ پھیر دیکھی اے اس قدر دوسرےآں دے ایتھے مشاہدہ نئيں ہُندا ، اس دے علاوہ اساں اکثر اس دی انہاں تحریفات نوں مد نظر رکھیا اے کہ صرف اس نے عمداً ایہ کم انجام دتا اے تے دونے راویاں وچوں کسی اک نے وی اس دی تائید نئيں کيتی اے یعنی اس نے دوسرے تمام راویاں دے بر عکس عمل کيتا اے ۔
لیکن آپ دا ایہ کہنا کہ زمانے دے بعض اختلافات جو بذات خود ایداں دے اسباب نيں کہ انہاں دا بد نیندی تے خود غرضی توں کوئی ربط نئيں اے۔
جواب وچ کہندا ہاں کہ : خوش فکر انسان جِنّی وی کوشش کرے زیادہ توں زیادہ سیف دی تحریفات دے چند خاص مواقع دی توجیہ کرسکدا اے لیکن اس دی تحریفات دے اندر ایداں دے نمونے وی ملدے نيں کہ جس قدر وی اسيں حسن ظن رکھدے ہاں تے اس دے سوا چارہ ہی نظر نئيں آندا اے کہ اس توں بد نیندی تے خود غرضی دی تعبیر کيتی جائے ،نمونہ دے طور اُتے اس امر دی طرف توجہ فرمائیے کہ : طبری نے ۱۲ ھء دی روداداں نوں نقل کردے ہوئے ” ابلہ “ دی فتح و تسخیر دے بارے وچ اپنی تریخ دی ج(۴) ص ۵ ۔ ٦ وچ لکھیا اے : ابوبکر نے خالد نوں عراق بھیجیا تے اسنوں حکم دتا کہ پہلے بندر سندھ تے ہند نوں فتح کرے اوہ جگہ انہاں دناں ” ابلہ “ دے ناں توں مشہور سی خلاصہ ایہ اے کہ : اس نے مشرکین نوں اس حالت وچ دیکھیا کہ انہاں نے فرار نہ کرنے دے لئی اپنے آپ نوں زنجیراں توں بنھیا سی تے انہاں دے پاس پانی موجود سی ، خالد نے انہاں دے مقابل وچ اک ایسی جگہ اُتے پڑاؤ ڈالیا جتھے اُتے پانی موجو نہ سی تے انہاں دے درمیان جنگ چھڑ گئی خداوند عالم نے بادل دے اک ٹکڑے نوں بھیجدتا تے مسلماناں دی فوج دے پِچھے موجود تمام گڑھے پانی توں بھر گئے تے اس طرح خداوند عالم نے اسلام دے سپاہیاں نوں طاقت بخشی ، سورج چڑھنے توں پہلے اس صحرا وچ اس لشکر دا اک فرد وی زندہ نہ بچا ، جنہاں نے اپنے نوں زنجیراں توں بنھیا سی ، خالد نے انہاں سب دا قتل عام کيتا ايسے لئے اس جنگ نوں جنگِ ” ذات السلاسل “ کہیا گیا اے ، یعنی زنجیر والےآں دی جنگ، خالد نے اس فتح و نصرت دی خبر جنگ غنائم تے اک ہاتھی سمیت ابوبکر نوں بھیجیا، ہاتھی نوں شہر مدینہ وچ گھمایا گیا توں کہ لوک اس دا تماشا دیکھو ، مدینہ دی کم عقل عورتاں اسنوں دیکھ کے آپس وچ کہدیاں سن کیہ ایہ خدا دی مخلوق اے جسنوں اسيں دیکھدے نيں ؟ تے خیال کردیاں سن کہ اسنوں انسان نے خلق کيتا اے ۔ ابو بکر نے اس ہاتھی نوں ” زر“ نامی اک شخص دے ذریعہ واپس بھیج دتا ۔
اس داستان دے بعد طبری کہندا اے : ” ابلہ “ تے اس دی فتح دے بارے وچ ایہ داستان جو سیف نے نقل کيتی اے ، اس چیز دے بر عکس اے جو سیرت لکھنے والےآں نے نقل کيتا اے تے اس دے بر خلاف اے جو صحیح مآخذ تے آثار وچ ذکر ہويا اے بلکہ ” ابلہ “ خلافت عمر دے زمانے وچ عقبہ بن غزوان دے ہتھوں ۱۴ ھء وچ فتح ہويا اے اس دے بعد طبری نے ۱۴ ھء دی روئیداد دے ضمن وچ اپنی کتاب دی جلد ۴ ص ۱۴۸ توں ۱۵۲ تک سیف دے علاوہ دوسرے راویاں توں نقل کرکے کچھ مطالب لکھے نيں جنہاں دا خلاصہ حسب ذیل اے :
” عمر نے عقبہ توں کہیا: ” ميں نے تینوں سرزمین ہند دی بندرگاہ دی ماموریت دیدی اے تے اسنوں بندر ہند دی گورنری سونپی ، عتبہ روانہ ہويا تے سرزمین ” اجانہ “ دے نزدیک پہنچیا ، تقریباً اک مہینہ تک اوتھے اُتے ٹھہرا ، شہر ” ابلہ “ دے باشندے اس دے پاس آگئے ، عتبہ نے انہاں نال جنگ کيتی ، اوہ بھج گئے تے شہر کوترک کيتا ، مسلمان اس شہر وچ داخل ہوئے گئے عتبہ نے اس فتحیابی دی نوید جنگی غنائم دے پنجويں حصہ دے نال عمر نوں بھیج دی
خدا آپ دی حفاظت کرے ! ذرا غور توں دیکھئے تے غائرانہ نظر ڈالئی کہ سیف نے کس طرح عمر دے زمانے وچ عتبہ نامی سردار دے ہتھوں واقع ہوئی اک روداد نوں تحریف کرکے اسنوں ابوبکر کے زمانے توں مربوط کرکے خالد بن ولید دے ہتھوں رونما ہُندے دیکھیا یاہے ، اختلاف صرف سال تے تریخ ثبت کرنے وچ نئيں سی کہ صرف ۱۴ ھ ئکو ۱۲ ھء کہیا ہوئے گا توں کہ اس دی تحریف دے لئی کوئی توجیہ تلاش کردے !
اس دے علاوہ سیف نے اس روداد نوں لکھدے ہوئے اک ہور چیز دا وی وادھا کيتا اے کہ خالد تے اس دے سپاہی اک ایسی جگہ اُتے اترے جتھے اُتے پانی موجود نہ سی تے خداوند عالم نے انہاں دے محاذ دے پِچھے ایسا پانی برسایا جس توں اوتھے اُتے موجود تمام گڑھے پانی توں بھر گئے تے اس طرح خدا نے مسلماناں نوں طاقت بخشی سیف اس طرح چاہندا سی کہ جو برتری تے فضیلت خداوند عالم نے غزوہ بدر وچ اپنے پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نوں عنایتکيتی سی اسنوں خالد تے اس دے لشکر دے لئی ثابت کرے جتھے اُتے خداوند عالم فرماندا اے :
<و یُنَّزِلُ عَلَیْکُمْ مِنَّ السَّماءِ مَاءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطٰنِ وَلِیَرْبِطَ عَلٰی قُلُوبِکُمْ وَیُثَّبِتَ بِهِ الاَقْدَامَ >
اور آسمان توں پانی نازل کررہیا تھاتاکہ توانوں پاکیزہ بنا دے تے تسيں توں شیطان دی کثافت نوں دور کردے تے تواڈے دلاں نوں مطمئن بنادے اورتواڈے قدماں نوں ثبات عطاکردے ۔ (سورہ انفال / ۱۱)
اس طرح سیف نے اک ہور مطلب دا وادھا کيتا اے کہ خالد نے دشمن فوج توں غنیمت دے طور اُتے ہتھ آئے اک ہاتھی نوں جنگی غنائم دے نال مدینہ بھیجیا توں کہ مدینہ دے لوک اس دا تماشا دیکھو ، ہاتھی نوں شہر مدینہ وچ گھما یا گیا تے مدینہ دی کم عقل عورتاں اسنوں دیکھ کے کہندی سی : کیہ ایہ خدا دی مخلوق اے یا انسان دے ہتھ دی بنی ہوئی کوئی چیز اے ؟ کيتا حقیقت وچ ہاتھی پوری اس جعلی داستان دے ہم آہنگ نظر آندا اے ؟ جسنوں سیف بن عمر نے خلق کيتا اے ، لیکن افسوس، کہ مناسب طریقے اُتے اسنوں جعل نئيں کيتا اے وچ نئيں جاندا کہ سیف ایہ گل کیوں بھُل گیا اے کہ حجاز دے عرباں نے سپاہ ابرھہ دی روداد وچ ہاتھی نوں دیکھیا سی کارواناں نے اس خبر نوں ہر بیابان تک پہنچیا دتا سی تے داستاناں لکھنے والےآں نے اپنے افسانےآں وچ کافی حد تک اس دا ذکر کيتا سی مسلمان عورتاں نے قرآن مجید وچ انہاں آیات دی کافی تلاوت وی دی تھی
<اَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِاَصْحَابِ الْفِیل اَلَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ >
کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ تواڈے رب نے ہاتھی والےآں دے نال کيتا برتاؤ کيتا اے کیہ انہاں دے مکر نوں بیکار نئيں کردتا اے ۔ (سورہ فیل)
ماں ایہ نئيں سمجھ سکیا کہ سیف نے کس مقصد توں انہاں مسائل تے ایداں دے مطالب دا اس داستان وچ وادھا کیہ اے ؟ کیہ اوہ ایہ چاہندا سی کہ جو چیز خداوند عالم نے غزوہ بدر وچ اپنے پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی عطا کيتی سی اسنوں خالد دے لئی ثابت کرے ؟ یا چاہتاتھا کہ خالد دے مرتبہ و مقام نوں بلند کرکے اس دے لئی فتوحات تے کرامتاں بیان کرے توں کہ عراق دی سپہ سالاری توں اس دی معزولی تے سلب اعتماد دے بعد اسنوں عراق توں شام بھیج کر ایران دی فتوحات وچ شرکت توں محروم کيتے جانے دی بے چینی دی تلافی کرے یا انہاں گلاں دے علاوہ کوئی تے چیز اس دے مد نظر سی ؟
لیکن آپ دے چھیويں مطلب دے بارے وچ کہ جس وچ آپ نے فرمایا اے کہ سیف نے اپنی روایتاں وچ جس سلسلہ سندکا ذکر کيتا اے اس دی تحقیق تے چھان بین کيتی جائے ۔
جواب وچ عرض اے کہ : جے سیف دی روایتاں دے بارے وچ ساڈی تحقیق دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ سیف نے جو نقل کيتا اے اس وچ اوہ منفرد اے تے اس دے بعد سانوں معلوم ہوجائے کہ سیف نے اس روایت نوں روایاں وچوں کسی اک توں نقل کيتا اے تاں کیہ اسيں اس روایت دے گناہ نوں اس شخص دی گردن اُتے ڈال سکدے نيں جس توں سیف نے روایت نقل کيتی اے ؟
مینوں امید اے کہ اس سلسلہ وچ اپنے نقطہ نظر توں آگاہ فرماواں گے شاید اسيں اس کتاب دی اگلی بحثاں وچ آپ دے نظریہ توں استفادہ کرن(۱)
والسلام علیکم ور حمة اللہ و برکاتہ
کاظمین ، عراق
سید مرتضی عسکری
____________________
۱۔ سیف دی روایتاں دی چھان بین دے دوران معلوم ہويا کہ انہاں وچوں بعض روایتاں نوں سیف نے خود جعل کيتا اے تے ہور راویاں توں نقل کيتا اے اساں انہاں تحقیقات دے نتائج نوں کتاب عبدا للہ بن سبا دے بعد والے طبع وچ داخل کيتا اے تے ” رواة مختلقون“ ناں دی کتاب زیر تالیف اے
مطالعات دے نتائج
روایت جعل کرنے وچ سیف دا مقصد
اساں سیف دی روایتاں دے بارے وچ کافی حد تک مطالعہ و تحقیقات دا کم انجام د یا اے مطالعات دی ابتداء وچ اسيں ایہ تصور کردے سن کہ روایت جعل کرنے تے داستاناں گڑھنے وچ اس دا صرف ایہ مقصد سی کہ طاقتور تے صاحب اقتدار اصحاب جنہاں دے ہتھ وچ حکومت کیتی باگ ڈور سی تے نفوذ رکھدے سن، دا دفاع کرے تے انہاں دے مخالفین نوں ذلیل و حقیر کرے تے انہاں دی عظمت نوں گھٹا کر پیش کرے ، ہر چند اوہ بلند ایمان تے بافضیلت ہی کیوں نہ ہاں ، اس لئی اس نے تریخ دے واقعات نوں الٹ پلٹ کر کے رکھدتا اے بوہت سارے افسانےآں تے داستاناں کر گڑھ کر انھاں اسلام دی تریخ وچ شامل کيتا اے اس طرح نیک تے مخلص اصحاب نوں ظالم تے تنگ نظر دی حیثیت توں معرفی کيتا اے تے ظالماں تے آلودہ دامن والےآں نوں پاک ، دانا تے پرہیزگار دے طور اُتے پیش کيتا اے تے جعل و تحریف دی اس تلاش وچ اسلام دے حقیقی چہرہ نوں مسخ کرکے بد صورت دکھایا اے اس منحوس تے خطرناک منصوبہ تے نقشہ وچ اس دی کامیابی دا راز اس وچ سی کہ اس نے اپنے برے تے تخریب کارانہ مقصد نوں تمام اصحاب دی تجلیل تے تعریف دے نال ممزوج کرکے رسول خدا دے تمام اصحاب دی حمایت و دفاع دے پردے وچ چھپایا اے ، اس دی ایہ چالاکی تے مکر و فریب مسلسل اک طولانی مدت تک دانشوراں دے لئی پوشیدہ رہیا تے انہاں نے خیال کيتا اے کہ سیف حسن ظن اورللہیت تے مقدس مقصد رکھدا اے تے حدیث و افسانے گڑھ کر پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے تمام اصحاب دا دفاع کرنا چاہندا اے تے انہاں دے فضائل دی تشہیر کرنا چاہندا اے ايسے غلط تصور دے تحت تریخ تے حدیث دے علماء نے ----اس دے باوجود کہ اسنوں جھوٹھا ا اس دی روایتاں نوں جعلی تے خود اسنوں افواہ باز و زندیق کہندے سن --- اس دی روایتاں نوں تمام راویاں اُتے ترجیح دے کے انھاں مقدم قرار دتا اے ۔
اسی وجہ توں سیف دی جھوٹی روایتاں رائج ہوکے منتشر ہوگئياں تے اسلامی تریخ تے مآخذ وچ شامل ہوگئياں تے اس دے مقابلہ وچ صحیح روایتاں فراموشی دی نذر ہوکے اپنی جگہ، سیف دی جھوٹی روایتاں نوں دے بیٹھی نيں اسلام تے اصحاب پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خدمت دے بہانے اسلام دے لئی ایہ سب توں وڈا نقصان تے پیکر اسلام اُتے کاری ضرب سی جو پہلے سیف دی طرف توں اورفیر اس دے اس جرم وچ شریک تریخ نویساں دے اک گروہ دی طرف توں پئی اے ۔
چونکہ ميں نے سیف دی کارکردگیاں دے اس سلسلہ نوں اسلام و مسلمین دے بارے وچ نقصان دہ تے انتہائی خطرناک پایا اس لئی ميں نے اسلام دی تریخ دا عمیق مطالعہ کرنے دا فیصلہ کيتا توں کہ پیغمبر اسلام دے نیک تے مخلص اصحاب دا دفاع کراں جنہاں دا حق اسلام دی تریخ وچ ضائع تے پایمال ہويا اے۔
اور انہاں دی ذات نوں سیف دی تہمتاں توں پاک کراں تے تریخ وچ گزرے ہوئے ہر واقعہ نوں اپنی جگہ اُتے قرارداں ، خاص کر اپنے مطالعہ نوں سیف دی روایتاں دے بارے وچ جاری رکھاں تے اس دی تحریفات تے اس دے شریک جرم حامیاں دے تعصبات دے ضخیم پردےآں دے تھلے توں تریخ دے فراموش شدہ حقائق نوں کڈ کے کما حقہ ،صورت وچ پیش کراں ، ميں نے اس تحقیقات تے مطالعات دے خلاصہ نوں اک کتاب دی صورت دیدی تے ۱۳٧۵ ھء وچ اسنوں نجف اشرف وچ ” عبد اللہ بن سبا “ دے ناں اُتے شائع کردتا ایہ سن میرے مطالعات دے پہلے نتائج تے انکشافات ۔
اس دے بعد ميں نے سیف تے اس دی روایتاں دے بارے وچ مطالعہ تے تحقیقات نوں جاری رکھیا ميں نے اس سلسلہ وچ عمیق تحقیقات تے بیشتر دقت توں کم لیا سب توں پہلے میرے لئے ایہ مطلب منکشف تے عیاں ہوگیا کہ انہاں سب جعل ، جھوٹھ تے کذب بیانی دی تشہیر توں سیف دا صرف صاحب اقتدار اصحاب دا دفاع ہی مقصد نہ سی بلکہ اس دے تے وی مقاصد سن جنہاں نوں اس نے ظاہری طور اُتے تمام اصحاب دے دفاع دے پردے دے پِچھے چھپا رکھیا اے ۔
حقیقت وچ سیف دے احادیث جعل کرنے تے افسانہ سازی وچ بنیادی تے اصلی محرک دے طور اُتے درج ذیل دو عوامل سن :
۱ ۔ خاندانی تعصب
سیف اپنے خاندان ” عدنان “ دے بارے وچ انتہائی متعصب سی تے ہمیشہ اپنے خاندان دے افراد دی خواہش دے مطابق تعریف و تمجید کردا اے تے اپنے قبیلہ دے افراددے لئی فضائل و مناقب جعل کرکے انہاں دی تشہیر کردا اے تے تریخ دیاں کتاباں وچ انھاں شامل کردا اے چونکہ ابو بکر ، عمر ، عثمان تے بنی امیہ دے تمام خلفاء تے انہاں دے زمانے دے حکام و فرمانروا سب قبیلہ عدنان نال تعلق رکھدے سن ، اس طرح مہاجر اصحاب ،قریش توں سن تے قریش وی قبیلہ عدنان دا اک خاندان سی ، سیف انہاں سب دا خاندانی تعصب دی بناء اُتے کہ اوہ اس دے خاندان نال تعلق رکھدے سن دفاع کردا سی چونکہ بزرگ صحابی تے طاقتور لوک اس دے قبیلہ دے افراد سن اسلئی ایہ شبہہ پیدا ہُندا سی کہ اوہ بزرگ اصحاب دا دفاع کردا اے جدوں کہ حقیقت وچ اوہ اپنے قبیلہ دے بزرگاں یعنی خاندان عدنان دے افراد دا دفاع کردا سی اس طرح ایداں دے خاندانی تعصب دی بناء اُتے قبیلہ قحطان دے افراد جو فخر و مباحات دے لحاظ توں قبیلہ عدنان دے اسيں پلہ تے برابر سن اس وقت دے حاکماں تے صاحبان اقتدار توں ---جو سب قبیلہ قریش تے عدناں توں سن ---- ----اچھے تعلقات نئيں رکھدے سن (۱) شدید ملامت کردا تھااور انہاں اُتے ناروا تہمتاں لگاندا سی۔
چونکہ انصار قبیلہ قحطاں دا اک خاندان سی اس لئی سیف نے انہاں دی ملامت تے مذمت کرنے وچ حد کر دتی اے تے انہاں دتی مذمت تے تنقید وچ داستاناں گڑھ لی نيں تے بہت ساریاں روایتاں جعلکیتیاں نيں ۔
۲ ۔ کفر و زندقہ
سیف دا اسلام وچ جعل وتحریف کرنے دا دوسرا عامل اس دا کفر تے زندقہ سی سیف ايسے کفر و زندقہ تے دل وچ اسلام توں عداوت رکھنے دی وجہ توں چاہندا تھاکہ اسلام دی تریخ نوں الٹ پلٹ کر اسلام دے چہرہ نوں بد نما تے نفرت انگیز صورت وچ پیش کرے ۔
ایہی مقصد تے محرک سی جس دی وجہ توں اس نے اک طرف توں حدیث دے راویاں تے پیغمبر
____________________
۱۔خلفاء وچ حضرت علی دی ایہ خصوصیت سی کہ انہاں دے مخالفین قریش و عدنان توں سن تے انہاں دے دوست قحطانی سن اس لئی سیف حضرت علی علیہ السلام دے فضائل بیان کرنے وچ بخل کردا سی لیکن امام تے انہاں دے طرفدارو(جو قحطانی سن ) دے بارے وچ جھوٹھ تے تہمتاں پھیلانے وچ زیادہ توں زیادہ کوشش کردا سی ۔
کے اصحاب تے حوادث دے سورماواں دے ناواں وچ تبدیلی دی تے بہت ساریاں روایتاں تے حوادث وچ تحریف کرکے انہاں دے رونما ہونے دی تریخ نوں الٹ پلٹ کرکے رکھ دتا اے تے دوسری طرف توں مفصل روایتاں تے داستاناں جعل کرکے اسلام دی تریخ وچ شاملکیتیاں نيں تے توہمات اُتے مشتمل افسانے جعل کرکے مسلماناں دے اعتقادات نوں خرافات تے بیہودگیاں توں بھر دتا اے۔
سیف نے اس فاسد تے مخرب مقصد تک پہنچنے دے لئی ہر قسم دے جھوٹھ ،افواہ بازی تے تحریف توں فروگذاشت نئيں کيتا اے لیکن انہاں وچ سب توں اہم ایہ اے کہ اس نے زبردست کوشش کيتی اے کہ جھوٹی جنگاں تے فتوحات نوں نقل کرکے اسلام نوں سنگ دل تے اسلام دے سپاہیاں نوں خونخوار تے لٹیرے دی حیثیت توں متعارف کرہے تے اس طرح ظاہر کرے کہ اسلامی جنگاں قتل و غارت پرت کھسوٹ ، ظلم و جور زبردستی تے بربریت اُتے مبنی سن ايسے لئے کچھ لوکاں نے ایہ تصور کيتا اے کہ اسلام تلوار تے خونریزی دے نتیجہ وچ پھیلا اے تے اس دین نے دنیا وچ اس وجہ توں اک جگہ بنائی اے ۔
سیف دی جھوٹی داستاناں دی وجہ توں اے کہ کہندے نيں ” اسلام زور و زبردستی تے تلوار دا دین اے “
یہ سی میرے مطالعات نوں جاری رکھنے دے نتائج تے ثمرات دا خلاصہ ، چونکہ بعد والے مطالعات وچ عمیق تر نتائج تک پہنچیا ہاں تے انہاں نکات دی طرف متوجہ ہويا ہاں ، اس لئی کتا ب” عبدا للہ بن سبا“ دے تیسرے ایڈیش وچ --- جو بیروت وچ انجام پایا ---اس دی طرف اشارہ کيتا اے ايسے طرح دوسری بحثاں دے ضمن وچ جو کتاب ” اک سو پنجاہ جعلی اصحاب “ دے ناں توں منتشر ہوئی اے اس وچ اس مطلب کيتی طرف اشارہ کرچکيا ہاں بعد وچ سیف دے بارے وچ حاصل کيتے گئے انہاں ہی مباحث تے تاریخی نکات نوں ، جو اسلام دی تریخ دے سیاہ زاویاں نوں واضح تے روشن کردے سن ،اک جگہ جمع کرکے موجودہ کتاب دی صورت وچ آمادہ کيتا تے اسنوں کتاب ” عبد اللہ بن سبا “ دی دوسری جلد قرار دتا، اس دے اختتام اُتے ” عبدا للہ بن سبا “ ، ” سبیئہ “ تے ” ابن السوداء “ دے بارے وچ مفصل تے دقیق بحث ہوئی اے کیونجے ایہ موضوع وی انہاں مطالب وچوں اے کہ سیف نے انہاں وچ بہت زیادہ تے واضح تحریفات تے تغیرات انجام دتی نيں تے مؤرخین نے وی سیف دی انہاں ہی کذب بیانیاں تے جعلیات نوں نقل کرکے اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے تے تریخ دیاں کتاباں توں وی اَگڑ پِچھڑ نقل ہُندے ہوئے ایہ جعلیات اسلام دی تریخ وچ بنیادی اصول دی صورت وچ پیش ہوئے نيں انہاں نقل و انتقال تے فعل و انفعال دے ضمن وچ دوسری تبدیلیاں وی وجود وچ آئیاں نيں اوران اُتے کچھ تے مطالب دا وادھا کيتا گیا اے اس دے بعد ” ملل ونحل “ دے علماء عقیدہ شناساں تے دوسرے مؤلفین نے جو کچھ سالہا سال تک انہاں افسانوی سورماواں دے بارے وچ لوکاں دی زباناں اُتے جاری سی ، اسنوں نقل کرکے کسی تحقیق اورچھان بین دے بغیر اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے تے اس طرح ایہ تحولات تے تبدیلیاں تے انہاں دی پیدائش دے طریقے تے انہاں روایتاں تے داستاناں دے حقائق محققاں توں وی پوشیدہ نيں ۔
اس جانچ پڑتال دا مقصد
ان مباحث دے سلسلہ نوں شروع کرنے وچ ساڈا مقصد انہاں لوکاں دے لئی تحقیق دی راہ کھولنا اے جو اسلام دی تریخ دے بارے وچ بحث و تحقیق کرکے تاریخی حقائق تک پہنچناچاہندے نيں ۔
ساڈا مقصد انہاں تاریکیوں تے رکاوٹاں نوں دور کرنا اے جو احادیث جعل کرنے تے دروغ سازی دی وجہ توں تحقیق تے اسلام دے حقائق تک پہچنے دی راہ وچ پیدا دی گئیاں نيں توں کہ شاید ساڈا ایہ اقدام اسلامی دانشوراں تے محققاں نوں اس قسم دے مباحث دی ضرورت دی طرف متوجہ کرکے تے انھاں سیرت تے اسلام دی تریخ وچ بحث وتحقیق کرنے دی ترغیب دے تے اوہ اپنی عمیق تحقیقات دے نتیجہ وچ حقائق اسلام نوں پہچاننے دے لئی دقیق معیار تے تازہ قوانین پیدا کرسکن تے انھاں عام لوکاں دے اختیار وچ دیداں تے اس کم وچ مشعل راہ دی حیثیت اختیار کرن ۔
یہ ساڈا انہاں مباحث دے سلسلہ تے حدیث تے تریخ دی تحقیق دا مقصد اے ۔
خداوند عالم ساڈے مقصد توں باخبر تے ساڈے دلاں دے راز توں آگاہ اے
یہ کتاب
جو کچھ انہاں مباحث دے سلسلے وچ تے اسلام دی تریخ دے دروس دے بارے وچ کتاب ” عبد اللہ بن سبا “ دی اس جلد وچ درج کيتا گیا اے اوہ درج ذیل حصےآں وچ خلاصہ ہُندا اے :
۱ ۔ سیف بن عمر دے جھوٹھے افسانےآں اُتے مشتمل حصہ ، جس وچ اس نے اسلام نوں تلوار تے خون دا دین دکھایا اے ۔
۲ ۔ توہمات اُتے مشتمل افسانےآں دا حصہ ، جس وچ سیف نے اسلام نوں اک خرافی مذہب دے طور اُتے تے مسلماناں نوں توہمات اُتے اعتقاد رکھنے والےآں دی حیثیت توں تعارف کرایا اے ۔
۳ ۔ تبدیلیاں تے تغیرات دا حصہ ، جس وچ سیف نے اسلام دے تاریخی واقعات نوں پہچاننے وچ رکاوٹ ڈالنے دے لئی انہاں وچ الٹ پلٹ دی اے ۔
۴ ۔ ”عبد اللہ بن سبا“ دے بارے وچ سیف دی جھوٹی روایتاں دا حصہ ،کہ اس نے اہل بیتِ پیغمبر صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے طرفدار قبیلہ قحطان دی مذمت اورملامت دے لئی روایتاں جعلکیتیاں نيں ۔
سیف دی روایتاں وچ بحث کرنے دا محرک
اختلاق فی اختلاق
سیف دی تمام روایتں جھوٹھ دا پولندہ نيں ۔
مؤلف
اسلام دے مخالفاں تے دشمناں وچ ایہ افواہ پھیلی اے کہ اسلام تلوار اورخونریزی توں دنیا وچ پھیلا اے ، ایتھے تک اس مطلب نوں اک نعرہ دی صورت وچ پیش کيتا گیا اے تے لوکاں دی بولی اُتے جاری کيتا گیا اے تے اسنوں اسلام تے مسلماناں دے خلاف اک حربہ دی حیثیت توں استعمال کردے تے کہندے نيں : ” اسلام تلوار تے خون دا دین اے “ جدوں اسيں تریخ دیاں کتاباں دا دقت توں مطالعہ کردے نيں ، سیرت تے احادیث دی تحقیق کردے نيں تاں اسيں سیف دی روایتاں دے علاوہ کدرے وی انہاں بے بنیاد گلاں دے بارے وچ کوئی دلیل و مآخذ نئيں پاندے ، کیونجے ایہ صرف سیف اے جس نے اسلامی جنگاں تے غزوات وچ بے حد خون خرابہ، قتل عام ،انسان کشی ، شہراں دی بربادی تے ویرانیاں نقل کيتی نيں کہ انہاں دی مثال مغل اورتاتاریاں دی بربریت بھری تے وحشتناک جنگاں دے علاوہ کدرے نئيں ملدی ، تے سیف دی ایہی جھوٹی روایتاں اس غلط طرز تفکر کے لئے مآخذبن گئياں ۔
اساں ذیل وچ پہلے اپنے دعویٰ دے لئی دو شاہد پیش کيتے نيں اس دے بعد سیف دی مذکورہ روایتاں دی بحث و تحقیق دی اے:
۱ ۔ ميں نے کتاب خانہ ” آثار بغداد “ وچ تریخ طبری دا اک نسخہ دیکھیا جو پہلے مسیحی پادری ”اب انسٹانس ماری کرملی “ دی ملکیت سی اس نسخہ وچ اسلامی فتوحات و جنگاں وچ نقل شدہ قتل عام دی وڈی تعداد اُتے نشان لگے ہوئے سن ، جدوں ميں نے باریک بینی توں اس اُتے غور کيتا تاں ایہ تمام موارد ایسی روایتاں وچ ملے جنہاں نوں سیف نے نقل کيتا اے ۔
۲ ۔ اسلام شناس مستشرق ” اجناس گلڈزیہر “ اپنی کتاب دے صفحہ ۴۲ اُتے لکھدا اے :
” اپنے سامنے وسیع سرزمیناں دا مشاہد کررہیا ہاں کہ عربی ملکاں دے حدود توں و سیع تر نيں ،ایہ سب سرزمیناں تلوار دے ذریعہ مسلمانو ں دے ہتھ وچ آئیاں نيں “
اس قسم دے فیصلے سیف دی روایتاں دے نتیجہ وچ نيں جو اسلام تے مسلماناں دے لئی باقی رہیا اے، لیکن اسيں سیف دے علاو دوسرےآں توں نقل شدہ روایتاں وچ اس دے برعکس پاندے نيں ، اسيں دیکھدے نيں کہ مسلماناں نے کسی اُتے تلوار نئيں کھینچی اے جدوں تک کہ انہاں اُتے کسی نے پہلے تلوار نہ کھینچی ہوئے ،یا انہاں نے انہاں حکام و فرمانرواواں اُتے تلوار اٹھائی اے جو تلوار تے خونریزی دے ذریعہ لوکاں اُتے مسلط ہوئے سن تے اکثر اوقات خود لوکاں نے ایداں دے ظالم تے خود سر حکمراناں دے تختہ الٹنے وچ مسلماناں دا تعاون کيتا اے ۔ چنانچہ :
یرموک دی جنگ وچ مسلمان شام وچ رومیاں توں لڑنے وچ مصروف سن کہ حمص دے باشندےآں نے مسلماناں دی مدد کيتی اس دی روداد ” فتوح البلدان “ وچ درج اے ۔
چھٹا حصہ :
- -آئندہ مباحث دا پس منظر
- -جنگ ابرق دی روایتاں
- - ذی القصہ دی داستان
- -قبیلہ طی دے ارتداد دی داستان
- -ام زمل دے ارتداد دی داستان
- -عمان تے مہرہ دے باشندےآں دے ارتداد دی داستان
- -اہل یمن تے اخابث دا ارتداد
- -سلاسل دی جنگ
- -حیرہ وچ خالد دی فتوحات
- -فتح حیرہ دے بعد والے حوادث
- -سیف دی روایتاں دا دوسرےآں دی روایتاں توں موازنہ
- - گزشتہ مباحث دا خلاصہ تے نتیجہ
- -اس حصہ توں مربوط مطالب دے مآخذ
آئندہ مباحث دا پس منظر
جب اسيں سیف دی روایتاں دی تحقیق کردے نيں تاں دیکھدے نيں کہ اس نے اسلام دی تریخ وچ وڈی تعداد وچ مرتد ین دیاں جنگاں ، کشور کشائیاں تے فتوحات نقل کيتی نيں ، تے انہاں روایتاں وچ ایسا منعکس کيتا اے کہ مسلماناں نے انہاں جنگاں تے فتوحات وچ اپنے مخالفین دا قتل عام کرکے بوہت سارے افراد نوں موت دے گھاٹ اتاردتا اے انہاں دے گھراں نوں مسمار کرکے تباہ و برباد رکر دتا اے تے انہاں دے باغات تے کھیتاں نوں بنجر زمیناں وچ تبدیل کرکے ویران کردتا اے ۔
جدوں کہ حقیقت وچ اس قسم دیاں جنگاں اسلام وچ واقع ہی نئيں ہوئیاں نيں تے ایداں دے حوادث وجود ہی وچ نئيں آئے نيں اسلام دی صحیح تریخ انہاں تمام چیزاں نوں مسترد کردی اے سیف نے جو کچھ انہاں جنگاں تے فتوحات دے بارے وچ نقل کيتا اے ،سپاہیاں دے لئی جنہاں سپہ سالاراں نوں خلق کيتا اے تے جنگی اشعار و رجزخوانیاں ، مقتولین ، خرابیاں تے ویرانیاں دے بارے وچ جو گلاں کدرے نيں اوہ سب دی سب بے بنیاد تے جعلی نيں تے صرف سیف دے خیالات دا نتیجہ اے جنہاں وحشتناک داستاناں نوں سیف نے مرتدین دیاں جنگاں یا فتوحات اسلام دے ناں توں نقل کيتا اے انہاں وچوں کوئی اک وی واقع نئيں ہوئی اے تے نہ انہاں دی کوئی حقیقت اے ۔
اب اسيں خدا دی مدد توں انہاں جنگاں تے فتوحات دے چند نمونےآں دا ایتھے اُتے ذکر کرکے انہاں وچوں ہر اک اُتے جداگانہ فصل وچ مستقل طور توں بحث و تحقیق کرن گے توں کہ شائد اس طرح توں محققاں دے لئی حقیقتاں واضح تے منکشف ہوجاواں تے اسلام دی تریخ نوں پہچاننے تے اس دے تجزیہ و تحلیل دے جدید قوانین وی حاصل ہوجاواں گے ضمناً مذکورہ اعتراضات دی بنیاد تے انہاں دے جواب وی واضح ہوجاواں گے ۔
جنگ ابرق دی روایتاں
هکذا انتشرت روایات سیف فی المصادر
سیف دی جھوٹی روایتاں اس طرح تریخ دیاں کتاباں وچ آگئیاں نيں ۔
مؤلف
دروغ بافی دی زمینہ سازی
سیف نے” اسلام نوں خون و شمشیر دا دین دکھانے دے لئی “ تے اپنے دوسرے فاسد مقاصد دی وجہ توں جنہاں روایتاں نوں جعل کيتا اے اوہ دو قسمکیتیاں نيں ، انہاں وچوں بعض مرتدین دیاں جنگاں دے عنوان توں نيں تے بعض فتوحات اسلامی دے ناں توں نيں ۔
چونکہ سیف مرتدین دیاں جنگاں دے بارے وچ بعض روایتاں جعل کرنا چاہندا سی تے عجیب و غریب تے وحشتناک روداداں نوں اس سلسلے وچ نقل کرنا چاہندا سی ، اسلئی اس دے لئی پہلے توں ہی چند چھوٹی روایتاں کوجعل کرکے راہ ہموار کردا اے ، طبری نے انہاں روایتاں نوں اپنی تریخ وچ مرتدین توں مربوط روایتاں دے آغاز وچ نقل کيتاہے ۔
سیف انہاں روایتاں وچ ایويں کہندا اے :
” پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت تے جنگ موتہ دے لئی اسامہ دے لشکر کے روم دی طرف روانہ ہونے دے بعد ، حجاز وچ کفر و الحاد دا رجحان پیدا ہويا ، فتنہ و بغاوت دے شعلاں نے حجاز نوں ہر طرف توں اپنی لپٹ وچ لے لیا ۔ مدینہ دے اطراف وچ قبیلہ قریش تے ثقیف دے علاوہ موجود ہ تمام قبیلے تے خاندان دے عام و خاص سب دے سب مرتد ہوگئے تے دین اسلام توں منحرف ہوگئے “
اس دے بعد سیف نے قبیلہ غطفان دے مرتدین ، قبیلہ ہوازن دے زکات ادا کرنے توں انکار تے قبیلہ طی تے ” اسد “ دے عام افراد دا ” طلیحہ “ دے گرد جمع ہونے تے اس طرح قبیلہ ” سلیم “ دے سرداراں دے مرتد ہونے دا ذکر کيتا اے اس دے بعد کہندا اے: ايسے طرح اسلامی مملکت دے مختلف علاقےآں وچ تمام مسلمان گروہ گروہ کفر دی طرف مائل ہوگئے تے اسلامی حکومت دے گورنراں تے فرمانرواواں دی طرف توں مدینہ وچ خطوط پہنچے تے ا ن وچ وی قبیلہ دے سردار اں یا قبیلے دے تمام افراد دی طرف توں پیمان شکنی دیکھی گئی ۔
سیف قبیلے تے انہاں دے سر داراں دی طرف توں ارتداد تے اسلام توں رواگردانی نوں نقل کرنے دے بعد دوسری روایاں وچ ا بوبکر کے انہاں مرتدافراد نال جنگ کرنے دا ذکر کردا اے بقول سیف ایہ جنگ اسامہ دے واپس آنے توں پہلے واقع ہوئی اے (۱) ہن اسيں اس جنگ دے چند نمونےآں اُتے اس فصل وچ بحث و تحقیق کردے نيں
طی قحطان دا اک قبیلہ اے تے حاتم طائی مشہور ايسے قبیلہ نال تعلق رکھدا اے تے اس دے بیٹے عدی
____________________
۱۔ اساں اس کتاب دی جلد اول می ں جنگ اسامہ جو شام دے اطراف می ں واقع ہوئی اے نوں نقل کيتا اے کہ ثقیف تے غطفان اورہوازن قبیلے ہی ں کہ انہاں دا نسب قیس بن عدی تک پہنچدا اے ” اسد “ عرب می ں چند قبیلو ں دا ناں اے تے سیف دا مقصد یہا ں اُتے اسد بن خزیمہ اے جو کہ قبیلہ مضر توں سی تے طلیحہ کہ جس نے نبوت دا جھوٹھا دعوی کيتا تھاوہ ايسے قبیلہ نال تعلق رکھدا تھا
کا ناں وی مرتداں دیاں جنگاں وچ آیا اے ۔
” بنو سلیم “ عرباں دے کئی قبیلےآں دا کہیا جاندا اے کہ ” بنو سلیم بن فہم “ انہاں وچوں اک اے تے اوہ قحطان دا اک طائفہ اے انہاں ہی وچوں ”بنو سلیم بن حلوان “ اے کہ جو قبیلہ قضاعہ نال تعلق رکھدا اے انہاں قبیلے دی تشریح دے بارے وچ ا بن حزم دی ” جمہرة انساب العرب ، تے ابن اثیر دی ” لباب “ دی طرف رجوع کيتاجائے ۔
جنگِ ابرق دی داستان
طبری دی سیف توں تے سہل بن یوسف توں نقل کيتی گئی روایتاں وچ ایويں آیا اے کہ ” ثعلبہ بن سعد“ دے وکھ وکھ قبیلے تے دوسرے قبیلے جوان دے اسيں پیمان سن ، جداں ” مرة “ تے ” عبس“ ، سرزمین ” ربذہ “ وچ ” ابرق“ نامی اک جگہ اُتے جمع ہوئے ا ور بنی کنانہ دا اک گروہ وی انہاں توں ملحق ہويا ،اس طرح انہاں دی تعداد اِنّی ودھ گئی کہ اس سرزمین وچ انہاں دے لئی کوئی گنجائش باقی نہ رہی ، اس لئی اوہ دو گروہاں وچ تقسیم ہوئے اک گروہ اس سرزمین ” ابرق“ وچ رہیا تے دوسرا گروہ ” ذی القصہ “ نامی دوسری جگہ دی طرف روانہ ہويا ” طلیحہ اسدی “ جس نے پیغمبری دا دعویٰ کيتا سی اس نے اپنے بھائی ” حبال“ دی قیادت وچ انہاں دے لئی مدد تے فوج بھیجی ”حبال “کی سپاہ وچ قبیلے ” دئل “ ، ” لیث“ تے ”’مدلج“ وی شامل سن ”فلان بن سناں “ دا بیٹا ” عوف“ وی ابرق وچ قبیلہ ” مرہ “ کیقیادت کررہیا سی ، قبیلہ ” ثعلبہ “ تے ”عبس“ دی قیادت” بنی سبیع“ قبیلہ دے حارث بن فلان “ دے ذمہ سی ۔
اس طرح انہاں دی تعداد حد توں زیادہ ودھ گئی اس دے بعدا ن قبیلےآں نے بعض افراد نوں اپنے نمائندےآں دی حیثیت توں مدینہ بھیجیا ، نمائندےآں نے مدینہ دی طرف روانہ ہوکے مدینہ وچ معروف شخصیتاں نال ملاقات کيتی پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا عباس دے علاوہ اپنے میزباناں نوں مجبور کيتا توں کہ ابوبکر کے پاس جاکے بیچ بچاؤ کرن کہ ایہ افراد تے قبیلے نماز پڑھیاں گے لیکن زکوٰت ادا کرنے توں مستثنی قرار پاواں گے، ابوبکر نے انہاں دے جواب وچ کہیا: خدا دی قسم جے ایہ قبیلے زکوٰة ادا کرنے وچ اک اونٹھ دے بندِ پا دے برابر وی انکار کرن تاں ،ماں انہاں نال جنگ کراں گا ۔
سیف نے اک دوسری روایت وچ (جسنوں طبری نے مذکورہ روایتاں توں پہلے نقل کيتا اے ) قبیلہ ” عیینہ “ تے ” غطفان“ دے ارتداد تے قبیلہ ” طی“ توں مرتد شدہ لوکاں دی داستان ذکر کردے ہوئے کہیا اے : قبیلہ ” اسد“ ، ”غطفان“ ، ”ھوازن“ تے ” قضاعہ“ دے نمائندے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے دس دن بعد مدینہ وچ جمع ہوئے تے ابوبکر توں درخواست کيتی کہ اوہ نماز تاں پڑھیاں گے لیکن زکات انہاں توں معاف کيتی جائے ، انہاں نے اپنی تجویز نوں مسلماناں دی بزرگ شخصیتاں دی ذریعہ ابوبکر تک پہنچیا دتی ، پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا عباس دے علاوہ تمام بزرگاں نے انہاں دی اس تجویز دی تائید کرکے ابوبکر کے پاس جاکے انہاں قبیلے دی تجویز انہاں تک پہنچادی ۔ ابوبکر نے انہاں دی تجویز نوں منظور کرنے توں انکار کيتا تے کہیا کہ اس وچ تے کوئی چارہ نئيں اے کہ اوہ زکوٰت نوں ايسے صورت وچ ادا کرن جس طرح پیغمبر صلی اللہ علیہ و الہ وسلم دی خدمت وچ اداکردے سن ۔ قبیلے دے نمائندےآں نے ابوبکر دا حکم مننے توں انکار کيتا تے ابوبکر نے وی انھاں اک دن تے اک رات دی مہلت دتی تاں انہاں نمائندےآں نے اس مہلت توں فائدہ اٹھاندے ہوئے اپنے قبیلے دی طرف پرت آئے۔
مرتد گروہاں دے نمائندے جدوں مدینہ توں واپس آئے تاں انہاں نے مسلماناں دی کمزوری تے انہاں دی کمی دے بارے وچ اپنے قبیلے دے افرادکو مطلع کيتا اورانھاں مسلماناں نال جنگ کرنے اُتے اکسایا ،اور انھاں اسلامی مرکز اُتے حملہ کرنے پرآمادہ کيتا ۔
جب ابوبکر نوں روداد دی خبر ملی ، علی ، طلحہ ، زبیر تے ابن مسعود نوں مدینہ دی گزرگاہاں دی ماموریت دیدی توں کہ باغیاں دے اچانک حملہ نوں روکاں تے مدینہ دے لوکاں نوں وی حکم دتا کہ نماز جماعت دے وقت سب ،مسجد النبی وچ جمع ہوجاواں تے انہاں توں کہیا:
مدینہ دے لوگو! آپ دے شہر دے اطراف وچ موجود قبیلے کفر و ارتداد دی طرف چلے گئے نيں انہاں دے نمائندےآں نے تواڈی کمزوری تے تعداد دی کمی دا نزدیک توں مشاہدہ کيتا اے ، انہاں نے جرات پیدا دی اے تے تواڈی طرف پیش قدمی کررہے نيں تے اک دن پیدل چلنے دے بعد تواڈے نزدیک پہنچ جاواں گے معلوم نئيں اے کہ اوہ دن وچ شہر اُتے حملہ کرن گے یا رات وچ ۔ لہذا تسيں لوکاں نوں وی جنگ دے لئی تیار رہنا چاہیدا ۔
اس واقعہ نوں حالے تن دن نہ گزرے سن کہ مرتدین دے اک وڈے لشکر نے رات وچ مدینہ اُتے دھاوا بول دتا انہاں نے ذخیرہ فوج دے عنوان توں اک گروہ نوں سرزمین ” ذی حسی “‘ وچ لشکر دی پشت پناہی دے لئی رکھیا تے اک گروہ نے مدینہ اُتے حملہ کيتا ،جب ایہ حملہ آور مدینہ دی گزرگاہاں دے نزدیک پہنچے تاں ابوبکر کے مقرر کردہ جنگجوواں توں روبرو ہوئے تے انھاں مدینہ وچ داخل ہونے توں روکیا گیا ۔ موضوع نوں ابوبکر تک پہنچایا گیا ۔
اس نے گزرگاہ دے محافظاں نوں حکم دتا کہ اپنی ماموریت دی جگہ اُتے ڈٹ کر مقابلہ کرن تے امدادی فوج دے پہنچے تک استقامت دکھاواں ، اس دے بعد ابوبکر نے مسجد وچ موجود انہاں ہی افراد دے ہمراہ آب کش(۱) اونٹھاں اُتے سوار ہوکے دشمن دی طرف دوڑ پئے تے انہاں دا ” ذی حسی“ تک تعاقب کيتا، لیکن ”ذی حسی‘ ‘ دی جگہ اُتے پہنچنے دے بعد اوتھے اُتے موجود دشمن دی امدادی فوج نے اپنے شکست خوردہ سپاہیاں دی مدد کيتی ، انہاں نے اپنی خاص مشکاں نوں جنہاں دی رسیاں انہاں دے اندر ڈال دتی گئی سن تے اس توں اک مہیب تے ہولناک آواز پیدا ہوگئی سی مسلماناں دے اونٹھاں اُتے سُٹ دتا ، اونٹھ خوف توں رم کرکے بھج کھڑے ہوگئے ،مسلمان جو اونٹھاں اُتے سوار سن ، انھاں کنٹرول نہ کرسکے اس لئی بے اختیار انہاں نوں اونٹھاں دے پِچھے دوڑدے ہوئے مدینہ لوٹے البتہ انھاں کسی قسم دا نقصان نئيں پہنچیا ۔
سیف کہندا اے : ” خطیل بن اوس “ نے وی اس حادثہ دے بارے وچ اس مضمون دے چند اشعار کہے نيں :
” میرا ا ونٹ تے سفر دا بجھ بنی ذیبان اُتے اس شب دی یاد وچ قربان ہوئے جائے جدوں ابوبکر نے دشمن دے افراد نوں نیزےآں توں پِچھے ڈھکیل دتا تھا(۲)
____________________
۱۔ سیف کہنا چاہندا اے کہ چونکہ مسلمانو ں دے پاس سواری دے اونٹھ تے گھوڑے نہ سن لہذا آب کش اونٹو ں اُتے سوار ہوکے مرتدو ں نال جنگ کرنے دے لئی گئے ۔
۲ فدی لبنی ذبیان رحلی وناقتی
عشیة یحدی بالرماح ابو بکر
سیف کہندا اے : ایہ حادثہ اس امر دا سبب بنا کہ دشمناں نے مسلماناں وچ کمزور تے سستی دا بیشتر اندازہ کيتا تے اس حادثہ دی خبر انہاں فوجیاں نوں دیدی جو ”ذی القصہ “ وچ موجود سن ، تے اوہ وی مسلماناں توں لڑنے دے لئی ” ذی القصہ “ توں ” ابرق“ دی طرف روانہ ہوئے ، لیکن ابوبکر نے اس رات آرام نئيں کيتا ایتھے تک کہ اک لیس لشکر نوں تشکیل دیدتا ، ” نعمان بن مقرن “ نوں اس لشکر کے میمنہ اُتے تے ” عبد اللہ بن مقرن “ نوں اس دے میسرہ اُتے مقرر کيتا ”سوید بن مقرن “ نوں جس دے نال اونٹھ سوار وی سن ، لشکر کے قلب وچ قرار دتا تے اس طرح اپنے لشکر نوں مکمل طور اُتے آمادہ تے لیس کيتا ، پو پھٹنے توں پہلے ہی ابوبکر دا لشکر دشمن دی فوج دے مد مقابل قرار پایا ، اس توں پہلے کہ مرتداں دی فوج مسلمان لشکر کے آنے دے بارے وچ خبردار ہوجائے مسلماناں دی طرف نال جنگ دا آغاز ہويا ۔ سورج چڑھدے ہی دشمن دی فوج شکست و ہزیمت توں دوچار ہوئی تے مسلمان مدینہ دے اطراف وچ موجود انہاں قبیلے اُتے جو دین توں منحرف ہوئے گئے سن کامیاب ہوئے ” طلیحہ “ دا بھائی حبال وی اس جنگ وچ قتل کيتا گیا۔
ابوبکر کے لشکر نے انہاں دا ” ذی القصہ “ تک تعاقب کيتا تے ایہ سب توں پہلی فتح سی جو ابوبکر نوں نصیب ہوئی ۔
ابوبکر نے اس فتحیابی دے بعد ” نعمان بن مقرن “ نوں سپاہیاں دے گروہ دی سرکردگی وچ ” ذی القصہ “ وچ ماموریت دتی تے خود اپنے سپاہیاں دے ہمراہ مدینہ پرت آئے ، اس فتحیابی دا نتیجہ سی کہ مشرکین مسلماناں توں مرعوب ہوئے ۔
ابوبکر کے واپس چلے جانے دے بعد قبیلہ ” بنی عبس“ا ور ” ذبیان “ دے بعض افراد نے اپنے درمیان موجود مسلماناں دے خلاف بغاوت دی تے انہاں سب نوں قتل کر ڈالیا تے باقی قبیلے نے وی انہاں دی اس روش دی پیروی دی تے انہاں دے درمیان موجود مسلماناں دے سر قلم کيتے ۔
جب اس حادثہ دی خبر ابوبکر نوں ملی ، تاں انھاں نے غضبناک ہوکے قسم کھادی کہ تمام مشرکاں دے سر قلم کرکے رکھداں تے ہر قبیلہ دے توسط توں جِنّے مسلمان قتل کيتے گئے سن انہاں توں زیادہ لوکاں نوں قتل کر ڈالاں ،اس سلسلہ وچ زیاد بن حنظلہ نے چند اشعار کہے نيں جنہاں دا مضمون حسب ذیل اے :
” صبح سویرے ابوبکر وڈی تیزی توں انہاں دی طرف ودھے ، گویا کہ اک موٹا اونٹھ اپنے دشمن اُتے حملہ آور سی ، علی نوں سواراں دا سردار قرار دتا ، ایتھے اُتے طلیحہ دا بھائی حبال قتل کيتا گیا“
سیف دی روایتاں وچ اس سلسلہ وچ حنظلہ توں وی چند اشعار نقل ہوئے نيں :
” ابوبکر نے اپنے قول تے فیصلہ دے مطابق قدم ودھایا ، تے ایہی آہنی ارادہ مسلماناں دی استقامت تے ثبات دا سبب بنا ،اس عمل نے مشرکین دے درمیان شدیدرد عمل پیدا کيتا، تے انہاں دے دل وچ اک زبردست وحشت پیدا کردتی ۔
سیف مرتدین دی جنگ نوں اس طرح نقل کردا اے یہا ں تک کہ مسلماناں دے بعض افراد جو مدینہ دی گزرگاہاں تے اطفال دی حفاظت اُتے مامورتھے ” ذی القصر“ پہنچ گئے تے ابوبکر توں کہیا: اے خلیفہ رسول ! خدا دے واسطے اپنے آپ نوں دشمن دے مقابلے وچ قرار دے کے خود نوں ہلاکت دی نذر نہ کرن ،کیونجے آپ دا وجود مسلماناں دے لئی انتہائی اہم اورضروری اے تے دشمناں اُتے بھاری تے مؤثرہے تے جے آپ ہلاک ہوگئے تاں مسلماناں دا نظم درہم برہم ہوجائے گا تے ایہ سماجی شیرازہ بکھر جائے گا تے دشمن اسيں اُتے مسلط ہوجائے گا لہذاپنی جگہ اُتے کسی تے نوں معین کرداں توں کہ جے اوہ ماریا گیا تاں اس دی جگہ اُتے دوسرے نوں معین کيتا جاسکے ۔
ابوبکر نے کہیا: خدا دی قسم وچ ایہ کم ہرگز نئيں کراں گا بلکہ اپنی جان دی قربانی دے کے تسيں مسلماناں دی مدد و یاری کراں گا ۔
یہ کہہ کے اپنے لشکر کے ہمراہ ” ذی حسی “ تے ’ ’ ذی القصہ “ دی طرف روانہ ہوگئے تے ” ابرق “ دے مقام اُتے ’ ’ربذہ “کے لوکاں توں روبرو ہوئے تے انہاں دے درمیان اک جنگ چھڑ گئی ، اس جنگ وچ ابوبکر نے ” حارث “ تے ” عوف“ اُتے فتح پائی ،اور ” حطیہ “ نوں گرفتار کرلیا، قبیلہ ”بنو عبسی “اور ”بنو بکر “ بھج گئے، ابوبکر نے چند دن سرزمین ” ابرق “ اُتے قیام کيتا تے انہاں چند دناں دے دوران وی ” بنی ذبیان “ نال جنگ کيتی تے انھاں شکست دتی تے انہاں دے شہراں تے آبادیاں نوں اپنے تصرف وچ لے لیا تے انھاں اوتھے توں کڈ کرباہر کيتا تے کہیا:
اس دے بعد کہ خداوند عالم نے سانوں انہاں شہراں نوں عطا کيتا اے ” بنی ذبیان “ دا شہراں اُتے تصرف حرام تے ممنوع اے اس دے بعد ابرق دے بیاباناں نوں مسلماناں دے جنگی گھوڑےآں دے لئی مخصوص کيتا تے دوسرے تمام حیواناں دے لئی ربذہ دے دوسرے حصےآں نوں چرا گاہ دے عنوان توں اعلان کيتا۔
یہ سی افسانوی تے جھوٹی جنگ ابرق دا خلاصہ جو سیف دے بقول سرزمین ” ربذہ“ وچ ” ابرق “ نامی جگہ اُتے واقع ہوئی اے ايسے لئے اسنوں جنگ ” ابرق“ کہندے نيں اس دے کہنے دے مطابق زیاد بن حنظلہ نے وی اس جنگ کيتی داستان نوں شعر دی صورت وچ پیش کيتا اے تے اس وچ اس جنگ دا ناں ” ابرق “ رکھیا اے اوتھے اُتے کہندا اے :
جس دن اساں ابارق وچ شرکت کيتی ۔
جنگ ابرق دے افسانہ دی پیدائش تے اس دا تاریخی کتاباں وچ درج ہونا
ایتھے تک اساں جنگِ ابرق تے اس توں مربوط حوادث دی داستان دے بارے وچ اک خلاصہ پیش کيتا جسنوں طبری نے سیف توں نقل کيتا اے جدوں کہ انہاں حوادث تے روداد اں وچوں کوئی اک وی صحیح نئيں اے بلکہ ایہ سب سرا پا جھوٹھ تے بے بنیاد نيں ۔
مثلاً سیف کہندا اے ” حبال، جنگ ” ابرق“ وچ قتل ہويا جدوں کہ اوہ ”جنگ ِ بزاخہ “ وچ خالد دی طرف توں پیش قدم دے طور اُتے بھیجے جانے دی صورت وچ ” عکاشہ “ تے ” ثابت “ دے ہتھوں قتل ہويا اے اس روداد دی تفصیل آپ مرتدین دی داستان وچ جو سیف دے علاوہ دوسرے راویاں نے نقل کيتی گئی اے مطالعہ کرن گے کہ ایہ بے بنیاد داستان جنگ ” ابرق ربذہ “ دے ناں توں گزشتہ بارہ صدیاں دے دوران تریخ دیاں کتاباں وچ منتشر تے نقل ہُندی چلی آرہی اے ۔
سیف نے اس داستان نوں دوسری صدی ہجری دے اوائل وچ جعل کيتا اے تے طبری نے وی اپنی تریخ وچ اسنوں نقل کيتا اے تے بعد والے مؤرخین جداں : ابن اثیر ، ابن کثیر ، ابن خلدون نے طبری توں نقل کرکے اپنی کتاباں وچ ثبت کيتا اے ۔
اس طرح یاقوت حموی نے ” ابرق ربذہ “ دی تشریح نوں سیف توں نقل کرکے اپنی کتاب ”معجم البلدان “ وچ درج کيتا اے تے ” مراصدا الاطلاع “ دے مؤلف نے اسنوں حموی توں نقل کيتا اے اس طرح ابرق ربذہ دی داستان ابتدائی متون تے تریخ دی ناں نہاد معتبر کتاباں وچ درج ہوئی اے تے اج تک مسلماناں وچ نقل تے منتشر ہُندی چلی آ رہی اے تے اس طرح ایہ سلسلہ اگے بڑھدا جارہیا اے اسيں خدا دی مدد تے فضل توں آنے والی فصل وچ ” ذی القصہ “ دی داستان دے ذیل وچ ا س داستان دی تحلیل ہور تحقیق کرن گے تے اس دے جعلی تے بے بنیاد ہونے نوں واضح کردین گے ۔
ذی القصہ دی داستان
کلما اوردناه خلاصة ما رواه الطبری
جن تمام جھوٹھے افسانےآں دا اسيں ایتھے ذکر کرن گے اوہ تریخ طبری وچ سیف دی روایتاں دا اک خلاصہ اے
مؤلف
اک دوسری داستان جو گزشتہ داستان توں مربوط تے مرتدین دی داستان دا بقیہ اے اوہ ”ذی القصہ “ دی داستان اے کہ طبری نے سیف توں تے اس نے سہل بن یوسف توں نقل کيتا اے اس دی تفصیل ایويں اے کہ سیف کہندا اے :
اسامہ فتح پاکر شام توں واپس آیا(۱) تے زکوٰة دے عنوان توں کافی مال و ثروت مدینہ لے آیا ،ایہ مال اِنّا سی کہ اس توں متعدد تے وڈے لشکراں دے لئی ساز و سامان تے ہور ضروریات پورے کيتے جاسکدے سن، جب، ابوبکر نے ایہ حالت دیکھی تاں اس نے سرزمین ” ذی القصہ “ دی طرف کوچ کيتا تے اوتھے اُتے مسلماناں دے وڈے تے کافی تعداد وچ لشکر تشکیل دتے تے انھاں آراستہ کيتا تے انھاں گیارہ لشکراں وچ
____________________
۱۔ سیف دا مقصد اسامہ دا جنگ تبوک توں لُٹنا اے پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی بیماری دے دوران اسنوں لشکر دا سردار مقرر فرمایا سی ابوبکر ، عمر تے دوسرے مہاجرین نوں اس لشکر دا جزء قرار دتا سی تے اسامہ دی سرکردگی می ں تبوک روانہ کيتا سی لیکن انہو ں نے سستی تے لیت و لعل کيتا یہا ں تک پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وفات پائی تے ایہ لوک سقیفہ می ں جمع ہوگئے تے ابوبکر نوں خلیفہ مقرر کرلیا اس دے بعد اسامہ نوں اس جنگ اُتے روانہ کيتا۔
تقسیم کيتا ہر لشکر دے لئی اک کمانڈر مقرر کيتا تے ہر کمانڈر دے ہتھ وچ اک پرچم دتا تے ہر اک نوں مرتداں دے اک قبیلہ دی طرف روانہ کيتا ۔
۱ ۔ اک پرچم خالد بن ولید دے ہتھ وچ دتا تے اسنوں حکم دتا کہ طلیحہ بن خویلد دی طرف روانہ ہوجائے تے اس دے قبیلہ نوں کچل دے اسنوں کچلنے دے بعد مالک بن نویرہ نوں کچلنے دے لئی ” بطاع“ دی طرف روانہ ہوجائے جے مالک نے اس دے مقابلہ وچ استقامت دکھادی تاں اس نال جنگ کرے ۔
۲ ۔ اک ہور پرچم عکرمة بن ابی جہل دے ہتھ وچ دتا تے اسنوں مسیلمہ نوں کچلنے دے لئی مامور کيتا۔
۳ ۔ اک ہور پرچم مہاجرین بن ابی امیہ دے ہتھ وچ دتا تے اسنوں حکم دتا کہ ” عنسی “ دے لشکر نوں کچلنے دے بعد یمن دے ایرانی نسل دے لوکاں دی حمایت کرے تے انھاں ” قیس بن مکشوح “ تے اس دے حامیاں توں نجات دے تے اس دے بعد سرزمین حضرموت وچ واقع کندہ نامی جگہ دی طرف روانہ ہوجائے ۔
۴ ۔ اک ہور پرچم خالد بن سعید بن عاص دے ہتھ وچ دتا تاں اس نے خطرہ محسوس کرکے اپنی ماموریت دی جگہ یمن نوں ترک کر دتا تے مدینہ گیا تاں اسنوں ماموریت دتی کہ ” حمقتین “ دی طرف روانہ ہوجائے جو شام وچ اک جگہ سی ۔
۵ ۔ اک ہور پرچم عمرو بن العاص دے ہتھ وچ دتا تے اسنوں ” قضاعہ “ ، ” ودیعہ “ تے ” حارث“ دے گروہاں نوں کچلنے دا حکم دتا ۔
٦ ۔ اک ہور پرچم ” حذیفہ بن محصن غلفانی “ دے ہتھ وچ دتا تے اسنوں ’ ’ دبار “ دے باشندےآں دی بغاوت نوں کچلنے دا حکم دتا ۔
٧ ۔ اک ہور پرچم ” عرفجة بن ہرثمہ “ دے ہتھ وچ دتا تے اسنوں حکم دتا کہ ” مہرہ “ دی طرف روانہ ہوجائے، ضمناً ”حذیفہ “ تے ”عرفجہ “ نوں حکم دتا کہ اس راہ وچ آپس وچ اجتماع تے اتحاد کرکے اک دوسرے دی مددکرن ۔
۸ ۔ اک ہور پرچم ” شرجیل بن حسنہ “ دے ہتھ وچ دتا تے اسنوں ” عکرمہ بن ابی جہل “ دی مدد دے لئی بھیجیا تے اسنوں کہیا کہ جدوں اکرمہ جنگِ یمامہ توں فارغ ہوجائے تاں اسنوں ” قضاعہ “ روانہ ہوکے اوتھے اُتے مرتداں توں لڑنا چاہیدا ۔
۹ ۔ اک ہور پرچم ” معن بن حاجز ‘ یا ’ ’ طریفة بن حاجز“ دے ہتھ وچ دتا تے اسنوں حکم دتا کہ ”بنی سلیم “ تے ” قبیلہ ہوازن “ ہور انہاں دی مدد نوں آنے والے افراد نوں کچلنے دے لئی روانہ ہوجائے ۔
۱۰ ۔ دسواں پرچم ” سویدبن مقرن “ دے ہتھ وچ دتا تے اسنوں حکم دتا کہ یمن وچ ” قبیلہ تہامہ“ دی طرف روانہ ہوجائے ۔
۱۱ ۔ آخر وچ گیارھواں پرچم نوں ” علاء بن حضرمی “ دے ہتھ وچ دتا تے اسنوں بحرین دی طرف روانہ ہونے دا حکم دتا ۔
یہ گیارہ کمانڈر اپنے گروہ تے سپاہیاں دے ہمراہ ” ذی القصہ “ وچ اک دوسرے توں جدا ہوگئے تے ہر اک اپنے لشکر کے نال اپنی ماموریت دی جگہ دی طرف روانہ ہويا ۔
ابوبکر نے روانگی دے حکم تے منشور جنگ دے علاوہ کمانڈراں دے ہتھ وچ حکم نامے وی دتے تے انہاں تمام قبیلے دے ناں خطوط لکھے جو اسلام توں منحرف ہوئے سن تے انہاں نوں کچلنے دے لئی فوج بھیجی سی ، انہاں نوں ارتداد اوربغاوت دے عواقب تے خطرات توں آگاہ کيتا سی تے انھاں دوبارہ اسلام دے دائرے وچ آکے اس دی اطاعت کرنے دی دعوت دتی سی ۔
خطوط دا مضمون
سیف نے ” ذی القصہ “ دی داستان نوں عبید للہ ابن سعید دی اک ہور روایت توں اس طرح خاتمہ بخشا اے :
ابوبکر نے عرب دے باغی تے سرکش قبیلے دی طرف سپاہ نوں روانہ کردے وقت انہاں دے ناں خطوط وی بھیجے انہاں تمام خطوط دا مضمون حسب ذیل سی :
بسم اللہ الرحمن الرحیم
ابوبکر ، پیغمبر خدا دے جانشین دی طرف توں ہر اس شخص دے ناں جسنوں میرایہ خط پہنچے ، خاص و عام دے ناں ، جو اسلام اُتے ثابت قدم رہے تے جو اسلام توں منحرف ہوکے مرتد ہوئے ، سلام ہو! انہاں اُتے جو راہ راست دی پیروی کردے نيں ، طبری نے اس خط نوں دو صفحاں اُتے مشتمل لکھنے دے بعد آخر وچ ایويں لکھیا اے :
ميں نے فلاں نوں بعض مہاجرین ، انصار تے تابعین دے ہمراہ تواڈی طرف روانہ کيتا اے تے اسنوں حکم دتا اے کہ کسی نال جنگ نہ کرے تے کسی نوں قتل نہ کرے مگر ایہ کہ پہلے اسنوں خدا دی طرف دعوت دے ، جو وی اس دا مثبت جواب دے تے اسلام نوں قبول کرے ، بغاوت و سرکشی توں ہتھ کھچ لے ، اسنوں قبول کرکے اپنے نال ملائے تے جو حق نوں قبول کرنے توں انکار کرے اس توں شدت دے نال جنگ کرے تے باغی و سرکش افراد وچوں کسی اک نوں زندہ نہ چھڈے تے انہاں سب نوں تہہ تیغ کرکے نذر آتش کرے انہاں دی عورتاں تے بچےآں نوں اسیر بنالے تے کسی توں اسلام دے علاوہ کسی چیز نوں قبول نہ کرے.
اس دے بعد سیف کہندا اے:
قاصداں نے انہاں خطوط نوں لشکر کے پہنچنے توں پہلے قبیلے تک پہنچادتا ، تے ہر اک کمانڈر وی اپنے سپاہیاں دے ہمراہ اپنی ماموریت دی جگہ دی طرف روانہ ہويا جدوں کہ ابوبکر دا عہدنامہ وی انہاں دے ہتھ وچ سی ۔
منشور جنگ دا متن
جداں کہ اساں کہیا کہ سیف دے کہنے دے مطابق جدوں ابوبکر نے اپنے گیارہ کمانڈراں نوں جزیرة العرب دے سرکش تے باغی قبیلے نوں کچلنے دے لئی روانہ کيتا تاں انہاں دے ہتھ وچ ا یک منشور تے فرمان نامہ وی دتا، انہاں سب دا متن حسب ذیل سی :
خدا دے ناں توں ایہ ابوبکر ، جانشین پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی طرف توں اک عہد نامہ اے فلاں دے لئی جدوں اس عہد نامہ نوں اس دے ہتھ وچ دیندا اے اسنوں مسلماناں دی اک جماعت دے نال انہاں لوکاں دی طرف روانہ کردا اے جنہاں نے اسلام توں منہ موڑاہے تے اسنوں تاکید دے نال نصیحت کردا اے کہ حتی الامکان تقویٰ تے پرہیزگاری نوں اپنا پیشہ بنائے تے اسنوں حکم دیندا اے کہ احکام الٰہی دے نفاذ وچ سخت تلاش کرے انہاں لوکاں دے نال شدت توں لڑے جنہاں نے خدا دے حکم دی نافرمانی دی اے تے مرتد ہوئے تے بغاوت اُتے اتر آئے نيں ، انھاں جتھے اُتے پائے نابودکردے کسی توں بجز اسلام کوئی اورچیز نوں قبول نہ کرے تے سب کوخدا دی طرف دعوت دے تے جو وی دعوت قبول کرے اس دے نال نرم رویہ اختیار کرے تے محبت توں پیش آئے تے انھےں احکام الٰہی سکھائے تے جو وی اس دی دعوت نوں مسترد کرے اس دے نال جنگ کرے تے جے اوہ کامیاب ہوجائے تاں انہاں باغی تے سرکش افراد دا سر قلم کردے تے انھاں ہر ممکن طریقے توں قتل کرکے نابود کردے ۔
داستان ذی القصہ دی اشاعت
جو کچھ اساں ” ذی القصہ “ دی داستان دے بارے وچ کہیا ، اوہ طبری دی روایتاں دا خلاصہ سی تے طبری نے وی انہاں تمام روایتاں نوں سیف توں نقل کرکے اپنی تریخ دی کتاب وچ درج کيتا اے تے دوسرے مؤرخین نے جداں : ابن اثیر ، ابن کثیر ، ابن خلدون وغیرہ نے وی اس داستان نوں طبری توں نقل کيتا اے ۔
یاقوت حموی نے وی جو کچھ اپنی کتاب ” معجم البلدان “ وچ سرزمین ” حمقتین “ دی شرح وچ لکھیا اے ، ايسے سیف دی روایت توں نقل کيتا اے تے ایويں کہندا اے :
” سیف نقل کردا اے ، جدوں خالد بن سعید نے لوکاں توں ڈرکر یمن وچ اپنی ماموریت دی جگہ نوں ترک کر دتا تے مدینہ آگیا ، ابوبکر نے اس دے ہتھ وچ اک پرچم دتا تے اسنوں شام دے اطراف وچ واقع ”حمقتین “ نامی جگہ دی طرف روانہ کيتا “
” مراصد الاطلاع “ دے مصنف نے وی جو کچھ سرزمین ” حمقتین “ دے بارے وچ ذکر کيتا اے اسنوں حموی توں نقل کيتا اے تے ”استیعاب “ َ ” اسد الغابہ “ تے ” اصابہ “ دے مؤلفین نے وی ” حذیفہ بن محصن “ تے ” عرفجہ بن ھرثمہ “ دے بارے وچ جو کچھ پیغمبر دے اصحاب دی حیثیت توں لکھیا اے ، اوہی مطالب نيں جو سیف دی روایتاں وچ آیا اے انہاں نے سیف دیاں گلاں اُتے اعتماد کرکے انہاں دوناں نوں پیغمبر دے اصحاب دی حیثیت توں لکھیا اے۔
حقیقت وچ سیف دی روایتاں مسلماناں وچ اس طرح پھیل گئياں تے ایہ خشک تے بے بنیاد درختاں نے اسلامی مصادر و کتاباں وچ اپنا مقام بنا لیا اے۔
سیف دی روایتاں دی جانچ پڑتال
” ابرق ربذہ “ تے داستان ” ذی القصہ “(۱) دے بارے وچ سیف دی روایت کيتی سند وچ سہل بن یوسف دا ناں آیاہے تے اساں ثابت کردتا اے کہ سہل بن یوسف، سیف دے انسان سازی دے دا رخانہ نوں بنایاہويا راوی اے تے خداوند عالم نے اس انسان نوں خلق نئيں کيتا اے تے در حقیقت کوئی راوی اس ناں و نشان دا پایا نئيں جاندا۔
____________________
۱۔ داستان ابرق گزشتہ فصل می ں بیان ہوچکی اے تے داستان ذی القصہ نوں وی اس فصل می ں ملاحظہ فرمایا، اسلئی یہا ں اُتے ایہ دونو ں داستانی ں سند تے دوسرو ں دی روایتو ں توں موازنہ کرکے انہاں دی تحقیق کيتی جاندی اے ۔
سیف دی دوسری روایت (جو مرتداں دے ناں ابوبکر کے خط دے متن دے بارے وچ اے ) دی سند وچ عبد اللہ بن سعید دا ناں آیا اے تے اساں اس عبد اللہ نوں وی سیف دے جعلی راویاں وچ ثابت کيتا اے ، کیونجے سیف دی روایتاں دے علاوہ اساں تریخ تے رجال دی کسی تے کتاب وچ اس شخص دا کدرے ناں و نشان نئيں پایا ۔
سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایت وچ ”ذی القصہ “ دی داستان
جو کچھ سیف نے داستان ” ذی القصہ “ دے بارے وچ ذکر کيتا اے اساں اس دا خلاصہ بیان کيتا لیکن دوسرے راویاں نے اس داستان نوں دوسری صورت وچ نقل کيتا اے کہ اسيں قارئین کرام کی
خدمت وچ پیش کردے نيں :
طبری نے ابن کلبی توں نقل کيتا اے کہ اسامہ اپنے لشکریاں دے ہمراہ شام دی جنگ توں مدینہ واپس آیا ، اسکے بعد ابوبکر نے مرتداں نال جنگ کرنے دا اقدام کيتا اورمسلماناں دے اک گروہ دے نال مدینہ توں باہر آیا ایتھے تک کہ مدینہ توں بارہ میل دی دوری اُتے نجد دی طرف ” ذی القصہ “ نامی جگہ اُتے پہنچیا ، تے اوتھے اُتے اپنے لشکر نوں آراستہ کيتا خالد بن ولید نوں مرتداں دے قبیلے دے طرف بھیجیا تے انصار دی سرکردگی ثابت بن قیس(۱) نوں سونپی تے خالد
____________________
۱۔ ثابت بن قیس قبیلہ خزرج وچ شمار ہُندا اے اس دی ماں قبیلہ طی توں سی اوہ جنگ احد وچ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ترجمان سی تے اس نے احد دے بعد واقع ہونے والی جنگاں وچ وی شرکت کيتی اے تے یمامہ دی جنگ وچ ماریا گیا اسکے بیٹے ، محمد ، یحییٰ تے عبد اللہ وی جنگ صفین وچ قتل ہوئے نيں اسد الغابہ، ج ۱/ ص ۲۲۹
کو پورے لشکر دا سپہ سالار قرار دتا تے اسنوں حکم دتا کہ ” طلیحہ “ تے عیینہ بن حصن دی طرف روانہ ہوجائے تاں انہاں نے قبیلہ بنی اسد دی زمیناں وچوں بزاخہ نامی جگہ اُتے پڑاؤ ڈالیا سی ، ضمناً اسنوں کہیا کہ میری تے میرے لشکر دی ملاقات تیرے توں خیبر وچ ہوئے گی ۔
البتہ ابوبکر نے اس جملہ نوں جنگی حکمت عملی دے پیش نظر بولی اُتے جاری کيتا اے توں کہ ایہ گل دشمناں دے کاناں تک پہنچے تے انہاں دے دل وچ رعب و وحشت پیدا ہوجائے ورنہ اس نے تمام جنگجوواں نوں خالد دے نال دشمن دی طرف بھیج دتا سی تے کوئی باقی نہ رہیا سی کہ کسی دوسرے لشکر نوں تشکیل دتا جاندا تے خالد دی مدد دے لئی ” بزاخہ “ یا ” خیبر “ دی طرف روانہ ہُندا ۔
” ذی القصہ ‘ ‘ دی طرف ابوبکر دی روانگی اس جگہ اُتے خالد نوں سپہ سالار بنانے دی روداد نوں ” یعقوبی“ نے وی اپنی تریخ وچ درج کيتا اے لیکن اوہ وادھا کردا اے کہ اس دے بعد ” ثابت “ نوں انصار دا امیر بنادتا گیا تاں انہاں نے ابوبکر توں جھگڑا کيتا کہ اس نے کیوں انصار وچوں کسی نوں امیر نئيں بنایا ؟!
بلاذری تے مقدسی نے وی ” ذی القصہ “کی داستان نوں نقل کيتا اے تے حملہ ” بنی فزارہ “ دی روداد دا اس وچ وادھا کيتا اے ۔
مقدسی ، ابوبکر کے ” ذو القصہ “ دی طرف روانہ ہونے دی روداد نوں نقل کرنے دے بعد کہندا اے تب خالد اپنی فوج دے ہمراہ دشمن دی طرف روانہ ہويا لیکن جدوں ” خارجہ بن حصن فزری “(۱) نے مسلماناں
____________________
۱ خارجہ ، عیینة بن حصن دا بھائی اے ایہ اوہ شخص اے جو پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حضور آیا تے خشک سالی دے بارے وچ شکایت کیتی رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس دے قبیلہ دے بارے وچ دعا کيتی تے اوہ وی مسلمان ہوگیا تے واپس اپنے قبیلہ وچ چلا گیا ۔
واقدی کہندا اے کہ خارجہ اوہ شخص اے جس نے اپنے قبیلہ نوں زکوة دینے توں روکیا سی تے نوفل بن معاویہ جو زکوٰة جمع کرنے کا
کی تعداد نوں کم پا یا تاں اس نے جرات پیدا کرکے چند جنگجو سواراں دے ہمراہ انہاں اُتے حملہ کيتا مسلماناں نے شکست کھا کر فرار دی تے ابوبکر نے وی اک درخت اُتے چڑھ کر پناہ لی اوراس دتی شاخاں توں اُتے چڑھ گئے توں کہ دشمن دی نظراں توں اوجھل ہوجائے ۱ اس وقت طلحہ بن عبد اللہ اک بلند جگہ اُتے کھڑا ہويا تے اس نے فریاد بلند دی : لوگو ! مسلمانو ! نہ ڈرو! فرار نہ کرو! ساڈا لشکر آپہنچیا اے ۔
شکست خوردہ مسلمان واپس آگئے تے خارجہ وی اوتھے توں چلا گیا تے اپنی راہ لے لی تب ابوبکر درخت توں تھلے اترے تے واپس مدینہ چلے آئے۔
بلاذری نے اس داستان نوں اس طرح نقل کيتا اے کہ ابوبکر مسلماناں دے ہمراہ باغیاں دی سرزمین ” ذو القصہ “ دی طرف روانہ ہوئے تے اوتھے اُتے مرتد قبیلے دے خلاف اک وڈا لشکر تشکیل دے کے اسنوں آراستہ کيتا، اس وقت خارجہ تے منظور بن بولی (دونے ہی بنی فزارہ نال تعلق رکھدے سن،)نے ابوبکر کے لشکر اُتے حملہ کيتا تے اک گھمسان دی جنگ چھڑ گئی تے اس جنگ وچ مشرکاں نے شکست کھادی اور
بھج گئے طلحہ نے انہاں دا پِچھا کيتا تے انہاں وچوں اک شخص نوں قتل کيتا تے ایتھے تک کہندا اے:
مامور سی نال ملاقات کيتی تے تمام زکوٰة و صدقات جو اس دے پاس سن واپس لے لیا تے اپنے رشتہ داراں نوں دیدتا خارجہ اوہی اے جو بنی اسد توں خالد دی جنگ دے بعد ابوبکر کے پاس آیا تے ابوبکر نے اس توں کہیا : توانوں انہاں دو روایتاں وچوں اک دا انتخاب کرناچاہیدا : یا ” سلم مخربہ “ یعنی ذلت دے نال تسلیم ہوجاؤ یا ” حرب مجلیہ “ یعنی نابود کرنے والی جنگ نوں قبول کر اس دے بعد ابوبکر نے انہاں دو جملےآں دی تشریح دی اس نے کہیا: وچ سلم دا انتخاب کردا ہاں ،اصابہ، ج ۱ ص ۳۹۹ ، نمبر ۲۱۳۳)
۱ ۔ میری نظر وچ ایہ روایت ابن اسحاق تے دوسرےآں دی روایت توں صحیح تر اے کہ طبری نے اپنی تریخ ( ۱/۱٧۰) ، انھاں توں نقل کردا اے ،”ابوبکر نے اپنے آپ نوں اک کچھار وچ مخفی کيتا “کیونجے انہاں سرزمیناں وچ کوئی کچھار تے جنگل موجود نہ سی کہ ابوبکر خود نوں اس وچ مخفی کردے۔
” اس دے بعد ابوبکر نے ” ذی القصہ “ وچ اک پرچم خالد دے ہتھ وچ دتا تے ثابت بن قیس نوں وی انصار دے گروہ دا کمانڈر مقرر کيتا اس دے بعد اسنوں حکم دتا کہ ثابت دے ہمراہ ” طلیحہ “ دی طرف روانہ ہوجائے جو انہاں دناں ” بزاخہ “ وچ سی “۔
موازنہ تے تحقیق
جب اسيں جنگِ ابرق تے داستان ” ذی القصہ “ دے بارے وچ سیف دی روایت نوں دوسرے مؤرخین دی روایتاں توں مقابلہ کرکے انہاں دی تطبیق و موازنہ کردے نيں تاں سیف دے افسانے آسانی دے نال آشکار ہوجاندے نيں ، کیونجے دوسرے مؤرخین نے متفقہ طور اُتے کہیا اے کہ ابوبکر جنگ و لشکر کشی دے لئی صرف اک بار مدینہ توں باہر نکلے نيں تے کہیا اے کہ اسامہ نوں ” موتہ “ توں واپسی دے بعد ” ذی القصہ“ دی طرف روانہ کيتاگیا اے تے اوتھے اُتے لشکر آمادہ کيتا اے تے اس لشکر دی کمانڈری خالد بن ولید نوں سونپی تے انصار دے گروہ دی سرپرستی ” ثابت بن قیس “ نوں سونپی ، اس دے بعد انہاں نوں حکم دتا کہ ” طلیحہ “ تے اس دے گرد جمع ہوئے قبیلہ ” اسد “ و ” فزارہ “ نوں کچلنے دے لئی ” بزاخہ “ دی طرف روانہ ہوجاواں ، لیکن بعض مؤرخین نے بنی فزارہ اُتے شبانہ حملہ کرنے ہور انہاں دے اک شخص دے قتل ہونے تے اس واقعہ دے ذی القصہ وچ رونما ہونے دی خبر دتی اے ۔
یہ اے حوادث ، لشکر کشی تے جنگاں دا مجموعہ جو مؤرخین دے نقل دے مطابق جو رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد اک مختصر زمانے وچ واقع ہوئے نيں ۔
لیکن چونکہ اس فصل تے گزشتہ فصل وچ آپ نے ملاحظہ فرمایا کہ سیف نے بہت ساریاں روایتاں تے مفصل داستاناں نقل کيتی نيں تے ابوبکر دے لئی متعدد جنگاں تے حملات نقل کيتے نيں کہ دوسرے مؤرخین دی روایتاں وچ انہاں داستاناں تے جنگاں دا کوئی اثر معلوم نئيں اے تے ایہ سب سیف دی خصوصیات وچوں اے ۔
سیف دے کہنے دے مطابق ابوبکر مدینہ دے اطراف وچ مرتد قبیلے دی طرف کئی بار روانہ ہوئے اے ں تے انہاں دے نال جنگ کيتی اے۔
ایتھے اُتے اسيں سیف دے خیالی تے افسانوی جنگاں دی مفصل تے مشروح داستاناں دا اک خلاصہ پیش کردے نيں توں کہ سیف دی روایتاں دا دو سرے راویاں دی روایتاں توں تفاوت تے اختلاف واضح ہوجائے ۔
۱ ۔ سیف کہندا اے : ابوبکر دی مرتداں دے نال سب توں پہلی جنگ اس طرح سی کہ مدینہ دے اطراف وچ رہنے والے اکثر قبیلے نے مدینہ دی حکومت کیتی اطاعت توں انکار کيتا اورمرتد ہوگئے ، اوہ اپنے دین و مذہب توں منحرف ہوئے تے ” ابرق ربذہ “ نامی اک جگہ اُتے اجتماع کيتا ۔
قبیلہ ” ثعلبہ بن سعد “ تے ” عبس “ ، ” حارث ‘ دی سرپرستی وچ تے قبیلہ ” مرہ“ عوف دی سرپرستی وچ تے قبیلہ ” کنانہ “کے اک گروہ نے آپس وچ اجتماع کيتا تے اک وڈا لشکر تشکیل دتا کہ شہراں وچ انہاں دے لئی جگہ دی گنجائش نئيں سی ، اس دے بعد سیف اپنے اس خیال تے افسانوی لشکر نوں دو حصےآں وچ تقسیم کرکے اک گروہ کو” ابرق ربذہ “ وچ رکھدا اے تے دوسرے گروہ نوں ” ذی القصہ “ دی طرف روانہ کردا اے تے طلیحہ نے وی اپنے بھائی ” حبال “ دی سرپرستی وچ اک لشکر نوں انہاں دی طرف بھیج دتا اے ، اس دے بعد اوہی باغی او رسرکش قبیلے تجویز پیش کردے نيں کہ اوہ نماز وتر پڑھیاں گے لیکن انھاں زکوٰة دینے توں معاف قرار دتا جائے تے اس تجویزکو اپنے چند افراد دے ذریعہ مدینہ گھلدے نيں تے روداد نوں ابوبکر کے سامنے پیش کردے نيں ابوبکر انہاں دی تجویز نوں مسترد کردے نيں قبیلے دے نمایندے اپنے لشکر دی طرف --- جو ” ابرق“ وچ موجود سی --- روانہ ہُندے نيں تے روداد دی رپورٹ اپنے کمانڈراں نوں دیندے نيں تے مسلماناں دی کمزوری تے تعاون دی کمی توں انھاں آگاہ کردے نيں تے ابو بکر دی حکومت دے مرکز یعنی مدینہ اُتے حملہ کرنے دی ترغیب و تجویز پیش کردے نيں ابوبکر نوں روداد دی اطلاع ملدی اے تاں دشمنسےمقابلہ کرنے دے لئی آمادہ ہوجاندے نيں ۔
سیف کہندا اے : ابوبکر نے بزرگ اصحاب وچوں چار لوک نوں چند جنگجوواں دے ہمراہ مدینہ دی گزرگاہاں دی محافظت اُتے مامور کيتا اس دے بعد تمام مسلماناں ں نوں مسجد وچ جمع کيتا ا ور روداد توں انھاں آگاہ کيتا تے دشمن توں لڑنے دے لئی اک لشکر نوں آراستہ کيتا اس واقعہ دے بعد تن دن گزرے سن کہ مرتداں دے لشکر نے اک گروہ نوں ذخیرہ دے طور اُتے ”ذی حسی “ وچ رکھ دے باقی افراد دے ذریعہ مدینہ اُتے حملہ کيتا ، لیکن مدینہ دے محافظین نے انہاں دا جواب دتا اورا نھاں پِچھے ڈھکیل دتا ، ابو بکر نوں روداد دی خبر ملی تے اس نے مسلماناں نوں اگے ودھنے دا حکم دتا ، اوہ اپنے آب کش اونٹھاں اُتے سوار ہوئے تے خود ابوبکر دی کمانڈر ی وچ دشمن دی طرف ودھ گئے ۔
سیف دے کہنے دے مطابق انہاں دولشکراں دے درمیان گھمسان دی جنگ چھڑ جاندی اے تے مسلمان فتحیاب ہُندے نيں تے دشمن نوں وڈی شکست دیندے نيں تے انھاں ”ذی حسی “ تک پِچھے ڈھکیل دیندے نيں مرتداں دا ” ذی حسی “ وچ ذخیرہ شدہ گروہ اچانک مسلماناں اُتے حملہ کردا اے اوہ اپنی مشکاں نوں ، جنہاں نوں اوہ پہلے ہی ہويا توں اُتے کرکے رسیاں انہاں دے اندر ڈال چکے سن مسلماناں دے اونٹھاں دے سامنے ڈالدے نيں تے ایہ اونٹھ رم کرکے اپنے مسلمان سواراں سمیت مدینہ پہنچدے نيں ،مسلماناں دی کمزوری دی خبر ذی حسی توں ذی القصہ تک پہنچ جاندی اے مرتداں دے قبیلے ” ذبیان “ تے ” اسد“ جو ذی القصہ وچ موجود سن ذی حسی دی طرف روانہ ہُندے نيں تے ” ابرق “ دے مقام اُتے آمنا سامنا ہُندا اے ۔
۲ ۔ سیف کہندا اے : ابوبکر دوسری بار اپنی سپاہ نوں آراستہ کردے نيں لشکر کے میمنہ تے میسرہ دے لئی کمانڈر مقرر کردے نيں تے قلب لشکر دے لئی وی اک کمانڈر مقرر کردے نيں تے روانہ ہونے دا حکم دیندے نيں ، ابوبکر کے سپاہیاں نے راتوں رات روانہ ہوکے اچانک دشمن اُتے حملہ کيتا تے انہاں نوں وڈی شکست دتی انہاں دے تمام حیواناں نوں اپنے قبضہ وچ لے لیا اس جنگ وچ ” طلیحہ“ دا بھائی ”حبال “ وی مسلماناں دے ہتھوں ماریا گیا ۔ آخر کار ابوبکر نے دشمن دا پِچھا کيتا ایتھے تک ” ذی القصہ “ پہنچے اوتھے اُتے اپنے کچھ فوجیاں نوں ” نعمان بن مقرن “ دی کمانڈری وچ رکھ دے خود مدینہ واپس آ گئے۔
۳ ۔ سیف تیسری بار ابوبکر نوں مدینہ توں قبیلے دی طرف روانہ کراندے ہوئے کہندا اے :
قبیلہ ” عبس “ تے ”ذیبان “ نے اپنے درمیان موجود مسلماناں دے خلاف بغاوت دی تے انہاں سب نوں قتل کر ڈالیا ابوبکر نے اک لشکر نوں آراستہ کرکے مدینہ توں انہاں دتی طرف روانہ ہوئے ایتھے تک ”ابرق“ پہنچے تے مذکورہ دو قبیلےآں نال جنگ کيتی تے انھاں شکست دتی تے بعض افراد نوں اسیر بنایا ، ” ربذہ “ وچ واقع انہاں دی سرزمیناں تے آبادیاں اُتے قبضہ جمایا تے جنہاں نے مسلماناں نال جنگ کيتی سی انھاں انہاں شہراں تاں، شہر بدر کيتا ” ابرق “ دے تمام بیاباناں نوں سواری دے گھوڑےآں دے لئی مخصوص کردتا تے سیف نے دوسرے بیاباناں نوں مسلماناں دے عام حیواناں دے لئی آزاد رکھیا ۔
سیف انہاں جنگاں تے فتوحات نوں نقل کرنے دے بعد اپنی گل نوں ثابت تے محکم کرنے دے لئی کہندا اے کہ اصحاب پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچوں ” زیاد بن حنظلہ “ نامی اک شاعراور اس زمانے دے دوسرے شاعر نے انہاں جنگاں دے بارے وچ اشعار تے قصیدے لکھے نيں تے انہاں جنگاں دی داستاناں نوں شعر دی صورت وچ بیان کيتا اے ۔
۴ ۔ سیف ابوبکر دے لئی اک ہور جنگ کيتی داستان نقل کردا اے تے اسنوں چوتھی بار ” ذی القصہ “ دی طرف حرکت دیندے ہوئے کہندا اے ۔
ابوبکر مسلماناں دے اک گروہ دے ہمراہ ” ذی القصہ “ دی طرف روانہ ہوئے ، تے اوتھے اُتے حجاز دے اطراف دے باغیاں تے جزیرة العرب دے سرکش قبیلے نوں کچلنے دے لئی اک فوج تیارکی تے اس فوج نوں گیارہ لشکراں وچ تقسیم کيتا تے ہر لشکر دے لئی اک کمانڈر مقرر کيتا تے اس دے ہتھ وچ اک پرچم دتا تے ہر کمانڈر دے ہتھ وچ اک خط او رمنشور دی اک اک کاپی دتی ، تے اک خط ہر مرتد قبیلہ دے ناں وی روانہ کيتا ، جنہاں دے خلاف اس نے فوج کشیکيتی سی ، تے انھاں ہتھیار سُٹن تے امن امان دی دعوت دتی۔
تطبیق تے موازنہ دا نتیجہ
اس سلسلہ وچ کيتی گئی ہور تحقیقات تے دقیق جانچ پڑتال دے بعد اسيں وثوق دے نال
کہہ سکدے نيں :
جنگ ” ابرق “ تے داستان ” ذی القصہ “ دے بارے وچ کہ جس وچ اس قدر مفصل تے طولانی مطالب نقل کيتے گئے نيں ، اوہ سب سیف دی خصوصیات نيں تے کسی وی دوسرے مؤرخ نے انہاں مطالب نوں سیف دے علاوہ نقل نئيں کيتا اے تے ایہ سب جھوٹھ تے فرضی افسانہ دے علاوہ کچھ نئيں اے نہ انہاں قبیلے دے اکثر دے ا رتداد دے بارے وچ (سیف نے انہاں اُتے ارتداد دی تہمت لگائی اے ) صحیح اے تے نہ انہاں دا ” ابرق “ تے ”ذی القصہ “ وچ اجتماع کرنا واقعیت رکھتاہے تے نہ مرتدین دی طرف توں اک گروہ نوں مدینہ بھیجنے وچ کوئی سچائی اورحقیقت اے تے نہ ابوبکر دی طرف توں چندا فراد کومدینہ دی گزرگاہاں دی حفاظت دے لئی معین کرناصحیح اے نہ اس دی لشکر کشیاں تے نہ اونٹھاں دے رم کرنے وچ کوئی حقیقت اے نہ چار جنگاں ---کہ سیف نے ابوبکر دے لئی نقل کيتا اے --- دی کوئی حقیقت اے اوہ تمام اشعار، قصیدے ، فتوحات دشمن دی سرزمیناں تے شہراں اُتے تسلط جمنیا ، سب دا سب جھوٹھ دا پلندہ تے جعلی اے ایداں دے افراد تے علاقے دنیا وچ خلق ہی نئيں ہوئے نيں ۔
” ابرق ربذہ “ ناں دی نہ کوئی جگہ ، ” زیاد بن حنظلہ “نامی نہ کوئی شاعر صحابی اے تے نہ ہی ”خیطل “ ناں دا کوئی شاعر اے تے نہ ہی راویان حدیث وچ : سہل بن یوسف تے عبد اللہ بن سعید ورگیاں دا کدرے وجود اے، بلکہ انہاں سب نوں ناول نویس زبردست داستان ساز دروغگو سیف بن عمر زندیق نے اپنی خیالی طاقت دے ذریعہ خلق کيتا اے !!
حقیقت وچ صرف اک چیز صحیح اے جسنوں دوسرے مورخین نے وی نقل کيتا اے ، اوہ ایہ اے کہ ابوبکر نے اک لشکر تیار کيتا تے گروہ انصار دی سرکردگی ” ثابت بن قیس “ نوں سونپی تے خالد بن ولید نوں لشکر دا سپہ سالار مقرر کيتا تے ” بزاخہ “ وچ جمع ہوئے انہاں افراد دے نال جنگ کرنے دے لئی روانہ کيتا جو مسلماناں نال جنگ کرنے دا ارادہ رکھدے سن تے انھاں حکم دتا کہ اس دے بعد دوسرےآں نال جنگ کرنے دے لئی روانہ ہوجاواں ،جی ہاں ! ابوبکر نے انہاں دو افراد دے علاوہ کسی نوں کمانڈر مقرر نئيں کيتا تے انہاں پرچماں دے علاوہ کوئی پرچم کسی دے ہتھ وچ نئيں دتا تے خالد بن سعید نوں وی لشکر کے کمانڈر دی حیثیت توں مرتداں توں لڑنے دے لئی اطراف شام وچ ” حمقتین “ نامی جگہ دی طرف روانہ نئيں کيتا ، بلکہ خالد بن سعید ، مرتداں نال جنگ دے خاتمہ دے بعد شام جانے والے سپاہیاں دے نال اوتھے چلا گیا اے ۔
خلاصہ ایہ کہ جو کچھ سیف نے اس سلسلہ وچ نقل کيتا اے اوہ بے بنیاد تے جعلی اے ، سیف نے اک پرچم تے اک کمانڈر تے اک لشکر تے اک پیمان تے اک خط گیارہ گیارہ دی تعداد وچ بیان کيتا اے ، جداں کہ اساں یاد دہانی کرائی کہ انہاں روایتاں دی سند دی وی کوئی بنیاد نئيں اے ، کیونجے انہاں روایاں دی سند وچ سہل بن یوسف تے عبد اللہ بن سعید دا ذکر آیا اے کہ اساں کہیا کہ ایہ دو شخص انہاں راویاں وچوں نيں کہ سیف دے خیالات نے انھاں خلق کيتا اے تے حقیقت وچ وجود نئيں رکھدے نيں ۔
اسلامی مآخذ وچ سیف دی روایتاں دے نتائج
۱ ۔ بے بنیاد جنگی منشورات ، خطوط تے بے اساس عہد ناواں دا اک سلسلہ اسلام دے اصلی تے سیاسی خطوط دی لسٹ وچ درج ہوئے نيں ۔
۲ ۔ سیف دے ذاتی طورپر جعل کيتے گئے اشعار تے قصائد اسلام دے بنیادی ادبیات وچ وادھا ہوئے نيں ۔
۳ ۔ حمقتین تے ابرق ربذہ نامی افسانوی دو شہراں یا سر زمیناں دا اصلاً کدرے وجود ہی نئيں سی ، فیر وی اسلامی سرزمیناں دی لسٹ وچ قرار پائے نيں تے معجم البلدان تے شہراں دی تشریح توں مربوط کتاباں وچ درج ہوکے اسلامی مآخذ وچ شامل ہوئے نيں ۔
۴ ۔ زیاد بن حنظلہ نامی صحابی شاعر دا حقیقت وچ کوئی وجود ہی نئيں سی فیر وی اوہ پیغمبر خدا دے اصحاب دی لسٹ وچ قرار پایا اے تے علم رجال تے اصحاب دی زندگی دے حالات اُتے مشتمل کتاباں وچ درج ہويا اے ۔
۵ ۔ سیف نے انہاں روایتاں وچ ” سہل بن یوسف “ تے ” عبد اللہ بن سعید “ نامی دو راوی خلق کيتے نيں ، حتی سہل دا ناں علم رجال دیاں کتاباں وچ وی درج ہويا اے تے انہاں کتاباں نوں دروغ توں آلودہ کيتا اے ۔
٦ ۔ سیف دی آخری دا ری ضرب ایہ اے کہ اس نے انہاں روایتاں ، کمانڈراں لشکر کشیاں تے گھمسان دیاں جنگاں نوں جعل کرکے ایسا دکھایا اے کہ پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ اسلام نے لوکاں دے دلاں وچ جگہ نئيں پائی سی تے ایہ دین زور و زبردستی تے تلوار دے ذریعہ پھیلا اے ، ايسے لئے پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد مختلف عرب قبیلے اَگڑ پِچھڑ ارتداد دی طرف مائل ہوئے تے دوبارہ تلوار دی ضرب تے خونریزی توں اسلام دی طرف پلٹ گئے نيں ۔
افسانہ دے راویاں دا سلسلہ
سیف دی روایتاں دے متن دے لحاظ توں ، دوسرے مؤرخین دی روایتاں توں انہاں دی عدم تطبیق تے اس طرح مآخذاسلامی وچ انہاں دے بُرے آثار و نتائج دے پیش نظر ضعف و تزلزل نوں آپ نے ملاحظہ فرمایا۔
لیکن انہاں روایتاں دی سند دے ضعف دے بارے وچ اِنّا ہی کافی اے کہ :
” ایہ روایتاں جس کتاب وچ وی درج ہوئیاں نيں او رجس کسی نے وی انھاں نقل کيتا اے آخرماں اوہ سیف اُتے منتہی ہُندیاں نيں تے انہاں تمام نقلاں دا سرچشمہ اوہی اے “
اس دا حدیث جعل کرنا تے جھوٹھ بولنا وی اسلام دے تمام دانشوراں تے مؤرخین دے ایتھے ثابت اے بلکہ اوہ زندیق تے بے دین ہونے وچ معروف اے انہاں حالات دے پیش نظر انہاں روایتاں اُتے کِداں اعتماد کيتا جاسکدا اے تے اسلام دی تریخ دے حقائق دے ذریعہ توں کِداں پہچانا جاسکدا اے ہور دوسرےآں نوں وی کِداں پہچنوایا جاسکدا اے ؟!
یہ اے جنگ ابرق تے ”ذی قصہ “ دے بارے وچ سیف دے راویاں دا سلسلہ تے ملاحظہ فرماواں کہ ایہ روایتاں کِداں صرف سیف اُتے ہی منتہی ہوئیاں نيں تے کِداں ايسے اُتے ہی ختم ہُندیاں نيں ۔
بنیاد
سیف نے انہاں روایتاں نوں :
۱ ۔ سہل بن یوسف
۲ ۔ عبد اللہ بن سعید
سے نقل کيتا اے کہ دونے سیف دے جعل کردہ تے اس دی فکرو خیال دے پیداوار نيں تے اسلام وچ ایداں دے راویاں دا بالکل وجو د ہی نئيں اے ۔
شاخاں :
سیف توں :
۱ ۔ طبری نے اپنی تریخ وچ
۲ ۔ استیعاب دے مؤلف نے
اصحاب پیغمبر دی تشریح وچ
۳ ۔ اسد الغابہ دے مؤلف نے
اصحاب پیغمبر دی تشریح وچ
۴ ۔ تجرید دے مؤلف نے
اصحاب پیغمبر دی تشریح وچ
۵ ۔ اصابہ دے مؤلف نے
اصحاب پیغمبر دی تشریح وچ
٦ ۔ معجم البلدان دے مؤلف نے اصحاب پیغمبر دی تشریح وچ
نقل کرکے اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے اس فرق دے نال کہ سیف نے انہاں تمام روایتاں نوں درج کيتا اے لیکن دوسرےآں نے انہاں وچوں بعض نوں ہی درج کيتا اے ۔
اور طبری توں بھی
٧ ۔ ابن اثیر نے اپنی تریخ وچ
۸ ۔ ابن کثیر نے اپنی تریخ وچ
۹ ۔ ابن خلدون نے اپنی تریخ وچ
نقل کيتا اے ۔
اور معجم البلدان توں وی :
” مراصد الاطلاع “ دے مؤلف نے نقل کيتا اے لیکن خلاصہ دے طور اُتے محقق دانشور توجہ فرماواں کہ انہاں تمام نقلاں تے روایتاں دا سرچشمہ کس طرح مشہور زندیق تے کاذب سیف تک پہنچدا اے تے اس دے ہی سبب توں ایہ جعلی روایتاں اسلام دی تریخ وچ داخل ہوئیاں نيں تے اسلامی مآخذ وچ اپنا مقام بنایا اے۔
قبیلہ طی دے ارتداد دی داستان
کان هذا خبر ردة طی فی روایات سیف
قبیلہ طی دے ارتدا د دے بارے وچ سیف دی روایتاں دے متون و اسناد ایہ نيں ۔
مؤلف
طبری نے قبیلہ طی دے ارتداد دی داستان نوں سیف دی ست روایتاں نوں نقل کرکے مندرجہ ذیل تفاوت دے نال اپنی تریخ وچ د رج کيتا اے :
ان روایتاں وچوں دو روایتاں وچ قبیلہ ” غطفان “ ، قبیلہ ” طی “ تے قبیلہ ” اسد“ دے ارتداد (اور انہاں کاپیغمبری دا مدعی) ” طلیحہ “ دے گرد جمع ہونے دا افسانہ آیا اے ۔
تیسری روایت وچ کہندا اے کہ قبیلہ ” اسد “ نے سرزمین سمیراء وچ قبیلہ ”غطفان “ نے مدینہ دے نزدیک تے قبیلہ ” طی “ نے اپنے کھیتاں وچ اجتماع کيتا ۔
اک دوسری مفصل روایت وچ انہاں قبیلےآں دے ارتداد دی علت بیان کردا اے تے آخر وچ کہندا اے انہاں تن قبیلےآں دے افراد مدینہ گئے ا ور مشہور و معروف مسلماناں دے گھراں وچ داخل ہوئے تے تجویز پیش کيتی کہ اسيں نماز پڑھنے دے لئی آمادہ نيں اس شرط توں کہ اسيں توں زکوٰة لینا معاف کيتا جائے ابوبکر کے علاوہ تمام مسلماناں نے انہاں دی تجویز قبول کيتی، لیکن ابوبکر نے اسنوں مسترد کردے ہوئے کہیا: تسيں لوک دوسرے مسلماناں دے مانند ٹیکس تے اموال دی زکوٰة ادا کرنے وچ مجبور ہوئے تے اک دن تے رات توں زیادہ مہلت نئيں اے لہذا انہاں نے اس فرصت توں استفادہ کرکے اپنے قبیلے دی طرف فرار کيتا ۔
چوتھی روایت وچ ایويں آیا اے : جدوں ابوبکر نے ” طلیحہ “ دے پیروکاراں نوں (ابرق ربذہ وچ جمع ہوئے سن )اوتھے توں کڈ باہر کيتا تاں ” طلیحہ “ نے قبیلہ ” طی “ دے دو خانداناں ” جدیلہ “ تے ”غوث“ نوں پیغام بھیجیا کہ اس دے نال ملحق ہوجاواں تے اس دی مدد کرن ،انہاں وچوں بعض وڈی ہی سرعت توں طلیحہ دی طرف روانہ ہوگئے تے حکم دتا کہ باقی لوک وی تدریجاً ’ ’ طلیحہ “ دی طرف دوڑ پڑاں ۔
سیف کہندا اے : ابوبکر نے خالد نوں ”ذی القصہ “ توں انہاں قبیلے دی طرف روانہ کرنے توں پہلے ”عدی بن حاتم “ نوں انہاں دی طرف روانہ کيتااور اس توں کہیا کہ تسيں انھاں نجات دینا ، پہلے اس دے کہ اوہ دوسرےآں دا لقمہ بن دے ہلاک ہوجاواں ، عدی روانہ ہويا ور خالد وی اس دے پِچھے روانہ ہويا اورابوبکر نے خالد نوں وی حکم دتا کہ پہلے قبیلہ طی دی طرف روانہ ہوجاؤ جو سرزمین ” اکنا ف“ وچ سن ،خالد انہاں دی طرف روانہ ہويا تے قبیلہ طی دے باقی افراد خالد دی فوج دے پہنچنے دی وجہ توں طلیحہ دے لشکر توں ملحق نئيں ہوسکے عدی وی براہ راست انہاں دے پاس پہنچیا تے انھاں اسلام لیانے دی دعوت دتی ، قبیلہ طی نے عدی دے جواب وچ کہیا: اسيں ” ابو الفصیل“(۱) دی ہرگز بیعت نئيں کرن گے عدی نے انھاں کہیا:
____________________
۱۔ چونکہ کلمہ ” بکر “ و کلمہ ’ فصیل “ دونے اونٹھ دے بچہ دے معنی نيں اس لئی بعض لوک ابوبکر نوں حقارت و توہین دی غرض توں ” ابو الفصیل “ یعنی اونٹھ دے بچے دا باپ کہندے سن اورجو اس دا احترام کردے سن اوہ اسنوں ” ابو الفحل “ کہندے نيں اس داستان وچ ابو الفصیل تے ابو الفحل ابوبکر اے ۔
خدا دی قسم اک ایسا لشکر تواڈی طرف آیا اے کہ تواڈی ناموس نوں مباح قرارد ے گا تب تسيں اسنوں ” ابو الفحل الاکبر “ کہو گے انہاں نے جدوں عدی دی گل سنی تاں خوف و ہراس توں دوچار ہوئے تے اس توں کہیا: تسيں اپنے لشکر دی طرف چلے جاؤ تے انھاں ساڈے قبیلہ اُتے حملہ کرنے توں روک لو توں کہ اسيں طلیحہ دے لشکر توں ملحق ہوئے اپنے قبیلہ دے افراد نوں اپنی طرف پلٹا دین گے ، اس دے بعد اسيں تواڈے لشکر توں ملحق ہوسکدے نيں تے طلیحہ دی مخالفت کرسکدے نيں جے اس کم توں پہلے ” طلیحہ“ توں مخالفت کرن گے ، تاں اوہ اس دی فوج وچ موجود ساڈے قبیلہ دے تمام افراد نوں نابود کرکے رکھ دے گا ،عدی نے جو حالے ” سُنح“ وچ سی ، خالد دی طرف پرت کر کہیا: مینوں تن دن دی مہلت دو توں کہ پنج سو بہادر سپاہیاں نوں تیرے رکاب وچ حاضر کرداں جو ” طلیحہ “ نال جنگ وچ تیری نصرت کرن گے تے دشمن دے لشکر نوں تہس نہس کرکے رکھ دین گے ایہ کم اس توں بہتر اے کہ جلد بازی وچ انہاں اُتے حملہ کرو تے انھاں آتش جہنم وچ جلا دو تے اپنے آپ نوں انھاں کچلنے وچ مشغول کرو۔
خالد نے عدی دی گل مان لی ، قبیلہ طے نے اپنے انہاں افراد نوں پیغام بھیجیا جو بزاخہ وچ طلیحہ دے گرد جمع ہوئے سن ، تے انہاں نوں اپنے پاس بلايا ، انہاں نے وی اک خاص چالاکی تے فریب دے کے اس بہانے توں اپنے آپ نوں طلیحہ توں جدا کيتا کہ اپنے قبیلہ دی مدد کرنا چاہندے نيں تے اس طرح اوہ اپنے قبیلہ دی طرف پرت آئے اگرو ہ ایہ چالاکی نہ کردے تاں طلیحہ دا لشکر انھاں ہرگز نہ چھوڑدا ۔
اس طرح ، عدی قبیلہ غوث نوں نجات دے کے انھاں ہلاک ہونے توں بچانے وچ کامیاب ہويا جو خاندان طی وچوں سی تے خود عدی وی ايسے قبیلہ نال تعلق رکھدا سی ۔
سیف کہندا اے : خالد نے فیصلہ کيتا کہ قبیلہ طی دے اک ہور خاندان ” جدیلہ “ دی طرف روانہ ہوجائے عدی نے ایتھے اُتے وی اس توں مہلت چاہی توں کہ جس طرح قبیلہ ”غوث “ نوں نجات دے چکيا سی ” جدیلہ “ نوں وی نجات دے سکے خالد نے ایتھے اُتے وی عدی نوں مہلت دیدی تے اوہ جدیلہ دی طرف روانہ ہويا تے ابو بکر دے لئی انہاں توں بیعت لینے تک انہاں دے درمیان رہیا تے انہاں دے اسلام لیانے دی خبر خالد دے پاس لے آیا ، اس طرح ” عدی “ قبیلہ طی دے اک ہزار سوار مرد مسلمان فوج وچ شامل کرنے وچ کامیاب ہويا تے انھاں ہلاکت و بدبختی توں نجات دتی ۔
ایتھے اُتے ایہ کہنا چاہیدا کہ عدی ، قبیلہ طی وچ انہاں دے لئی بہترین تے بابرکت ترین فرد سی ۔
یہ سی سیف دی چوتھی روایت دا خلاصہ ، جو اس نے قبیلہ طی دے مرتداں دے بارے وچ نقل کيتی اے تے طبری نے وی اس توں نقل کرکے اپنی کتاب وچ درج کيتا اے ۔
سیف اپنی پنجويں روایت وچ ” بزاخہ“ وچ ” طلیحہ “ دے لشکر دی شکست دی تشریح کرنے دے بعد کہندا اے ،
قبیلے اسد، غطفان ، ہوازن تے طی توں کوئی عذر قبول نئيں کيتا گیا جدوں تک کہ اوہ انہاں افراد نوں خالد دے حوالہ نہ کر دیؤ جنہاں نے مسلماناں نوں اذیتاں پہنچائی سن ۔
سیف اپنی چھیويں روایت وچ ا م زمل دے ارتداد نوں نقل کرنے دے ضمن وچ کہندا اے : قبیلے غطفان ، ہوازن ، سلیم تے طی دے اوہ افراد جنہاں نے لشکر توں فرار کيتا سی ، ام زمل دے گرد جمع ہوئے(۱)
____________________
۱۔ اس روایت دا باقی حصہ اسيں ام زمل دی داستان وچ نقل کرن گے ۔
سیف اپنی ستويں روایت وچ ” بطاح “ دی داستان بیان کردا اے تے اس دی ابتداء وچ کہندا اے :
خالد ، قبیلہ ” اسد“ ” غطفان “ ” طی “ تے ”ہوازن “ دے کم نوں خاتمہ بخشنے دے بعد ” بطاح “ دی طرف روانہ ہويا ۔
یہ سی قبیلہ ” طی “ دے ارتداد دی روداد دے بارے وچ سیف دی ست روایتاں دا خلاصہ کہ انہاں سب نوں طبری نے اپنی تریخ وچ درج کيتا اے
سندکی چھان بین
سیف دی مذکورہ ست روایتاں دی سند دے طور اُتے درج ذیل راوی ذکر ہوئے نيں :
اولاً: حبیب بن ربیعہ اسدی دا ناں انہاں روایاں وچ آیا اے جس نے بنی اسدسے مدینہ جاکے نماز پڑھنے تے زکوٰة معاف کرنے دی تجویز پیش کرنے دی داستان ” عمارہ اسدی “ نامی اک ہور راوی توں نقل کيتا اے جدوں کہ اساں انہاں دو راویاں دا ناں سیف دی روایتاں دے علاوہ کسی تے کتاب روایت وچ نئيں پایا اے ۔
اس دلیل دی بنا اُتے اسيں سیف دے مذکورہ دو راویاں نوں جعلی تے اس دے ذہن دی تخلیق سمجھدے نيں ۔
ثانیا ً: ”سہل بن یوسف “ دا ناں درج ذیل روایتاں دی سند وچ پایا جاتاہے :
۱ ۔ ”طلیحہ“ دے گرد قبیلے ” اسد “ ، غطفان “ تے ” طی دے جمع ہونے دی داستان ۔
۲ ۔ قبیلہ طی دا اپنی کھیتاں وچ جمع ہونا ۔
۳ ۔ قبیلہ ” طی“ دی ” طلیحہ “ توں ملحق ہونے دی داستان تے ایہ کہ عدی بن حاتم نے کس طرح انہاں نوں ” طلیحہ “ دے لشکر توں جدا کيتا ۔
۴ ۔ ” طلیحہ “ دی شکست دے بعد باقی مرتداں دے ”ام زمل “ دے گردجمع ہونے دی داستان ۔
۵ ۔ بطاح دی داستا ن ، کہ خالد بن ولید مرتداں نوں کچلنے دے بعد بطاح دی طرف روانہ ہويا ۔
ان تمام روئیداداں تے روایتاں نوں سیف نے ” سہل بن یوسف “ توں نقل کيتا اے ، جدوں کہ حدیث دے راویاں وچ ” سہل بن یوسف “ نامی کسی راوی دا کدرے وجود نئيں اے بلکہ سہل انہاں راویاں وچوں اے جنہاں نوں سیف نے اپنے ذہن توں خلق کيتا اے تے اسنوں روایت نقل کرنے دا منصب سونپیا اے تے اسنوں اسلام دی تریخ دے راویاں وچ شامل کيتا اے توں کہ اس دے ناں اُتے جھوٹھ گڑھ کر مسلماناں دے حوالے کردے ۔
یہ سی قبیلہ ” طی “ دے ارتداد دی داستان دا خلاصہ ، اس متون و اسنادکے نال جس نوں آپ نے ملاحظہ فرمایا: تے اس دی داستان نوں طبری نے سیف دی ست روایتاں توں حاصل کرکے سیف دی داستان سازی دے کارخانہ دا ٹریڈ مارک لگیا کر اپنی تریخ وچ درج کيتا اے تے دوسرےآں نے وی اس جھوٹھ نوں طبری توں نقل کرکے اس کوپھیلایا اے چنانچہ ” الاصابہ “ دا مؤلف ” ثمامہ “ و ”مھلھل “ (سیف دی روایتاں وچ دونے قبیلہ طی توں منسوب نيں )چنانچہ اوہ انہاں دے حالات مآخذکے ذکر کے نال طبری توں نقل کرتاہے تے ” معجم البلدان “ دے مؤلف ” حموی “ نے وی ” سنح “ دی تشریح وچ ----جسنوں سیف نے قبیلہ طی دے شہراں دے ضمن وچ اس دا ذکر کيتا اے ۔---سیف توں نقل کيتا اے ”مراصد الاطلاع “ دے مؤلف نے وی لفظ ” سنح“ دی وضاحت وچ اسنوں حموی توں نقل کيتا اے ايسے طرح اس داستان نوں ابن اثیر ، تے ابن کثیر نے وی طبری توں نقل کرکے اپنی تریخ دیاں کتاباں وچ درج کيتا اے ۔
سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایت وچ ” طی “ دی داستان
طبری قبیلہ طی دی روداد نوں ابن کلبی توں تے اوہ ابو مخنف توں ایويں نقل کردا اے :
قبیلہ طی دے سپاہیاں دی بنی اسد تے فزارہ توں مڈبھیڑ ہُندی سی تے اک دوسرے نوں برا بھلا کہندے سن ، لیکن انہاں دے درمیاں جنگ واقع نئيں ہُندی سی ”قبیلہ اسد و فزارہ “کہندے سن : خدا دی قسم اسيں کدی ابو الفصیل یعنی ابوبکر دی بیعت نئيں کرن گے طی دے سپاہی اس دے جواب وچ کہندے سن خدا دی قسم اوہ تواڈے نال ایسی جنگ کريں گا کہ اسنوں ” ابوالفحل اکبر “ کہنے اُتے مجبور ہوجاؤ گے
طبری ابن کلبی توں ہور نقل کردا اے کہ جدوں خالد بن ولید بزاخہ دی طرف روانہ ہويا تاں اس نے عکاشہ بن محصن(۱) تے ثابت بن اقرم(۲) نوں لشکر کے پیش رو دی حیثیت توں اوتھے بھیجیا تے جدوں اوہ اپنی ماموریت دی جگہ دے نزدیک پہنچے تاں اتفاق توں طلیحہ تے اس دے بھائی دے نال انہاں دی مڈبھیڑ ہوگئی ---
____________________
۱۔ عکاشہ اک شخص سی جو ابو محصن دے ناں توں معروف سی اوہ قبیلہ اسد نال تعلق رکھدا سی تے خاندان عبد شمس دا اسيں پیمان سی عکاشہ نے پیغمبر دے زمانے وچ مدینہ ہجرتکيتی سی تے اسلام دے تمام جنگاں وچ شرکت کيتی اے (اسد الغابہ ،ج(۴) / ۳۰۲)
۲۔ ثابت اقرم دا بیٹا تے گروہ انصار دا اسيں پیمان سی اس نے پیغمبر دے حضور تمام جنگاں وچ شرکت کيتی تے جنگ موتہ وچ وی جعفر بن ابیطالب دے نال شریک سی کہ جعفر دی شہادت دے بعد اسلام دا پرچم اس دے ہتھ وچ دیدتا گیا لیکن اس نے اسنوں خالد دے حوالہ کيتا تے کہیا کہ تسيں فنون جنگ وچ میرے توں آگاہ تر ہوئے (الاصابہ ، ج(۲) / ۸۸)
جو مسلماناں دے لشکر کااندازہ لگانے دے لئی اپنے قبیلہ توں باہر آئے سن ،اور انہاں دے درمیان اک جنگ واقع ہوئی جس وچ عکاشہ تے ثابت ط،لیحہ تے اس دے بھائی دے ہتھوں مارے گئے ۔
طلیحہ نے اوتھے اُتے چندا شعار کہے تے انہاں دے ضمن وچ ایويں کہیا:
جدوں ميں نے انہاں دا قیافہ دیکھیا ، مینوں اپنے بھائی دی یاد آئی تے ميں نے یقین کرلیا کہ ہن اپنے بھائی دے خون دا انتقام لے لاں گا تے جدوں ميں نے اپنے بھائی دا انتقام لے لیا ،اس شب ميں نے ابن اقرم تے عکاشہ غنمی نوں خاک و خون وچ غلطان کرکے چلا گیا ۔
طبری نے ابن کلبی توں نقل کيتا اے کہ : خالد اپنے لشکر کے ہمراہ آرہیا سی اس دے سپاہی ثابت دی زمین اُتے پئی لاش اُتے توجہ کيتے بغیر اس دے اُتے توں عبور کر گئے تے اس دا جسد انہاں دے گھوڑےآں دے سماں تلے روندا گیا ایہ روداد مسلماناں دے لئی بہت گراں گزری ، اس دے بعد انہاں نے عکاشہ دا جنازہ دیکھیا ۔ ایتھے اُتے مسلماناں نے بے ساختہ فریاد بلند کرکے روندے ہوئے کہیا کہ : ایہ دیکھو مسلماناں دے دو عظیم شخصیتاں تے بہادر قتل کيتے گئے نيں !
طبری اک ہور روایت وچ ا ضافہ کرکے کہندا اے : جدوں خالد نے اپنے لشکر دی چیخ و پکار دی حالت دیکھی تاں انہاں دی تسلی دے لئی کہیا،کیہ تسيں چاہندے ہوئے کہ وچ توانوں اک وڈے قبیلہ دے ایتھے لے چلاں ، جنہاں دی تعداد زیادہ اے ، انہاں دی شان و شوکت محکم اوہ اپنے دین و مذہب وچ پایدار نيں حتی انہاں وچوں اک فرد وی اسلام توں منحرف نئيں ہويا اے اس دے سپاہیاں نے کہیا: ایہ کونسا قبیلہ اے ؟ تے کیہ بہتر قبیلہ اے خالد نے کہیا، جس قبیلہ دا ميں نے تینوں تعارف کرایا اے، اوہ قبیلہ ” طی “ اے سپاہیاں نوں خالد دی گل پسند آئی تے انہاں نے اس دے لئی دعا کيتی اس دے بعد خالد اپنے سپاہیاں دے ہمراہ قبیلہ طی دی طرف لُٹیا تے انہاں دے درمیان پہنچیا ۔
اک دوسری روایت دے مطابق کہ اسنوں وی طبری نے نقل کيتا اے : قبیلہ طی دے معروف شخص ”عدی“ نے خالد نوں پیغام بھیجیا کہ اپنے لشکر کے ہمراہ اس دے قبیلہ دی طرف آئے تے انہاں دے درمیان کچھ دیر ٹھہرے توں کہ اوہ طی دے قبیلہ والےآں نوں اطلاع دے تے خالد دے موجودہ لشکر توں اک اسلحاں توں لیس لشکر تشکیل دے تے اس دے بعد دشمن دی طرف روانہ ہوجائے خالد نے عدی دی تجویز نوں قبول کرکے اس اُتے عمل کيتا ۔
یہ سی اس دا اک خلاصہ جو سانوں قبیلہ طی دے بارے وچ سیف دے علاوہ دوسرےآں دے ذریعہ حاصل ہويا اے اس دا مضمون سیف دی روایتاں توں بالکل مختلف اے ۔
لیکن جو کچھ سیف نے طلیحہ دے ارتداد تے بزاخہ دی جنگ دے بارے وچ روایت کيتی اے تے حدیثاں گڑھ لی نيں ، دوسرے مؤرخین نے اس دے برعکس لکھیا اے کہ مدینہ دے اطراف وچ قبیلے وچوں صرف دو قبیلےآں نے طلیحہ دی مدد کرکے اسلام تے مسلماناں دے خلاف سرگرمی دی اے ، انہاں وچوں اک خود طلیحہ دا قبیلہ اسد اے تے دوسرا گروہ فزارہ جو قبیلہ غطفان دا اک حصہ اے تے غطفان وی قبیلہ قیس عیلان دی اک شاخ سی انہاں دو قبیلےآں دے علاوہ کسی تے قبیلہ دا ناں نئيں آیا اے ،جس نے طلیحہ دے گرد جمع ہوکے مسلماناں نال جنگ کيتی ہو(۱)
____________________
۱۔ ایہ مطلب ” معجم البلدان “ وچ لغت ” بزاخہ “ دے بارے وچ ابوعمر شیبانی توں نقل ہوئے اہے تے فتوح اعثم کوفی وچ وی اس دا ذکر آیا اے
مؤرخین ہور کہندے نيں کہ قبیلہ اسد دی آبادیاں وچ اک آبادی ”بزاخہ“ وچ طلیحہ دے سپاہ کااجتماع واقع ہويا اے تے خالد بن ولید ”ذی القصہ “ توں قبیلہ فزارہ دے دو ہزار ست سو افراد لے کے انہاں دی طرف روانہ ہويا تے انہاں دو سپاہیاں دا ايسے بزاخہ وچ آمنا سامنا ہويا،اور انہاں دے درمیان اک گھمسان دی جنگ چھڑ گئی جدوں مسلمان طلیحہ دے سپاہیاں نوں تہہ تیغ کررہے سن ، عیینہ طلیحہ دے پاس آیا تے کہیا: دیکھیا ” ابوالفصیل“ دے سپاہی کِداں دی خونریزی کررہے نيں کيتا جبرئیل نے اس سلسلے وچ تینوں خبر نئيں دتی اے ؟! طلیحہ نے جواب وچ کہیا: حالے نئيں
عیینہ دوبارہ سپاہیاں دے صف وچ شامل ہوکے جنگ وچ مشغول ہويا تے اس دفعہ اسنوں سخت شکست دا سامنا کرنا پيا اوردوبارہ فرار کرکے طلیحہ دے پاس آکے پُچھیا : جبرئیل دے بارے وچ
کوئی خبر اے ؟
طلیحہ نے کہیا: حالے تک کوئی خبر نئيں اے
عیینہ نے کہیا: آخر کدوں تک سانوں جبرئیل دا انتظار کرنا چاہیدا ہن تاں دشمن بری طرح ساڈا انتقام لے رہیا اے دوبارہ لشکر دی طرف جاکے جنگ وچ مشغول ہويا جدوں خطرہ اس دے نزدیک پہنچیا تاں طلیحہ دی طرف بھج کر کہیا: کيتا حالے تک جبرئیل نے کوئی خبر نئيں دتی ؟
طلیحہ نے کہیا: جی ہاں ، جبرئیل نازل ہوئے تے ایہ آیہ میرے لئے نازل ہوئی :
اور دوسری کتاباں توں وی استفادہ کيتا جاندا اے چنانچہ طبری نے ابن کلبی توں نقل کيتا اے کہ قبیلہ طی دے سپاہیاں تے قبیلہ اسد تے فزازہ دے درمیان مڈبھیڑ ہُندی سی ۔
”ان لک رحاً کرحا ویوماً لا تنساہ“
” تیرے لئے وی اک چکی اے ، محمد دی چکی دے مانند تے اک دن اے ناقابل فراموش۔
عیینہ نے کہیا: خدا دی قسم وچ دیکھ رہیا ہاں تیرے سامنے ناقابل فراموش اک دن اے اس دے بعد اپنے افرادکی طرف مخاطب ہوکے ایويں بولا :
اے بنی فزارہ ! ایہ شخص دروغگو اے تے پیغمبر نئيں اے ایہ کہہ کے اوہ اس دے لشکر توں بھج گیا،اس رودادکے بعدطلیحہ دے لشکرنے مکمل طور اُتے شکست کھادی تے مسلمان کامیاب ہوئے تے عیینہ نوں گرفتار کرکے مدینہ لے آئے لیکن ابوبکر نے اسنوں قتل نئيں کيتا بلکہ معاف کرکے اسنوں آزاد کيتا دوسری طرف توں جدوں طلیحہ نے اپنی شکست دا یقین پیدا کيتا تاں پہلے توں ایداں دے موقع دے لئی آمادہ رکھے ہوئے اک گھوڑے اُتے سوار ہوکے شام دی طرف بھج گیا ، لیکن مسلمان سپاہیاں نے اسنوں پھڑ کر مدینہ بھیجیا اوہ مدینہ وچ مسلمان ہويا تے بعد دیاں جنگاں وچ اسلام و مسلمین دے حق وچ اچھے خدمات انجام دتے ۔
یعقوبی نے اس روداد نوں دوسری صورت وچ ذکر کيتا اے تے کہندا اے : طلیحہ شام بھج گیا لیکن شام توں عذر خواہی دے طور اُتے دو شعر ابوبکر کے ناں بھیج دتے تے انہاں دو اشعار دے ضمن وچ ایويں عذر خواہی دی :
جے ميں تاں بہ کراں تے اپنے گناہاں توں منہ پھیر لاں تاں کيتا ابوبکر میری توبہ قبول کرن گے ؟
یعقوبی کہندا اے :یہ خط جدوں ابو بکر نوں پہنچیا تاں اس نے اس اُتے رحم کھا کر اسےمدینہ واپس بلا لیا ۔
تطبیق اورتحقیق دا نتیجہ
قارئین کرام نے ایتھے تک ملاحظہ فرمایا کہ سیف نے اپنے جھوٹھ دے لئی مقدمہ سازی دے طور اُتے قبیلہ طی دے ارتداد دی داستان نوں ست روایتاں دے ذریعہ نقل کيتا اے ، اس طرح کہ : پہلی تے دوسری روایت وچ قبیلہ طی دا ارتداد تے انہاں دا طلیحہ دے گرد اجتماع کرنا بیان کردا اے ۔
تیسری روایت وچ انہاں دے ارتداد دی علت تے انہاں دے مدینہ جانے دی روداد دی وضاحت کردا اے تے کہندا اے کہ قبیلہ طی نے چند نمائندےآں نوں مدینہ بھیجیا تے تجویزپیش کيتی کہ نماز تاں پڑھیاں گے لیکن انھاں زکوٰة ادا کرنے توں معاف قرارد یا جائے تے تمام مسلماناں نے اس دی تجویز دی تائید کيتی لیکن ابوبکر نے انہاں دی تجویز مسترد کرکے انھاں تن دن دی مہلت دتی توں کہ غور و فکر کرکے بغاوت تے ارتداد توں ہتھ کھچ لاں اوہ اس فرصت توں استفادہ کرکے اپنے قبیلے دی طرف بھج گئے ۔
چوتھی روایت وچ قبیلہ طی دے اک گروہ اُتے ایويں الزام لگاندا اے کہ اوہ طلیحہ دے لشکر توں ملحق ہوئے اوردوسرےآں نوں ملحق ہونے وچ حوصلہ افزائی کررہے سن اس لئی ابوبکر نے خالد بن ولید نوں حکم دتا کہ اوہ طلیحہ دے لشکر توں ملحق ہوئے تے دوسرےآں نوں وی ملحق ہونے وچ حوصلہ افزائی کررہے سن اس لئی ابوبکر نے خالد بن ولید نوں حکم دتا کہ پہلے قبیلہ طے دی طرف روانہ ہوجائے تے انھاں طلیحہ دے نال ملحق ہونے توں روکے ،سیف اس روایت وچ کہندا اے کہ ابوبکر نے خالد بن ولید نوں قبیلہ طی دی طرف روانہ کرنے توں پہلے عدی نوں انہاں دی طرف روانہ کيتا جو قبیلہ طی دا اک مشہور و معروف تے نیک شخص سی ،تاکہ انھاں ارتداد تے بغاوت توں روک لے تے انھاں اسلام قبول کرنے تے اسلامی حکومت دے سامنے تسلیم ہونے نوں کہے ،عدی نے خود نوں قبیلہ دے پاس پہنچادتا تے انھاں ابوبکر دی بیعت کرنے دی دعوت دتی ، لیکن انہاں نے جواب وچ کہیا: اسيں ” ابو الفصیل“ اونٹھ دے بچے دے باپ (ابوبکر) دی ہرگز بیعت نئيں کرن گے عدی نے کہیا: ابوبکر (جسنوں تسيں لوک ابو الفصیل کہندے ہوئے تے اس دی بیعت توں انکار کردے ہو) آپ دی ناموس تے آبرو اُتے ایسا حملہ کريں گا اورتوانوں اسیر بنائے گا کہ اسنوں ” ابو الفحل اکبر “ دے ناں توں یاد کرو گے قبیلہ طی نے جدوں عدی توں ایہ گلاں سناں تاں خوف و وحشت توں دوچار ہوئے تے عدی دے ذریعہ خالد توں مہلت دی درخواست کيتی توں کہ اپنے افراد نوں فریب کاری توں طلیحہ دے سپاہ توں واپس بلیا کے خالد توں ملحق کرن خالد نے وی انہاں دی درخواست منظور دی ۔
پنجويں روایت وچ لشکر طلیحہ دی شکست کھانے دی روداد بیان کردا اے تے کہندا اے خالد نے طلیحہ دی شکست کھانے دے بعد قبیلہ اسد تے طی دے کسی فرد دی بیعت قبول نئيں کيتی مگر ایہ کہ جنہاں افراد نے مسلماناں اُتے حملہ کرکے انہاں نوں نذر آتش کيتا سی تے انہاں دی لاشاں نوں مثلہ کيتا سی ، نوں انہاں دے حوالہ کرداں ۔
اور چھیويں روایت وچ قبیلہ طی نوں انہاں افراد وچ شمار کردا اے جنہاں نے جنگ ” بزاخہ “ وچ شکست کھانے دے بعد ” ام زمل “ دے گرد اجتماع کيتا سی ۔
آخر وچ ستويں روایت وچ : قبیلہ طی نوں انہاں لوکاں وچ شمار کردا اے جنھاں خالد نے ” بطاح “ دی طرف روانہ ہونے توں پہلے ارتداد توں باز آنے دے لئی آماد کيتا سی ۔
جی ہاں ! سیف قبیلہ طی دے ارتداد دی داستان اس طرح بیان کردا اے ، لیکن حقیقت اس دے برعکس اے کیوں کہ دوسرے مؤرخین دے لکھنے دے مطابق کہ جنہاں دا اساں اس بحث و تحقیق وچ ذکر کيتا، ” طی “ اوہی قبیلہ اے کہ جس نے نہ صرف طلیحہ دی طرفداری نئيں کيتی اے بلکہ طلیحہ دے لشکر دا مقابلہ کردے سن تے انہاں توں کہندے سن کہ ابوبکر تواڈے نال ایسی جنگ کريں گا کہ آپ اسنوں ابو ا لفحل دے ناں توں پکاراں گے اوریہ اوہی قبیلہ اے کہ اسلام پرثابت قدم سی تے افراد دی کثرت اورجنگی طاقت تے استقامت دی وجہ توں خالدبن ولید نے انہاں دے ایتھے پناہ لی سی تے طلیحہ نال جنگ وچ انہاں توں مدد طلب کيتی سی ۔
سیف نے اس تحریف تے جھوٹھ گڑھ نے وچ اس گل کيتی کوشش کيتی اے کہ قبیلہ طی نوں مرتد قبیلے دی لسٹ وچ قرار دے تے انہاں نوں ایداں دے معرفی کرے کہ اسلام دی طرف دوبارہ پلٹنا موت تے اسارت دے ڈر توں سی نہ عقیدہ و ایمان دی وجہ توں ، سیف ، قبیلہ طی دے علاوہ کئی دوسرے قبیلے نوں وی مرتداں وچ شمار کردا اے تے انھاں طلیحہ دے دوست اورسپاہ وچ شامل کردا اے جدوں کہ طلیحہ دے لشکر وچ قبیلہ اسد دے چند افراد ----جو اس دا اپنا قبیلہ سی ----اور فزارہ دے رئیس عیینہ دی سرپرستی وچ بعض افراد دے علاوہ دوسرے قبیلے توں کوئی شامل نئيں سی ۔
سیف نے انہاں افسانوی تے جھوٹھ دے پلنداں نوں خود جعل کرکے مؤرخاں تے تریخ دا مطالعہ کرنے والےآں دے اختیار وچ د یدتا اے لیکن افسوس اس اُتے اے کہ ایہ جھوٹھ تے افسانے تریخ دیاں کتاباں اسلامی علوم دے مآخذ وچ داخل ہوگئے تے اج مسلماناں وچ اشاعت تے رواج پیدا کرچکے نيں ایتھے تک کہ اماکن تے علاقےآں دے ناں جو سیف نے اپنی روایتاں دے ضمن وچ جعل کيتے نيں ، معجم البلدان وچ درج ہوچکے نيں او رلوک تے اصحاب دے ناں جو اس نے خلق کيتے نيں رجال دیاں کتاباں تے تشریحات تے اصحاب پیغمبر دی زندگی دے حالات پرمشتمل کتاباں وچ درج ہوکے حقیقی صورت اختیار کرچکے نيں ۔
حدیث دے راویاں دا سلسلہ
اولا : سیف نے ارتداد قبیلہ طی دی داستان نوں :
۱ ۔ سہل بن یوسف ۔
۲ ۔ حبیب اسدی ۔
۳ ۔ عمار اسدی۔
سے نقل کيتا اے پنج روایتاں وچ سہل دا ناں پایا جاندا اے تے اک روایت وچ حبیب تے عمارہ دا ناں اے ایہ تِناں سیف دے ذہن دی تخلیق نيں ۔
ثانیا ً: سیف توں :
۱ ۔ طبری نے ذکر سند دے نال اپنی تریخ وچ ۔
۲ ۔ مؤلف ” اصابہ “ نے ذکر سند دے نال اصحاب دے حالات دی تفصیل وچ ۔
۳ ۔ معجم البلدان دے مؤلف نے سند دے ذکر کے بغیر اماکن دے حالات دی تفصیل وچ ۔
درج کيتا اے ۔
ثالثاً طبری تے معجم البلدان توں وی :
۱ ۔ ابن اثیر نے
۲ ۔ ابن کثیر نے اور
۳ ۔ ابن خلدون نے اپنی تریخ دیاں کتاباں وچ درج کيتا اے ۔
ام زمل دے ارتداد دی داستان
ابیدت فیها بیوتات
اس جنگ وچ بوہت سارے خاندان نابود ہوئے ۔
سیف
طبری ” ام زمل “ نامی اک عورت دے ارتداد دے بارے وچ اک ہور مفصل داستان سیف توں نقل کردا اے جس دا خلاصہ حسب ذیل اے :
ام زمل جس دا ناں سلمی سی ، اک ارجمند تے مقتدر عورت سی تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابیاں وچ شمار ہُندی سی ، اوہ عزت واحترام وچ اپنی ماں ام فرقہ بنت ربیعہ توں کچھ کم نہ سی ، ایہ عورت ابوبکر کے زمانے وچ مرتد ہوئی تے اسلام و مسلماناں دے خلاف اس نے بغاوت کی، ”جنگ بزاخہ“ تے طلیحہ دے تمام شکست خوردہ تے بھجے ہوئے سپاہی اس دے گرد جمع ہوئے ،اس دے بعد سیف دی خیالی جنگاں وچ مسلماناں دے ہتھوں ہزیمت توں دوچار ہوکے بھجے ہوئے قبیلے غطفان ، ہوازن ، سلیم، اسد تے طے دے بچے کچھے سپاہی وی اس عورت دے لشکر توں ملحق ہوئے اس دے علاوہ مرتد ہوئے قبیلے دے تمام فراری تے آوارہ لوک وی اس توں جا ملے تے اس طرح اس نے مسلماناں دے مقابلہ وچ اک عظیم لشکر منظم کيتا، اس وڈے لشکر دی کمان خود ام زمل نے سنبھالیا۔
یہ لشکر مسلماناں توں لڑنے دے لئی آمادہ ہويا، جدوں ایہ خبر مسلماناں دے سپہ سالار خالد بن ولید نوں پہنچی تاں اوہ ام زمل دے لشکرکی طرف روانہ ہويا تے انہاں دے درمیان اک شدید جنگ واقع ہوئی اس جنگ وچ ام زمل اک عظیم الجثہ اونٹھ اُتے سوار سی ایہ اونٹھ اسنوں اپنی ماں دی طرف توں وراثت وچ ملیا سی ، جسنوں اک محترم اونٹھ منیا جاندا سی ،کہندے نيں کہ جے کوئی شخص اس اونٹھ نوں معمولی تکلیف پہنچاندا تاں اسنوں اس دے مقابلہ وچ سو اونٹھ دینا پڑدے سن ، ام زمل ایداں دے ہی اونٹھ اُتے سوار ہوکے سپاہ دی کمانڈ کررہی سی تے اپنی والدہ ام فرقہ دی طرح عجیب تے بے مثال بہادری تے شجاعت دے نال مسلماناں توں لڑرہی سی۔
سیف کہندا اے :
اس جنگ وچ خاسی، ہاربہ، تے غنم قبیلہ دے بوہت سارے خاندان نابود ہوئے تے قبیلہ ” کاہل“ دے بوہت سارے افراد قتل ہوئے تے ام زمل دے اونٹھ دے اطراف وچ کشتاں دے پشتے لگ گئے کہ صرف ام زمل دے اونٹھ دے اطراف وچ سو توں ودھ لاشاں پئی سن ،آخرکار ایہ جنگ ام زمل دے قتل تے مسلماناں دی فتحیابی اُتے ختم ہوئی مسلماناں دی فتح دی نوید مدینہ بھیجی گئی ۔
یہ وی مرتداں دی اک ہور جنگ اے کہ سیف نے اسنوں مؤرخین دے لئی تحفہ دے طور اُتے پیش کيتا اے تے کہندا اے کہ اس جنگ وچ قبیلے خاسی، ھاربہ تے غنم دے کئی خاندان نابود ہوئے تے قبیلہ کاہل دے بوہت سارے افراد قتل ہوئے تے ام زمل دے اونٹھ دے اطراف وچ وی وکھ وکھ قبیلے دے اک سو افراد قتل ہوئے ۔
یہ سی سیف دے بقول ام زمل دے ارتداد تے مسلماناں دے نال اس دی جنگ دا خلاصہ جو بنیادی طور اُتے جھوٹھ تے جعلی اے اس جنگ دے تمام جزئیات تے تانے بانے نوں سیف نے خود گڑھا تے بنا اے حتی اس جنگ کيتی سپہ سالار تے سورما ، ام زمل نامی عورت وی سیف دے ذہن دی تخلیق اے اس دے علاوہ سہل نامی اس داستان دا راوی وی سیف دے ذہن دی مخلوق اے ، اس دے بعد اس داستان نوں سیف توں طبری ، حموی تے ابن حجر نے نقل کر کے اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے ، بعد وچ دوسرے مؤرخین نے وی انہاں تن افراد توں نقل کرکے اسنوں اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے اس طرح ایہ افسانوی او رجھوٹی داستان تریخ دیاں کتاباں تے اسلامی متون وچ شامل ہوئے گئی اے (۱)
____________________
۱۔ اساں کتاب عبدا للہ بن سبا دی جلد اول وچ فصل ” نباح کلاب الحواب “ تے جلد دوم وچ فصل ” رواة مختلفون “ وچ ” ام زمل “ دے حالات دی تشریح وچ اس موضوع اُتے تفصیل توں روشنی پائی اے ۔
عمان تے مہرہ دے باشندےآں دے ارتداد دی داستان
و قتلوا من المشرکین فی المعرکة عشرة آلاف
اس جنگ وچ مسلماناں نے دس ہزار مشرکین نوں قتل کر ڈالیا ۔
سیف
سیف دی روایت
جداں کہ طبری سیف توں نقل کردا اے ، مسلماناں دا ” دبا“ دے مقام اُتے مشرکین توں آمنا سامنا ہويا تے انہاں دے درمیان گھمسان دی جنگ ہوئی اس جنگ وچ مسلمان فتحیاب ہوئے تے دس ہزار مرتداں نوں قتل کر ڈالیا، انہاں دے بچےآں نوں اسیر بنایا انہاں دا مال و منال پرت لیا تے آپس وچ تقسیم کردتا ، اسیراں وچوں پنجويں حصہ ---- جنہاں دی تعداد اٹھ سو توں زیاد ہ سی --- نوں اسیراں دے خمس دے عنوان توں ابوبکر کے پاس مدینہ بھیج دتا ۔
سیف کہندا اے : مسلماناں نے ” دبا“ دے مشرکین نال جنگ دے بعد ”مہرہ“ دی طرف کوچ کيتا توں کہ وہا ں دے مشرکین توں لڑاں ” مہرہ “ دے مشرکین دو گروہ وچ منقسم سن تے سرداری دے موضوع اُتے آپس وچ اختلاف و جنگ کردے سن ، انہاں وچوں اک گروہ دی سرپرستی خاندان ” شخرات“ نامی اک شخص کررہیا سی ایہ گروہ ” جیروت “ وچ زندگی گذار رہیا سی تے اس دی تعداد اِنّی زیادہ سی کہ جیروت توں ”نضدون“ تک پھیلے ہوئے سن ، اس دے بعد سیف ” جیروت “ تے نضدون کاتعارف کراندے ہوئے کہندا اے : ” جیروت“ تے ” نضدون “ ” مہرہ “ دے بیاباناں وچوں دو بیابان نيں ۔ اس دے بعد اپنی گل نوں ایويں جاری رکھدا اے : مسلمان جدوں ” مہرہ “ پہنچے تاں ” شخریت“ مسلماناں دے کمانڈر توں ملحق و متحد ہوکے انہاں دا اسيں پیمان ہوئے گیا تے اپنے تمام افراد و سپاہیاں دے سمیت مسلماناں دے لشکر توں ملحق ہويا تے انہاں متحد ہوکے مشرکین دے دوسرے گروہ دی طرف کوچ کيتا ایتھے اُتے ” دبا“ دی جنگ توں اک شدیر تر جنگ واقع ہوئی تے آخر کار مشرکین دا سردار مسلماناں دے ہتھوں قتل ہويا تے مشرکین دے لشکر نوں شکست و ہزیمت توں دوچار ہونا پيا تے مسلماناں دے فوجیاں نے انھاں تہہ تیغ کيتا تے حتی الامکان انہاں دے افراد دا قتل عام کيتا ، انہاں دے مال و منال نوں غنیمت دے طور اُتے پرت لیا تے انہاں دا پنجواں حصہ غنائم دے خمس دے طور اُتے ابوبکر نوں بھیج دتا اس جنگ وچ مسلماناں نے اس قدر مشرکین توں جنگی غنائم حاصل کيتے کہ انہاں وچوں صرف اک قسم عمدہ نسل دے دو ہزار گراں قیمت گھوڑے سن ۔
سیف کہندا اے : جدوں ایہ پے در پے فتحیابیاں مسلماناں نوں نصیب ہوئیاں تاں اس علاقہ دے تمام لوکاں وچ خوف و وحشت پھیلی تے سب لوکاں نے جان و مال دے خطرہ وچ پڑنے دے ڈر توں اسلام قبول کيتا ، انہاں جنگاں دے نتیجہ وچ جو لوک مسلمان ہوئے انہاں وچ ، ریاضہ ، مر،للبان ، جیروت ، ظہور السحر، الصبرات ، ینعب َ تے ذات خیم دے باشندے سن ، انہاں علاقےآں دے باشندےآں دے مسلمان ہونے دی روداد نوں نوید دے طور اُتے مرکز اسلامی وچ ابوبکر نوں اطلاع بھیج دتی گئی ۔
یہ سی اس داستا ن دا اک حصہ جسنوں سیف نے اپنی کتاب فتوح وچ درج کيتا اے تے طبری نے وی اسنوں سیف توں نقل کرکے اپنی تریخ وچ ثبت کيتا اے تے دوسرے مؤرخین جداں ابن اثیر ، ابن کثیر تے ابن خلدون نے طبری توں نقل کرکے اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے ۔
حموی نے وی اس داستان وچ ذکر ہوئے شہراں تے علاقےآں دے ناں سیف توں نقل کرکے شہر تے اماکن دی لسٹ وچ قرار دے کے سیف دی روایتاں توں انہاں دے لئی تفصیل و تشریح لکھی اے مراصد الاطلاع دے مؤلف نے وی حموی توں نقل کيتا اے ابن حجر نے وی ” شخرات “ نامی شخص (جو اس داستان وچ آیا اے ) نوں سیف توں نقل کرکے اس دی زندگی دے حالات کو” اصابہ “ وچ اصحاب رسول دی لسٹ وچ درج کيتا اے ،اس طرح ایہ جھوٹی داستاناں ، انہاں وچ ذکر ہوئے لوک و اماکن دے ناں لوک دے حالات توں مربوط کتاباں وچ درج ہونے دے بعد ”معجم البلدان “ (شہراں تے اماکن توں مربوط کتاباں ) آگئے نيں ، تے اج تک اسلام دی تریخ دے حقیقی واقعات دے طور اُتے مسلماناں دے اختیار وچ قرار پائے نيں ۔
اس داستان دی سند دی چھان بین
سیف نے محکم کاری تے دانشوراں نوں اطمینان دلانے دے لئی عمان تے مہرہ دے باشندےآں دی افسانوی داستان نوں دو اسناد توں نقل کيتا اے انہاں دو مآخذ وچوں اک وچ ” سہل بن یوسف ‘ دا ناں اے تے دوسری وچ ” غصن بن قاسم “ دا ناں آیا اے ، اساں گزشتہ بحثاں وچ کہیا اے کہ ایہ دونے راوی سیف دے جعل کردہ نيں تے اس قسم دے راویاں دا حقیقت وچ کوئی وجود ہی نئيں اے
سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایتاں وچ عمان او رمہرہ دے باشندےآں دی داستان : قارئین کرام نے ایتھے تک عمان تے مہرہ دے باشندےآں دے ارتداد دی داستان نوں سیف دی زبانی سنیا ،اب اسيں دوسرے معتبر راویاں دی زبانی ايسے داستان نوں بیان کردے نيں توں کہ سیف دی خود غرضیاں واضح تے روشن ہوجاواں ۔
کلاعی کتاب ” اکتفاء “ وچ تے ابن عثم کوفی کتاب ” فتوح “ وچ کہندا اے : عکرمہ(۱) ا پنے لشکر کے نال ” دبا“ دی طرف روانہ ہويا ا ور اس دے سپاہیاں دا ” دبا“ دے باشندےآں دے نال آمنا سامنا ہويا تے انہاں دے درمیان جنگ ہوئی، مسلماناں دے حملے سخت تے کاری سن تے ” دبا“ دے سپاہی انہاں دے مقابلے وچ تاب نہ لا سکے تے شکست کھا کر بھج گئے تے اپنے شہر دے آخری نقطہ تک پِچھے ہٹے ، مسلماناں نے انہاں دا پِچھا کيتا تے انھاں تہہ تیغ کيتا تے اس جنگ وچ انہاں دے اک سو سپاہیاں نوں قتل کر ڈالیا، باقی لوکاں نے قلعےآں تے آبادیاں وچ پناہ لے لی ،مسلماناں نے انھاں ايسے قلعہ وچ محاصرہ کردتا، جدوں ” دبا“ دے لوکاں نے خود نوں محاصرہ وچ پایا تاں انہاں نے مسلماناں دے سامنے ہتھیار ڈال
____________________
۱۔ عکرمہ بن ابی جہل قبیلہ قریش تے خاندان مخزوم توں سی ، اس دی ماں ”ام مجالد “ہلال بن عامر دے خاندان توں اے عکرمہ اوہ شخص اے جس دے بارے وچ پیغمبر خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فتح مکہ وچ اسنوں قتل کرنے دا حکم صادر فرمایا سی تے اوہ ڈر دے مارے یمن بھج گیا سی اس دے بعد اس دی بیوی ام حکیم (چچیری بہن)اور حارث بن ہشام نے اس دے لئی پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں امان حاصل کيتا تے اسنوں مکہ وچ پیغمبر دے حضورماں پیش کيتا، عکرمہ اوتھے اُتے مسلمان ہويا اس دے بعد اس نے کہیا: یا رسول اللہ جِنّے پیتوں ميں نے اج تک آپ دے خلاف صرف کيتے نيں ايسے مقدار وچ پیسے راہ خدا وچ صدقہ دیداں گا ایہ اوہی عکرمہ اے جسنوں ابوبکر نے مرداں دی جنگ وچ کمانڈر مقرر کیہ اوہ جنگ اجنادین یا یرموک یا جنگ صفر جو شام دیاں جنگاں وچوں اک سی ۱۳ ھء وچ قتل ہوئے (اسد الغابہ ۴/ (٦) ، اسلام دی تریخ ذہبی ج ۱/۳۸۰)
دئے ،مسلماناں نے انہاں دے سرداراں تے کمانڈراں نوں قتل کر ڈالیا تے باقی لوکاں ----جنہاں وچ تن سو جنگجو تے چار سو عورتاں تے بچے سن ---- نوں ابوبکر کے پاس بھیج دتا،ابوبکر انہاں دے مرداں نوں قتل کرکے عورتاں تے بچےآں نوں مسلماناں وچ تقسیم کرنا چاہندے سن عمر نے اسنوں ایسا کرنے توں روکیا تے کہیا کہ ایہ مسلمان نيں تے دل توں قسم کھاندے نيں کہ اسيں اسلام توں منحرف نئيں ہوئے نيں لیکن مال و دولت توں انہاں دی انتہائی دلچسپی انہاں نوں زکوٰةدینے توں رکدی سی جس نے انھاں اس انجام تک پہنچادتا اے ۔
اسلئی ابوبکر نے انہاں نوں قتل نئيں کيتا لیکن انہاں نوں مدینہ توں باہر جانے دی اجازت نئيں دتی انھاں مدینہ وچ نظر بند رکھیا گیا ایتھے تک عمر دی خلافت دا دور آگیا تے انھاں نے انھاں آزاد چھوڑدتا،کلاعی وادھا کردا اے کہ اوہ آزاد ہونے دے بعد بصرہ دی طرف روانہ ہوئے تے اوتھے اُتے رہائش اختیار کيتی ۔
بلاذری ”مہرہ“کے باشندےآں دے بارے وچ کہندا اے :قبیلہ مہرة بن حیدان دے بعض لوکاں نے اجتماع کيتا عکرمہ انہاں دی طرف روانہ ہويا تے انہاں نے اپنے مال دی زکوٰةاسنوں ادا کيتی اس لئی انہاں دے درمیان کوئی نبرد آزمائی نئيں ہوئی ۔
تحقیق و تطبیق دا نتیجہ
سیف کہندا اے : مسلماناں نے عمان دے باشندےآں دے نال جنگ وچ انہاں دے دس ہزار افرادکو قتل کر ڈالیا تے انہاں دے بوہت سارے لوکاں نوں اسیر بنایا جس دے پنجويں حصہ دی تعداد اٹھ سو افراد اُتے مشتمل سی جدوں کہ دوسرے مؤرخین نے انہاں دے چند سرداراں سمیت کل مقتولین تے اسیراں دی تعداد صرف اٹھ سو افراد دسی اے ۔
لیکن ، مہرہ دے باشندےآں دے بارے وچ سیف کہندا اے کہ اوہ دو گرہاں وچ منقسم سن تے انہاں وچوں اک گروہ نے مسلماناں توں اتحاد کيتا تے دوسرے تما م مشرکاں توں لڑے تے ایہ جنگ ” دبا“ دی جنگ توں شدید تر سی اس جنگ وچ مشرکین دا سردار ماریا گیا تے مسلماناں توں جِنّا ممکن ہوسکا قتل عام کيتا تے انہاں دے مال و ثروت نوں دلخواہ حد تک پرت لیا اس جنگ وچ ہور اموال و غنائم دے علاوہ دو ہزار گراں قیمت تے اچھے نسل دے گھوڑے مسلماناں دے نصیب ہوئے کہ انہاں دا پنجواں حصہ ابوبکر دی خدمت وچ مدینہ بھیج دتا گیا، اس قتل و غارت دے بعد اس علاقہ دے لوک دوبارہ اسلام دے دائرے وچ آگئے ۔
جدوں کہ دوسرے مؤرخین کہندے نيں مہرہ دے لوکاں دے درمیان اک چھوٹا جہا اجتماع منعقد ہويا سی جدوں عکرمہ مہرہ وچ داخل ہويا تاں مہرہ دے لوکاں نے کسی جنگ دے بغیر اپنے مال دی زکوٰةادا کيتی ۔
داستان دا خلاصہ
عمان دے باشندےآں دے ارتداد دی داستاناں نے جو تلخ و ناگوار نتائج مسلماناں دے حوالے کیہ اوہ حسب ذیل نيں :
۱ ۔ شخریت نامی اک ہور جعلی صحابی دا ناں اصحاب رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی لسٹ وچ وادھا کيتا گیا تے اس دی زندگی دے حالا ت علم رجال دیاں کتاباں تے اصحاب رسول دے حالات اُتے مشتمل مآخذماں درج کيتے گئے نيں تے انھاں جھوٹھ دے نال ممزوج کيتا گیا اے ۔
۲ ۔ اسلامی جغرافیہ دیاں کتاباں وچ اٹھ افسانوی سرزمنیاں نوں مختلف ناواں دے نال درج کيتا گیا اے تے اس طرح انہاں دیاں کتاباں دی قدر و منزلت تے اعتبار نوں گرا دتا گیا اے ۔
۳ ۔ اسلام نوں تلوار تے خون دا دین معرفی کرنے دے افسانےآں وچ دو تے افسانےآں دا ذکر کيتا گیا اے تے اس طرح دشمناں دے بہانہ نوں تقویت بخشی اے۔
عمان تے مہرہ دے باشندےآں دے ارتداد دے افسانہ دے راویاں دا سلسلہ
اولاً: سیف نے عمان تے مہرہ دے باشندےآں دے ارتداد دی روایت نوں دو طریقےآں توں نقل کيتا اے :
اک نوں سہل بن یوسف توں نقل کيتا اے تے دوسری نوں غصن بن قاصم توں نقل کيتا اے لیکن ایہ دونے شخص سیف دے جعلی تے نقلی راوی سن عالم اسلام وچ اصلاً اس قسم دے راویاں دا کدرے وجود ہی نئيں سی ۔
ثانیاً:سیف توں :
۱ ۔ طبری نے سیف دے استناد توں ۔
۲ ۔ یاقوت حموی نے معجم البلدان وچ سند دی ذکر کے بغیر۔
۳ ۔ ابن حجر نے ” اصابہ “ وچ سیف دے استناد توں ۔
اس دے علاوہ :
۴ ۔ ابن اثیر نے
۵ ۔ ابن کثیر اور
٦ ۔ ابن خلدون نے طبری توں نقل کرکے اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے ۔
٧ ۔ عبدا لمؤمن نے وی معجم البلدان توں نقل کرکے اسنوں ” مراصدالاطلاع“ وچ درج
کیا اے۔
اہل یمن تے اخابث دا ارتداد
و انما اختلق سیف بن عمر
ان سب نوں سیف بن عمر نے بذات خود جعل کيتا اے ۔
مؤلف
اہل یمن دا ارتداد
سیف کہندا اے : ابوبکر دی حکومت دے دوران جدوں نبوت دا جھوٹھا دعوی کرنے والا ” اسود“ ہلاک ہويا ، تاں اس دے حامیاں دا اک گروہ ازد، بجیلہ و خثعم دے وکھ وکھ قبیلے دے افراد اُتے مشتمل تشکیل پایا تے ”حمیضہ بن نعمان “ دے گرد جمع ہوئے تے صنعا و نجران دے درمیان رفت و آمد کردے رہے ابوبکر دی طرف توں مقرر کردہ طائف دے حاکم عثمان بن ابی العاص نے عثمان بن ربیعہ دی کمانڈری وچ اک لشکر انہاں دی طرف روانہ کيتا ۔
یہ دو لشکر ’ ’ شنواء“ ناں دی اک سرزمین اُتے اک دوسرے دے مقابلہ وچ قرار پائے تے انہاں دے درمیان اک گھمسان دی جنگ چھڑگئی ایہ جنگ کفار دی شکست تے انہاں دے تتر بتر ہونے اُتے ختم ہوئی تے انہاں دا سردار حمیضہ وی کسی دور دراز علاقہ دی طرف فرار کرکے روپوش ہوئے گیا۔
اہل یمن دا دوسرا ارتداد
سیف کہندا اے: جدوں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رحلت فرمائی تاں ابوبکر نے یمن دے سرداراں تے بزرگاں دے ناں اک خط لکھیا تے اس وچ انھاں دعوت دتی کہ اپنے دین اُتے پائیداری تے استقامت دے نال باقی رہیاں تے ایرانی نسل دے لوکاں --- جو ” ابناء“ یعنی فرزندان فارس دے ناں توں مشہور سن ---- دی نصرت کرن ، تے انہاں دے سردار فیروز دی اطاعت کرن ،جب ایہ خبر قیس بن عبدیغوث نوں پہنچی تاں اس نے ظلم و ستم، بربریت تے وحشتناک قتل عام دا آغاز کيتا ۔
اس نے ” ابناء“ دے بزرگاں نوں قتل کر ڈالیا تے باقی لوکاں نوں شہر یمن توں شہر بدر کيتا اسود عنسی دے سپاہی (جو یمن دی پہلی جنگ وچ شکست کھاکر فرار کرگئے سن تے پراکندہ حالت وچ مسلماناں توں لڑرہے سن )کے ناں خفیہ طور اُتے اک خط لکھیا تے انھاں دعوت د ی کہ اس دے نال ملحق ہوکے مسلماناں نوں کچلنے دے لئی انہاں توں اتحاد کرن ، انہاں نے قیس دی دعوت دا مثبت جواب دتا اوراس دی طرف روانہ ہوئے اس توں پہلے کہ اوہ قیس تک پہنچدے ، قیس نے فیصلہ کيتا کہ ”ابناء“ دے سرداراں تے بزرگاں نوں مکر و فریب دے ذریعہ قتل کر ڈالے ، اس لئی اس نے انہاں نوں اک اک کرکے دعوت دتی تے ایہ دعوت پہلے ”ازویہ “ توں شروع دی تے اسنوں اک بہانہ توں اپنے گھر بلايا تے دھوکہ توں قتل کرڈالیا۔
جب ”ابناء“ دے دوسرے سردار تے معروف شخصیتاں قیس دے مقصد توں آگاہ ہوئے تاں اوہ ڈر دے مارے پہاڑاں دی طرف بھج گئے ، قیس نے انہاں دی عورتاں تے بچےآں نوں گرفتار کرکے یمن توں کڈ باہر کرکے انہاں دے اصلی وطن ایران دی طرف روانہ کيتا ،بالکل ايسے اثناء وچ اسود دے باقی بچے فوجی وی قیس دی دعوت دے مطابق اس دے پاس پہنچے تے ” صنعاء“ وچ اسکے لشکر توں ملحق ہوگئے ۔ ایتھے اُتے ” صنعاء“ تے اس دے اطراف وچ اک زبردست انقلاب رونما ہويا، ”ا بناء“ دے سردار فیروز نے قیس دے لشکر نوں کچلنے دے لئی بعض قبیلے دی مدد کيتی درخواست کيتی تے اک لشکر نوں مسلح و اآراستہ کرکے قیس دے سپاہیاں توں نبرد آزما ہويا ، ایتھے تک اس نے ابناء دی عورتاں تے بچےآں نوں دشمن توں آزاد کر کے اپنے پاس لے آیا ،دوسری بار وی ایہ دو لشکر صنعاء دے نزدیک اک دوسرے توں متخاصم ہوئے ایتھے اُتے اک شدید تر جنگ واقع ہوئی اس جنگ وچ فیروز دا لشکر کامیاب ہويا تے قیس دی فوج نوں سخت شکست دیدی تے خود قیس نوں وی گرفتار کرکے ابوبکر کے پاس بھیج دتا۔
اخابث دا ارتداد
سیف کہندا اے : تہامہ وچ جو پہلی شورش تے بغاوت رونما ہوئی اوہ قبیلہ ”عک“ و ”اشعر“ دے ذریعہ سی، انہاں نے مرتد ہونے تے بغاوت اُتے اترنے دے بعد ” اعلاب“نامی اک ساحلی جگہ اُتے اجتماع کيتا ،”طاہر بن ابی ہالہ“ --- جو اسلامی حکومت کیتی طرف توں عک و اشعر دا حاکم سی ---مرتد نہ ہوئے قبیلے دے چند افراد دے نال انہاں دو قبیلے دے مرتداں دی طرف روانہ ہويا ، تے ” اعلاب “ دی جگہ اُتے انہاں توں روبرو ہويا ور انہاں دے درمیان اک جنگ چھڑگئی نتیجہ دے طور اُتے قبیلہ عک تے انہاں دے حامیاں نے شکست کھادی تے اوہ سب قتل ہوگئے انہاں دی لاشاں اِنّی دیر زمین اُتے پئی رہیاں کہ اوہ سڑگئياں تے انہاں دی بدبو تمام اطراف تے قافلاں دی راہاں تک پھیل گئی ایہ فتحیابی مسلماناں دے لئی اک عظیم فتح شمار ہوئی ، چونکہ ابوبکر نے ابی ہالہ دے ناں اپنے خط وچ انہاں دو قبیلےآں دے باغی تے نافرمان افرادکو اخابث یعنی خبیت افراد تے انہاں دی راہ نوں ” راہ خبث“ کہیا سی ، ايسے لئے انہاں دو قبیلےآں نوں اس تریخ دے بعد ”اخابث“ کہیا جاندا اے تے ایہ جنگ وی ” جنگ اخابث“ تے ایہ راستہ وی ” راہ اخابث“ دے ناں توں مشہور ہويا ۔
ان روایتاں دے اسناد دی تحقیق تے انہاں دا تریخ دیاں کتاباں وچ درج ہونا :
سیف توں نقل کيتی گئی انہاں روایتاں دی سند وچ حسب ذیل راوی ذکر ہوئے نيں :
۱ ۔ سہل : ایہ اوہی سہل بن یوسف سلمی اے جو سیف دی روایتاں دا افسانوی سورما اے۔
۲ ۔ مستنیر بن یزید : اسنوں سیف نے قبیلہ نخع توں متعارف کرایا اے۔
۳ ۔ عروة بن غزیہ : سیف نے اسنوں قبیلہ دثین توں شمار کيتا اے ۔
اساں گزشتہ بحثاں وچ کہیا اے کہ انہاں راویاں وچوں کوئی اک وی حقیقت وچ وجود نئيں رکھدا سی تے ایہ سب سیف دی ذہن دی تخلیق اورپیداوار نيں ۔
طبری نے وی انہاں روایتاں نوں سیف توں نقل کرکے اپنی تریخ وچ ۱۱ ھء دے حوادث دے ضمن وچ درج کيتا اے ،ابن اثیر نے وی طبری توں نقل کرکے انھاں اپنی تریخ وچ درج کيتا اے ، ابن کثیر نے وی انہاں ہی داستاناں دے خلاصہ نوں طبری توں نقل کرکے اپنی تریخ وچ ثبت کيتا اے ۔
” الاصابہ“ دے مؤلف نے ” ابن ابی ہالہ “ عثمان بن ربیعہ تے حمیضہ بن نعمان دی زندگی دے حالات دے بارے وچ انہاں ہی داستاناں اُتے اعتماد کرکے انہاں دے ناں تے کوائف نوں سیف دی انہاں ہی روایتاں توں استفادہ کرکے انہاں دے بارے وچ اصحاب پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی حیثیت توں وی تشریح لکھی اے ۔
معجم البلدان وچ لفظ ” اعلاب “ و ” اخابث“ دی تشریح دے سلسلے وچ یاقوت حموی دا مآخذ وی سیف دی عبارتاں نيں ،وہ کہندا اے : ابوبکر نے اس قبیلہ دے افراد تے اطراف توں انہاں دی طرف آنے والے افراد نوں ” اخابث “ کہیا اے ،اور ایہ گروہ اس تریخ توں اج تک اخابث دے عنوان توں معروف ہويا اے تے جس راہ اُتے اوہ چلے نيں اسنوں راہ اخابث کہیا جاندا اے
اس عبارت دے خلاصہ نوں ابن اثیر اپنی تریخ وچ درج کرکے ایويں لکھتاہے :
ابوبکر نے اس قبیلہ نوں ” اخابث“ تے جس راہ اُتے اوہ چلے سن اسنوں راہ اخابث ناں رکھیا تے ایہ تمام اج تک انہاں دے لئی باقی اے ۔
چونکہ معجم البلدان دے مؤلف تے ابن اثیر دے بیان وچ وی ایہ جملہ آیا اے کہ انھاں اخابث کہیا گیا اے تے ایہ ناں حالے تک باقی اے لیکن انہاں دے بیان وچ اس روایت دا مآخذ تے راوی ذکر نئيں ہويا اے پڑھنے والا گمان کردا اے کہ ایہ جملہ خود ابن اثیر تے معجم البلدان دے مؤلف دا اے کہ انہاں دے زمانے وچ اخابث ناں دی راہ تے لوک موجود سن ،اور انہاں نے اس راہ تے انہاں لوکاں دے ناں نوں اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے تے انہاں دی تشریح تے تفصیل لکھی اے ،لیکن زمانہ دے گزرنے دے نال نال ایہ ناں نابود ہوکے فراموش ہوئے گئے نيں ۔
اور ایہ ساڈے زمانے وچ اس قسم دی جگہاں تے لوکاں دا ناں و نشا ن نئيں اے جدوں کہ ابن اثیر مؤلف معجم البلدان تے نہ طبری دے زمانے وچ اس قسم دی راہ یا جگہ یا لوکاں دا روئے زمین اُتے کدرے وجود سی تے نہ انہاں توں پہلے تے نہ انہاں دے بعد تے حتی نہ خود سیف دے زمانہ وچ اس قسم دی کوئی جگہ یا لوک موجود سن بلکہ انھاں سیف بن عمر نے خود جعل کرکے اپنے تمام جعلیات وچ وادھا کيتا اے تے سیف دے بعد آنے والےآں نے وی اس دی عین عبارتاں تے لفظاں نوں نقل کيتا اے تے ایہی موضوع دوسرےآں دی غلط فہمی دا سبب بنا اے ۔
سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایت
اساں مؤرخین وچ سیف دے علاوہ کسی نوں نئيں دیکھیا اے جس نے اہل یمن دے لئی ارتداد دی دو جنگاں دا ذکر کيتا ہوئے تے کہیا ہوئے کہ کوئی گروہ بنام اخابث سی تے اوہ مرتد ہويا سی اس سلسلہ وچ صرف بلاذری اک مختصر گل بیان کردے ہوئے کہندا اے : قیس اُتے ”ازویہ “ دے قتل دا الزام لگیا سی تے ابوبکر نوں وی اس روداد دی خبر ملی کہ اوہ صنعا وچ مقیم ایرانیاں نوں اوتھے توں کڈ باہر کرنا چاہندا سی تے انہاں دے اک مشہور شخص ”ازویہ “ نوں قتل کيتا اے لہذا اس موضوع کرے بارے وچ اوہ ناراض تے غضبناک ہويا تے صنعا وچ اپنے حاکم نوں حکم دتا کہ قیس نوں گرفتار کرکے مدینہ بھیج دے جدوں قیس مدینہ وچ داخل ہويا تاں اس نے ازویہ دے قتل دے بارے وچ انکار کيتا ،ابوبکر نے اسنوں مجبور کيتا کہ پیغمبر صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے منبر دے پاس جاکے پنجاہ مرتبہ قسم کھائے کہ اوہ ”ازویہ “ دے قتل دے بارے وچ کوئی اطلاع نئيں رکھدا اے ۔
اس نے قسم کھادی اس دے بعد ابوبکر نے اس دی گل مان لی تے اسنوں آزاد کرکے حکم دتا کہ شام جاکے رومیاں توں لڑنے والے اسلام دے سپاہیاں دی مدد کرے ۔
نتیجہ تے خلاصہ
جو کچھ اساں بیان کيتا اس دا خلاصہ ایہ اے کہ مؤرخین وچوں کسی نے وی اس فصل وچ ذکر ہوئی سیف بن عمر دی داستاناں دے بارے وچ نقل نئيں کيتا اے ،اور بنیادی طورپر پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب وچ ” حمیضہ “ تے ” عثمان بن ربیعہ “ ناں دے کمانڈراں دا کدرے وجود نئيں سی توں کہ یمن دے مرتداں دے نال انہاں دی جنگ صحیح یا غلط ثابت ہوئے۔
جس طرح خداوند عالم نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیوی حضرت خدیجہ دے طاہر بن ابی ہالہ نامی فرزند نوں اصلا خلق نئيں کيتا اے توں کہ اخابث دے مرتدو ں توں اوہ جنگ کرے اس طرح قطعاً اعلاب تے اخابث نامی کسی جگہ نوں وی روئے زمین پرخلق نئيں کيتا اے توں کہ اوتھے اُتے کوئی جنگ واقع ہوئے۔
جی ہاں ! نہ ایسی کوئی جنگ واقع ہوئی اے جس دے اوصاف سیف نے بیان کيتے نيں تے نہ کوئی جگہ اس ناں و نشان دی موجود سی تے نہ اس قسم دے کمانڈراں ،جنگ دے بہادراں تے ارتداد دا کدرے ناں و و نشان سی بلکہ ایہ سب تے انہاں دے جزئیات و کوائف تے سورما سیف بن عمر دے خلق کيتے ہوئے نيں ، جس طرح اس نے سہل بن یوسف عروة بن غزیہ دثینی اورمستنیر جداں راویاں نوں اپنے ذہن توں خلق کيتا اے تے ایہ داستاناں انہاں توں ساڈے لئے نقل کيتی نيں ۔
گزشتہ فصلاں دا خلاصہ و نتیجہ
جداں کہ گزشتہ فصلاں وچ بیان ہويا ،سیف نے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد مختلف عرب قبیلے نوں مرتد تے پیمان شکن دے طورپر معرفی کيتا اے انہاں دے تے مسلماناں دے درمیان زبردست او رشدید خونریزیاں نقل کيتی نيں ، انہاں دا نام”حروب“ یا مرتداں دیاں جنگاں رکھیا اے ، اساں گزشتہ فصلاں وچ انہاں جنگاں دے سلسلہ وچ انہاں تھاںواں نوں نمونہ دے طور پرپیش کيتا تے انہاں دی اک اک کرکے تشریح لکھی، انہاں دا خلاصہ سیف دے کہنے دے مطابق حسب ذیل سی:
رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد اسلام دی سرزمین کفر و ارتداد دی طرف مائل ہوگئی۔ تمام عرب قبیلے بجز قبیلہ قریش تے ثقیف ، مرتد ہوئے تے اسلامی حکومت کیتی اطاعت کرنے توں منکر ہوئے، نتیجہ دے طور اُتے تمام اسلامی سرزمنیاں وچ جنگ دے شعلے بھڑک اٹھے تے اکثر لوکاں نوں لقمہ اجل بنادتا
اس مقدمہ تے راہ ہموار کرنے دے بعد سیف ابوبکر کے ناں اُتے کئی جنگاں نقل کردا اے انہاں جنگاں دا ناں جنگ ”ابرق ربذہ “ تے ” ذی القصہ “ رکھدا اے۔
سرزمین ” ذی القصہ “ وچ گیارہ پرچم تے گیارہ کمانڈر خلق کردا اے تے ہر کمانڈر دے ہتھ اک پرچم دیندا اے ابوبکر دی طرف توں کمانڈرو ں دے ناں عہد نامے تے مرتد ہوئے قبیلے دے ناں کئی خطوط تالیف کردا اے ۔
اس دے بعد ارتداد دے بارے وچ کئی دوسری داستاناں جداں : قبیلہ طی ، ام زمل مر ، عمان ، یمن ، گروہ اخابث تے قبیلے عرب دے ناں اُتے گڑھ لیندا اے اس دے بعد خونین تے گھمسان دیاں جنگاں ، انہاں جنگاں وچ قتل تے اسیر ہونے والےآں دی وڈی تعداد دا ذکر کردا اے اپنے کم تے بیان نوں استحکام بخشنے دے لئی انہاں افسانوی جنگاں دے بارے وچ اشعار و قصائد وی گڑھ لیندا اے ۔
یہ اے سیف دی مرتداں دے نال واقع ہوئی نو جنگاں دا خلاصہ اساں انہاں جنگاں دے بارے وچ گزشتہ بحثاں وچ تحقیق و جانچ پڑتال دی تے ایہ نتیجہ کڈیا کہ سیف نے انہاں تمام داستاناں ، روایتاں ، جنگاں ، خونین مناظر اورجنگی علاقےآں نوں بذات خود جعل و خلق کيتا اے تے مرحلہ اول دے مؤرخاں دے سپرد کيتا اے اس نے اپنے افسانوی منصوبےآں دے نفاذ دے لئی بنام حمیضہ تے طاہر تے دسیاں دوسرے سورما خلق کيتے نيں تے زیاد تے حنظلہ نامی شاعر وی خلق کيتے نيں توں کہ انہاں حوادث نوں شعر دی صورت وچ پیش کرکے انھاں زیادہ توں زیادہ قانونی حیثیت وا ہمیت بخشے ، بعض اماکن تے جگہاں نوں جعل کيتا اے تے انہاں دی ناں گزاری وی دی اے توں کہ ایہ دکھائے کہ ایہ افسانوی جنگاں انہاں خیالی جگہاں اُتے واقع ہوئیاں نيں جداں: ابرق ربذہ ، حمقتین جیروت ، ذات خیم ریاضہ ، الروضة اللبان ، مر ،نضدون تے ینعب کہ ایہ تمام علاقے جعلی نيں تے اس قسم دے علاقے تے اماکن روئے زمین اُتے موجود ہی نئيں اے ں ، لیکن سیف کيتا کرے ہر جنگ و حادثہ دے لئی اک جگہ او رمکان دی ضرورت ہُندی اے ۔
سیف نے اس مقصد دے پیش نظر بعض راویاں نوں خلق کيتا اے توں کہ اپنی انہاں داستاناں تے جعلیات نوں انہاں توں نقل کرے ، جداں : سہل بن یوسف ، عروة بن غزیہ تے مستنیر و
دلچسپ گل اے کہ سیف نے سب توں پہلے اک بنیاد بنائی اے توں کہ اپنے تمام جھوٹھ تے جعلیات نوں اس اُتے قرار دے اس نے اپنی گل کيتی ابتداء وچ کہیا اے : رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد اسلامی سرزمیناں وچ فتنہ دے شعلے بھڑک اٹھے تے تمام عرب قبیلے اسلام توں منحرف ہوگئے ۔
سیف، ارتداد و کفر دے الزام توں کسی وی قبیلہ نوں مستثنی قرار نئيں دیندا اے ، بجز قبیلہ قریش تے ثقیف دے واضح اے کہ اس نے انہاں دو قبیلےآں نوں وی اس لئی دا فرو مرتد نئيں بنایا اے توں کہ انھاں دوسرے قبیلے نال جنگ کرنے دے لئی بھیج دے ورنہ یکطرفہ جنگ قابل تصور نئيں اے ۔
جو کچھ اساں ایتھے تک مرتداں دے بارے وچ سیف توں نقل کیہ اوہ مشتی از خروارے تے سمندر توں اک قطرہ دے مانند اے انہاں نمونےآں نوں بیان کرنے دا ساڈا مقصد ایہ سی کہ دانشوراں تے محققاں دی توجہ انہاں بے بنیاد مطالب دی طرف مبذول کراواں کہ سیف نے انھاں جعل کيتا اے تے انھاں ناں نہاد معتبر تاریخی کتاباں وچ درج کرایا اے ورنہ اس دی تمام جعلی روایتاں دی تحقیق تے جانچ پڑتال کرنا اک طولانی کم اے تے ایہ کم سانوں اپنے مقصد تک پہنچنے وچ (اسلام نوں پہچاننے دی راہ وچ حدیث تے سیرت دی پہچان وچ ) رکاوٹ بن سکدا اے انہاں ہی مختصر نمونےآں دا نقل کرناسانوں آسانی دے نال دکھاندا اے کہ سیف نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد جزیرة العرب تے اسلامی سرزمیناں دے بارے وچ اک ایسا بد نما تے نفرت انگیز چہرے دا خاکہ کھِچیا اے کہ دنیا دے انہاں علاقےآں دے ہر نقطہ توں مرتداں دا ہجوم نظر آندا اے تے ہر سمت توں ارتداد دی صسجے تے دین مخالف نعرے بلند ہُندے سنائی دے رہے نيں یعنی اسلام نے اپنے پیرواں وچ کس قسم دا اثر نئيں ڈالیا سی تے اوہ دوبارہ تلوار دے ذریعہ اسلام قبول کرنے اُتے مجبور ہوئے نيں تے اس سلسلہ وچ اوہ اِنّے مارے گئے نيں کہ انہاں دی سڑی گلی لاشاں دی بدبو توں بیاباناں توں گزرنا مشکل ہوئے جاندا اے تے باقی لوک اسیر بنائے جاندے نيں تے انھاں قافلہ دی صور ت وچ مدینہ بھیج دتا جاندا اے ۔
تیرہ صدیاں توں ایہ جھوٹھ مسلماناں وچ رائج اے تے تریخ دیاں کتاباں وچ درج ہويا اے، اس طولانی مدت دے دوران نہ صرف ایہ کہ دانشوراں وچوں کسی نے انہاں جھوٹھ دے پلنداں دی طرف توجہ نئيں دتی اے بلکہ کھلے دل توں انہاں اکاذب دا استقبال کيتاہے کیونجے سیف نے اس جھوٹھ دی رپوٹ نوں ابوبکر دی مدح و ثناء دے دائرے وچ قرار دتا اے تے اسنوں اس دی تعریف و تمجید توں مزین کيتا اے۔
اب اسيں سیف دی ابوبکر کے بارے وچ کيتی گئی مدح و ثنا دے چند نمونے پیش کردے نيں جنہاں دے سبب اس دی جھوٹی روایتاں نوں قبول کيتا گیا اے :
۱ ۔ سیف اپنی انہاں افسانوی داستاناں وچ کہندا اے :
جب رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رحلت فرمائی تے اسامہ جنگ تبوک دی طرف روانہ ہويا تاں تمام اسلامی سرزمنیاں دے مختلف علاقےآں وچ عرب کفر و ارتداد دی طرف مائل ہوگئے تے پیغمبر دے زمانے وچ مختلف شہراں وچ ماموریت اُتے بھیجے گئے افراد مدینہ واپس آگئے یمن ، یمامہ تے دوسرے شہراں ہور علاقےآں دے لوکاں تے قبیلہ اسد دے ارتداد دی خبر لے آئے ، ابوبکر نے انہاں توں کہیا : صبر کرو توں کہ تمام امراء تے فرمانرواواں دے خطوط وی سانوں پہنچ جاواں شائد انہاں دے خطوط تواڈے بیان توں ناگوار تر تے تلخ ترہاں زیادہ وقت نئيں گزریا سی کہ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مامورین تے فرمانرواواں دے خطوط وی مختلف علاقےآں توں مدینہ پہنچ گئے جس طرح ابو بکر نے پیشنگوئیکيتی سی لوکاں دے ارتداد تے مرتداں دے ہتھوں مسلماناں دے قتل ہونے دی خبر انہاں خطوط وچ نمایاں سی ، ابوبکر نے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی مشرکین دے نال روا رکھی جانے والی روش دے مطابق انہاں سرکش اورپیمان شکن لوکاں دی طرف چندافراد نوں روانہ کيتا توں کہ انہاں اُتے قابو پایا جاسکے تے کچھ خطوط وی انہاں دے ناں لکھے تے انہاں خطوط دے ضمن وچ انھاں دوبارہ اسلام قبول کرنے نیزاسلامی حکومت کوتسلیم کرنے دی دعوت دتی تے سر کشی و بغاوت تے انہاں دے ارتداد دے برے نتائج توں انھاں متنبہ کيتا ۔ اس دے بعد اسامہ دے رومیاں دی جنگ توں واپس ہونے دا انتظار کيتا توں کہ اسنوں حکومت اسلامی دی نافرمانی کرنے والے انہاں مرتداں دی سرکوبی دے لئی بھیج دے ۔
۲ ۔ سیف اک دوسری جگہ اُتے کہندا اے:
تمام سرداراں تے فرمانروااں نے مرتداں توں ڈر کر مدینہ دی طرف فرار کيتا تے وکھ وکھ قبیلے دے ارتداد دی خبر ابوبکرکو پہنچادتی گئی تے انھےں اس امر توں خبردار کيتا جاندا رہیا لیکن اوہ اس قدر شجاع تے بہادر سن کہ ذرہ برابر خوف محسوس نئيں کردے سن بلکہ ایہ خبر دیندے ہوئے ایسا لگدا سی کہ جداں انھاں نوید دتی جارہی ہوئے نہ ایہ کہ انھاں کسی خطرے توں آگاہ کيتا جا رہیا ہوئے اس لئی لوک ابوبکر کے بارے وچ کہندے نيں کہ” پیغمبر دے علاوہ اساں خطرناک تے وسیع جنگاں دے مقابلہ وچ ابوبکر توں جری تے بہادر تر کسی نوں نئيں دیکھیا “
۳ ۔ سیف ہور کہندا اے :
پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے دس دن بعد قبیلہ اسد، غطفان ، ھوازن طی تے قضاعہ دے چند افراد مدینہ وچ داخل ہوئے تے پیغمبر دے چچا عباس دے علاوہ مدینہ دے مشہور افراد نال ملاقات کيتی تے انھاں واسطہ قرار دتا توں کہ ابوبکر انہاں قبیلے دے نماز پڑھنے اُتے اکتفاء کرےں تے زکوٰةکی ادئیگی توں انھاں سبکدوش قرار داں ۔
امن و امان دے تحفظ دی غرض توں تمام مسلمان انہاں دی اس تجویز توں اتفاق کرکے ابوبکر کے پاس گئے تے روداد نوں انہاں تک پہنچیا دتا تے قبیلے دے نمائندےآں دی درخواست نوں اس خبر دے نال ابوبکر تک پہنچیا دتا کہ اصحاب پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بالاتفاق اس تجویز دی تائید کيتی اے ابوبکر نے اس تجویز تے درخواست نوں قبول کرنے توں انکار کيتااور قبیلے دے نمائندےآں نوں ابوبکر نے اک رات تے اک دن دی مہلت دتی توں کہ اپنے حال اُتے نظر ثانی کرلاں اوہ وی اس فرصت توں فائدہ اٹھاندے ہوئے اپنے قبیلے دی طرف روانہ ہوگئے۔
۴ ۔ ابوبکر کے ذو القصہ دی طرف روانہ ہونے دے بارے وچ سیف ایويں قصیدہ خوانی ومدح سرائی کردا اے کہ مسلمان اس توں کہندے سن :
اے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جانشین! خدا دا واسطہ اپنے آپ نوں اس طرح خطرہ وچ نہ ڈالئے ،کیونجے اگرآپ قتل ہوگئے تاں مسلماناں دے اتحاد و اتفاق دا شیرازہ بکھر جائے گا آپ دا وجود دشمن دے مقابلہ وچ اک سیسہ پلائی ہوئی دیوار دے مانند تے ناقابل شکست اے لہذا بہتر اے اپنی جگہ اُتے کسی تے نوں اس جنگ اُتے روانہ کر دیؤ جے اوہ ماریا گیا تاں کسی دوسرے نوں اس دی جگہ اُتے مقرر کردتا جائے گا ۔
ابوبکر نے کہیا:
خدا دی قسم ہرگز ایسا نئيں کراں گا تے اپنی جگہ اُتے کسی دوسرے دا انتخاب نئيں کراں گا مینوں اپنی جان دی قسم !تم مسلماناں دی نصرت ومدد کرنی چاہیدا ۔
جی ہاں ، سیف اچھی طرح جاندا اے کہ لقمہ نوں کِداں نگلنا چاہیدا تے زہریلی غذا وچ کیہڑی چٹنی ملانی چاہیدا توں کہ لوکاں نوں آسانی دے نال کھلائی جاسکے ايسے قسم دے کارنامے تے رنگ آمیزیاں سبب بنی نيں کہ مسلماناں دے مشہور علماء تے دانشور سیف دی روایتاں دے دالدادہ بن جاواں تے اسنوں زندقہ تے جھوٹھ سمجھنے دے باوجود دوسرے راویاں تے حدیث نقل کرنے والےآں اُتے اسنوں ترجیح داں تے اس دی روایتاں نوں دوسرےآں دی نسبت زیادہ اہمیت ہور ترویج کرن تے ابوبکر دی خلافت دے دوران واقع ہوئے حوادث دے بارے وچ ساڈے لئے صحیح طور اُتے عکاسی کرنے والی معتبر روایتاں نوں پس پشت ڈال کر فراموش کرداں ۔
جنگ سلاسل یا فتح ابلہ
و هذه القصة خلاف ما یعرفه اهل السیرة
یہ داستان مورخین دے بیان دے برعکس اے۔
طبری
گزشتہ صفحات وچ اساں بیان کيتا کہ سیف نے اسلام نوں ” تلوار اورخون “ دا دین ثابت کرنے دے لئی بہت ساریاں روایتاں تے داستاناں نوں جعل کيتا اے ۔
اس سلسلہ وچ سیف دی روایتاں دو قسمکیتیاں نيں :
انہاں وچوں اک حصہ مرتداں دیاں جنگاں دے طور اُتے تے دوسرا حصہ فتوحات اسلامی دے عنوان توں اے اساں گزشتہ فصلاں وچ سیف دی انہاں روایتاں دے نمونے بیان کيتے جنہاں نوں اس نے مرتداں توں خونین تے وحشتناک جنگاں دے بارے وچ جعل کيتا اے اس فصل وچ اسيں اسلامی فتوحات دے بارے وچ جعل کيتی گئی سیف دی روایتاں نوں بیان کرن گے انہاں وچوں ہر اک دے بارے وچ اک مستقل تے جداگانہ فصل وچ تشریح تے تفصیل پیش کرن گے ، لیکن چونکہ دونے قسم دی روایتاں اک مقصد دے لئی جعل دی گئیاں نيں تے دونے اسلام دے چہرہ نوں جنگ و خاں ریزی تے خونین ثابت کرنے دے لئی اے ، لہذا اسيں وی انھاں اک ہی حصہ وچ بیان کرن گے ۔
فتح ابلہ دی داستان
سیف نے جنہاں جنگاں نوں فتوحات دے عنوان توں نقل کيتا اے ، ا ن وچ اک جنگ ، فتح ابلہ یا جنگ سلاسل دے ناں توں مشہورہے اس جنگ کيتی روداد نوں سیف نے حسب ذیل صورت وچ تشریح دی اے :
ابوبکر نے اک خط وچ خالد بن ولید --جو انہاں دناں یمامہ وچ سی ---- نوں لکھیا کہ یمامہ دی جنگ دے بعد عراق دی طرف روانہ ہوجاؤ تے اس سرزمین دے کفارو مشرکین نال جنگ کرو تے ”ابلہ “ ---جو انہاں دناں ایران تے ھند دا بندر شمار ہُندا سی ----تک پیش قدمی کرو۔
خالد نے عراق دی طرف روانہ ہونے توں پہلے ، سرحد ” ابلہ “ وچ موجود ایرانی سرحد دے محافظ ہرمز دے ناں اک خط لکھیا اس خط نوں آزادبہ (یمن دے زباذبیہا دے باپ) دے ہتھ بھیجیا کہ اس دا مضمو ن ایويں سی ۔
خالد بن ولید دی طرف توں عجم دے سرحد ی چوکیوں دے کمانڈر ہرمز دے ناں !
اما بعد اپنی سلامتی دی خاطر اسلام قبول کرنا یا اپنی تے اپنی امت دی طرف توں جزیہ دینا تے جے انہاں دو وچوں کسی اک نوں قبول نہ کيتا تاں اپنی ذات دے علاوہ کسی دی ملامت نہ کرنا ، کیونجے وچ ایداں دے دلاوراں دے نال تیری طرف آرہیا ہاں کہ اوہ موت نوں اس قدر دوست رکھدے نيں جِنّا تسيں زندگی نوں “
سیف کہندا اے : ہندوستا ن دی سرحد ایران دی مہم ترین تے مضبوط ترین سرحداں وچوں اک سی اس دے سرحدی محافظ سمندر وچ ہندوستانیاں توں نبر آزما ہُندے سن تے خشدی ميں عرباں توں لڑدے سن تے اس سرحد دا کمانڈر ہرمز ، عرباں دا بدترین تے خطرناک ترین ہمسایہ سی تے تمام عرب اس توں غضبناک سن تے اس دے نال شدید عداوت تے دشمنی رکھدے سن تے اوہ عربو ں وچ خباثت و ظلم وچ ضرب المثل سی اگرعرب کسی نوں انتہائی خبیث یا کافر کہنا چاہندے سن تاں کہندے سن فلاں ہرمز توں زیادہ خبیث یا اس توں زیادہ بد تر اے “ ہرمز نسبی شرافت تے خاندانی حیثیت توں ایران وچ انتہا نوں پہنچیا سی تے ايسے لئے اوہ انتہائی گراں قیمت ٹوپی پہندا سی ، سیف کہندا اے جاں ہی خالد دا خط ہرمز نوں ملیا ، اوہ بجائے اس دے کہ اسنوں مثبت و صلح آمیز جواب لکھدا یا صلح و سازش دی راہ اختیار کردا ، بادشاہ وقت ”کسری“ دے بیٹے شیرویہ “ تے شیرویہ دے بیٹے ’اردشیر “ دے ناں اک خط لکھیا تے اس وچ انھاں روداد تے خالد دے خط دے مضمون توں آگاہ و مطلع کيتا اس دے بعد خالد توں مقابلہ کرنے دے لئی اک لشکر نوں آمادہ تے لیس کيتا، لشکر کے یمین و یسار دے جناحاں نوں بالترتیب قباد تے انوشجان نوں سونپیا ایہ دو بھائی سن تے انہاں دا نسب ایران دے قدیمی بادشاہ اردشیر، شیرویہ تک پہنچدا سی، انہاں نے لشکر نوں جمع تے تیار کرنے دے بعدسپاہیاں نوں زنجیراں تے سلاسل توں بنھیا توں کہ محاذ جنگ توں کوئی فرار نہ کرسکے(۱) ايسے وجہ توں تریخ وچ
____________________
۱۔ سیف نے جو ایہ گل اس داستان وچ کہی اے اک تعجب خیز و ناقابل یقین گل اے کیونجے میدان جنگ وچ کوئی سپاہی اپنے آپ نوں زنجیراں توں نئيں باندھدا اے اس لئی کہ اسنوں میدان کارزار وچ ہلکا ہونا چاہیدا تے اس دے ہتھ پیر آزاد ہونے چاہیدا توں کہ آسانی دے نال ہر سو حرکت کر سکے تے دشمن دے حملےآں دا جواب دے سکے، لیکن اسيں ایہ سمجھنے توں قاصر نيں کہ کیوں سیف نے اس نکتہ دی طرف توجہ نئيں دتی اے یا عمداًچاہندا اے کہ اس قسم دے جھوٹھ نوں گڑھ کر مسلماناں دا مذاق اڑائے تے انھاں سادہ لوح تے تنگ نظر معرفی کرے تے ایہ ثابت کرے کہ طبری جداں انہاں دے دانشور کس قدر ہر جھوٹھ تے مسخرہ آمیز چیز نوں نقل کردے نيں تے علم و تمدن دے ناں توں اپنی کتاباں وچ درج کردے نيں ،تعجب اس گل اُتے اے کہ انہاں تمام جھوٹھ دے شاخسانے کومسلمان قبول کردے نيں ۔
اس جنگ دا ناں جنگ سلاسل یعنی سلسلےآں تے زنجیراں دی جنگ رکھیا گیا اے ۔
سیف اپنی گل نوں ایويں جاری رکھدا اے کہ ہرمز سپاہ نوں تیار کرنے دے بعد اک وڈی تے مسلح فوج دے ہمراہ خالد دے لشکر دی طرف روانہ ہويا تے ” کاظمہ “ نامی اک جگہ اُتے اک پانی دے نزدیک پڑاؤ ڈالیا تے پانی اُتے قبضہ جمایا ، جدوں خالد دا لشکر اوتھے پہنچااور دیکھیا کہ پانی اُتے دشمن نے قبضہ جما لیا اے اس لئی انہاں نے اک خشک جگہ اُتے پڑاؤ ڈالیا، جدوں خالد دے سپاہیاں نے پانی دے بارے وچ اس توں گفتگو دی تاں خالد نے انھاں حکم دیاکہ سامان اتار کر اک جگہ بیٹھ جاواں ، اس دے بعد خالد نے کہیا: خدا دی قسم آخرکار ایہ پانی انہاں دو سپاہیاں وچوں صابر تے بااستقامت ترین سپاہ دے قبضہ وچ آئے گابس تسيں لوک جمنے دی کوشش کرنا تے ایہ کہنے دے بعد دشمن نوں فرصت تے مہلت دتے بغیر انہاں اُتے حملہ کردتا خداوند عالم نے وی بادلاں دے اک ٹکڑے نوں انتخاب کيتا تے مسلماناں دے لشکر کے پِچھے پانی برسایا، جس توں مسلماناں وچ جرات تے قوت پیدا ہوئی ۔
ہرمز، تن تنہا میدان کارزار وچ آیا تے پکاردے ہوئے بولا: تنہا جنگ کرو!تنہا جنگ کرو! خالد کتھے اے ؟! اس طرح ہرمز خالد توں تنہا جنگ کيتی دعوت دیندا سی ۔ اس نے اپنی فوج دے سرداراں توں طے کيتا سی کہ خالد نوں تنہا جنگ وچ کھچ کر اپنے حامیاں دے تعاون توں اک چالاکی تے فریب توں اسنوں موت دے گھاٹ اتاردے گا خالد نے جدوں ہرمز دی آواز تے تنہا جنگ کيتی فریاد سنی تاں اپنے گھوڑے توں اتر گیا تے پیدل ہرمز دی طرف ودھیا ۔ ہرمز وی اپنے گھوڑے توں اتر گیا تے خالد دے مقابلے وچ آکھڑا ہويا دو ناں طرف توں تلواراں بلند ہوئیاں خالد نے ہرمز نوں تھلے گرادتا اس وقت ہرمز دے فریب کاراں تے حامیاں نے خالد اُتے حملہ کيتا توں کہ اسنوں قتل کرنے دے منصوبے نوں عملی جامہ پہناواں ، لیکن اس دے باوجود اوہ خالد نوں ہرمزکے قتل توں نہ روک سکے ، دوسری طرف توں ” قعقاع بن عمرو “ وی خالد دی مدد دے لئی اگے ودھیا تے فریب کاراں دے منصوبہ نوں نقش بر آپ کرکے رکھ دتا تے انھاں خالد نوں قتل ہونے توں بچا لیا آخرکار ایرانی فوج نے شکست کھادی تے مسلماناں نے انہاں اُتے فتح پائی تے رات گئے تک سبھی تہہ تیغ کر دتے گئے ۔
سیف اک دوسری روایت وچ کہندا اے : حالے سورج طلوع نئيں ہويا سی کہ اس عظیم تے وسیع بیابان وچ ایرانیاں دے زنجیر وچ جکڑے ہوئے سپاہیاں وچوں اک وی زندہ نئيں بچا سی ۔ ایتھے تک کہندا اے :
جب اس دن مسلماناں دی فتحیابی تے ایرانی لشکر دی شکست و ہزیمت اُتے جنگ ختم ہوئی تے مسلماناں دا مقصد اس جنگ وچ پورا ہويا تاں خالد نے اپنے لشکر کے نال اوتھے توں کوچ کيتا تے بصرہ دے عظیم پل اُتے پڑاؤ ڈالیا اس دے بعد مثنی نوں دشمن دی بھاگی فوج دا پِچھا کرنے دے لئی روانہ کيتا اورمعقل بن مقرن نوں وی ابلہ دی طرف روانہ کيتا تاکہ اوہ اوتھے اُتے جنگی اسیراں تے دشمن دے اموال نوں جمع کرے ایہ سی جنگ ” ذات السلاسل “ دا خلاصہ جو مسلماناں دے حق وچ تمام ہوئی تے ایران دے بادشاہ ہرمز وی خالد دے ہتھوں قتل ہويا لیکن ہرمز دے دو سپہ سالار قباد تے انوشجان میدان کارزار توں زندہ نکل دے بھاگنے وچ کامیاب ہوئے تے خالد نے جنگ دے خاتمہ اُتے اس فتح و کامرانی دی نوید نوں غنائم جنگی دے خمس تے اس جنگ وچ ہتھ آئے اک ہاتھی دے نال ” زربن کلیب“ دے ذریعہ مدینہ بھیج دتا ۔ مدینہ وچ اس ہاتھی نوں عام لوکاں دے تماشا تے نمائش دے لئی رکھیا گیا تے اسنوں گلی کوچےآں وچ گھمایا گیا جدوں کم عقل عورتاں اسنوں دیکھدیاں سن توخیال کردیاں سن کہ ایہ اک مصنوعی مخلوق اے تے کہدیاں سن : کيتا حقیقت وچ ایہ وی خدا دی مخلوق اے ؟! ابوبکر نے اس ہاتھی نوں دوبارہ خالد دے پاس بھیج دتا تے ہرمز دی ٹوپی نوں وی انعام دے طور اُتے اسنوں بخش دتا ۔
سند دی جانچ
سیف نے فتح ابلہ دی داستان نوں ست روایتاں دے ضمن وچ نقل کيتا اے کہ انہاں ست روایتاں دی سند وچ سیف دے پنج جعلی راویاں دا ناں آیا اے اس طرح انہاں وچوں تن راوی : ” محمد بن نویرہ ، مقطع بن ھیثم بکائی تے حنظلہ بن زیاد“ دا ناں اک یا تے انہاں وچوں دو راوی : عبدالرحمن بن سیاہ احمری تے مہلب بن عقبہ دا ناں دوبار سیف دی ست روایتاں وچ ذکر ہويا اے۔
یہ اے داستان فتح ابلہ دی سند تے سیف دے راویاں دا خلاصہ لیکن اس دے بعد اس دی سند اس طرح اے کہ طبری نے اسنوں مفصل طور اُتے تے ذہبی نے خلاصہ دے طور اُتے لیکن دونے نے سیف توں نقل کيتا اے ، دوسرے معروف مورخین جداں : ابن اثیر تے ابن کثیر نے ايسے داستان نوں مفصل طور اُتے تے ابن خلدون نے خلاصہ دے طور اُتے طبری توں نقل کرکے اپنی کتاباں وچ آنے والی نسل دے لئی درج کيتا اے اس طرح جعل کيتی گئی روایتاں تریخ دیاں کتاباں تے اسلام دے ناں نہاد علمی مآخذ وچ درج ہوئیاں نيں ۔
تطبیق تے موازنہ
اگر اسيں سیف دی روایتاں نوں دوسرے مؤرخین دی روایتاں توں تطبیق و موازنہ کرن گے تاں اس نتیجہ اُتے پہنچ جاواں گے کہ سیف دی روایتاں اس سلسلہ وچ نہ صرف سند دے لحاظ توں خدشہ دار تے باطل نيں بلکہ متن دے لحاظ توں وی باطل تے انہاں دا جعلی ہونابہت واضح اے کیونجے سیف انہاں روایتاں وچ دو وکھ داستاناں یعنی داستان فتح ابلہ تے خالد دے ہرمز نال جنگ کيتی داستان نوں آپس وچ ملیا کے انہاں دونے وچ تحریف تے رنگ آمیزی کرکے اک تیسری داستان جعل دی اے جس نوں قارئین کرام نے اس دی مذکورہ ست روایتاں وچ ملاحظہ فرمایا ہن ذرا انہاں دو داستاناں دی حقیقت دوسرے مورخین دی روایتاں وچ ملاحظہ فرماواں ۔
۱ ۔ فتح ابلہ
طبری نے اپنی تریخ وچ فتح ابلہ دے بارے وچ سیف دی ست روایتاں نوں ۱۲ ھء دے حوادث دے ضمن وچ نقل کرنے دے بعد لکھیا اے ایہ روایتاں جو فتح ابلہ دے بارے وچ سیف توں اسيں تک پہنچی نيں ، معتبر مورخین تے صحیح تریخ دے بیان دے برخلاف اے کیونجے فتح ابلہ ۱۴ ھء وچ خلافت عمر دے دوران عتبہ بن غزوان دے ذریعہ انجام پائی اے کہ اسيں اسنوں ايسے سال دے حوادث دے ضمن وچ مفصل طور اُتے بیان کرن گے ۔
بالکل ايسے عبارت نوں ابن اثیر تے ابن خلدون نے وی اپنی تریخ دیاں کتاباں وچ خلاصہ دے طورپر درج کيتا اے ۔
طبری نے اپنی کتاب دی اس فصل وچ دتے گئے اپنے وعدے دے مطابق فتح ابلہ صحیح اخبار نوں اپنی کتاب دی دوسری فصل وچ ۱۴ ھء دے حوادث دے ضمن وچ درج کيتا اے تے ابن اثیر نے وی اس روش وچ ايسے دی پیروی دی اے لیکن دوسری فصل وچ فتح ابلہ دے بارے وچ سیف دی روایتاں تے داستاناں دا کوئی ناں و نشان دکھادی نئيں دیندا اے بلکہ اوتھے اُتے فتح ابلہ دی داستان نوں ابو مخنف دی روایت دے مطابق ایويں بیان کيتا گیا اے :
ابی مخنف دی روایت دے مطابق فتح ابلہ
عتبہ بن غزوان تن سو جنگجوواں دے ہمراہ بصرہ وچ داخل ہويا تے خریبہ(۱) ناں دی اک جگہ اُتے پڑاؤ ڈالیا انہاں دناں ابلہ (جو چین تے کئی دوسرے ملکاں دی بندرگاہ تھی) جس دی حفاظت پنج سو ایرانی سوار کردے سن عتبہ نے تھوڑے جہے توقف دے بعد اوتھے توں کوچ کيتا تے اجانہ دے نزدیک پڑاؤ ڈالیا ، ابلہ دے باشندے اک لیس لشکر کے نال شہر توں باہر آگئے عتبہ انہاں دی طرف روانہ ہويا ، اس نے اپنے سپاہیاں وچوں فتادہ و قسامہ نامی دو افراد نوں دس سوار فوجیاں دے نال لشکر کے پِچھے مقرر کيتا توں کہ مسلماناں دے لشکر دی دشمن دے اچانک حملہ توں حفاظت کرسکن تے فرار کرنے والے سپاہیاں نوں روک
____________________
۱۔ خریبہ اک قدیمی محل سی ، مسلماناں دے اوتھے پہنچنے توں پہلے خراب ہوئے چکيا سی اس لئی اس جگہ نوں خربیہ کہندے سن (معجم البلدان)
لاں اس دے بعد ابلہ دے لشکر توں نبرد آزما ہويا تے انہاں دے نال گھمسان دی جنگ کيتی ایہ جنگ اک اونٹھ نوں ذبح کرکے اسکے گوشت نوں تقسیم کرنے دی مدت تک جاری رہی خداوند عالم نے مسلماناں نوں فتح و کامرانی نصیب دی ۔ ابلہ دی سپاہ نے شکست کھادی تے اپنے شہر توں بھج گئے عتبہ میدان کارزار توں اپنے کیمپ دی طرف واپس آیا ابلہ دے باشندے چند دن اپنے شہر وچ رکے رہے خداوند عالم نے انہاں دے دلاں اُتے ایسا خوف و ہراس ڈال دتا کہ اس توں زیادہ اوہ اپنے شہر وچ نہ رک سکے تے فرار نوں قرار اُتے ترجیح دتی تے ہلکے بارلے کے فرات نوں عبور کرکے چلے گئے اس طرح شہر ابلہ مسلماناں دے لئی خالی کر دتا مسلماناں دے سپاہی شہر ابلہ وچ داخل ہوئے تھوڑی اجناس ، جنگی اسلحہ تے چھ سو درھم نقدان دے ہتھ آیا کہ ہر سپاہی نوں دو درھم ملے اس دے علاوہ چند افرادکو اسیر کرلیا۔
یہ فتح ماہ رجب یا شعبان ۱۴ ھء وچ انجام پائی عتبہ نے اک خط دے ذریعہ فتحیابی دی خبر نوں عمر دی خدمت وچ بھیج دتا جو اس زمانہ وچ خلیفہ سن ۔
فتوح البلدان وچ وی فتح ابلہ نوں عمر دے زمانے وچ عتبہ بن غزوان دی سرکردگی وچ روایت کيتا گیا اے ۔
۲ ۔ خالد دے ہرمز دے نال نبرد آزمائی دی داستان
بیہقی نے اس داستان نوں اپنی سنن وچ ایويں بیان کيتا اے : خالد دی ہرمز دے نال ” کاظمہ “ نامی میدان وچ مڈبھیڑ ہوئی تے انال جنگ کيتی دعوت دتی ، ہرمز میدان وچ آگیا لیکن خالد نے اسنوں پہلے ہی حملہ وچ قتل کر ڈالیا ۔
یاقوت حموی نے وی معجم البلدان وچ ” کاظمہ “ دی وضاحت وچ ایويں لکھیا اے :
” کاظمہ “ اک وسیع میدان اے جو سمندر دے ساحل اُتے اے اوتھے توں بحرین دے راستے توں بصرہ تک دو دن دا فاصلہ اے “
گزشتہ مباحث دا نتیجہ
جو کچھ اس فصل وچ بیان ہويا سیف دی نقل دے مطابق ایہ نتیجہ نکلدا اے کہ خالد بن ولید یمن دے ”زبابہ “ دے باپ ” آزادبہ “ دے ذریعہ ہر مز نوں اک خط لکھدا اے جس سرحد اُتے ہرمز حکومت کردا سی اوہ ایران دی سب توں وڈی تے اہم ترین سرحداں وچوں اک سی تے اسکے سرحد بان ایران دے طاقتور ترین سرحد باناں وچوں ہُندے سن اس دے کمانڈر”تجربہ “ ترین جنگجو ہويا کردے سن جو سمندر دے راستے توں ہندوستان توں نبرد آزما ہُندے سن تے خشکی دے راستے توں عرباں توں برسرپیکار رہندے سن، ہرمز جو عرباں دا بد ترین ہمسایہ تے خباثت تے بدجنس ہونے وچ ضرب المثل سی بادشاہ وقت ایران شیرویہ تے اس دے بیٹے ولیعہد اردشیر دے ناں خط لکھدا اے تے انھاں مسلماناں دے ایران دی سرحد دی طرف لشکر کشی دی خبر دیندا اے اورخود وی خالد توں مقابلہ کرنے دے لئی اک لشکر نوں تشکیل دیندا اے اس لشکر دی کمانڈ خاندان سلطنت دے دو آدمیاں نوں سونپتا اے سپاہی وی فرار توں بچنے دے لئی اپنے آپ نوں زنجیراں تے سلاسل توں جکڑ لیندے نيں ، اس دے بعد خالد دی طرف روانہ ہُندے نيں تے ” کاظمہ “ ناں دی اک جگہ اُتے پڑاؤ ڈالدے نيں پانی اُتے قبضہ کردے نيں خالد دے سپاہی مجبورہوکے اک خشک تے بے آب و گیاہ جگہ اُتے پڑاو ڈالدے نيں لیکن خداوند عالم انہاں دے لئی پانی برساندا اے تے انھاں سیراب کردا اے جس طرح جنگ بدر وچ خدا نے اپنے پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کےلئے بارش نازلکيتی سی آخرکار جنگ چھڑ جاندی اے ہرمز دے لشکر کے سردار خالد نوں قتل کرنے دا اک منصوبہ مرتب کردے نيں توں کہ اسنوں مکر و فریب دے ذریعہ قتل کر ڈالاں اس مقصد دے لئی ہرمز خالد نوں تنہا جنگ کيتی دعوت دیندا اے ۔
یہ دونے آپس وچ جنگ کردے نيں خالد ہر مز نوں بغل وچ لے لیندا اے توں کہ اسنوں زمین اُتے دے مارے ،ایتھے اُتے ہرمز دے حامیاں نوں خالد دے قتل دی مناسب فرصت ملدی اے تے اس اُتے حملہ کردے نيں لیکن خالد دشمن دے حملہ دی پروا کيتے بغیر ہرمز نوں قتل کر ڈالدا اے ايسے اثناء وچ قعقاع میدان کارزار وچ پہنچ جاندا اے تے نہایت چالاکی تے چابک دستی توں دشمن دے سپاہیاں نوں میدان توں کھدیڑ دیندا اے تے انھاں خالد نوں قتل کرنے دی فرصت نئيں دیندا، اس طرح اس جنگ وچ مسلمان فتح پاندے نيں تے ایران دی سب توں وڈی سرحد ابلہ اُتے قبضہ کردے نيں ، دشمن دے اموال نوں غنیمت دے طورپر حاصل کردے نيں اسلامی فوج دا سپہ سالار ، خالد غنائم دے پنجويں حصہ نوں ابو بکر کے پاس مدینہ گھلدا اے کہ انہاں غنائم وچ اک عظیم الجثہ ہاتھی وی سی کہ جسنوں دیکھ کے مدینہ دیاں عورتاں خیال کردیاں نيں کہ ایہ مصنوعی تے جعلی مخلوق اے ابوبکر اس ہاتھی نوں دوبارہ خالد دے پاس بھیج دیندا اے ۔
یہ سب مطالب جو فتح ابلہ دے بارے وچ ذکر ہوئے انھاں صرف سیف نے نقل کيتا اے اس دے علاوہ کسی وی مورخ نے انہاں روداد اں تے حوادث وچوں کسی اک نوں نقل نئيں کيتا اے چنانچہ اساں گزشتہ صفحات وچ کہیا کہ سیف نے ایتھے اُتے دو مستقل داستاناں نوں آپس وچ ملیا کے تحریف تے رنگ آمیزی دے بعد انہاں توں اک تیسری داستان جعل دی اے انہاں داستاناں وچوں اک جس توں سیف نے غلط فائدہ اٹھایا اے اوہ فتح ابلہ دی داستان اے کہ اس دے بارے وچ مؤرخین کہندے نيں کہ ایہ عمر دے زمانے وچ واقع ہوئی اے نہ ابوبکر کے دور وچ اس فتح دا سپہ سالار ” عتبہ بن غزوان “ سی نہ خالد ۔
دوسری داستان ” خالد دی ہرمز توں نبرد آزمائی دی “ہے کہ جس دے بارے وچ مؤرخین نے لکھیا اے کہ ایہ واقعہ بصرہ توں دو منزل دی دوری اُتے رونما ہويا اے اوتھے اُتے وی خالد نے ہرمز نال جنگ کيتی دعوت دتی ،نہ کہ ہرمز نے خالد توں ۔
لیکن سیف انہاں تمام وقائع تے روداداں نوں جنہاں نوں مؤرخین نے بیان کيتاہے الٹا دکھایا اے تے انہاں وچ ملاوٹ کر دتی اے۔
تحریف اورالٹ پھیر کردا تے انہاں توں دوسری داستاناں بنا کے انہاں دی جگہ اُتے ثبت کردا اے توں کہ اس طرح اسلام دی تریخ نوں درہم برہم کرکے واقعات نوں ناقابل شناخت بنا کے دگرگاں کردے ۔
حدیث سازی وچ سیف دا تخصص تے اس دا ہنراس وقت زیادہ رونما ہُندا اے جدوں اس افسانہ نوں ست روایتاں توں نقل کرتاہے توں کہ کثرت روایات توں اپنے جھوٹھ نوں محکم تے مضبوط بنا کرحقیقت و قبولیت دی منزل توں نیڑے کردے تے اس افسانوی مطلب اُتے حقیقت دا خول چڑھا دے ۔
ان روایتاں دے اسناد وچ اپنے پنج جعلی راویاں دا ناں لیندا اے توں کہ اوہ وی پہچان لئے جاواں تے قانونی حیثیت حاصل کرلاں ۔ مختصر ایہ کہ دو خطوط یعنی ” خالد دا ہرمز دے ناں خط “ تے ہرمز دا ” شیروہ “ تے ” اردشیر “ دے ناں خط ، سپاہیاں نوں زنجیراں تے سلاسل وچ جکڑنا ، جنگ دا آغاز تے خالد دے شدید حملے ، خالد دے قتل دے لئی دشمن دی سازش اس جنگ وچ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے افسانوی صحابی قعقاع دا کردار ،خالد دے فوجیاں دے لئی بارش دی کرامت دا واقع ہونا ، مسلماناں دی فتحیابی ،دشمن دے مال و منال دا غارت ہونا اورغنائم دے پنجويں حصہ نوں اک عظیم الجثہ ہاتھی دے ہمراہ مدینہ بھیجنا وغیرہ انہاں مطالب وچوں کوئی اک وی صحیح تے حقائق اُتے مبنی نئيں اے اس طر ح ”زر“ تے قعقاع نامی اصحاب تے سیف دے اس داستان دے راویاں وچوں کسی اک دا حقیقت وچ وجود نئيں سی بلکہ ایہ سیف اے جس نے انہاں سب چیزاں نوں جعل کيتا اے تے انہاں جھوٹھ دے پلنداں دا بیج اسلام دی تریخ وچ بویا اے کہ اج اسيں انہاں دے تلخ میوواں دا مزہ چکھ رہے نيں تے اج اس دا تلخ ترین میوہ افسانوی جنگاں وچ اک ہور جنگ دا وادھا اے جس دی وجہ توں اسلام نوں خون تے تلوار دا دین معرفی کيتا گیا اے ایہ اک سرخ و خونین جنگ اے جس وچ سیف دے کہنے دے مطابق مسلماناں نے زنجیر وچ جکڑے ہوئے دشمناں اُتے حملہ کيتا اوران سبھی نوں تہہ تیغ کرکے موت دے گھاٹ اتاردتا ۔
حیرہ وچ خالد دی فتوحات
تفرد سیف بذکر ما ذکرناه
سیف دے علاوہ کسی تے نے انہاں جنگاں دے بارے وچ نقل نئيں کيتا اے ۔
مؤلف
سیف خالد دے لئی کئی جنگاں تے فتوحات نقل کردا اے کہ اس دے علاوہ تریخ نویساں وچوں کسی تے نے اس قسم دی فتوحات خالد دے لئی نقل نئيں کيتی نيں ۔
۱ ۔ جنگِ سلاسل یا فتح ابلہ
اس جنگ دے بارے وچ گزشتہ فصل وچ وضاحت کيتی گئی اے ۔
۲ ۔ جنگِ مذار
سیف جنگ سلاسل دے بعد ثنی یا مذار نامی اک دوسری جنگ دے بارے وچ نقل کردا اے تے اس سلسلہ وچ ایويں کہندا اے :
سرزمین ایران دی سرحد دے کمانڈر ہرمز نے ایران دے بادشاہ ” شیرویہ “ تے اس دے بیٹے ”اردشیر “ دے ناں اک خط لکھیا، اس خط وچ خالد دی ایران دی سرحداں دی طرف لشکر کشی دے بارے وچ وضاحت کيتی ، تے انہاں توں مدد کيتی درخواست کيتی ۔ اس دے جواب وچ ” قارن بن قریانس “ دی کمانڈ وچ اک لشکر بھیجیا گیا ۔ جدوں ” قارن “ ، ”مذار “ دے مقام اُتے پہنچیا تاں اس نے ہرمز دے قتل ہونے دی خبر سنی ، ہور غضبناک ہويا ۔ دوسری طرف توں ہرمز دے شکست خوردہ سپاہی ، اہواز ، فارس تے اس دے اطراف دے باشندےآں تے کوہ نشیناں نوں اس روداد دی اطلاع ملی تے ہر طرف توں قارن دی طرف روانہ ہوئے تے ”مذار “ وچ انہاں دے لشکر توں ملحق ہوئے تے اس طرح اک عظیم لشکر تشکیل پایا۔ قارن نے مذار پہنچ کے اس جگہ نوں اپنا فوجی کیمپ قرار دتا تے اوتھے اُتے اپنی فوج نوں منظم و لیس کرنے وچ لگ گیا۔
ہرمز دے شکست خوردہ دو کمانڈراں قباد تے انوشجان نوں بالترتیب یمین ویسار دا کمانڈر مقرر کيتا ۔ اس طرح اپنے لشکر نوں خالد توں لڑنے دے لئی آمادہ کيتا۔ مثنی تے اس دے بھائی معنی نے اس روداد دی خبر آناً فاناً خالد نوں پہنچادی تے اس نے وی اپنے لشکر نوں آراستہ کيتا تے قارن دی طرف روانہ ہويا ۔ ایہ دولشکر ” مثنی“ ناں دی اک جگہ اُتے اک دوسرے دے آمنے سامنے ہوئے تے اوتھے اُتے دونے لشکراں دے درمیان اک خونین او ر گھمسان دی جنگ چھڑ گئی ” ابیض الرکاب “ دے لقب توں مشہور شخص ” معقل بن اعشی “ نے قارن نوں قتل کر ڈالیا ۔ عدی نے قباد نوں تے عاصم نے انوشجان نوں موت دے گھاٹ اتاردتا ۔ اس طرح ایرانی لشکر کے تینون کمانڈر قتل کيتے گئے تے ایرانی سپاہیاں نے شکست و ہزیمت توں دوچار ہوکے فرار کيتا ۔ مسلماناں نے انھاں تہہ تیغ کيتا تے انہاں دی اک وڈی تعداد نوں موت دے گھاٹ اتاردتا ، ایتھے تک مقتولین دی تعداد تِیہہ ہزار تک پہنچ گئی اس دے علاوہ انہاں دی اک وڈی تعداد دریا وچ غرق ہوگئی لیکن وڈے دریا مسلماناں دے لئی فراریاں دا پِچھا کرنے وچ رکاوٹ بن گئے ۔
اس طرح جنگ مثنی یا مذار مسلماناں دے حق وچ تمام ہوئی خالد نے جنگی غنائم نوں اپنے فوجیاں وچ تقسیم کيتا تے ا س دا خمس مدینہ بھیج دتا اس جنگ وچ مسلماناں دے ہتھ آنے والا مال غنیمت جنگ سلاسل دے غنائم تے اسراء توں زیادہ سی ۔
۳ ۔ فتح ولجہ
سیف کہندا اے :جب جنگِ مذار وچ ایرانی سپاہ دی شکست تے قارن دے قتل ہونے دی خبر ایران دے بادشاہ اردشیر نوں پہنچی تاں ا س نے سرزمین سواد دے ” اندرزغر “ نامی اک شخص دی کمانڈ وچ حیرہ توں کسکر تے اطراف دے عرباں تے دیہات دی آبادیاں دے باشندےآں نوں جمع کرکے اک لشکر آراستہ کيتا تے اسنوں ”بہمن جاذویہ “ دی کمانڈر ی وچ اک دوسرے لشکر دی مدد فراہم کرکے تقویت بخشی تے اس دے بعد انہاں نوں روانہ ہونے دا حکم دتا ۔ اس طرح خالد دی طرف ایرانیاں دی تیسری لشکر کشی دا آغاز ہويا ۔ ایہ فوج ۱۳ ھ ء دے ماہ صفر وچ ” ولجہ ‘ وچ داخل ہوئی ۔
سیف کہندا اے : خالد نوں ” اندرزغر“ دے لشکر کے پہنچنے دی خبر ملی اس نے مثنی توں ولجہ دی طرف کوچ کيتا تے اوتھے اُتے جنگ مثنی توں شدید تر اک جنگ چھڑگئی ۔ ایتھے تک دونے لشکراں دے صبر دا پیمانہ لبریز ہويا ۔ خالد نے اس جنگ وچ دو کمین گاہاں بنائی سن اسلام دے سپاہیاں دے اک گروہ نوں ” سعید بن مرہ“ دی کمانڈری وچ انہاں دوکمین گاہاں وچوں اک وچ مخفی رکھیا سی ۔ انہاں نے کمین گاہ دے دونے طرف توں اچانک ایرانیاں اُتے تابڑ توڑ حملے شروع کيتے تے انہاں توں سخت انتقام لیا انہاں دی صفاں نوں تہس نہس کرکے رکھ دتا تے انھاں پیچے ہٹ کر فرار کرنے اُتے مجبور کيتا ۔خالد نے اگے توں تے دوسرےآں نے پِچھے توں دشمن دے لشکر نوں وچکار محاصرہ کرلیااور انہاں دا عرصہ حیات تنگ کردیااور انہاں دی فوج نوں ایداں دے درہم برہم کردتا کہ کوئی اک دوسرے دے مارے جانے نوں نئيں دیکھ سکدا سی ۔
اس طرح ایران دے سپہ سالار ” اندرزغر“ نوں شکست ملی تے اوہ بھاگنے اُتے مجبور ہويا اورپیاس دی شدت دی وجہ توں ہلاک ہوگیا ۔
خالد نے ایران دے اک ایداں دے پہلوان نال جنگ کيتی جو ہزار افراد دے برابر سی تے اسنوں قتل کر ڈالیا اس دی لاش توں ٹیک لگیا کر اپنے لئے کھانا منگوایا تے ايسے حالت وچ کھانا کھایا ۔
۴ ۔ فتح الیس
سیف کہندا اے : جدوں خالد بن ولید نے جنگِ ولجہ وچ قبیلہ بکر بن وائل دے بعض افراد نوں موت دے گھاٹ اتاردتا ۔ اوہ عرب عیسائی سن جنہاں نے ایرانیاں دی مدد کيتی سی تاں انہاں دے قبیلہ دے لوک غضبناک ہوگئے تے انہاں نے ایرانیاں دے نال خط و کتابت دی ۔ اس دے بعد عبدا للہ بن اسود عجلی دی سرکردگی وچ ” الیس ‘ دے مقام اُتے اجتماع کيتا ۔ ایران دے پادشاہ اردشیر نے بہمن جاذویہ (جو ایرانیاں دی شکست دے بعد ” قسیاثا“ وچ رہائش پذیر ہويا سی) دے ناں اک خط لکھیا تے قبیلہ بکر بن وائل دے ” الیس “ وچ اجتماع دے بارے وچ اسنوں مطلع کيتا ۔ بہمن جاذویہ نے پہلے ” جابان“ نوں الیس دے باغیاں دی طرف روانہ کيتا تے اسنوں حکم دتا کہ میرے پہنچنے تک جنگ دے لئی اقدام نہ کرن اس دے بعد خود اردشیر دے پاس گیا توں کہ اقدامات دے بارے وچ ذاتی طور اُتے اس دے نال گفتگو تے صلاح و مشورہ کرے ایرانیاں وچ ایہ رسم سی کہ ہر روز اک شخص نوں لوکاں دے نمائندہ دے طور اُتے بادشاہ دے پاس گھلدے سن تے بہمن انہاں دے نمائندےآں وچوں اک سی۔ جابان دی مسلماناں دے خلاف لشکر کشی تے اس دے ” الیس“ پہنچنے دی خبر جدوں لوکاں تک پہنچی تاں اوہ ہر طرف توں اس دی طرف دوڑ پئے ۔ تمام سرحدی نگہبان اورگزشتہ جنگاں دے فراری جومسلماناں دے نال دل وچ بغض و کینہ رکھے ہوئے سن جابان دے گرد جمع ہوگئے ۔اور عبدا للہ اسود نے وی عرب نسل دے عیسائیاں تے قبیلے ” عجل“ ، ” تنیم اللات “ تے ”ضبیعہ “ تے حیرہ دے اطراف دے اعراب نوں اپنے گرد جمع کيتا تے انہاں دے ہمراہ اس دے لشکر توں جاملا۔
جب خالد نوں ایہ اطلاع ملی کہ اعراب نے ” عبد الاسود“ دے گرد اجتماع کيتا اے ، تاں اس نے اپنے لشکر نوں آمادہ کيتا تے انہاں دی طرف روانہ ہوئے گیا۔
خالد نوں اس وقت ایرانیاں دی لشکر کشی تے ایرانی سپہ سالار جابان دے الیس پہچنے دی کوئی اطلاع نئيں سی اوہ صرف ” عبد الاسود “ نوں کچلنے دے لئی نکلیا سی۔
ایرانی سپاہی جدوں ” الیس “ پہنچے تاں انہاں نے اپنے کمانڈر جابان توں پُچھیا کہ کیہ اسيں پہلے تیزی دے نال دشمن اُتے حملہ کرن یا پہلے دسترخوان بچھاواں تے سپاہیاں نوں کھانا کھلاداں ؟ توں کہ دشمن ایہ خیال کرے کہ اسيں قدرتمند نيں تے انہاں دی کوئی پروا نئيں کردے نيں ، اس دے بعد فرصت توں دشمن اُتے اچانک حملہ کرکے انہاں نال جنگ کرن ۔
جابان نے کہیا: جے مسلماناں نے تواڈے نال چھیڑچھاڑ نہ دی تاں تسيں وی انہاں دے مقابلہ وچ بے توجہی دا مظاہرہ کرنا ۔ لیکن فوجیاں نے اس دی تجویز توں اختلاف کيتا تے دسترخواناں نوں بچھا کر کھانا حاضر کيتا تے فوجیاں نوں کھانا کھانے دی دعوت دتی تے اس طرح سب دستر خوان اُتے بیٹھ گئے ۔
اسی اثناء وچ خالد ” الیس “ پہنچیا تے ایرانی سپاہیاں نوں اوتھے اُتے دسترخوان اُتے دیکھیا۔
اس نے اپنے سپاہیاں نوں حکم دتا کہ تمام اسباب زمین اُتے رکھ دے بجلی دی طرح دشمن اُتے ٹُٹ پڑاں ۔ خالد دے سپاہ دے تابڑ توڑ حملے شروع ہوگئے۔ جابان نے اپنے سپاہیاں توں کہیا: کیہ ميں نے توانوں نئيں کہیا سی کہ عرب توانوں فرصت نئيں دین گے ؟! ہن جے کھانا نہ کھا سکدے ہوئے تاں گھٹ توں گھٹ اس کھانے نوں مسموم کرکے رکھ دو۔ جے دشمن اُتے فتح پاؤ گے تاں کوئی خاص چیز نوں ہتھ توں نئيں دتا تے جے شکست کھادی تے ایہ کھانا دشمن دے ہتھ لگ گیا تے انہاں نے اسنوں کھالیا تاں ایہی کھانے انہاں دی ہلاکت دا سبب بن جائےں گے لیکن انہاں نے یہا ں اُتے وی جابان دے کہنے اُتے عمل نئيں کيتا تے دسترخوان توں اٹھیا کر خالد دے لشکر کے حملہ دا جواب دتا ۔ دونے فوجاں وچ اک سخت جنگ چھڑ گئی تے اس جنگ وچ مشرکین زیادہ استقامت دکھا رہے سن ۔
خالد نے کہیا: خداوندا ! تیرے توں عہد کردا ہاں کہ جے ایتھے انہاں لوکاں اُتے فتح نصیب کر دے گا تاں وچ انہاں وچوں اک فرد نوں وی زندہ نئيں چھوڑاں گا تے انہاں دے خون دی ندی بہاداں گا۔ آخرکار خدا نے مسلماناں نوں فتح نصیب دی تے خالد دی طرف توں منادی نے فریاد بلند دی : لوگو ! دشمن دے افراد نوں اسیر بنالو تے انھاں قتل نہ کرو مگر انہاں لوکاں نوں جو اسیر ہونے توں گریز کرن مسلمان دشمن دی طرف ودھے تے انھاں جوق در جوق اسیرکر ليا ۔ خالد بن ولید نے حکم دتا کہ ندی دے پانی نوں بند کرو تے کچھ لوکاں نوں اس کم اُتے مامور کيتا کہ اسیراں دا خشک ندی دے کنارے اُتے سر قلم کرن توں کہ انہاں دا خون ندی وچ جاری ہوجائے تے خالد دی قسم نوں عملی جامہ پہنایا جائے ایہ سلسلہ تن دن رات تک جاری رہیا ۔
فتحیابی دے بعد دوسرے دن دشمن دے فراریاں دا بین النہرین تک تعقیب کيتا گیا الیس دے تمام اطراف وچ ايسے حد تک اگے ودھے تے جس کسی نوں پکڑدے سن اس نہر دے کنارے لیا کے اس دا سر قلم کردے سن توں کہ ندی وچ خون جاری کرسکن تے خالد دی قسم نوں عملی جامہ پہنا سکن ۔
ایتھے اُتے قعقاع تے ہور صلح پسند افراد نے خالد توں کہیا کہ جے روئے زمین دے تمام لوکاں دے سر قلم کيتے جاواں تب وی ندی وچ خون جاری نئيں ہوئے گا کیونجے آدم دے بیٹے دے قتل دے بعد زمین اُتے خون دا سرد ہونے دے بعد جاری ہوناروکیا گیا اے ۔
اس لئی بہتر ایہ اے کہ اس خون اُتے پانی بہنے دتا جائے توں کہ اوہ پانی خون توں رنگین ہوئے کے جاری ہوجائے تے اس طرح تیری قسم وی پوری ہوجائے گی ۔
خالد نے پانی نوں کھولنے دا حکم دتا تے اس طرح ندی دا پانی خونین رنگ وچ تبدیلی ہوکے جاری ہويا اس لئی اس ندی نوں اج تک خون دی ندی کہیا جاندا اے اس ندی اُتے چند پن چکیاں سن جو اس خونی پانی توں چلياں تے اٹھارہ ہزار فوجیاں دے لئی گندم پیس کر آٹا بنا دتا ۔ الیس وچ مقتولین دی تعداد ستر ہزار افراد سی تے انہاں وچ اکثر ”امغشیا“ دے باشندے سن ۔
۵ ۔ فتح امغشیا :
سیف کہندا اے : جدوں خالد الیس دی جنگ توں فارغ ہويا تاں اوہ ” امغشیا “ ۱ دی طرف روانہ ہويا ۔ امغیشیا دے باشندےآں نوں جدوں اس دی اطلاع ملی تاں انہاں نے فرار کيتا خالد جدوں اوتھے پہنچیا تاں انہاں لوکاں نوں اس دی مہلت نئيں دتی کہ اپنی ضروریات زندگی دا ساز و سامان شہر توں باہر لے جاواں ۔
” امغیشیا “ دے باشندے عراق دے کھیتاں وچ پراکندہ ہوئے خالد نے ” امغیشیا “ نوں مسمار کرنے تے جو کچھ اوتھے اے اسنوں نیست ونابود کرنے دا حکم دتا ۔
سیف کہندا اے : ” امغیشیا “ اک وڈا شہر سی ۔ حیر ہ تے الیس اس دے اطراف دے علاقے شمار ہُندے سن ۔
مسلماناں نوں اس جنگ وچ کثرت توں بے مثال جنگی غنائم ہتھ آئے کہ کسی دوسری جنگ وچ انھاں اس قدر جنگی غنائم نئيں ملے سن ۔ انہاں غنائم وچوں ہر سپاہی نوں انعام و اکرام دے علاوہ فی کس اک ہزار پنج سو دینار دی رقم باضابطہ حصہ وچ ملی جدوں ایہ خبر ابوبکر نوں پہنچی تاں اس نے کہیا؛ اے گروہ قریش ! آپ دا شیر ، خالد ایران دے وڈے شیر توں نبرد آزما ہويا تے اسنوں گھٹنے ٹیکنے اُتے مجبور کردتا ، دنیا دیاں عورتاں خالد جداں کوجنم دینے توں عاجز تے بانجھ نيں ۔
٦ ۔ فرات بادقلی دی فتح
سیف کہندا اے : خالد نے امغیشیا دی فتح دے بعد کشتیاں دے ذریعہ حیرہ دی طرف کوچ کيتا۔ حیرہ دے سرحد ی کمانڈر ” آزادبہ “ کوجب ایہ اطلاع ملی تاں اس نے خالد نال جنگ کرنے دے لئی اک لشکر آمادہ کيتا تے خالد دی فوج دی طرف روانہ ہويا تے ”غریبین “ نامی اک جگہ اُتے پڑاؤ ڈال کر اس جگہ نوں اپنا فوجی کیمپ قرار دتا تے اپنے بیٹے نوں اک گروہ دے ہمراہ بھیج دتا انہاں نے خالد دی کشتیاں دے لئی دریا دے پانی دا رخ بدل دتا مسلماناں دی کشتیاں دلدل وچ پھنس گئياں ۔ خالد نے اپنے فوجیاں نوں کشتیاں توں تھلے اتارا تے آزادبہ دے بیٹے دی طرف روانہ ہويا تے ” بادقلی “ دے دریا وچ انہاں دا آپس وچ آمنا سامنا ہويا اسنوں تمام فوجیاں دے نال قتل کر ڈالیا تے دریا اُتے جو بنھ بنایا گیا سی اسنوں توڑدتا تے پانی ندیاں دی طرف جاری ہوگیا تے انہاں دی کشتیاں تیرنے لگياں اس دے بعد خالد حیرہ دی طرف روانہ ہوئے ا۔ جدوں ” آزادبہ “ نوں خالد دی پہنچنے دی خبر ملی اس نے جنگ کيتے بغیر فرار دی ۔ خالد غریبین وچ داخل ہويا ۔اور یہا ں اُتے موجود محلےآں ، عمارتاں تے شہر حیرہ نوں اپنے محاصرہ وچ لے لیا۔
سیف کہندا اے : چونکہ آزادبہ خاندانی نسب تے حیثیت دے لحاظ توں متوسط طبقہ دا شخص سی تے ایداں دے افرا د کونصف اشراف کہندے سن ، اس لئی اک متوسط ٹوپی پہندا سی تے اس دی ٹوپی دی قیمت پنجاہ ہزار دینا سی ۔
سند دی تحقیق
فتوحات دے بارے وچ جو داستاناں اساں ایتھے تک نقل کيتی نيں ،سیف نے انھاں پندرہ روایتاں اُتے تقسیم کيتا اے انہاں روایتاں دی سند وچ ” محمد بن عبدربہ بن نویرہ “ نامی اک راوی چھ بار ذکر ہويا اے دوسرے راوی ” بحر بن فرات عجلی “ زیاد بن سرجس احمری “ ، ” عبد الرحمان بن سیاہ احمری “ تے ”مہلب بن عقبہ اسدی “ دوبار تے اک دوسرا راوی بنا م ’ غصن بن قاسم “ اک بار انہاں روایتاں دی سند وچ ذکرہويا اے ۔
موازنہ تے تطبیق
ایتھے تک اساں فتح حیرہ توں پہلے تک فتوحات خالد دے بارے وچ نقل کيتی گئی روایتاں دا اک اجمالی خاکہ بیان کيتا لیکن دوسرے مؤرخین اس سلسلہ وچ کہندے نيں :
خالد نے مذار وچ کچھ ایرانیاں دے نال جنگ کيتی تے بعض تریخ نویساں دے نقل دے مطابق خالد نے جنگ مذار دی کمانڈ ری ” جریر “ دے سپرد دی تے ایہ جنگ ايسے جریر دے اقدامات تے نگرانی وچ انجام پائی تے خود خالد ” کسگر “ دی کی طرف توں ” زندرود“ دی طرف روانہ ہويا تے اس جگہ نوں تیر اندازی توں فتح کيتا فیر اوتھے توں ” درنی “ تے اس دے اطرف روانہ ہويا تے ” درنی “ دے لوکاں نوں امان دتی تے ايسے امان دے نتیجہ وچ ” درنی “ تے اس دے اطراف نوں کسی جنگ وخونریزی دے بغیر اپنے قبضہ وچ لے لیا فیر ”ہرمزجرد “ دی طرف روانہ ہويا تے اوتھے دے لوکاں نوں وی پناہ دتی تے اس طرح ایہ علاقہ وی کسی جنگ و خونریزی دے بغیر مسلماناں دے ہتھوں فتح ہويا ۔
اوتھے توں ” الیس “ دی طرف روانہ ہويا ’ الیس “ دا حاکم تے کمانڈر جابان جدوں رودا د توں آگاہ ہويا تاں اس نے اک لشکر نوں آراستہ کيتا تے خالد نال جنگ و مقابلہ کرنے دے لئی اپنے کیمپ توں باہر آیا۔ خالد نے وی اپنے سپاہیاں دے حصہ نوں ” مثنی “ دی کمانڈری وچ جابان دی طرف روانہ کيتا سی ۔ ایہ دو لشکر ”نہرخون “ دے نزدیک اک دوسرے دے مقابل وچ پہنچے تے انہاں دے درمیان اک جنگ چھڑ گئی۔ جابان دے لشکر نے اس جنگ وچ شکست کھادی تے بھج گئے ۔
اس ندی دے کنارے اس جنگ دے واقع ہونے دی وجہ توں اس ندی دا ناں نہر خون پيا تے ایہ ندی ايسے ناں توں مشہور ہوئی ۔
مؤرخین کہندے نيں : خالد جنگ الیس توں فراغت پانے دے بعد ” حیرہ ‘ دی طرف روانہ ہويا جدوں اوہ ” حیرہ “ دے نزدیک پہنچیا تاں ” آزاذبہ“ دے سوار وی اس دی طرف ودھ گئے ایہ دو لشکر ندیاں دے اک سنگم اُتے اک دوسرے دے مقابلہ وچ پہنچ گئے تے انہاں دے درمیان اک جنگ چھڑ گئی ۔
خالد دی سپاہ دے اک کمانڈر ” مثنی “ نے آزادبہ دے سواراں نوں سخت شکست دتی ۔ جدوں اہل حیر ہ نے مسلماناں دی اس شجاعت تے کامیابی دا مشاہدہ کيتا تاں سب نے ہتھیار ڈال دتا تے مسلماناں دے استقبال دے لئی نکل پئے
اسلامی سبھیاچار وچ سیف دی روایتاں دا ما حصل
فتوحات خالد دے بارے وچ ایتھے تک تحقیق و جانچ پڑتال توں ساڈے لئے واضح ہوگیا : ایہ صرف سیف اے جس نے ” معقل بن اعشی “ تے ” سعید بن مرہ “ جداں پہلواناں دا ناں لیا اے ” الاصابہ “ دے مؤلف نے وی انہاں دولوک دی زندگی دے حالات نوں اصحاب پیغمبر دے حالا ت دے ضمن وچ درج کيتا اے ، لیکن اس نے وی جو کچھ انہاں دو خیالی لوک دے بارے وچ لکھیا اے اوہ سب سیف توں اخذ کيتا اے ۔
فیر وی تنہا سیف اے جس نے ” عاصم “ نامی اک ہور صحابی دا ناں لیا اے تے ” الاصابہ “ دے مؤلف تے دوسرے شرح نویساں نے وی اس دے بارے وچ حالات نوں سیف توں نقل کيتا اے تے اسنوں پیغمبر خدا دے اصحاب دی لسٹ وچ قرار دتا اے ۔
فیر وی تنہا سیف اے جس نے ” امغیشیا “ ، ” مثنی “ تے ” قسیاثا “ نامی مقام دا ناں لیا اے تے ” معجم البلدان “ دے مؤلف تے ” مراصد الاطلاع “ دے مؤلف نے انہاں ناواں نوں سیف توں نقل کرکے اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے تے انھاں اسلامی شہر تے آبادیاں وچ شمار کيتا اے ۔
ہور تنہا سیف اے جس نے ” مثنی “ دے لئی ” مغنی “ نامی اک بھائی خلق کيتا اے ،اور اسنوں تابعین دی لسٹ وچ قرار دتا اے ۔
ہور تنہا سیف اے جس نے اپنی روایتاں وچ ایرانی لشکر دے لئی ” قارن بن قریانس ‘ تے ” قباد انوشجان “ نامی دوسرداراں دا ناں لیا اے جدوں کہ دوسرے مؤرخین انہاں سرداراں نوں نئيں جاندے نيں تے بنیادی طور اُتے انہاں دا کدرے وجود ہی نئيں سی ۔
ہور تنہا سیف اے جس نے خالدپر انسان کشی ، خونریزی ، خون دی ندی بہانے تے ” امغیشیا “ نوں مسمار کرنے دی قسم کھانے دا الزام لگایا اے ۔
اور تنہا اوہی اے جس نے ” ولجہ “ نامی اک ہور جنگ ، دسیاں خونین حوادث تے دوسری خونین جنگاں دے بارے وچ اپنے جعلی تے افسانوی راویاں توں داستاناں نقل کرکے انھاں آنے والیاں نسلاں دے لئی درج کيتا اے ۔
یہ سب جھوٹھ، افسانے ، سیکڑاں توہمات تے دوسرے افسانے سیف دے ذہن تے خیال دی پیداوار نيں جو اسلامی تمدن وچ نفوذ کرکے اسلامی مآخذ وچ یادگار دے طور اُتے باقی رہ گئے نيں ۔ جی ہاں ! انہاں تمام روایتاں تے حوادث نوں تنہا سیف نے نقل کيتا اے تے طبری نے وی ايسے توں نقل کيتا اے تے بعد والے مؤرخین جداں : ابن اثیر ، ابن کثیر تے ابن خلدون نے انھاں طبر ی توں نقل کرکے اپنی کتاباں وچ ذکر کيتا اے ۔ اس طرح ایہ جھوٹھے اخبار و حوادث ، ایہ جنگی افسانے ایہ خیالی مکان و علاقے، ایہ افسانوی اصحاب و راوی تے ایہ جعلی سپہ سالار تریخ دیاں کتاباں تے مختلف اسلامی مآخذ وچ درج ہوئے کے اج تک مسلماناں دے درمیان اشاعت پاکر مشہور ہوئے نيں تے انہاں سب دا مجموعی طور اُتے اک منحوس تے فاسد نتیجہ نکلدا اے کہ ” اسلام تلوار تے خون دا دین اے تے تلوار دے زور تے خونریزی دے ذریعہ پھیلا اے “۔
فتح حیرہ دے بعد والے حوادث
فقتل یوم الفراض ماة الف
مسلماناں نے جنگ فراض وچ اک لکھ افراد دا قتل کيتا ۔
سیف بن عمر
۱ ۔ جنگ حصید
سیف کہندا اے : فتح حیرہ دے بعد ----جس دی داستان گزشتہ فصل وچ بیان ہوئی ----ایرانیاں نے مسلماناں دے خلاف دوبارہ بغاوت دی ۔ ” ربیعہ “ دے عرب وی انہاں دی نصرت دے لئی اٹھے تے سب دے سب ”حصید “ نامی مقام اُتے جمع ہوکے مسلماناں توں لڑنے دے لئی آمادہ ہوگئے ۔ مسلماناں نے وی قعقاع بن عمرو توں مدد کيتی درخواست کيتی ۔ قعقاع انہاں دی مدد کرنے دے لئی آمادہ ہويا تے ایرانیاں تے ربیعہ دے عرباں توں لڑنے دے لئی ” حصید “ دی طرف روانہ ہويا ۔ انہاں دے نال سخت جنگ کيتی ۔ اس جنگ وچ قعقاع (مسلماناں ) نوں فتح، نصیب ہوئی ۔
اس جنگ وچ کافی تعداد وچ ایرانی مارے گئے تے ایرانیاں دا سپہ سالار ” زمہر “ وی اس جنگ وچ قتل ہويا تے اس دا قاتل قعقاع سی ۔ اس جنگ وچ ” روزبہ “ وی قتل ہويا تے اس دا قاتل ، قبیلہ ”حارث بن طریف ضبی “کا ” عصمت بن عبدربہ “ نامی اک شخص سی ، عصمت گروہ ” بررہ “ وچ شمار ہُندا سی تے ” بررہ “ اک ایداں دے خاندان نوں کہندے نيں ، جس دے تمام افراد مدینہ ہجرت کرچکے سن ، تے آنحضرت نوں درک کرچکے سن ۔ ” خیرہ“ وی اک گروہ دا ناں اے جس دے قبیلہ دے تمام افراد مدینہ ہجرت کرگئے سن ۔
بہر صورت اس جنگ وچ مسلماناں دے ہتھ کافی مقدار وچ جنگی غنائم آئے تے لشکرحصید دے بچے کھچے افراد ” خنافس “ دی طرف فرار کرگئے ۔ جدوں مسلمان انہاں دا پِچھا کردے ہوئے ” خنافس“ وچ داخل ہوئے تاں ایرانیاں دا سپہ سالار ” مہبوذان “ اپنے لشکر کے ہمراہ ”خنافس“ توں ” مصیخ “ دی طرف بھج گیا
۲-جنگ مصیخ
سیف کہندا اے : ایرانی لشکر تے انہاں دے سپہ سالار ” بہبوذان “ دے مصیخ دی طرف فرار کرنے دی اطلاع خالد بن ولید نوں ملی ۔ اس نے اپنے لشکر کے کمانڈر ، قعقاع ، اعبد بن فدکی تے دوسرے کمانڈراں دے ناں اک خط لکھیا تے انہاں دے لئی اک رات مقرر دی توں کہ اس رات نوں اوہ سب مصیخ وچ اجتماع کرن ۔ مقررہ وقت اُتے فوجی مصیخ وچ جمع ہوئے دشمن دے افراد جو بے خبری دے عالم وچ گہری نیند سورہے سن تن جانب توں مسلماناں دے حملےآں دا نشانہ بنے ۔ مسلماناں نے دشمن دا ایسا قتل عام کيتا کہ مصیخ دے بیابان وچ کشتاں دے پشتے لگ گئے ۔ اس بیابان وچ جس نقطہ اُتے نگاہ پڑدی سی دشمناں دے جنازے زمین اُتے بھیڑ بکریاں دی لاشاں دے مانند بکھرئے ہوئے نظر آرہے سن
۳ ۔ جنگ ثنی
فیر سیف کہندا اے : جدوں مصیخ دے لوکاں نے اس طرح شکست کھادی تے مسلماناں دے ہتھوں خفت اٹھائی تاں تغلب دے قبیلے نے مسلماناں دے خلاف بغاوت دی تے انہاں نال جنگ کيتی غرض توں ”ثنی “ تے ” زمیل “ وچ جمع ہوگئے خالد بن ولید نے اپنے کمانڈراں دے نال ایہ فیصلہ کيتا کہ ” ثنی “ تے ” زمیل “ دے باشندےآں دے نال مصیخ دے لوکاں دا سا سلوک کرن گے لہذا خالد نے اپنے سپاہ نوں آمادہ کيتا تے رات دی تاریدی ميں تن جانب توں ثنی اُتے دھاوابول دتا تے سب لوکاں نوں تہہ تیغ کر ڈالیا ، انہاں دی عورتاں تے بچےآں نوں اسیر بنایا ۔ ثنی وچ دشمن دی جمع شدہ فوج وچوں اک فرد وی زندہ نہ بچ سکاندا کہ روداد دی خبر کوزمیل وچ موجود اپنی دوسری سپاہ تک پہنچیا سکے ۔
۴ ۔ جنگِ زمیل
اس دے بعد سیف نے روایت کيتی اے :
خالد نے ”ثنی “ دے باشندےآں دا کم تمام کرنے دے بعد ” زمیل “ دے بے خبر لوکاں دی طرف رخ کيتا تے انہاں اُتے تن جانب توں شب خون ماریا ۔ انہاں دے بوہت سارے افراد نوں ایداں دے قتل کر ڈالیا کہ گزشتہ جنگاں وچ اس دی مثال نئيں ملدی اے کیونجے خالد نے قسم کھادی تھی(۱) کہ دشمن پرشب خون مار دے انہاں سب نوں نابود کر ڈالے گا مسلماناں نوں اس جنگ وچ کافی مقدار وچ مال غنیمت ہتھ آیا ۔ جنگ دے خاتمہ پر
____________________
۱۔ وچ نئيں جاندا کہ خالد نے انساناں دے قتل دی کِنّی قسماں کھادی سن ؟!
خالد نے انہاں تمام غنائم نوں اپنے سپاہیاں دے درمیان تقسیم کيتا تے اس دے خمس نوں ابوبکر کے پاس مدینہ بھیج دتا ۔
۵ ۔ جنگ ِ فراض
فیر سیف کہندا اے : خالد ” زمیل “ توں ” فراض“ دی طرف روانہ ہويا تاں دوسری طرف توں روم دی حکومت نے مسلماناں دی خونریز روش توں سخت غضبناک ہوکے انہاں دی بیخ کنی دے لئی روم دی سرحد اُتے موجود ایرانی فوجی کیمپاں دی مدد کيتی اس دے علاوہ عرباں دے وکھ وکھ قبیلے جداں ’ تغلب “ ” ایاد “ اور”نمر“ دی وی مدد کيتی ۔
ان سب نے روم دی حکومت توں وعدہ کيتا کہ اوہ اس دی حمایت تے مدد کرن گے اورمسلماناں نال جنگ کرنے دی اپنی آمادگی دا اظہار کيتا تے انہاں نے اپنے فوجیاں نوں رومیاں دے اختیار وچ د یدتا اس طرح اک بہت وڈا لشکر جمع ہويا تے روم دے افواج دے نال ملحق ہويا اس طرح اک عظیم فوج تشکیل پائی ۔ اس دے بعد رومیاں اورمسلمانو ں دے د رمیان اک گھمسان تے طولانی جنگ چھڑگئی ۔ ایہ جنگ وی رومیاں دی شکست اُتے ختم ہوئی خالد نے ایتھے اُتے مسلماناں نوں حکم دتا کہ جتھے تک ممکن ہوئے سکے انہاں دے بارے وچ سختی کرن تے کسی قسم دی نرمی نہ برتاں اس دے نتیجہ وچ مسلمان دشمن دے فراری سپاہیاں نوں پھڑ کر نیزےآں تے برچھیاں دے سائے وچ گروہ گروہ دی صورت وچ لیا کے اک جگہ جمع کردے سن تے اس دے بعد سب دے سر قلم کردے سن ۔ مسلماناں نے اس جنگ وچ اک لکھ افرادکو قتل کرکے انھاں خاک و خون وچ غلطاں کيتا ۔
سند دی تحقیق
سیف دی نقل کردہ انہاں روایتاں وچ محمد ، مہلب ، زید اورغصن بن قاسم نامی چند راوی ملدے نيں کہ ایہ سب سیف دے جعل کردہ راوی نيں تے اس ناں و نشان دے راوی دنیا وچ کدرے موجود نئيں سن جیساکہ اساں اس توں پہلے وی ذکر کيتا اے ۔
اس دے علاوہ انہاں روایتاں دی سند وچ ” ظفر بن دھی “ نامی اک ہور راوی نظر آندا اے کہ اوہ وی سیف دا جعلی صحابی پیغمبر تے نقلی راوی اے ۔
سیف نے انہاں روایتاں دی سند وچ قبیلہ سعد دے اک شخص تے قبیلہ کنانہ دے اک شخص نوں راویاں دے طور اُتے پیش کيتا اے لیکن انہاں دے لئی ناں معین نئيں کيتے نيں توں کہ علم رجال دیاں کتاباں وچ درج ہوکے انہاں دی سوانح لکھی جاندی ۔
ہم انہاں دو بے ناں و نشان راویاں دے حالات اُتے روشنی ڈالنے توں معذور نيں ۔
تحقیق دا نتیجہ
جو کچھ اساں ”حیرہ “ دے بعد خالد دیاں جنگاں دے بارے وچ اس فصل وچ بیان کيتا اس توں ایہ نتیجہ نکلدا اے :
تنہا سیف اے جس نے ’ جنگ حصید“ دے ناں اُتے اک جنگ دا ذکر کيتا گیا اے ،جس وچ وڈی تعداد وچ ایرانیاں کاقتل عام کيتا گیااور ايسے طرح ” روزبہ “ تے ” رژمہر “ نامی دو ایرانی کمانڈراں دے قتل دے بارے وچ نقل کيتا اے۔
یہ تنہا سیف اے جس نے ” عصمت بن عبدربہ ضبی “ نامی اک صحابی دا ناں لیا اے تے اسنوں قبیلہ ”بررہ “ وچ شمار کيتا اے تے اس دے ضمن وچ ایہ وضاحت کيتی اے کہ ” بررہ “‘ ہراس قبیلہ و خاندان نوں کہندے نيں کہ اس دے تمام افراد نے مدینہ ہجرت دی ہوئے تے ” خیرہ “ وی کسی خاندان دے اس گروہ نوں کہندے نيں جنہاں نے اپنے قبیلہ توں مدینہ ہجرت دی ہوئے ۔
فیر تنہا ایہی سیف اے جس نے ” مصیخ “ نامی اک جگہ دا ناں لیا اے تے کہیا اے کہ اس جگہ دے لوک مسلماناں نال جنگ وچ اس قدر قتل ہوئے کہ مقتولین دے جنازے بھیڑ بکریاں دی لاشاں دے مانند بیاباناں وچ بکھرے پئے سن ۔
فیر تنہا سیف اے جس نے ’ ثنی “ تے اوتھے دے تمام باشندےآں دے قتل تے نابود ہونے دی گل کيتی اے تے اس طرح ” زمیل “ نامی اک ہور جگہ اُتے بے مثال قتل عام دی تعریف کيتی اے ۔
یہ تنہا سیف اے جس نے ” جنگ فراض “ تے اس جنگ وچ اک لکھ افراد دے قتل ہونے دی خبرساڈے لئے نقل کيتی اے ۔
فیر تنہا سیف اے جس نے نقاط ، اماکن ، شہراں تے بہت ساریاں آبادیاں دا ناں اپنی روایتاں تے داستاناں وچ بیان کيتا اے کہ کسی نوں انہاں دے بارے وچ کوئی اطلاع نئيں اے یاقوت حموی نے وی انہاں اماکن تے جگہاں دے ناں کوسیف توں نقل کرکے واقعی شہراں تے اماکن دی لسٹ وچ درج کيتا اے تے حموی توں وی ’ ’ مراصد الاطلاع “ دے مؤلف نے انھاں نقل کرکے اپنی کتاب وچ د رج کيتا اے ۔
بنیادی طور اُتے انہاں داستاناں تے حوادث نوں طبری نے سیف توں نقل کيتا اے فیر ابن اثیر تے ابن کثیر نے وی طبری توں نقل کرکے انھاں اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے ۔
فیر تنہا سیف اے جو اپنی انہاں داستاناں وچ پیغمبر دے خاص اصحاب جداں : اعبدا بن فدکی تے عصمة ابن عبد اللہ ضبی دا ناں لیا اے کہ سیف دے علاوہ کوئی وی شخص پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کےلئے انہاں ناں ونشان دے اصحاب دے بارے وچ کچھ نئيں جاندا لیکن طبری نے انہاں سب نوں سیف دی داستاناں توں نقل کرکے اپنی تریخ وچ درج کيتا اے اس دے علاوہ ” الاصابہ “ دے مؤلف نے وی انھاں طبری توں نقل کرکے انہاں ناواں نوں پیغمبر دے واقعی اصحاب دی لسٹ وچ درج کيتا اے ۔
سیف دی روایتاں دا دوسرے مورخین دی روایتاں توں موازنہ
هکذا کانت طبیعة غزوات خالد فی العراق
عراق وچ خالد دیاں جنگاں اس طرح سن (نہ اس طرح کہ سیف کہتاہے)
مؤلف
اساں گزشتہ فصل وچ فتح حیرہ دے بعد خالد دیاں جنگاں دے بارے وچ سیف دی روایتاں دے اک خلاصہ دا مطالعہ کيتا تے سند دے لحاظ توں انہاں دے ضعیف ہونے دا وی مشاہدہ کيتا ،اب اسيں اس سلسلہ وچ انہاں دو نکتاں دی طرف اشارہ کرن گے جو انہاں داستاناں دے ضعیف تے جعلی ہونے نوں ثابت کرنے دے سلسلے وچ ضروری نظر آندے نيں :
۱ ۔ چنانچہ گزشتہ فصل وچ ملاحظہ فرمایا کہ سیف جنگ حیرہ دے بعد چند جنگاں نقل کرتاہے تے انہاں جنگاں وچ مقتولین دی تعداد اک لکھ تک پہنچادیندا اے تے کہندا اے کہ صرف جنگ فراض وچ مسلماناں دی تلواراں توں اک لکھ افراد قتل کيتے گئے ۔
جدوں کہ اولاً اس زمانہ وچ اوہ وی انہاں دیہات تے قصبےآں وچ اِنّے لوکاں دا اجتماع ناقابل قبول اے اس دے علاوہ اس زمانے دے سرد اسلحہ تے جنگی وسائل توں اِنّے لوکاں دا قتل عام کرنا سرسام آوراور ناقابل یقین اے کیونجے خود سیف دے کہنے دے مطابق ایہ جنگاں عراق وچ واقع ہوئیاں نيں تے عراق دا علاقہ انہاں دناں چھوٹے چھوٹے دیہات اُتے مشتمل سی جو پراکندہ حالت وچ ندیاں دے کنارےآں اُتے آباد سن انہاں آبادیاں دے لوک عرب نسل دے کسان تے بعض جگہاں اُتے ایرانی رہیا کردے سن، انہاں دیہات وچ سب توں وڈی آبادی حیر ہ سی کہ عرب بادشاہ اس آبادی وچ سکونت کردے سن ”بلاذری “ دی نقل دے مطابق جدوں خالد بن ولید نے عراق دے سب توں وڈے شہر حیرہ دی مردم شماری دی تاں انہاں دی تعداد چھ ہزار تک پہنچ گئی انہاں اُتے لازم قرار دتا کہ سالانہ چودہ درہم فی کس ، اسلامی حکومت کوبعنوان جزیہ و ٹیکس ادا کرن ۔
جب اک مرکزی شہر دی آبادی چھ ہزار ہوئے تاں قریہ تے اس دے دوسرے دیہات دی آبادی کِنّی ہونی چاہیے توں کہ مقتولین دی تعداد صرف اک جنگ وچ اک لکھ افراد تک پہنچ جائے ؟ تے اکیس خونین جنگاں وی واقع ہوجاواں ۔
۲ ۔ انہاں جنگاں دی حقیقت توں آگاہ ہونے دے لئی (کہ جنہاں توں انہاں دناں عراق دے شہراں وچ آٹے دی پن چکیاں چلنے لگياں ) جدوں اسيں معروف مؤرخ دینوری دے بیان اُتے اک نظر ڈالدے نيں تاں اسيں دیکھدے نيں کہ اوہ اپنی کتاب ” اخبار الطوال “ وچ ایداں دے مطالب بیان کردا اے جنہاں توں سیف دیاں جنگاں تے داستاناں دی بنیاد درہم برہم ہوکے انہاں دا جعلی تے افسانوی ہونا واضح ہوجاندا اے ۔
دینوری ایويں کہندا اے:
جب سلطنت ،کسری دی بیٹی پوران نوں ملی تاں ایہ افواہ پھیل گئی کہ ایران اک شائستہ پادشاہ تے اک دانا رہبر توں محروم اے تے اوتھے دے لوک بیچارگی دی وجہ توں اک عورت دے گھر وچ پنا گزین ہوئے نيں ایہی وجہ سی کہ اس زمانے دے ڈاکوواں تے لٹیراں نے اس فرصت توں استفادہ کيتا تے قبیلہ بکر بن وائل دے دو افراد نے ایرانی آبادی والے دیہات دے لوکاں دے مال و ثروت اُتے ڈاکہ ماریا تے جتھے تک ممکن ہوسکا پرت کھسوٹ مچانے وچ کوئی کسر باقی نئيں رکھی۔
جب لوک انہاں دا پِچھا کردے سن تاں اوہ بیاباناں وچ چھپ جاندے سن تے لوک انھاں پھڑنے توں عاجز سن ، انہاں دو افراد وچوں اک ” مثنی“ سی جو حیرہ دے اطراف وچ ڈاکہ زنی کردا سی اوردوسرا ” سوید“ سی جو ” ابلہ “ دے اطراف وچ پرت کھسوٹ مچارہیا سی ایہ روداد ابوبکر دی خلافت دے دوران رونما ہوئی ،ایتھے تک مثنی نے ابوبکر کے ناں اک خط لکھیا تے اس خط وچ ایرانیاں دی نسبت اپنی طاقت تے ایرانیاں دی کمزوری دے بارے وچ انھاں مطلع کيتا تے اس توں مدد تے لشکر بھیجنے دی درخواست کيتی تاکہ ایرانیاں اُتے حملہ کرسکے تے اس وسیع سرزمین نوں مسلماناں دے لئی فتح کرے ۔
ابوبکر نے ایہ موضوع خالد بن ولید نوں لکھیا ، جو انہاں دناں مرتداں دی جنگ توں فارغ ہوچکيا سی ، تے اسنوں حکم دتا کہ حیرہ دی طرف روانہ ہوجائے تے مثنی نوں اپنے لشکر کے نال ملحق کرے ،خالد وی ابوبکر کے فرمان دے مطابق حیرہ وچ داخل ہويا لیکن مثنی نے خالد دے حیرہ وچ داخل ہونے اُتے تنفر دا اظہار کيتا،
فیر جدوں اسيں بلاذری دی فتوح دی طرف رجوع کردے نيں تاں اوتھے اُتے مشاہدہ کردے نيں اس نے اپنی کتاب وچ خالد دی جنگ خاص کر حیرہ دیاں جنگاں دے بارے وچ ا س طرح تفصیلات ذکر کيتے نيں کہ ساڈے لئے انہاں جنگاں دی حقیقت واضح ہوسکدی اے اساں گزشتہ صفحات وچ حیرہ دیاں جنگاں دے بارے وچ بلاذری توں نقل کرکے کچھ گوشے بیان کيتے نيں ہن اسيں اس فصل وچ اس دا اک خلاصہ بیان کرن گے جو اس نے حیرہ دے بعد والی جنگاں دے بارے وچ نقل کيتا اے :
بلاذری کہندا اے :
خالد نے بشیر بن سعد انصاری نوں ” بانقیا“ روانہ کيتا فرخبنداذ دی کمانڈری وچ سپاہ عجم دے اک گروہ نے اس دا راستہ روک کر اس اُتے تیر اندازی دی ،بشیر دے فوجیاں نے وی اس اُتے حملہ کيتا تے انھاں بری طرح شکست دے کے فرار کرنے اُتے مجبور یا حتی خود ” فرخبنداذ“ نوں وی قتل کر ڈالیا لیکن بشیر اس جنگ وچ بری طرح زخمی ہويا اس لئی مجروح حالت وچ میدان جنگ توں پِچھے ہٹا تے ’ ’عین التمر “ دے مقام اُتے زخماں دی تاب نہ لیا کے چل بسا
بعض نے کہیا اے کہ ” فرخبنداذ“ نوں خود خالد نے قتل کيتا تے ” جریر بن عبدربہ بجلی “ نوں انہاں دی طرف بھیجیا، ”صلوبا “ دا بیٹا ”بصبہری “ اس دے پاس آیا تے صلح کيتی تجویز پیش کيتی ،جریر نے وی انہاں دی تجویز قبول کيتی تے دو ہزار درہم تے ” طلیسان ‘ نوں انہاں توں لے کے صلح کيتی(۱)
بعض مورخین نے کہیا اے کہ صلوبا دا بیٹا خود خالد دے پاس آیا تے اس دے سامنے صلح کيتی تجویز
____________________
۱۔ ایسا لگدا اے کہ ایہ دو ہزار درہم تے ” طلیسان “ سالانہ ٹیکس تے جزیہ دے طور اُتے لیا جاندا تھا
پیش کيتی ، تے بعض نے کہیا اے کہ جنگ حیرہ دے بعد خالد ” فلالج “ وچ آیا ۔ اوتھے اُتے کچھ عجمی جمع ہوئے سن تے اوہ خالد نوں دیکھ کے پراکندہ ہوئے اس لئی خالد دے لشکر دی اوتھے اُتے کسی توں مڈ بھیڑ نئيں ہوئی تے اوہ کسی نوں قتل کيتے بغیرحیرہ دی طرف واپس لُٹیا۔ حیرہ وچ خالد نوں اطلاع ملی کہ شہر شوشتر وچ ”جابان “ نے کچھ لوکاں نوں اپنے گرد جمع کيتا اے تے مسلماناں نال جنگ کرنے دی تیاری کررہاہے ايسے لئے مثنی تے حنظلہ بن ربیع نوں جابان دی طرف روانہ کيتا جدوں ایہ افراد شوشتر پہنچے تاں جابان نے ”انبار“ دی طرف فرار کيتا تے شوشتر دے لوکاں نے قلعےآں وچ پنا لے لی خالد نے جدوں روداد نوں اس صور ت وچ پایا تاں مثنی نوں چند سپاہیاں دے ہمراہ بغداد دے قدیمی بازار دی طرف بھیج دتا کہ اسنوں پرت لاں مثنی دے سپاہیاں نے بغداد دے بازار اُتے حملہ کيتا تے سونا ، چاندی ، تے ہلکی مگر قیمتی اشیاء انہاں توں غنیمت دے طور اُتے لے لاں ، اس دے بعد ” انبار ‘ دی طرف رخ کيتا ، جتھے اُتے خالد وی موجود سی ،خالد دے حکم توں انبار نوں اپنے محاصرہ وچ لے لیا تے اس دے اطراف وچ اگ لگادی انبار دے باشندےآں نے جزیہ تے مختصر حقِ صلہ ادا کرکے خالد توں صلح کرلئی-
بعض مؤرخین نے کہیا اے کہ ” انبار “ دے لوکاں دی صلح عمر دے زمانے وچ جریر نال ہوئی اے ،
خلاصہ ایہ کہ مؤرخین دے کہنے دے مطابق عراق وچ خالد دیاں جنگاں اس صورت وچ سن کہ اوہ بعض اوقات چند سوار فوجیاں نوں اک پنڈ وچ گھلدا سی تے اس پنڈ دے لوک صلح کيتی تجویز دے نال جزیہ تے ٹیکس ادا کرکے انہاں دا استقبال کردے سن یا مختصر مقابلہ تے تیر اندازی دے بعد دشمن نوں شکست دیندے سن یا بازار وچ دشمن دے اجتماع اُتے حملہ کرکے انھاں متفرق کر دیندے سن تے انہاں دے اموال نوں بازار توں غنیمت دے طور اُتے پرت لیندے سن تے بعض اوقات اک شہر یا پنڈ اُتے حملہ کردے سن تے اوتھے دے غنڈےآں تے طاغوتیاں توں لڑدے سن یا انہاں اُتے حملہ کردے سن جو مسلماناں دے خلاف اسلحہ اٹھائے ہوئے سن تے انہاں وچوں بعض بعض نوں قتل کردے سن تے ضمناً انہاں واقعات دے دوران بعض افراد نوں اسیر بناتے سن تے غنائم جنگی اُتے وی قبضہ کرلیندے سن ۔
البتہ اس قسم دی پراکندہ تے چھوٹی جنگاں خالد دے لشکر دی تعداد توں مطابقت رکھدی نيں کہ بلاذری خالد دے فوجیاں دی تعداد دے بارے وچ کہندا اے :
خالد بن ولید ۱۳ ھء ربیع الاول دے مہینہ وچ شام دی طرف روانہ ہويا توں کہ اوتھے اُتے مسلمان فوجیاں دی مدد کرے شام جاندے ہوئے راستے وچ عراق وچ ایہ چھوٹے حملے وی انجام دتے ۔
بعض نے کہیا اے کہ اس دا لشکر ست سو افراد اُتے مشتمل سی ،اور بعض راویاں نے کہیا اے کہ اس دے چھ سو سپاہی سن تے بعض دوسرےآں نے اس دے سپاہی دی تعداد پنج سو افراد نقل کيتی اے ۔
واضح اے کہ اٹھ سو یا پنج سو افراد اُتے مشتمل اک فوج ایہ طاقت نئيں رکھدی کہ لکھاں افراد نوں موت دے گھاٹ اتار سکے جداں کہ سیف دی روایتاں وچ بتایاگیا اے ۔
گزشتہ مباحث دا خلاصہ تے نتیجہ
هدف سیف من وضع هذا التریخ الاسائة الی الاسلام
اس داستان سازی توں سیف دا مقصد اسلام نوں نقصان پہچانا سی ۔
مؤلف
گزشتہ فصلاں وچ اساں ملاحظہ کيتا کہ سیف دی روایتاں دے مطابق خالد بن ولید جنگ ِ ذات السلاسل وچ ایرانی فوجیاں نوں جنہاں نے اپنے آپ نوں زنجیراں تے سلاسل وچ جکڑا سی ،سب افراد نوں موت دے گھاٹ اتاردتا اے ۔
” ثنی “ دی جنگ وچ ایسا قتل عام کردا اے کہ میدان کارزار وچ مقتولین دی تعداد تِیہہ ہزار تک پہنچکی اے اس دے علاوہ انہاں دی اک تعداد پانی وچ غرق ہوجاندی اے ۔
اس دے علاوہ خالد بن سید ” الیس “ دی جنگ وچ قسم کھاندا اے کہ دشمن دے خون توں اک نہر جاری کرے تے اس مقصد دے لئی مسلسل تن دن تک سرزمین ” الیس “ دے باشندےآں نوں پھڑ پھڑ کر لاندا اے تے ندی دے کنارے انہاں دا سر قلم کردا اے ، ایتھے تک اس جنگ وچ مقتولین دی تعداد ستر ہزار تک پہنچ جاندی اے ۔
اس دے بعد ’ ’ امغیشیا “ نوں ویران کردا اے ۔
جنگ حیرہ وچ ” آزادبہ “ دے لشکر نوں نابود کردا اے ۔
جنگ ”حصید“ وچ قعقاع بن عمرو اک وڈے تے وحشتناک قتل عام نوں انجام دیندا اے تے ”حصید“ دے باشندے نیند تے بے خبری دے عالم وچ تن جانب توں مسلماناں دے حملہ و ہجوم دا نشانہ بن جاندے نيں تے اِنّے لوک مارے جاندے نيں کہ پورا علاقہ مقتولین دے جنازاں توں بھر جاندا اے جداں کہ بھیڑ بکریاں دی لاشین زمین اُتے پئی ہاں ۔
سیف دے کہنے دے مطابق اوہ فیر ” ثنی “ واپس آندا اے تے اوتھے دے باشندےآں اُتے تن جانب توں حملہ کردا تے تمام لوکاں نوں تہہ تیغ کردا اے ایتھے تک کہ انہاں وچوں اک آدمی وی موت تے مسلماناں دی تلوار توں نجات نئيں پاندا توں کہ اپنے قبیلے نوں اس روداد دی خبر دیندا ۔
سیف دے کہنے دے مطابق مسلمانو ن نے تن طرف توں ” زمیل “ دے باشندےآں اُتے اک سخت حملہ کرکے اک ایداں دے قتل عام دا بازار گرم کيتا کہ گزشتہ جنگاں وچ اس دی مثال نئيں ملدی ،کیونجے خالد بن ولید نے اس جنگ وچ وی قسم کھادی سی کہ انہاں اُتے شب خون مار دے انہاں سب نوں نابود کردے گا۔
فیر خالد حکم دیندا اے کہ ” فراض“ دے باشندےآں اُتے شکست دے بعد سختی کرن ، لہذا مسلمان سوار انھاں گروہ گروہ دی صورت وچ پھڑ کر لاندے تے اک جگہ کرکے سب دے سر قلم کردے سن اس جنگ وچ مقتولین دی تعداد اک لکھ تک پہنچی ۔
یہ نيں سیف دی اوہ فتوحات او رجنگاں جنہاں دے گیت اوہ اسلام و مسلماناں دے لئی گاندا اے انہاں المناک واقعات نوں سننے دے بعد کس انسان دے رونگٹے کھڑے نئيں ہون گے ؟ کيتا مغل ، تاتار تے تریخ دے ہور لٹیراں تے غارتگراں دے ظلم تے خونریزی دی داستاں اس توں زیاد سن کہ انہاں افسانوی فتوحات وچ ذکر ہوئیاں نيں او ر اس سلسلہ دی تاریخی روایتاں وچ منعکس ہوئیاں نيں ؟
کیا اسلام دے دشمناں نوں ایہ فرصت نئيں ملی اے کہ انہاں ہی جعلی تاریخی واقعات نوں تاریخی وقائع دے روپ وچ شائع کرکے انھاں اسلام دے خلاف اک حربہ دی صورت وچ استعمال کرن تے ایہ کدرے کہ اسلام تلوار دے زور اُتے پھیلا اے ؟ کیہ انہاں جعلی حوادث دے مطالعہ دے بعد کوئی شک کرسکدا اے کہ سیف اسلام دے بارے وچ بد نیندی رکھدا سی ؟
کیا سیف دے انہاں جعلی داستاناں تے جھوٹھ گڑھنے وچ دانشوراں دے بقول اسکے ،کافر و زندیق ہونے دے علاوہ کوئی تے محرک ہوسکدا اے ؟
تعجب تے حیرت دی گل ایہ اے کہ کیہ سیف دے ایہ سب جھوٹھ تے بہتان امام المؤرخین طبری تے اس دے علامہ ابن اثیر تے اس دے ترجمان ابن کثیر تے مؤرخین دے فلاسفر ابن خلدون تے دسیاں دوسرے تریخ دان حضرات جداں : ابن عبد البر ، ابن عساکر ، ذہبی تے ابن حجر کےلئے واضح نئيں سن ؟ کہ انہاں نے کسی تحقیق تے جانچ پڑتال دے بغیر انھاں اپنی کتاباں وچ درج کیہ اے ؟
قطعی تے یقینی طور اُتے کہیا جاسکدا اے کہ ایہ سب حضرات سیف کوبخوبی جاندے سن تے اس دے کفر و زندقہ تے فاسد و ناپاک عزائم دے بارے وچ پوری اطلاع رکھدے سن ، کیونجے ایہی مورخین نيں جنہاں نے اسنوں جھوٹھ بولنے والا اورافواہ بازمعرفی کيتا اے تے اس اُتے کافر وزندقہ ہونے دا الزام لگایا اے لیکن اس دے باوجود کیوں انھاں نے اس دی روایتاں نوں نقل کرکے شیر و شکر کے مانند انھاں آپس وچ ملایا اے ؟ ایہ واقعی طور اُتے تعجب و حیر دا مقام اے تے اس سلسلہ وچ دقت و تفکر انتہائی سر سام آور تے پریشان کن اے ۔
اساں جنگ ” ذات السلاسل“ وچ طبری ، ابن اثیر تے ابن خلدون دے بیان دا ذکر کيتا کہ اوہ کہندے نيں کہ اس جنگ دے بارے وچ سیف دی روایت اس حقیقت دے خلاف اے کہ اہل تریخ و سیرت نے اس سلسلہ وچ بیان کيتا اے لہذا ایہ سب مؤرخین سیف دے جھوٹھے تے زندقہ ہونے دے بارے وچ اطلاع رکھدے سن تے اطلاع و آگاہی دے باوجود اس دی روایتاں اُتے اعتماد کرکے اس دے جھوٹھ نقل کيتے نيں تے اوہ اس جھوٹھ اُتے اعتماد کرنے دے لئی وی محرک رکھدے سن تے انہاں دے ايسے محرک نے اس عمل نوں محکم بنادتا اے اس نے اپنے جھوٹھ نوں انہاں دے فضائل و مناقب دی تشہیر توں مزین کيتا اے ایہی وجہ اے کہ علماء تے مؤرخین نے انہاں روداد تے حوادث دے بہتان ہونے دے باوجود انہاں دی اشاعت وچ کوشش کيتی اے تے انہاں دی ترویج وچ سعی و کوشش کيتی اے ۔
مثلاً سیف نے فتوح عراق وچ اپنے جھوٹھ نوں خالد بن ولید دے مناقب دی اشاعت نوں پردہ وچ چھپا دتا اے الیس دی جنگ وچ شہر امغیشیا دی تخریب دے سلسلے وچ اس دے بارے وچ ایويں ذکر کيتا اے :
” ابوبکر نے کہیا:اے گروہ قریش ! تواڈے شیر نے کسی دوسرے شیر اُتے حملہ کيتا اے تے اس دے ہتھ توں لقمہ نوں کھو لیا اے دنیا دی عورتین خالد جداں نوں جنم دینے توں بے بس تے بانجھ نيں “
اس دے علاوہ مرتدین دیاں جنگاں نوں وی ابوبکر کے مناقب توں مزین کيتاہے تے فتوحات شام و ایران وچ وی (کہ اس دے کہنے دے مطابق عمر دے زمانے وچ واقع ہوئیاں نيں ) ايسے روش اُتے عمل کيتا اے ۔
دوبارہ عثمان دے زمانے دے حوادث اورجنگ جمل وچ وی اسیطرح دی پردہ پوشی توں استفادہ کيتاہے تمام داستاناں جو حوادث دے بارے وچ جعلکیتیاں نيں انھاں صاحب اقتدار ، زور آور تے جنگجو اصحاب دے مناقب و فضائل توں مزین کيتا اے ایہی وجہ اے کہ سیف دی روایتاں نے رواج پیدا کيتا تے تشہیر ہوئی لیکن اس دے مقابلہ وچ تریخ دی صحیح اورحقائق پرمبنیروایتاں فراموشی دی نذر ہوئیاں نيں ۔
لیکن ، اس نکتہ اُتے وی توجہ کرنی چاہیدا کہ اگرچہ سیف نے اپنی روایتاں نوں صحابہ دے فضائل دے ذریعہ پردہ پوشی دی اے لیکن حقیقت وچ ایہ اے کہ ایہ داستاناں نہ صرف اصحاب دے لئی کسی قسم دی فضیلت نئيں بندیاں نيں بلکہ حقیقت وچ انہاں دے لئی ملامت اورمذمت دا باعث نيں ۔
ماں ایہ سمجھنے توں قاصر ہاں کہ انہاں مؤرخین نے کیوں اس نکتہ دی طرف توجہ نئيں کيتی کہ خالد دے لکھاں انساناں نوں قتل کرنے تے خون دی ندی بہانے دے لئی ندی دے کنارے انہاں دا سر قلم کرنے وچ خالد کےلئے کیہڑی فضیلت اے ؟ اس دے علاوہ ویرانیاں ہور شہراں تے آبادیاں نوں مسمار کرنے وچ خالد دی کوئی تعریف و فضیلت نئيں ہوسکدی ، مگر بے عقیدہ افراد تے زندیقیاں دے نظریہ دے مطابق کہ زندگی و حیات نوں نور کےلئے اک زندان تصور کردے نيں اورکہندے نيں زندگی دے اس زندان نوں منہدم کرنے دے لئی بیشتر تلاش و کوشش کرنی چاہیدا توں کہ اوہ نور نجات پائے(۱)
بہر حال سیف دے بے مصرف متاع نے تریخ دے بازار وچ اس طرح شہرت پائی اے کہ اک طرف توں خود سیف نے زورآور اصحاب دے مناقب توں اسنوں رنگ آمیزی دی اے کہ ہر مطلب
و داستان جو بظاہر ایداں دے اصحاب دے لئی اک فضیلت شمار ہُندی اے اگرچہ حقیقت وچ ایہ فضیلت نئيں اے
____________________
۱۔ملاحظہ ہوئے موضوع بحث الزندقہ و الزنادقہ کتاب ”خمسون وماة صحابی مختلق “
فیر وی اسنوں لوکاں وچ تشہیر کرکے اسنوں رواج دیاگیا اے ۔
اس توں بدتر ایہ اے کہ سیف نے صرف ايسے اُتے اکتفاء نئيں کيتاکہ بعض روایتاں تے داستاناں نوں جعل کرکے جو بظاہر اصحاب پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کےلئے فضیلت شمار ہاں تے انہیفضائلکےپس پردہ اپنیچاہت دے مطابق اسلام نوں ضربہ پہچانے دے لئی انہاں دی اشاعت کی، بلکہ سیف نے پیغمبر کےلئے ایداں دے اصحاب وی خلق کيتے نيں کہ خداوند عالم نے انھاں پیدا نئيں کيتا اے اس دے بعد اپنی مرضی دے مطابق انہاں دے لئی شرف ، کرامت ، فتوحات ، اشعار تے فضائل و مناقب قلم بند کيتے نيں اس کے، اس کم دا محرک ایہ سی کہ اوہ بخوبی جاندا سی کہ بعض مسلمان جو کچھ وی اصحاب دی مدح و ثناء تے منقبت وفضیلت وچ ہو، اس دا دل کھول کر استقبال کردے نيں تے اسنوں اکھاں بند کرکے قبول کرنے دے لئی تیار نيں اس نے وی ايسے عقیدہ اُتے اعتماد و تکیہ کرکے اسلام نوں تخریب تے منہدم کرنے دے لئی جو کچھ مناسب سمجھیا اسنوں جعل کرکے مضحکہ خیز مسکراہٹ دے نال مسلماناں دے حوالہ کيتا اے ،اور ایہ سادہ لوح تریخ دان سیف دی خواہش تے مقصد دی پیروی کرکے گزشتہ تیرہ صدیاں توں اس دے جھوٹھ تے بہتاناں نوں رواج دینے دی اشاعت کررہے نيں الحمد اللہ اسيں انہاں دے منحوس منصوبےآں نوں ناکام بنا کے تریخ دے حقیقی چہرے توں توہمات تے باطل دے ضخیم پردےآں نوں اٹھانے وچ کامیاب ہوئے نيں ۔
ہم ايسے اُتے اکتفاء کردے نيں کیونجے جو نمونے اساں پیش کيتے اوہ سیف دی تمام روایتاں دی قدر و منزلت جاننے دے لئی کافی نيں ، جو اس نے مسلماناں دی فتوحات تے مرتدداں توں جنگاں دے بارے وچ نقل کيتی نيں توں کہ ایہ ثابت کرے کہ اسلام تلوار دے زور پرپھیلا اے “
اگر اسيں صحابہ دے زمانے وچ اسلامی فتوحات دے بارے وچ سیف دے نقل کيتے گئے جعلیات تے بہتاناں وچوں ہر اک اُتے وکھ وکھ تحقیق و جانچ پڑتال کرنا چاہن تاں بحث و تحقیق دا دامن ہور وسیع تے طولانی ہوئے گا تے موضوع تھکن تے خستگی دا سبب بن جائے گا اسلئی سیف دے برے عزائم نوں دکھانے دے لئی کہ جو اسلام نوں خون و تلوار دا دین معرفی کردا اے ، ايسے قدر سیف دی جھوٹی جنگاں تے فتوحات اُتے اکتفاء کردے نيں تے اسکے علاوہ محققاں دے ذمہ چھڈ دیندے نيں اسيں اس کتا ب دے اگلے حصہ وچ سیف دی توہمات اُتے مشتمل روایتاں اُتے بحث کرن گے ۔
اس حصہ توں مربوط مطالب دے مآخذ
جنگِ ابرق دے مآخذ
۱ ۔ مرتدین دیاں جنگاں دا مقدمہ ، تریخ طبری ۱/ ۱۸٧۱ ۔ ۱۸٧۲
۲ ۔ غطفان دے ارتدادکا سبب ، تریخ طبری ۱/ ۱۸۱۱ ۔ ۱۸۹۴
سیف دی روایتاں دے مطابق جنگِ ابرق دی داستان:
۳ ۔ تریخ طبری : ۱/ ۱۸٧۳ ۔ ۱۸۸۵
۴ ۔ تریخ ابن اثیر ، ۲/ ۲۳۲ ۔ ۲۳۴ ۔
۵ ۔ تریخ ابن کثیر : ٦/ ۵۱۱ ۔ ۵۱٦ ۔
٦ ۔ تریخ ابن خلدون: ۲/ ۲٧۳ ۔ ۵۱٦
٧ ۔ زیاد بن حنظلہ دے حالات کتاب ” خمسون و ماة صحابی مختلق “
۸ ۔،(۹) ۔ قبیلے حمزة بن حزم و لباب بن اثیر دے حالات دی تشریح
۱۰ ۔ ۱۱ ۔ ابرق ربذہ دی وضاحت : معجم البلدان و مراصد الاطلاع
داستان ذی القصہ دے مآخذ
۱ لف۔ سیف دی روایت دے مطابق
۱ ۔ تریخ طبری ۱/ ۱۸۸۰ ۔ ۱۸۸۵ ۔
۲ ۔ تریخ ابن اثیر ، ۲/ ۲۳۲ ۔ ۲۳۴
۳ ۔تریخ ابن اثیر : ٦/ ۵۱۱ ۔ ۵۱٦
۴ ۔تریخ ابن خلدون : ۲/ ۲٧۳ ۔ ۲٧۴
۵ ۔ و(٦) ۔ حمقتین دی وضاحت : معجم البلدان ،مراصدالاطلاع
ب : داستان ذی القصہ ، سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایت وچ :
۱ ۔ تریخ طبری : ۱/ ۱۸٧۰
۲ ۔ تریخ یعقوبی / طبع الغری /نجف/ ۱۳۸۵ ھء
۳ ۔ فتوح البلدان ، بلاذری / طبع مصر/ السعادہ ۱۹۵۹ ءء / ۱۰۴
۴ ۔ البدء وا لتریخ : ۵/ ۱۵٧
ارتداد طی دے مآخذ
۱ ۔ داستان ارتداد طی سیف دی روایتاں وچ :
۱ ۔ طلیحہ دے گرد طی دے لوکاں دا اجتماع کرنے دے بارے وچ روایت : طبری ۱/ ۱۸٧۱
۲ ۔ طی دے لوکاں دی بغاوت : طبری ۱/ ۱۸٧۳
۳ ۔ قبیلہ طی دی تجویز : تریخ طبری ۱/ ۱۸۹۱ ۔ ۱۸۹۲
۴ ۔ عدی قبیلہ طی نوں لشکر طلیحہ توں واپس لایا: تریخ طبری : ۱/ ۱۸۸۵ ۔ ۱۸۸٧
۵ ۔ مرتداں تے قبیلہ طی توں خالد دا مسلماناں دے قاتلاں دا مطالبہ : تریخ طبری : ۱/ ۱۹۰۰
٦ ۔ طلیحہ دے فراری سپاہیاں دا ام زمل توں جاملنا : تریخ طبری : ۱/ ۱۹۰۲
٧ ۔ قبیلہ طی دی جنگ دے خاتمہ دے بعد خالد دا واپس آنا: تریخ طبری : ۱/ ۱۹۲۲
۸ ۔ قبیلہ طی دی جنگ دے خاتمہ دے بعد خالد دا واپس آنا: تریخ ابن اثیر طبع منیریہ : ۲/ ۲۳۴
۹ ۔قبیلہ طی دی جنگ دے خاتمہ دے بعد خالد دا واپس آنا: تریخ ابن کثیر : ۴/ ۳۱٧
۱۰ ۔ مادہ ” سخ ‘ تے ”قرودہ “ وچ : معجم البلدان
۱۱ ۔ مادہ ” سخ “ تے ”قرودہ ‘ وچ : مراصدالاطلاع
ب۔ داستان ارتداد طی سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایتاں وچ :
۱ ۔ قبیلہ طی دا کیمپ کلبی دی روایت توں : تریخ طبری : ۱/ ۱۹۰۰
۲ ۔ حبال ، عکاشہ و ثابت دا قتل ، فتوح البلدان : بلاذری ، طبع دارالنشر : ۱۳۳
۳ ۔ جنگ بزاخہ و جنگ طلیحہ و اسارت عینیہ : فتوح البلدان بلاذری : ۱۳۴
۴ ۔ جنگ بزاخہ و جنگ طلیحہ و اسارت عینیہ : تریخ ابن الخیاط : ۱/ ۸٧
۵ ۔ جنگ بزاخہ و جنگ طلیحہ و اسارت عینیہ : فتوح اعثم : ۱۳ ۔ ۱۴
٦ ۔جنگ بزاخہ و جنگ طلیحہ و اسارت عینیہ : تریخ طبری : ۱/ ۱۸۹
٧ ۔ لفظاں ، بزاخہ ، قطن ، فھر ، معجم البلدان انہاں موارد دے ذیل وچ ۔
۸ ۔ لفظاں ، بزاخہ ، قطن ، فھر ، اسلام دی تریخ ، ذہبی ۱/ ۳۵۰
۹ ۔لفظاں ، بزاخہ ، قطن ، فھر ، تریخ یعقوبی ۲/ ۱۰۸
۱۰ ۔ لفظاں ، بزاخہ ، قطن ، فھر ، البداء و التریخ ۵/ ۱۵۹
عمان و مہرہ دے باشندےآں دے ارتداد دی داستان دے مآخذ
۱ ۔ طبری : ۱/ ۱۹٧٦ ۔ ۱۹۸۳
۲ ۔ ابن اثیر : ۲/ ۱۴۲ ۔ ۱۴۳ ۔
۳ ۔ ابن کثیر : ٦/ ۳۲۹ ۔ ۳۳۱
۴ ۔ ابن خلدون : ۲/ ۲۹۴ ۔ ۲۹۵
۵ ۔ معجم البلدان : لفظاں جیروت ، خیثم ، ریاض تے روضہ دی تشریح وچ ۔
٦ ۔ مراصدا لاطلاع : لفظاں ، صبرات ، لبان ، مر ، نضدون ، روضہ دی تشریح وچ ۔
٧ ۔ فتح البلدان بلاذری : ۱/ ۹۳
۸ ۔ فتوح اعثم : ۱/ ٧۴ و تریخ الردة خلاصہ از کتاب اکتفاء کلاعی : ص ۱۴٧ ۔ ۱۱۵۰ ذکر ردة اہل دبا
۹ ۔ اسد الغابہ تشریخ ” عکرمہ بن ابی جہل “
۱۰ ۔ تریخ الاسلام ، ذہبی ، تشریح ” عکرمہ بن ابی جہل “
یمن دے باشندےآں تے گروہ اخابث دی ارتداد دے مآخذ
۱ ۔ تریخ طبری : ۱/ ۱۹۸۰ ۔ ۱۹۹۹
۲ ۔ تریخ ابن اثیر: ۲/ ۱۴۲ ۔ ۱۴۳
۳ ۔ تریخ ابن کثیر : ٦/ ۳۲۹ ۔ ۳۳۲
۴ ۔ فتوح البلدان : ۱۲٧
۵ ۔ اصابہ ، طاہر ، حمیضہ ، عثمان بن ربیعہ دے حالات دی تشریح
٦ ۔ معجم البلدان : لفظاں ، اعلاب ، اخابث دی تشریح وچ ۔
٧ ۔ مراصد الاطلاع : لفظاں ، اعلاب ، و اخابث دی تشریح وچ ۔
مرتداں دی پنجويں جنگ دے مآخذ
۱ ۔ ابوبکر دے لئی فضیلتاں بیان کرنا ،تریخ طبری: ۱/ ۱۸٧۱ ۔ ۱۸٧۲
۲ ۔ مرتدین دی تجویز نوں ابوبکر مسترد کردا اے : تریخ طبری : ۱/ ۱۸٧۳
۳ ۔ لوک ابوبکر توں درخواست کردے نيں کہ خود نوں خطرہ وچ نہ ڈالاں طبری : ۱/ ۱۸٧۸
فتح ابلہ دے مآخذ
الف : فتح ابلہ سیف دی روایتاں دے مطابق
۱ ۔ تریخ طبری : ۱/ ۲۰۲۰ ۔ ۲۰۲٦
۲ ۔ تریخ ابن اثیر : ۲/ ۲۰۹۴ ۔ ۲۰۹٦
۳ ۔ تریخ ذہبی : ۱/ ۳٧۴
۴ ۔ تریخ ابن کثیر : ٦/ ۳۴۴
۵ ۔ تریخ ابن خلدون : ۲/ ۲۹٦
٦ ۔ اصابہ ، لفظ ” زرّ“کی تشریح وچ ۔
ب: فتح ابلہ سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایتاں دے مطابق
۱ ۔ تریخ طبری : ۱/ ۲۰۱٦ ۔ ۲۰۱۹ و ۱/ ۲۳٧٧ ، و ۲۳۸۲ ، ۲۳۸٦ و فتوح البلدان (ص ۴۱۸ ۔ ۴۲۰) باب فتح نوں ردجلہ
۲ ۔ تریخ ابن اثیر : ۳/ ۳٧٧ ۔ ۳۸٧
۳ ۔ خالد دی ہرمز توں مقابلہ ۔ سنن بیہقی باب النقل بعد الخمس ٦/ ۳۱۳
حیرہ وچ خالد دی فتوحات دے مآخذ
۱ ۔ تریخ طبری :
۲ ۔ تریخ ابن اثیر ، ۲/ ۲۹٦ ۔ ۲۹۸
۳ ۔ تریخ ابن کثیر / ۳۴۴ ۔ ۳۴٦
۴ ۔ تریخ ابن خلدون : ۲۹٧ ۔ ۲۹۸
۵ ۔ فتوح البلدان ، بلاذری : ۲۹٦ ۔ ۲۹٧
٦ ۔ اصابہ : ” معقل بن اعشی “، ” سعید بن مرہ “ تے ” عاصم بن عمرو “ دی تشریح وچ ۔
٧ ۔ معجم البلدان: ” قسیاثا“ تے ” ولجہ “ دی شرح وچ ۔
۸ ۔ مراصد الاطلاع ” قسیاثا“ تے ” ولجہ “ دی شرح وچ ۔
حیرہ دے بعد والی فتوحات دے مآخذ
۱ ۔ تریخ طبری : ۱/ ۲۰٦٦ ۔ ۲۰٧۵
۲ ۔ تریخ ابن اثیر : ۲/ ۳۰۱ ۔ ۲۰٦
۳ ۔ تریخ ابن کثیر : ۲/ ۳۵۰ ۔ ۳۵۲
۴ ۔ تریخ ابن خلدون : ۲/ ۲۹۹ ۔ ۳۰۲
۵ ۔ فتوح البلدان بلاذری : ۲۹۸ ، ۲۹۹ تے ۱۳۱
٦ ۔ اخبار الطوال دینوری: ۱۱۱
٧ ۔ اصابہ : ” عصمت بن عبد اللہ “ تے ” اعبدا بن فدکی “ دی تشریح وچ
۸ ۔ معجم البلدان: لفظاں : ” مصیخ “ ، ” بنی برشاء “ ، ” ثنی “ تے ” زمیل “ دی وضاحت وچ
۹ ۔ مراصد الاطلاع : لفظاں : ” مصیخ “ ، ” بنی برشاء “ ، ” ثنی “ تے ” زمیل “ دی وضاحت وچ
ساتواں حصہ:
سیف دی خرافات پرمشتمل داستاناں
- -سیف دے حدیث جعل کرنے دا اک ہور محرک
- -مہلک زہر خالد اُتے اثر نئيں کردا
- -عمر دے بارے وچ پیغمبراں دی بشارتاں
- - مسلماناں دے اللہ اکبر دی آواز حمص دے در و دیواراں نوں گرادیندی اے
- - دجال ،لات مار دے شہرو شوش نوں فتح کريں گا
- -اسود عنسی دی توہمات بھری داستان
- -جواہرات دے صندوق تے عمرکا اعجاز
- -خلاصہ و نتیجہ
- -اس حصہ توں مربوط مآخذ
سیف دے حدیث جعل کرنے دا اک ہور محرک
و انما یدس الخرافات فی عقائد المسلمین
سیف نے مسلماناں دے صحیح عقائد وچ خرافات دی ملاوٹ کرنا چاہیا اے ۔
مؤلف
گزشتہ صفحات وچ اساں سیف دے ا ن مقاصد دی وضاحت کيتی جنہاں نوں عملی جامہ پہنانے دے لئی اس نے افسانہ سازی تے دروغ گوئی توں کم لیا اے تے اساں کہیا کہ اس وچ اس دے تن مقصد سن :
۱ ۔ اوہ قبیلہ عدنان توں منسوب صاحب اقتدار تے بانفوذ اصحاب دا دفاع کرنا چاہندا سی یا ایہ کہ انہاں دے فضائل و مناقب دی تشہیر کرے خاص کر خاندان عمرو و اسید ---جو خاندان تمیم تے عدنان دے قبیلے سن ----کی تمجید و تعریف کرے ۔
۲ ۔ اوہ نیک تے صالح اصحاب ---- جو اقتدار تے سیاسی اثر و رسوخ دے مالک نہ سن تے ايسے طرح قبیلے قحطان دے مختلف خاندان جو عدنانیاں تے وقت دے صاحب اقتدار دی مخالفت کردے سن ----- دی تنقید و بد گوئی کرے تے انھاں فاسد تے تنگ نظر متعارف کرے ۔
۳ ۔ سیف انہاں خونین جنگی داستاناں نوں گڑھ کر اسلام نوں تلوار تے خون دا دین دسنیا چاہندا سی ۔
لیکن سیف دی بعض داستاناں وچ مذکورہ مقاصد وچوں کوئی اک مقصد نظر نئيں آندا اے نہ کسی عدنانی ، تمیمی تے صاحب اقتدار صحابی دی مدح و ثناء اے تے نہ ہی کسی نیک و صالح صحابی تے قحطانی دی مذمت و ملامت اے تے نہ اسلام نوں تلوار تے خون دا دین دکھانے دی گل اے ،بلکہ اس نے ایتھے اُتے ایہ کوشش کيتی اے کہ اپنی انہاں داستاناں تے افسانےآں دے ذریعہ اسلام دے پاک و پاکیزہ تے صاف و شفاف دین وچ خرافات تے توہمات دی ملاوٹ کرے تے اس طرح مسلماناں دے اصلی عقائد نوں خرافات تے باطل توں ممزوج کرکے انہاں دے دین دے خوبصورت قیافہ نوں بدنما تے مشکوک دکھائے ۔
سیف اپنی انہاں خرافات اُتے مشتمل داستاناں تے افسانےآں دے ذریعہ اپنے خطرناک منصوبے نوں عملی جامہ پہنا کر اپنے کفر و زندقہ دے محرکات نوں مثبت جواب دینے وچ کامیاب ہويا اے ۔
سیف دے اس قسم دے افسانے دو حصےآں وچ تقسیم ہُندے نيں :
۱ ۔ انہاں افسانےآں دا اک حصہ خود سیف توں مخصوص اے کہ اس نے خود انھاں جعل کيتا اے ۔
۲ ۔ انہاں افسانےآں دے دوسرے حصہ نوں سیف نے ہور افراد دے تعاون توں خلق کيتا اے ،بہر صورت سیف نے اس مقصد دے پیش نظربہت ساریاں داستاناں نوں گڑھ لیا اے کہ جے اسيں انہاں سب نوں ایتھے اُتے بیان کرن گے تاں اس کتاب دا حجم حد توں زیادہ ودھ جائے گا اس لئی اسيں اس کتاب وچ شاہد و نمونہ دے طور اُتے صرف چند داستاناں نوں درج کرنے اُتے اکتفاء کردے نيں ،کیونجے ایہی نمونے سیف دی دوسری داستاناں دی طرف راہنمائی کرنے وچ مددگار ثابت ہاں گےنیزاس دی توہمات بھری روایتاں نوں پہچاننے تے انہاں دی قدر و منزلت جاننے دے بارے وچ محققاں دے لئی اک معیار ہوئے گا ۔
مہلک زہر خالد اُتے اثر نئيں کردا !
و دس فی خبر الصلح اسطورة تناول خالد سم ساعة
سیف نے صلح حیرہ دی داستان وچ مہلک زہر دا افسانہ خود گڑھ کر وادھا کيتا اے ۔
مؤلف
اصل داستان
سیف دی سب توں پہلی خرافات اُتے مشتمل داستان (جس دا مسلماناں دے عقاید دے نال براہ راست ربط اے ) خالد اُتے زہر دا اثر نہ کرنا اے ، کہ اس دی تفصیل حسب ذیل اے :
طبری ۱۲ ھء دے حوادث دے ضمن وچ فتح حیرہ دی روایت نوں سیف توں نقل کردا اے کہ خالد بن ولید نے حیرہ دے بعض قلعےآں دا محاصرہ کيتا ،عمرو بن عبد المسیح خالد توں گفتگو کرنے دے لئی قلعہ توں باہر آیا اک تھیلی اس دی کمر وچ لٹکی ہوئی سی جدوں اوہ خالد دے نزدیک پہنچیا تاں خالد نے اس تھیلی نوں اس توں لے لیا جو کچھ اس تھیلی وچ سی اسنوں اپنی تھیلی وچ ڈالیا اس دے بعد عمرو توں پُچھیا کہ : ایہ کیہ اے ؟
عمرو نے کہیا: مہلک تے خطرناک زہر اے جو انسان نوں ايسے وقت ہلاک کرسکدا اے ۔
خالد نے پُچھیا : اس زہر نوں کس لئے نال لیائے ہو؟
عمر و نے کہیا: مینوں ڈر سی کہ تسيں ساڈی صلح کيتی تجویز نوں قبول نہ کرو گے لہذا وچ زہر نوں کھا کر خود کشی کر لاں گا، کیونجے میرے لئے موت اس توں بہتر اے کہ اپنے قبیلہ والےآں نوں جنگ کيتی ناگوار خبر سناواں ۔
خالد بن ولید نے کہیا: جے کسی دی اجل نہ پہنچی ہوئے تاں ایہ زہر اسنوں ہلاک نئيں کرسکدا اے اس دے بعد خالد نے ایہ عبارت پڑھی : ” بسم اللہ خیر الاسماء رب الارض و رب السماء الذی لیس یضر مع اسمہ داء الرحمن الرحیم“ اس دے بعد اپنی ہتھیلی اُتے موجود زہر نوں اپنے ہونٹاں دی طرف لے گیا اس دے اطرافیاں نے اسنوں زہر کھانے توں روکنا چاہیا لیکن اس نے اس توں پہلے ہی زہر نوں اپنے منہ وچ ڈال کر اسنوں نگل لیا ۔
عمرو نے ایہ منظر دیکھ کے کہیا: اے بزرگ مرد ! اورہے گروہ عرب خدا دی قسم آپ ایداں دے شریف تے آزاد مرد دے ہُندے ہوئے جو چاہو گے ، اسنوں حاصل کرو گے !
طبری اس افسانہ نوں نقل کرنے دے بعد خالد تے عمرو دے درمیان واقع ہوئی صلح کيتی کیفیت نوں مفصل بیان کردا اے ۔
سیف نے اس داستان وچ خالد توں گفتگو دا مطالبہ کرنے والے شخص دا ناں ” عمروبن عبد المسیح“ دسیا اے تے خالد دے زہر کھانے دے افسانہ نوں اس وچ وادھا کيتا اے ۔
جدوں کہ بلاذری نے وی صلح حیرہ دی روداد نوں اپنی فتوح وچ درج کيتا اے لیکن خالد توں گفتگو کرنے دا مطالبہ کرنے والے شخص دا ناں ”عبد المسیح بن عمرو “ دسیا اے نہ ” عمرو بن عبد المسیح ‘ تے خالد دے زہر کھانے دے افسانہ دا وی کوئی ذکر نئيں کيتا اے
دوسری جگہ اُتے طبری نے اس صلح کيتی روداد نوں عظیم مؤرخ ابن کلبی توں نقل کيتا اے لیکن اس روایت وچ خالد دے زہر کھانے دے افسانہ دا وجود نئيں اے تے خالد توں بحث و گفتگو کرنے والا ’ ’ عبد المسیح بن عمرو“ اے نہ ”عمروبن عبدا لمسیح ‘ جداں کہ سیف دی روایت وچ آیا اے ۔
اس دے علاوہ ” انساب ابن الکلبی “ تے ” جمہرة انساب العرب “ وچ وی ایہ شخص ” عبدالمسیح بن عمرو“ اے او ر اس دے خاندانی کوائف وی مفصل طور اُتے بیان ہوئے نيں
جداں کہ ملاحظہ فرمایا: سیف نے اس داستان نوں گفتگو کرنے والے دے ناں وچ تحریف و تغیر کرکے نقل کيتا اے طبری نے وی اس توں نقل کيتا اے تے اس دے بعد والے مؤرخین وچوں ہر اک نے جداں : ابن اثیر تے ابن کثیر نے وی اس داستان نوں طبری توں نقل کرکے اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے البتہ ابن کثیر نے خالد دے مہلک زہر نوں کھانے دی داستان نوں روایت توں حذف کيتا اے ۔
داستان دی سند دی چھان بین
سیف دی صلح حیرہ دے بارے وچ نقل کيتی گئی داستان دی سند وچ درج ذیل راوی ملدے نيں :
۱ ۔ غصن بن قاسم : اوہ وی اس داستان نوں قبیلہ کنانہ دے اک ناشناس مرد توں نقل کردا اے طبری دی نقل دے مطابق غصن بن قسم دا ناں سیف دی تیرہ روایتو ں دی سند وچ آیا اے چونکہ اساں اپنی تحقیق تے بررسی دے دوران اس راوی دا کدرے ناں و نشان نئيں پایا ، لہذااسنوں سیف دے جعلی صحابیاں دی لسٹ وچ قرار دتا اے تے جسنوں اس نے اپنے خیالات وچ تخلیق کيتا اے ۔
۲ ۔ کنانہ توں اک شخص : چونکہ سیف نے اپنے اس افسانوی راوی دا ناں معین نئيں کيتا اے لہذا مؤرخین تے راویاں دے حالات اُتے روشنی ڈالنے والے اس ناں نوں اپنی کتاباں وچ درج نئيں کرسکدے نيں ۔
۳ ۔ محمد : سیف دی روایتاں دے اسناد وچ محمد، محمد بن عبد اللہ بن سواد بن نویرہ اے تے اساں معاویہ دے زیاد نوں ابوسفیان توں ملانے دی بحث وچ کہیا اے کہ اس ناں دا کوئی راوی اج تک پہچانا نئيں گیا اے ا س لئے ایہ وی انہاں راویاں وچوں اے جنہاں نوں سیف نے خو ہی جعل کيتا اے
نتیجہ
اس بحث و تحقیق توں ایہ نتیجہ نکلیا کہ :
اولاً: سیف نے خالد توں گفتگو کرنے والے شخص دا ناں ” عبد المسیح بن عمرو “ توں بدل کے ”عمرو بن عبد المسیح “ ذکر کيتا اے تے اس تحریف شدہ ناں نوں طبری توں سیف دی سولہ روایتاں وچ ذکر کيتا اے جدوں کہ اس دا ناں بلاذری دی فتوح البلدان تے ابن حزم دی جمہرہ وچ ابن کلبی توں نقل کرکے ----خود طبری نے وی اسنوں نقل کيتا اے ----عبدا لمسیح بن عمرو ذکر ہوئے اہے ۔
ثانیاً : سیف نے اس صلح دے افسانہ اُتے خالد دے زہر کھانے دا افسانہ وی ذکر کيتا اے اس افسانہ نوں اس دے علاوہ کسی تے مؤرخ نے ذکر نئيں کيتا اے ۔
یہ دروغ سازی کیوں ؟
سیف بن عمر نے اس لحاظ توں اس روداد اُتے اس افسانہ دا وادھا کيتا اے کہ اوہ بخوبی جاندا سی کہ لوک اپنے گزشتہ گان دے بارے وچ اس قسم دے فضائل سننے دے شوقین ہُندے نيں لہذا سیف دے لئی ایہ سنہرا موقع سی کہ خرافات تے افسانےآں نوں مسلماناں دے عقائد وچ ممزوج کرکے مسلماناں نوں توہمات تے افسانہ پرست بنادے تے اسلام نوں باطل تے خرافات دا دین دسے ۔
اس کم تے اس قسم دے دوسرے کماں وچ اس دا محرک اوہی اس دا کفر و زندقہ سی جو اس دے دل وچ پوشیدہ سی تے علم رجال تے تریخ دیاں کتاباں وچ وی اس دی زندقہ دی حیثیت توں توصیف و معرفی کيتی گئی اے ۔
روایت دے راویاں دا سلسلہ
اولاً: سیف نے خالد دے زہر کھانے دی داستان نوں :
۱ ۔ غصن بن قاسم
۲ ۔ محمد بن عبد اللہ بن سواد بن نویرہ
۳ ۔ اک مرد کنانی توں نقل کيتا اے ۔
پہلے دوراوی سیف دے جعلی تے نقلی راویاں وچوں نيں تے تیسرا راوی وی مجہول غیر معروف اے تے سیف نے اسنوں قبیلہ کنانہ دا اک مرد جانا اے تے سیف دے بغیر کوئی نئيں جاندا کہ ایہ کنانی مرد کون سی !
ثانیاً: سیف توں وی مندرجہ ذیل بزرگاں نے اس داستان نوں نقل کيتا اے :
۱ ۔ طبری نے سیف توں نقل کيتا اے تے طبری توں :
۲ ۔ ابن اثیر نے اور
۳ ۔ ابن کثیر نے نقل کيتا اے تے اسنوں اپنی تریخ دیاں کتاباں وچ درج کيتا اے کہ اس طرح انہاں تمام نقلاں دا سرچشمہ سیف اے تے ایہ اوہی سیف جسنوں زندقہ کہیا گیا اے۔
حضرت عمر دے بارے وچ پیغمبراں دی بشارتاں
البشری اورشلیم علیک الفاروق ینفیک مما فیک
مژدہ ہوئے تینوں اے اورشلیم کہ عمر تینوں کثافتاں توں پاک کريں گا
گزشتہ پیغمبراں وچوں اک پیغمبر
عمرو عاص دیاں جنگاں
طبری ۱۵ ھء وچ فتح فلسطین دی روداد نوں سیف توں ایويں نقل کردا اے :
عمر نے اک خط دے ذریعہ عمرو عاص نوں حکم دتا کہ روم دے سپہ سالار ”ارطبون “ توں فلسطین وچ جنگ کرے ، اس دے بعد سیف کہندا اے : ایہ ارطبون “ حکومت روم دا چالاک ، مکار تے وڈے کم دا کمانڈر سی اس نے فلسطین دے اک قدیمی شہر ’ ’ رملہ “ وچ اک عظیم لشکر تیار کر رکھیا سی تے بیت المقدس وچ وی اک دوسرا وڈا لشکر آمادہ رکھیا سی ۔
عمروعاص نے ” ارطبون“ دی آمادگی دے بارے وچ عمر نوں لکھیا جدوں عمرو دا خط خلیفہ دے ہتھ وچ پہنچیا تاں اس نے کہیا: اساں ارطبون ” عرب نوں ” ارطبون “ روم نال جنگ کرنے دے لئی بھیجیا اے دیکھئے انہاں وچوں کون فتح پاندا اے ، سیف اپنی گل نوں ایويں جاری رکھدا اے کہ عمرو عاص اپنے لشکر کے ہمراہ روانہ ہويا تے ” اجنادین “(۱) نامی اک جگہ اُتے پڑاؤ ڈالیا تے کچھ مدت اوتھے اُتے ٹھہرا اس مدت دے دوران
____________________
۱۔ اجنادین فلسطین دے اطراف وچ اک جگہ اے۔
”ارطبون “ دے کم وچ اس دے کمزور نقاط توں اطلاع حاصل کرنے دے لئی کئی بار افراد نوں ”ارطبون “ دے پاس بھیج دتا توں کہ اس دے معمولی ترین نقطہ ضعف توں مطلع رہے تے بوقتِ ضرورت اس توں استفادہ کرے مجبور ہوکے خود عمرو عاص وی بعنوان نمائندہ عمرو عاص ارطبون دے پاس گیا تے نزدیک توں اس توں گفتگو دی تے اس گفتگو دے ضمن وچ اپنی چالاکی تے خاص مہارت توں تمام قلعےآں تے سپاہ ارطبون اُتے مسلط رستےآں دے بارے وچ ضروری معلومات حاصل کيتی، لیکن ارطبون اپنی ذہانت توں سمجھ گیا کہ ایہ جو عمرو عاص دے نمائندے دی حیثیت توں اس دے پاس آیا اے ، خود عمرو عاص اے اس لئی حکم دتا کہ کسی نوں راستے وچ معین کرے توں کہ اسنوں قتل کردے ،عمرو عاص نے جدوں اپنی چالاکی تے فراست توں ارطبون دے منصوبہ نوں سمجھ لیا تاں ارطبون دے منصوبہ نوں نقش بر آب کرنے دے لئی خود اک تدبیر سوچی تے ارطبون توں کہیا:
تم نے میری گل سنی تے ميں نے وی تیری گل سنی تے تیری گل نے مجھ اُتے اک گہرا اثر ڈالیا وچ انہاں دس افراد وچوں اک ہاں جنہاں نوں خلیفہ نے عمرو عاص دے پاس بھیجیا اے توں کہ اس دی مدد تے تعاون کراں وچ اس وقت جاواں گا تے انہاں نو افراد نوں وی تیرے پاس لے آواں گا جے انہاں نے وی تیری تجویز نوں میری طرح قبول کيتا تاں یقینا سپہ سالار تے فوجی وی ايسے دی قبول کرن گے تے جے انہاں نو افراد نے تیری تجویز نوں قبول نہ کيتا تاں تینوں انھاں امان دینا ہوئے گا توں کہ اوہ محفوظ جگہ اُتے واپس چلے جاواں ۔
ارطبون نوں عمرو دی ایہ گل پسند آئی تے اسنوں قتل کرنے توں عارضی طور اُتے صرف نظر کيتا تے قتل دے مامور نوں راستہ توں ہٹا لیا عمرو عاص اس تدبیر تے حکمت عملی توں ارطبون دی مجلس توں باہر آنے وچ کامیاب ہويا، اس وقت ارطبون سمجھ گیا کہ عمرو عاص نے اسنوں دھوکہ دتا اے تے تعجب دی حالت وچ کہیا:
عمرو اک چالاک آدمی اے !
اس دے بعد عمرو عاص نے چونکہ اپنے اس معائنہ دے دوران اس سرزمین دے تمام اصلی تے فرضی رستےآں نوں جان لیا سی تے ارطبون تک جانے تے اس اُتے مسلط ہونے دے رستےآں نوں مکمل طور اُتے پہچان چکيا سی ، اس لئی اوہ اپنے لشکر کے نال اس دی طرف روانہ ہويا تے ایہ دونے لشکر ” اجنادین “ دی جگہ اُتے اک دوسرے دے مقابلہ وچ پہنچ گئے تے جنگ ” یرموک “ دے مانند انہاں وچ ا یک گھمسان دی جنگ چھڑ گئی ۔
بوہت سارے افراد مارے گئے ارطبون دی فوج نے مسلمان دے ہتھوں بری شکست کھادی انہاں نے بیت المقدس تک عقب نشینی دی تے عمرو نے فتحیابی دے نال اجنادین اُتے قبضہ کيتا ۔
جن مسلماناں نے بیت المقدس دا محاصرہ کيتا سی ، ارطبون نوں موقع دتا توں کہ بیت المقدس وچ داخل ہوجائے، اس دے بعد مسلمان بیت المقدس دے اطراف توں متفرق ہوئے تے ” اجنادین “ وچ عمرو عاص دے پاس چلے آئے ۔
بیت المقدس دی فتح دے بارے وچ حضرت عمر دی پیشین گوئی۔
ارطبون جو بیت المقدس وچ مستقر ہويا سی نے اوتھے توں عمرو عاص دے ناں اک خط لکھیا کہ اس دا مضمون ایويں سی : تسيں اپنی قوم و ملت دے درمیان مجھ جداں ہوئے تے قوم و ملت دے درمیان جو میری حیثیت اے تسيں وی ايسے دے مالک ہوئے او ر خدا دی قسم اجنادین نوں فتح کرنے دے بعد ہن فلسطین دے اک کونے نوں وی فتح نئيں کرسکو گے ، اپنے آپ اُتے مغرور نہ ہونا جس راستے توں آئے ہوئے ايسے توں واپس چلے جانا ورنہ ایسی شکست توں دوچار ہوجاؤ گے جس دا سامنا تیرے اسلاف نوں کرنا پيا اے ۔
جب ایہ خط عمرو عاص نوں ملیا ، اک شخص جو رومی بولی توں آشنا تھاارطبون دے پا س بھیجیا تے اسنوں حکم دتا کہ ارطبون دی مجلس وچ ایسا ظاہر کرنا کہ رومی بولی توں آشنائی نئيں رکھدے ہوئے توں کہ ارطبون دیاں گلاں نوں سن کر اس دی اطلاع عمرو عاص تک پہنچادو،اس دے بعد ارطبون دے ناں حسب ذیل مضمون دا اک خط لکھیا :
مینوں تیرا خط ملیا ، جی ہاں ، جداں کہ تسيں نے لکھیا اے تسيں وی اپنی قوم وچ میری طرح عزیز تے محترم ہوئے تے اک عظیم شخصیت دے مالک ہوئے تے جے تسيں شخصیت اورعظمت وچ مینوں توں کم ہُندے تاں میری فضیلت و شخصیت دا انکار کردے ،لیکن یقین کرنا کہ وچ فلسطین دے شہراں دا فاتح ہواں گا تے ایہ شہر میرے ہتھوں مسلماناں کےلئے فتح ہون گے، وچ اس گل اُتے تیرے فلاں و فلاں وزیراں نوں شاہد رکھدا ہاں ، تسيں اس خط نوں انہاں دے لئی پڑھنا توں کہ اوہ اس بارے وچ تینوں اپنے نقطہ نظر توں آگاہ کرن گے ۔
عمرو و عاص دا نمائندہ اس دے حکم دے مطابق روانہ ہويا تے ارطبون دے پاس پہنچیا او ر عمرو عاص دے خط نوں اس دے چند وزراء تے اطرافیاں دے سامنے دیدتا، وزراء تے اطرافی جدوں خط دے مضمون توں آگاہ ہوئے تاں ہنس کر تعجب توں کہنے لگے :
ارطبون ! توانوں کتھے توں پتا چلیا کہ عمرو عاص فلسطین دے شہراں نوں فتح نئيں کرسکدا اے تے اوہ انہاں شہراں دا فاتح نئيں اے ؟
ارطبون نے کہیا: انہاں شہراں نوں ایسا شخص فتح کرسکدا اے جس دا ناں ” عمر “ ہوئے گا تے اوہ ناں تن حروف اُتے مشتمل ہوئے گا نہ ” عمرو “ جو چار حروف اُتے مشتمل اے (۱)
اس دے بعد عمروعاص دا نمائندہ واپس آگیا تے روداد دے بارے وچ اسنوں مطلع کيتا، لہذا عمرو عاص سمجھ گیا کہ فلسطین خلیفہ دوم عمر دے ہتھوں فتح ہوئے گا نہ عمرو عاص دے ہتھوں ، اس لئی خلیفہ دے ناں اک خط لکھیا:
ماں اک خطرناک تے کمرتوڑ جنگ وچ پھنس گیا ہاں تے ایداں دے شہراں دے مقابلے وچ قرار پایا ہاں جنہاں دی فتح نوں خداوند عالم نے آپ دے لئی ذخیرہ کيتا اے ، ہن وچ آپ دے حکم دا منتظر ہاں ۔
جب ایہ خط عمر نوں پہنچیا تاں خلیفہ سمجھ گیا کہ عمرو عاص نے اس موضوع نوں بدون اطلاع و آگاہی نئيں کہیا اے علم الٰہی وچ ایہ فتوحات عمر دے ناں اُتے ثبت ہوئیاں نيں اس لئی اوہ اس دی شرکت و دخل اندازی توں آزاد ہاں گی اس لئی عمر نے اپنی فوج نوں آمادہ کرکے عمرو عاص دی طرف روانہ ہويا تے جابیہ وچ داخل ہويا(۱)
____________________
۱۔تریخ ابن اثیر وچ آیا اے کہ ارطبون نے کہیا: فلسطین نوں فتح کرنے والا انہاں صفات دا اک مرد اے اس دے بعد اک اک کرکے عمر دے اوصاف بیان کيتے ،جب کہ ابن اثیر صحابہ پیغمبر دے دوران فتوحات نوں ہمیشہ تریخ طبری توں نقل کردا اے لیکن تریخ طبری وچ ایسا کوئی مطلب نئيں آیا اے ،گویا ابن اثیر نے ایتھے اس اُتے خود اک تفصیل دے نال وادھا کيتا اے ۔
عمر تن حروف توں لکھیا جاندا اے لیکن عمرو چار حرف توں لکھیا جا توں اے یعنی اس دے آخر اُتے واو دا وادھا اے جسنوں نئيں پڑھیا جاندا توں کہ انہاں دو لفظاں وچ اشتباہ نہ ہوجائے اس لئی داستان گڑھنے والے دا مقصد ایہ اے کہ ارطبون نے کہیا کہ فلسطین دے شہراں نوں اوہ شخص فتح کريں گا کہ جس دا ناں ”عمر “ اے جو تن حروف توں لکھیا جاندا اے نہ اوہ ”عمرو“ جو رسم الخط وچ چار حروف لکھیا جاندا اے ۔
سیف کہندا اے : جدوں عمر شام دی سرزمین وچ داخل ہوئے تاں شام دے اک یہودی نے اس دا استقبال کرکے کہیا:
اے فاروق ! آپ اُتے درود ہوآپ ہی بیت المقدس نوں فتح کرنے والے نيں خدا دی قسم اس سفر توں واپس نئيں ہون گے مگر ایہ کہ بیت المقدس آپ دے ہتھوں فتح ہوجائے گا۔
سیف کہندا اے : اس جنگ وچ کدی کدی بیت المقدس دے لوک عمروبن عاص اُتے غلبہ کردے سن تے کدی عمرو بن عاص انہاں اُتے غلبہ حاصل کردا سی ،لیکن بہر صورت اوہ بیت المقدس نوں فتح نہ کرسکا تے نہ ”رملہ “ کوعمربن خطاب نے جابیہ وچ پڑاؤ ڈالیا سی ،اک دن اس نے اچانک دیکھیا کہ اس دے سپاہیاں نے تلواراں کھچ لاں تے جنگ دے لئی تیار ہوگئے ،عمر نے سوال کيتا : کيتا گل اے ؟ انہاں نے کہیا: کيتا دشمن دی فوج تے انہاں دی بلند کيتی گئی تلواراں نوں نئيں دیکھ رہے نيں ؟ عمر نے جدوں غور توں دیکھیا تاں دور توں اک گروہ نوں اس حالت وچ اگے بڑھدے ہوئے دیکھیا کہ اوہ اپنی تلواراں نوں اپنے سراں دے اُتے لہرارہے سن تے تلواراں دی چمک اکھاں نوں چکيا چوند کر دیدیاں سن عمر نے اس حالت نوں دیکھ کے کہیا؛ ڈرو نئيں اوہ تسيں لوکاں اُتے حملہ کرنا نئيں چاہندے نيں بلکہ اوہ تسيں توں امان مانگنے آرہے نيں انھاں امان دے دینا، عمر دے فوجیاں نے انھاں امان دتا ، فیر دیکھیا کہ اوہ بیت ا لمقدس دے باشندے نيں کہ عمر دی پیشنگوئی دے مطابق انہاں نے مسلماناں دے سامنے ہتھیار ڈالدئے نيں تے انہاں توں امان چاہندے نيں تے مسلماناں نوں عمر دی مرضی
____________________
۱۔ جابیہ شام دے علاقےآں وچ اک علاقہ سی ۔
کے مطابق ہرطرح دی رعایت دے کے صلح کرنے اُتے حاضر نيں تے آشتی چاہندے نيں انہاں لوکاں نے اگے ودھ کے عمر توں صلح کيتی تے عمر توں اک صلح نامہ حاصل کيتا اس صلح نامہ وچ بیت المقدس تمام اطراف ، رملہ تے اس دی آبادیاں تے دیہاتاں دے سمیت درج سی اس صلح نامہ وچ فلسطین دا علاقہ جو صوبےآں اُتے مشتمل تھادو حصےآں وچ تقسیم ہويا سی اس دا اک حصہ بیت المقدس اوردوسرا حصہ ” رملہ “ لکھیا گیا سی ۔
سیف کہندا اے : فلسطین انہاں دناں شامات اُتے مشتمل سی یعنی اج دے شام ، لبنان تے اردن وی اس وچ شامل سن ،فیر وادھا کردا اے :وہ شامی مرد یہودی جس نے پہلے عمر نوں بیت المقدس دی فتح دی نوید دتی سی صلح فلسطین وچ حاضر سی ، جدوں اسنوں اک باخبرشخص سمجھیا تاں عمر نے اس توں ” دجال “ دے بارے وچ سوال کيتا یہودی نے عمر نوں جواب دتا :
دجال بنیامین دے فرزنداں وچوں اے تے خدا دی قسم آپ عرب اسنوں باب ” لد“(۱) توں دس ہتھ دی دوری توں قتل کرن گے ۔
سیف کہندا اے : عمر دے جابیہ وچ داخل ہونے دے وقت ارطبون بیت المقدس توں مصر دی طرف بھج گیا تے صلح نہ کرنے والے اس دی حامی وی اس دے نال جاملے اس دے بعد جدوں مسلماناں نے مصر دے لوکاں توں صلح کيتی توارطبون نے اوتھے توں روم دی طرف فرار کيتا تے مسلماناں توں لڑنے والے رومی سپاہیاں توں ملحق ہوگیا تے اوتھے اُتے رہیا تے موسم گرما دیاں جنگاں وچ لشکر روم کا
____________________
۱۔ حموی معجم البلدان وچ کہندا اے ”لد“ بیت المقدس دے نزدیک واقع اک پنڈ دا ناں اے تے ” رملہ “ نوں وی ”لد‘ کہندے نيں ۔
کمانڈر بنا تے سپاہ اسلام دے کمانڈراں توں لڑدا سی، انہاں جنگاں وچوں اک وچ قبیلہ قیس دے ”ضریس“ نامی اک شخص توں اس دا مقابلہ ہويا تے اس دے نال دست بہ دست لڑائی کی، اس جنگ وچ ارطبون نے ” ضریس“ دے ہتھ نوں کٹ ڈالیا تے ضریس نے اسنوں قتل کر ڈالیا(۱) ضریس نے اوتھے اُتے ایہ اشعار کہے:
اگر ارطبون نے میرے ہتھ نوں کٹ ڈالیا ، لیکن بحمد اللہ حالے وی اس ہتھ توں استفادہ کردا ہاں ، کیونجے میری دو انگلیاں تے ہتھیلی باقی بچی اے کہ اس توں دشمن دی طرف نیزہ سُٹ سکدا ہاں اس دن جدوں دوسرے خوف و وحشت وچ نيں ،اگر ارطبون روم نے میرے ہتھ نوں کٹ ڈالیا اے اس دے بدلے وچ ميں نے وی اس دے بدن دے ٹکڑے کرکے بیابان وچ بکھیر دتے نيں(۲)
زیاد بن حنظلہ نے وی اس سلسلہ وچ ایہ اشعار کہے نيں :
مینوں جنگ روم یاد آندی اے اوہ کافی طولانی رہی اس سال جدوں اسيں رومیاں دے نال
لڑرہے سن مینوں یاد اے ایہ جنگ جس دن اسيں حجاز وچ سن تے ساڈے تے رومیاں دے درمیان اک ماہ دا زبردست اورپر مشقت دا فاصلہ سی تے مینوں یاد آندا اے اوہ دن جب
____________________
۱۔ سیف اک ہور روایت وچ جسنوں طبری نے وی ۲۰ ھء دے حوادث وچ ذکر کيتا اے ایويں کہندا اے کہ ارطبون فتح مصر وچ ايسے پہلے حملہ وچ لشکر عمرو عاص دے ہتھوں قتل کيتا گیا تے ایہ دوروایتاں جو دونے سیفکیتیاں نيں آپس وچ اختلاف رکھدی نيں تے اک دوسرے نوں جھٹلاندی نيں تے ” دروغگو را حافظہ نباشد “ دی روداد نوں زندہ کردیاں نيں ۔
۲فان یکن ارطبون الروم افسدها
فان فیها بحمد للّٰه منتفعا
بنانان وجرموز اقیم به
صدر القناة اذا ما آنسو فزعا
و انہاں یکن ارطبون الروم قطعها
فقد ترکت بها اوصاله قطعاً
ارطبون روم اپنے شہراں دی حمایت کردا سی تے مسلمان بہادراں توں اوتھے اُتے لڑدا تھا(۱)
اک حیرت انگیز پیشین گوئی
سیف اپنی سند توں اک ایداں دے شخص دے بقول جو فتح بیت المقدس وچ حاضرسی، نقل کردا اے کہ جدوں عمر جابیہ توں بیت المقدس دی طرف روانہ ہوئے تے مسجد بیت المقدس وچ داخل ہوئے اوتھے اُتے نماز پڑھی فیر اٹھیا کر اک کوڑے دان دی طرف ودھے جسنوں رومیاں نے بنی اسرائیلیاں پراپنے تسلط دے دوران مسجد بیت المقدس وچ بنایا سی، اس طرح توں کہ اوہ مسجد کوڑے کر کٹ دے تھلے چھپ گئی سی جدوں بنی اسرائیل اقتدار وچ آگئے تاں اسنوں ڑ کرکٹ دے اک حصہ نوں مسجد توں باہر لے گئے،لیکن اس دا اک حصہ مسلماناں دے ہتھوں بیت المقدس دے فتح ہونے تک اوتھے اُتے موجود تھاعمر نے جدوں بیت المقدس نوں آزاد کيتا تاں اس کوڑے دان نوں اوتھے اُتے دیکھ کے لوکاں توں کہیا: وچ جو کم
انجام داں گا تسيں لوک وی اوہی کم انجام دینا ،اس دے بعد مسجد دی اک دیوار دے پاس (جہاں اُتے ایہ کوڑے دان سی) دوزانو بیٹھ گئے تے اپنی قبا نوں پھیلیا کے کوڑے دان دی خاک نوں اس قبا وچ ڈال رہے سن کہ اس اثناء وچ پِچھے توں ” اللہ اکبر “ دی آواز بلند ہوئی چونکہ اوہ لوکاں
____________________
۱ تذکرت حرب الروم لما تطاولت
و اذ نحن فی عام کثیر نزاو له
و اذا نحن فی ارض الحجاز و بیننا
مسیرة شهر بینهن بلا بلد
و اذارطبون الریم یحمی بلاده
یحاوله قرم هناک یساجله
کے امور دے بارے وچ کدی غفلت نوں پسند نئيں کردے سن اس لئی آپ نے پُچھیا : ایہ تکبیر دی صدا کِداں دی اے جو وچ سن رہیا ہاں ؟ کہیا گیا : ایہ کعب سی جس نے تکبیر کہی تے لوکاں نے وی اس دی پیروی کردے ہوئے بلند آواز وچ تکبیر کہی ، عمر نے کہیا اسنوں میرے پاس لے آو جدوں کعب حاضر ہويا تاں اس نے اپنی تکبیر کہنے دا سبب ایويں بیان کيتا :
اے امیر المومنین !پنج سو سال پہلے اک پیغمبر نے ،آپ دے اس انجام دتے گئے کارنامے دے بارے وچ پیشین گوئیکيتی سی ۔
عمر نے کہیا؛ اوہ کِداں ؟
کعب نے کہیا:اک زمانے وچ روم دے لشکر نے بیت المقدس اُتے حملہ کيتا تے بنی اسرائیل دی حکومت دا تختہ الٹ دتا تے مسجد بیت المقدس کوکوڑے کاڈھیربنادتا اس دے بعد بنی اسرائیل فتحیاب ہوئے تے بیت المقدس دی حکومت نوں دوبارہ اپنے ہتھ وچ لے لیا ،لیکن انہاں نے ایہ فرصت پیدا نہ دی کہ اس مسجد کو، اس کوڑے کرکٹ توں پاک کرن ،خداوند عالم نے اک پیغمبر نوں بھیجیا تے اوہ پیغمبر اس کوڑے اُتے چڑھ کر بیت المقدس دی طرف خطاب کردا سی تے ایويں کہندا سی : ”مژدہ ہوئے تسيں اُتے اے اورشلیم فاروق توانوں اس تمام کوڑے کرکٹ تے کثافت توں پاک کرے گا“
اور اک دوسری روایت وچ ایہ جملہ وی آیا اے کہ : اے اورشلیم فاروق سپاہ وچ میرے حکم توں تیری طرف آئے گا تے رومیاں توں تیرے باشندےآں دا انتقام لے گا “
نیرنگ تے چالبازیاں
سیف نے روایتاں وچ عمر دے بارے وچ انبیاء دی بشارت نوں اک عجیب مہارت تے کاری گری توں جعل کيتا اے اس وچ انتہائی دقت تے نفاست توں کم لیا اے توں کہ مسلمان اس دے ناپاک عزائم توں آگاہ نہ ہوئے سکن تے اس سلسلہ وچ اس دی تمام روایتاں نوں غیر شعوری طور اُتے قبول کرن تے جنہاں خرافات نوں اس نے انہاں روایتاں وچ شامل کيتا اے انہاں اُتے توجہ کيتے بغیر اعتقاد پیدا کرلاں اسيں سیف دی انہاں خطرناک چالبازیاں تے مکر و فریب اُتے بیشتر توجہ دے لئی اس دی نقل کيتی گئی بشارت انبیاء دی داستان دے بارے وچ فیر توں جانچ پڑتال تے تحقیق کردے نيں اوردیکھدے نيں کہ کيتاسیف کہندا اے ؟
۱ ۔ روم دے لشکر دا کمانڈر ارطبون پہلے توں ہی جاندا سی کہ بیت المقدس تے فلسطین دے دوسرے شہراں دا فاتح اک شخص اے جس دا ناں عمر اے جو تن حروف اُتے مشتمل اے ۔
قارئین اس روداد توں قطعاً ایہ سمجھ لاں گے کہ ارطبون نے ایہ اطلاع کسی ماہر توں حاصل کيتی ہوئے گی تے انہاں اطلاعات و علوم دا استاد او رماہر کون اے ؟
یہ انہاں لوکاں دے علاوہ کوئی نئيں ہوسکدا اے جنہاں نے اس اطلاع نوں پیغمبراں توں حاصل کيتا ہوئے لہذا عمر دی فتوحات دے بارے وچ اس پیشین گوئی تے بشارت دا سراغ انبیاء تک پہنچدا اے ۔
۲ ۔ سیف اس داستان دی پیروی وچ مرد یہودی دی داستان نوں بیان کردا اے کہ عمر دے استقبال دے لئی آیا اے تے اسنوں گراں قدر تے معنی خیز لقب ” فاروق“ توں خطاب کيتا اے تے اسنوں نوید دتی اے کہ بیت المقدس نوں فتح کرنے والا اوہ اے اس یہودی نے اپنی گل نوں ثابت کرنے دے لئی قسم وی کھادی اے ۔
سیف اس جملہ نوں نقل کرکے ایہ سمجھانا چاہندا اے کہ یہودی چونکہ لقب ”فاروق“ نوں قدیم کتاباں وچ پیدا کرچکيا سی لہذا عمر نوں اس لقب توں پکاریا تے ایہ شخص قدیمی کتاباں دے بارے وچ وسیع اطلاعات رکھدا سی لہذ عمر نے اس توں دجال دے بارے وچ سوال کيتا تے اس نے وی دجال دے حسب و نسب اوراسنوں قتل کرنے والےآں دے بارے وچ اطلاع دتی تے حتی اس دے قتل دی جگہ دے بارے وچ وی دقیق طور اُتے دسیا ۔ لہذا عمر دے بارے وچ بیان کيتی گئی ایہ بشارت تے فضیلت وی قدیمی تے خداکے پیغمبراں دیاں کتاباں توں لی گئی اے ۔
۳ ۔ اسکے بعد سیف اپنے جھوٹھ نوں مستحکم کرنے دے لئی اک ہور داستان نوں وچکار کھچ لیندا اے کہ عمر بیت المقدس دے کوڑے کرکٹ نوں اپنی قبا وچ جمع کرکے باہر لے گئے تے لوکاں نوں وی ایساہی کرنے دا حکم دتا ايسے اثناء وچ کعب -(دشمن اسلام) دی تکبیر دی صدا بلند ہُندی اے تے اس دی پیروی وچ تمام مسلمان تکبیر بلند کردے نيں عمر اسنوں بلیا کے تکبیر کہنے دی علت پُچھدے نيں ۔
یہ سب اوہ پیش خیمے نيں جو سیف دے توسط توں اَگڑ پِچھڑ عمل وچ آئے نيں انہاں مقدماں دے بعد کعب دی زبانی خلیفہ دا جواب ایويں بیان کيتا اے : ” امیر المؤمنین “ جو کم آپ نے اج انجام دتا اسنوں اج توں پنج سو سال پہلے اک پیغمبر نے انجام دتا اے “
سیف دوسری بار اپنی جھوٹی داستان نوں مضبوط بنانے دے لئی کہندا اے کہ عمر نے اس گل دے سلسلے وچ کعب توں وضاحت چاہی کعب نے اس دے جواب وچ کہیا؛ رومیاں نے بنی اسرائیلیاں اُتے غلبہ پایا تے بیت المقدس اُتے قبضہ کيتا تے بیت المقدس کوخش وخاشاک تے کوڑا کرکٹ توں بھر دتا تے اسنوں کوڑے دے ڈھیرماں تبدیل کيتا خداوند عالم نے اک پیغمبر نوں بھیجااس نے کوڑے دے ڈھیرپر چڑھ کر بیت المقدس توں مخاطب ہوکے کہیا:
” مژدہ ہوئے تینوں اے اورشلیم ! کہ فاروق تجھ اُتے تسلط جمائے گا اورتینوں اس ناپاکی توں پاک کريں گا “
۴ ۔ آخر وچ سیف اپنی جھوٹی داستان نوں اک دوسری روایت وچ خلیفہ دے لشکر دی تعریف و توصیف توں استحکام بخشتا اے تے کہندا اے :
اس پیغمبر نے بیت المقدس توں مخاطب ہوکے کہیا: فاروق خداکے فرمانبردار سپاہیاں دے نال تجھ اُتے مسلط ہوئے گا تے رومیاں توں تیرے باشندےآں دا انتقام لے گا “
جداں کہ اساں سیف دی روایتاں وچ پڑھیا کہ پہلے ارطبون مسیحی نے خبر دتی سی کہ بیت المقدس نوں فتح کرنے والا عمر ہوئے گا اسکے بعد شام وچ اک یہودی نے وی عمر نوں ایہ بشارت دتی تے کعب نے وی اپنے بیان وچ انہاں خبراں توں سرچشمہ دا انکشاف کیہ ایہ سب گزشتہ پیغمبراں دی بشارتاں تے پیش گوئیاں نيں ۔
لیکن سیف نے داستان نوں مستحکم کرنے دے لئی اس بشارت نوں چند روایتاں دے ضمن وچ بیان کيتا اے تے اس دے ہر زاوئے نوں اک روایت وچ سمو دتا اے تے اس دے درمیان اپنے ناپاک عزائم نوں وی پوشیدہ طورپر بیان کيتا اے ۔
کیہ انہاں سب چارلبازیاں تے افسانہ سازیاں تے انہاں تمام مستحکم کاریاں و مقدمہ سازیاں دے بعد کوئی اس وچ شک و شبہہ کرسکدا اے کہ جس طرح گزشتہ پیغمبراں نے ” احمد “ نامی اک پیغمبر دے آنے دی بشارت دتی اے ايسے طرح ” عمر “ ناں دے اک خلیفہ دے آنے دی وی بشارت دتی ہوئے گی ؟
کیا اس روداد نوں امام المؤرخین طبری دے اپنی تریخ وچ نقل کرنے دے بعد کوئی اسنوں جھٹلانے دی جرات کرسکدا اے یا اس وچ شک و شبہہ کرسکدا اے ؟
سیف دی روایتاں دی سند دی جانچ پڑتال
عمرو عاص تے ارطبون دی روداد دے بارے وچ سیف دی روایتاں دی سند وچ ” ابوعثمان “ دا ناں آیا اے تے ابو عثمان وی سیف دے کہنے دے مطابق اوہی یزید بن اسید غسانی اے کہ تریخ طبری تے تریخ ابن عساکر وچ اس دا ناں سیف دی دس توں زیادہ روایتاں وچ آیا اے ٌ۔
اور اسيں اس ابوعثمان نوں انہاں راویاں وچوں جاندے نيں کہ حقیقت وچ جووجود نئيں رکھدا تے سیف نے اسنوں جھوٹھ گڑھنے دے لئی خلق کيتا اے توں کہ اوہ اسنوں اپنے دروغ سازی دے کارخانے وچ معین کرکے انہاں دے ناں اُتے افسانے جعل کرے اساں راویاں دے اس سلسلہ نوں اپنی کتاب ” رواة مختلقون “ وچ پہچنوایا اے ۔
سیف دی اک دوسری روایت کيتی سند وچ جس وچ گزشتہ پیغمبر وچوں اک پیغمبر اورشلیم نوں فاروق دی بشارت دیندا اے ،اک نامعلوم راوی دا ذکر ہويا اے کہ خود سیف وی اسنوں نئيں جاندا اورکہندا اے جو فتح بیت المقدس وچ حاضر سی اسيں نئيں جاندے سیف دی نظر وچ ایہ بے ناں و نشان راوی کون سی تے اس دا کیہ ناں سی؟ توں کہ اسيں اس دے بارے وچ بحث و تحقیق کردے ۔
سیف دی روایتاں دا دوسرےآں دی روایتاں توں تطبیق و موازنہ
سیف نے جو روایتاں بیت المقدس دی داستان وچ بیان کيتی نيں اوہ مندرجہ ذیل مطالب اُتے مشتمل نيں :
۱ ۔ عمرو عاص تے ارطبون دے درمیان واقع ہوئی روداد تے اخبار اساں انہاں روداداں نوں سیف دی روایتاں دے علاو ہ تے کسی روایت تے تریخ وچ پیدا نئيں کيتا ۔
۲ ۔حضرت عمر دے بارے وچ گزشتہ انبیاء دی بشارتاں تے پیشینگوئیاں اساں انہاں بشارتاں نوں سیف دے علاوہ کسی مورخ دی تریخ وچ نئيں پایا ۔
۳ ۔ فتح بیت المقدس ” ایلیا “ دی خبر، ایہ خبربھی دوسرے مورخین دی روایتاں وچ دوسری صورت وچ نقل ہوئی اے کہ جو سیف دی روایت نوں جھٹلاندی اے ۔
تریخ ابن خیاط -(وفات ۲۴۰ ھء) وچ ،ابن کلبی توں نقل ہوئے کے ایويں آیا اے :
مسلماناں دے سردار ابوعبیدہ نے حلب دے باشندےآں توں صلح کيتی تے انھاں آپ دا صلح نامہ دتا اس دے بعد اوتھے توں بیت المقدس دی طرف روانہ ہويا تے اسکے اک کمانڈر خالد بن ولید جو لشکر کے اگے اگے سی ، بیت المقدس وچ داخل ہويا تے اسنوں اپنے محاصرہ وچ لے لیا اوراوتھے دے باشندےآں نے وی مجبور ہوکے ہتھیار ڈال دتے تے صلح کيتی درخواست کيتی ۔
اک دوسری روایت وچ بلاذری نے فتوح البلدان وچ مذکورہ جملہ دے بعد درج ذیل عبارت دا وادھا کيتا اے ،بیت المقدس دے لوکاں نے کہیا: اسيں حاضر نيں کہ جنہاں شرائط اُتے شام دے لوکاں نے آپ توں صلح کيتی اے انہاں ہی شرائط اُتے اسيں وی صلح کرن جتناوہ جزیہ تے ٹیکس دے عنوان توں مسلماناں نوں اداکردے سن اسيں وی اِنّا ہی ادا کرن گے لیکن شرط ایہ اے کہ خود عمر اس صلح نامہ اُتے دستخط کرےں تے اک امان نامہ دےں ، ابوعبیدہ نے بیت المقدس دے لوکاں دی تجویز عمر نوں لکھی تے اوہ بیت المقدس آگئے، اک صلح نامہ دا مضمون لکھیا گیا ، عمر نے اس اُتے دستخط کيتے چند دن بیت المقدس وچ توقف کرنے دے بعد دوبارہ مدینہ دی طرف روانہ ہوئے گئے۔
یعقوبی (وفات ۲۹۲ ھء) نے ايسے مطلب نوں خلاصہ دے طورپر لکھیا اے ۔
ابن اعثم (وفات ۳۱۳ ھء) نے وی اپنی کتاب فتوح وچ ايسے روایت نوں بیشتر تفصیل دے نال نقل کيتا اے ۔
یاقوت حموی (وفات ٦۲٦ ھء) نے معجم البلدان وچ مادہ ’ ’ القدس“ وچ ايسے مطلب نوں خلاصہ دے طور اُتے درج کيتا اے ۔
۴ ۔ سیف دی انہاں ہی روایتاں وچ جو دوسری داستان ذکر ہوئی اے اوہ شمشیر بازاں تے امان طلب کرنے والےآں دی روداد اے ۔
یہ داستان وی سیف دے علاوہ دوسرے مورخین دی روایتاں وچ دوسری صورت وچ بیان ہوئی اے کہ سیف دے بیان دے نال سازگار و موافق نئيں اے “
ابو عبیدہ کتاب ” الاموال “ تے بلاذری ” فتوح البلدان “ وچ کہندا اے : عمر جدوں شام توں بیت المقدس دی طرف آرہے سن ، ابو عبیدہ نے اس دا استقبال کيتا اس وقت مقامی باشندےآں دا اک گروہ جنہاں نوں ” ُمقلسون “(۱) کہیا جاندا سی ، تلواراں تے پھُلاں نوں لےکے عمر دے استقبال دے لئی آگئے عمر نے جدوں انہاں نوں دیکھیا تاں بلند آواز وچ کہیا : انہاں نوں واپس لوٹادو ، تے انھاں اس کم توں روکو ، ابو عبیدہ نے کہیا؛ اے امیر المؤمنین ! ایہ عجمیاں دے عادات و روسومات وچوں اک اے (یا اس دے شبیہ جملہ کہیا) اس دے بعد وادھا کردے ہوئے کہیا؛ جے آپ انہاں نوں شمشیر بازی کرنے توں روک لاں گے تاں اوہ اسنوں اک قسم دی پیمان شکنی تصورکرن گے، عمر نے کہیا: انھاں اپنے حال اُتے چھوڑدو عمر تے اس دے فرزند ابو عبیدہ دے مطیع نيں ۔
۵ ۔ ايسے طرح جو اک دوسری داستان سیف دی روایتاں وچ آئی اے اوہ عمر دے ہتھوں بیت المقدس دی صفائی کرنا اے ۔
یہ روداد وی کتاب ابو عبیدہ دی الاموال وچ حسب ذیل آئی اے :
عمر بن خطاب نے فلسطین دے مقامی باشندےآں نوں اجرت دے بغیر بیت المقدس نوں جھاڑو لگانے اُتے مقرر کيتا کیونجے بیت المقدس وچ کوڑے کرکٹ دا انبار لگاتھا ۔
تطبیق تے جتھے بین دا نتیجہ
سیف دی روایتاں دی دوسرے مورخین دی روایتاں توں تطبیق تے موازنہ توں ایہ نتیجہ نکلدا اے کہ ایہ دو قسم دی روایتاں کئی جہت توں آپس وچ اختلاف تے تناقض رکھدی نيں :
۱ ۔ سیف فتح بیت المقدس دی داستان وچ ایسی روداد لکھدا اے کہ دوسرے مورخین دی روایتاں وچ انہاں دا وجود ہی نئيں اے تے ایہ سیف دی روایتاں دی خصوصیات شمار ہُندیاں نيں ۔
۲ ۔ سیف دی روایت دے مطابق بیت المقدس وچ مسلماناں دی فوج دا کمانڈر عمروبن عاص سی تے دوسرےآں دی روایت دے مطابق ابوعبیدہ جراح سی ۔
۳ ۔ دوسرےآں دی روایت دے مطابق فتح بیت المقدس وچ مسلماناں دے لشکر دا کمانڈر ابو عبیدہ جراح سی تے عمر صرف صلح نامہ اُتے دستخط کرنے دے لئی بیت المقدس آئے سن ، اس لئی کہ فلسطین دے باشندےآں نے درخواست کيتی سی کہ خود خلیفہ صلح نامہ اُتے دستخط کرےں تے ابوعبیدہ نے جو روداد، عمر دے لئی لکھی تھی،اس دے بنا پروہ بیت المقدس آئے تے صلح نامہ اُتے دستخط دی تے ا س دے بعد واپس مدینہ روانہ ہوگئے لیکن سیف دی روایت دے مطابق اس فتح وچ مسلمان فوجیاں دا کمانڈر عمرو بن عاص سی کہجس دے مقابلہ وچ رومی کمانڈر” ارطبون“ سی تے سیف دے کہنے دے مطابق ایہ ارطبون چالاکی تے دانائی وچ عمرو بن عاص دے مانند سی ،جداں کہ خلیفہ تے عمرو عاص تے خود ارطبون نے اس حقیقت دا اعتراف کيتا اے ، فیر سیف کہندا اے کہ ”عمرو عاص “اور” ارطبون“ دے درمیان کافی خط و کتابت تے چالبازیاں رد و بدل ہُندی رہیاں نيں تے عمرو وعاص انہاں نیرنگ بازیاں وچ ارطبون اُتے سبقت لے جاندا سی اورمکر و حیلہ وچ اس اُتے غلبہ پاندا سی ، اس طرح کہ اولاً : عمرو عاص دے نمائندہ دی حیثیت توں ارطبون دے پاس گیا تے اس اُتے غلبہ پانے دے رستےآں دی اطلاعات حاصل کيتی۔
ثانیاً: جدوں ارطبون نے اسنوں قتل کرانے دا منصوبہ بنایا تاں عمرو عاص اپنی چالاکی تے فراست توں زندہ بچ نکلنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔
ثالثاً: جدوں ارطبون نے اپنے وزیراں تے کمانڈراں دے سامنے فاتح بیت المقدس دا ناں بولی اُتے لیا تے کہیا کہ اوہ خلیفہ دوم ”عمر “ ہون گے توعمرو عاص قضیہ توں فوری طور اُتے آگاہ ہويا تے اس دی اطلاع خلیفہ وقت نوں دتی تے خلیفہ بیت المقدس دی طرف روانہ ہوئے تے اک یہود ی عمر دے استقبال دے لئی دوڑا تے اسنوں ایہ بشارت وی دتی کہ بیت المقدس دی فتح اس دے ہتھوں انجام پائے گی ،عمر بیت المقدس دی طرف روانہ ہوئے ا ور اوتھے دے باشندےآں نے ہتھیار ڈال دتے تے انہاں توں صلح کيتی لیکن ارطبون تے اس دے ساتھیاں نے صلح نوں قبول نہ کردے ہوئے مصر دی طرف فرار کيتا ،مصر نوں جدوں مسلماناں نے فتح کيتا تاں ارطبون اوتھے توں وی روم دی طرف بھج نکلااور روم دی فوج دا گرمی دے موسم وچ کمانڈر دی حیثیت توں عہدہ سنبھالیا تے قبیلہ قیس دے ضریس نامی اک شخص دے ہتھوں اک اسلامی جنگ وچ قتل ہويا ۔
۴ ۔شمشیر بازاں دی داستان
اس داستان نوں نقل کرنے وچ وی سیف دی روایتاں دوسرےآں توں اختلاف و تناقض رکھدی نيں سیف دی روایت دے مطابق بیت المقدس دے باشندےآں نے تلواراں لہراندے ہوئے عمر دا استقبال کيتا عمر دے فوجیاں نے انہاں دے مسلح حالت وچ اگے ودھنے اُتے خوف دا احساس کيتا، عمر نے کہیا؛ڈرو نئيں ایہ امان دی درخواست کرنے دے لئی آرہے نيں لہذا انھاں امان دینا، بعد وچ پتا چلیا کہ عمر دی پیشنگوئی صحیح سی تے اوہ حقیقتاً امان دی درخواست کرنے تے صلح نامہ منعقد کرنے دے لئی آئے سن ۔
لیکن سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایتاں وچ ایہ شمشیر باز ”اذ رعات“ دے لوک سن تے انہاں نے پہلے ہی مسلماناں توں صلح دا پیمان بنھیا سی تے گلدستے لے کے خاص کراس وقت مظاہرہ کردے ہوئے عمر دا استقبال کيتا سی سیف نے اس داستان وچ ایہ دکھایا کہ مسلمان ڈر گئے تے اپنے اسلحہ ہتھ وچ لے لئے تے عمر نے انہاں دے مقاصدکے بارے وچ مسلماناں نوں وضاحت دتی جدوں کہ روداد بالکل اس دے برعکس سی تے عمر انہاں دے مقاصد نوں نئيں سمجھسکدے سن تے شمشیر بازی تے انہاں دے حرکات توں ڈر گئے تے انہاں دے مقاصد دے بارے وچ ابوعبیدہ نے عمردے لئی وضاحت کيتی۔
۵ ۔ بیت المقدس نوں جھاڑودینے تے صاف کرنے دی داستان
سیف دی روایتاں دے دوسرے مورخین دی روایتاں توں اختلاف دا اک ہور مسئلہ بیت المقدس نوں جھاڑو دینے دی داستان اے سیف دی روایت دے مطابق عمر نے مسجد دے کوڑے کرکٹ نوں اپنے دامن وچ جمع کيتا اوراپنے سپاہیاں نوں وی حکم دتا کہ اس کم وچ اس دی پیروی کرن ایتھے اُتے کعب دے تکبیر دی آواز بلند ہوئی تے اس نے عمر نوں خبر دیدی کہ سوسال پہلے اک پیغمبر نے اورشلیم نوں اس حادثہ دی بشارت دتی اے ۔
لیکن د وسراں دی روایت وچ ایويں آیا اے کہ عمر نے ” انباط “ نوں بیت المقدس وچ جھاڑو دینے دا حکم دتا سی تے ”انباط“ نچلے طبقہ والےآں تے مزدوراں نوں حکم دیندے سن اس لحاظ توں عمر نے فلسطین دے فقراء تے مزدوراں دے اک گروہ نوں اجرت دے بغیرمسجد وچ جھاڑ ودینے اُتے مقرر کيتا سی تے انھاں دے ذریعہ بیت المقدس نوں پاک و صاف کرایا اے ۔
جی ہاں ! سیف نے تاریخی واقعات وچ اس طرح تحریف کرکے انہاں نوں اپنی پسند دے مطابق پیش کيتا اے تے کدی کدی خود دوسری داستاناں وی جعل کرکے انہاں وچ ا ضافہ کيتاہے تے اس طرح انہاں توں اپنے لئے مقاصد حاصل کيتے نيں کہ ذیل وچ اسيں انہاں وچوں بعض دی طرف اشارہ کردے نيں ۔
سیف نے جنگ روم تے عمر دے بارے وچ بشارت دے عنوان توں روایتاں جعل کرکے جنہاں جھوٹھ تے اکاذب نوں حقیقت تے تاریخی واقعات دے طور اُتے اسلامی تمدن تے مآخذ وچ درج کيتا اے اوہ حسب ذیل نيں :
۱ ۔ اک جعلی راوی بنام عثمان
۲ ۔ روم دے لشکر دے لئی اک کمانڈر بنام ”ارطبون“
۳ ۔ ’ ’ ضریس قیسی “ تے ” زیاد بن حنظلہ “ نامی دو شاعر و اصحاب
۴ ۔ فتح بیت المقدس دے مسلمان کمانڈر دے ناں وچ تحریف کرکے ابوعبیدہ دی جگہ اُتے عمرو عاص دا ناں دسنیا اس دے علاوہ اس داستان وچ سیف دے توسط توں تے وی تحریفات تے جعلیا ت انجام پائے نيں تے آنے والیاں نسلاں دے لئی اسلامی سبھیاچار وچ درج ہوئے نيں اسيں ایہ سمجھنے توں قاصر نيں کہ سیف نوں کس چیز نے مجبور کيتا اے کہ اک کمانڈر دا ناں بدل کے اس دی جگہ دوسرے دا ناں لے لے جدوں کہ دونے قحطانی قبیلہ نال تعلق رکھدے ہاں تے اس تبدیلی وچ خاندانی تعصب تے فخر و مباہات نوں خاندان قحطان توں قبیلہ عدناں وچ تبدیل کرنے دا موضوع ہی نئيں سی ؟
آخر سیف دے لئی انہاں تمام خرافات تے بے بنیاد مطالعہ نوں اسلام دی تریخ وچ درج کرنے وچ کونسا محرک کارفرما سی ؟
کیا سبب اے کہ عمر اک یہودی توں دجال دے بارے وچ وضاحت پُچھدے نيں تے اوہ وی جواب دیندا اے تے دجال دا انہاں توں تعارف کراندا اے۔
ان سوالات دا جواب اسکے علاوہ کچھ نئيں ہوسکدا کہ اسيں ایہ کدرے کہ سیف دا انہاں تمام جعل وتحریف دا مقصد اولاً مسلماناں دی تریخ وچ تشویش و شبہہ پیداکرکے اسنوں الٹ پھیرکرنا سی تے ثانیاً اسلام دے حقیقی عقائد وچ جھوٹھ تے خرافات داخل کرکے مسلماناں نوں توہم پرست ثابت کرنا سی۔
افسوس اے ، کہ سیف اپنے انہاں دونے مقاصد وچ کامیاب ہويا اے ، کیونجے اس قسم دے بے بنیاد مطالب نوں اس نے ” خلیفہ دوم “ دے فضائل و مناقب دے اُتے دے وچ جھوٹی تے خرافات روایتاں نوں اسلام دی تریخ وچ داخل کر کے رواج دے دتا اے۔ تے اوہ شائع تے عام نيں ۔ اس طرح امام المورخین طبری نے انہاں روایتاں نوں خود سیف توں نقل کيتا اے تے دوسرےآں نے وی اس توں نقل کرکے انھاں کتاباں وچ درج کيتا اے : جداں :
۱ ۔ ۲ ۔ ابن اثیر تے ابن کثیر وچوں ہر اک نے کعب دی داستان نوں حذف کرکے انہاں تمام روایتاں نوں طبری توں نقل کيتا اے ۔
۳ ۔ ابن خلدون نے وی اس داستان دے خلاصہ نوں ارطبون دے خاتمہ دی روداد تے اس دی پیشین گوئی نوں حذف کرکے باقی مطالب نوں طبری توں نقل کرکے اپنی کتاب وچ درج کيتا اے ۔
۴ ۔ ابن حجر نے وی ” اصابہ “ وچ قیس دے ناں نوں اصحاب پیغمبر دی لسٹ وچ قرار دے کے اس دی زندگی دے حالات لکھنے وچ سیف دی کتاب ” فتوح“ اُتے اعتماد کيتا اے ۔
مسلماناں دے اللہ اکبر دی آواز حمص دے در و دیواراں نوں گرادیندی اے
کبر المسلمون فتهافتت دور کثیرة حیطان
حمص وچ مسلماناں دی صدائے تکبیر نے دیوار تے گھراں نوں مسمار دے کے رکھ دتا۔
سیف
فتح حمص دی داستان سیف دی روایت وچ :
طبری نے ۱۵ ھء دے حوادث دے ضمن وچ فتح ”حمص “(۱) دے بارے وچ سیف توں تن روایتاں نقل کيتی نيں :
پہلی روایت وچ کہندا اے : جدوں مسلمان ” حمص“ نوں فتح کرنے دے لئی اس شہر وچ داخل ہوئے تاں ” ہرقل“(۲) نے ”حمص“ دے باشندےآں نوں حکم دتا کہ اوہ وی ایداں دے دناں وچ مسلماناں توں لڑاں جدوں سخت سردی ہوئے تے شدید برف باری ہورہی ہوئے ہور انہاں توں کہاکہ جے انہاں نے اس اُتے عمل کيتا تاں مسلماناں وچ اک شخص وی موسم گرما تک زندہ نئيں بچے گا حمص دے باشندے ہر قل دے حکم دے مطابق سردیاں کے
____________________
۱۔ حمص شام دا اک شہر اے ۔
۲۔ ہرقل انہاں دناں شام دے شہراں دا حاکم سی ۔
دناں وچ مسلماناں توں لڑے سن ۔
دوسری روایت وچ ا بوا لزہراء قشیری توں ایويں نقل کيتا اے : حمص دے باشندےآں نے آپس وچ اک دوسرے نوں ایويں سفارش کيتی کہ موسم سرما پہنچنے تک اپنے شہراں دا عرباں دے حملےآں تے تجاوز دے مقابلہ وچ تحفظ تے بچاؤ کرن تے جدوں موسم سرما پہنچ جائے تاں اوہ تواڈے خلاف کچھ نئيں کرسکدے نيں کیونجے اوہ پا برہنہ نيں ، موسم سرما وچ سردی دی وجہ توں انہاں دے پیر ٹکڑے ٹکڑے ہوجاواں گے اس دے علاوہ انہاں دے ہمراہ خوراک وی مختصر اے اس لئی اوہ اپنی جسمانی طاقت نوں وی ہتھ توں دیدین گے لیکن رومیاں دے تصور دے خلاف جدوں اوہ جنگ توں واپس لوٹے تاں اسکے بر عکس اپنے ہی بعض افرادکے پیر نوں دیکھیا کہ انہاں دے جوتاں دے اندر زخمی ہوکے ٹکڑے ٹکڑے ہوئے نيں لیکن مسلمان باوجود اس دے کہ نعلین دے علاوہ کوئی تے چیز انہاں دے پیراں وچ نہ سی انہاں وچوں کسی اک دے پیر وچ وی معمولی سا زخم وی نئيں لگیا سی جدوں موسم سرما ختم ہويا تاں حمص دے باشندےآں وچوں اک بوڑھا اٹھیا کھڑا ہويا تے انھاں مسلماناں توں صلح کرنے دی دعوت دتی لیکن لوکاں نے اس دی گل نئيں منی اک ہور بُڈھے نے وی حمص دے باشندےآں دے لئی اوہی تجویز پیش کيتی لیکن اس دی تجویز دا وی لوکاں نے مثبت جواب نئيں دتا ۔
سیف نے تیسری روایت وچ غسانی تے بلقینی دے بُڈھے مرداں دی اک جماعت توں نقل کرکے ایويں بیان کيتا اے مسلماناں توں موسم سرما دے بعد شہر حمص دی طرف حملہ کيتا تے اچانک ایسی تکبیر دی آواز بلند دی کہ شہر دے لوکاں وچ چاراں طرف خوف و وحشت پھیل گئی تے انہاں دے بدن کانپنے لگے تے تکبیر دی آواز توں اک دم شہر دی درو دیوار زمین بوس ہوگئی ۔ حمص دے لوکاں نے انہاں بوڑھاں دے ایتھے پناہ لے لی ، جنہاں نے پہلے ہی انھاں مسلماناں توں صلح کرنے دی تجویز پیش کيتی سی ، لیکن اس دفعہ انہاں بوڑھاں نے اپنی طرف توں انہاں لوکاں دی نسبت بے اعتنائی دا مظاہرہ کيتا تے انھاں ذلیل وخوار کرکے رکھ دتا۔
سیف کہندا اے مسلماناں دی تکبیر دی آواز اک بار فیر شہر حمص دی فضا وچ گونج اٹھی تے اس دفعہ شہر دے بوہت سارے گھر تے دیوار گرگئے تے لوکاں نے دوبارہ انہاں بوڑھاں تے قوم دے بزرگاں دے پاس پناہ لے لی تے کہیا: کیہ تسيں لوک نئيں دیکھدے ہوئے کہ عذاب خدا نے سانوں اپنی لپیٹ وچ لے لیا اے ؟
انہاں نے لوکاں دے جواب وچ کہیا: تواڈے لئے اس دے سوا کوئی چارہ نئيں اے کہ مسلماناں توں خود صلح کيتی درخواست کرو حمص دے لوکاں نے شہر دے مینار اُتے چڑھ کر فریاد بلند دی ” صلح ، صلح “ مسلمان چونکہ نئيں جاندے سن کہ انہاں اُتے کيتا گزری اے تے انہاں اُتے کِداں دی ترس و وحشت طاری ہوئی اے ؟ لہذا انہاں دی صلح کيتی تجویز نوں قبول کيتا دمشق دے باشندون دے نال صلح کيتی جو شرائط رکھی سن انہاں ہی شرائط اُتے حمص دے باشندےآں دے نال وی صلح کيتی ۔
دوسرےآں دی روایت دے مطابق فتح حمص دی داستان
فتح حمص دی داستان نوں سیف نے مذکورہ تن روایتاں دے ضمن وچ بیان کيتا اے جس دا آپ نے مطالعہ فرمایا ۔ لیکن دوسرے مؤرخین نے اس داستان نوں دوسری حالت وچ بیان کيتا اے ۔ مثلاً بلاذری کہندا اے :
دمشق نوں فتح کرنے دے بعد مسلمان حمص وچ آگئے جدوں اوہ شہر دے نزدیک پہنچے ، تاں حمص دے باشندےآں نے پہلے مسلماناں نال جنگ کيتی، لیکن بعد وچ اپنے شہر دے اندر داخل ہوکے قلعےآں وچ پناہ لے لی اورمسلماناں توں صلح و امان دی درخواست کيتی ۔
بلاذری وادھا کردا اے :
حمص دے حاکم ہر قل دا فرار کرنا اک طرف توں تے مسلماناں دی بے مثال قدرت تے پے در پے فتحیابیاں دوسری طرف توں حمص دے باشندےآں دے کاناں وچ پہنچ گئياں انہاں دے نتیجہ وچ انہاں دے دل وچ عجیب خوف و وحشت پیدا ہوگئی سی۔
موازنہ تے تحقیق دا نتیجہ
جو کچھ سانوں سیف دی روایتاں دی دوسرے مورخین دی روایتاں توں تطبیق دے نتیجہ وچ حاصل ہويا اے اس توں معلوم ہُندا اے کہ دوسرےآں دی روایتاں دے مطابق حمص دے باشندےآں دے صلح کرنے دا محرک انہاں دے حاکم دی فرار تے مسلماناں دی طاقت دے بارے وچ انہاں دا مطلع ہونا سی ۔
لیکن سیف دے کہنے دے مطابق حمص دے باشندےآں دے مسلماناں توں صلح کرنے دا محرک ایہ سی کہ انہاں نے پورے موسم سرما وچ مسلماناں نال جنگ کيتی اورسردی دی وجہ توں انہاں دے پیر زخمی ہوہو کے کٹ گئے تے دوسری طرف توں مسلماناں دی تکبیر دی آواز توں شہر دے درو دیوار تے گھر زمین بوس ہوگئے انہاں اُتے رعب تے وحشت طاری ہوگئی اس دے نتیجہ وچ ہتھیار ڈال کر صلح کرنے اُتے مجبور ہوگئے ایہ سی متن دے لحاظ توں سیف دی روایت وچ ضعف ، ہن اسيں سند دے لحاظ توں اس دی تحقیق کردے نيں :
سیف دی روایتاں دی سند دے لحاظ توں تحقیق
سیف دی روایتاں دی سند وی چند زاویاں توں خدشہ دار تے متزلزل اے کیونجے
۱ ۔ سیف نے حمص دے باشندےآں دے پیر دے کٹ جانے دی داستان ” ابو الزہراء قشیری “ توں نقل کيتی اے ۔ قشیری دا ناں تریخ طبری وچ سیف دی پنج روایتاں وچ ذکر ہويا اے ۔اور انہاں ہی روایتاں اُتے تکیہ کرکے ابن عساکر نے ” تریخ دمشق“ وچ تے ابن حجر نے ”الاصابہ “ وچ قشیری، نوں پیغمبرخدا دے اصحاب وچوں اک شمار کيتا اے ۔ لیکن اساں علم رجال دیاں کتاباں تے اصحاب رسول دے حالات اُتے مشتمل کتاباں وچ گہرے مطالعہ و تحقیق دے بعد ایہ حقیقت کشف دی کہ قشیری ناں دا پیغمبر اسلام دا کوئی صحابی وجود نئيں رکھدا اے تے اسنوں سیف نے خود جعل کيتا اے ۔
۲ ۔ سیف نے حمص دے گھراں تے دیواراں دے گرجانے دی خبر غسان تے بلقین دے بوڑھاں توں نقل کيتی اے ہن اسيں کِداں انہاں بوڑھاں نوں پہچان کر انہاں دے بارے وچ بحث و تحقیق کرن جنہاں نوں سیف نے غسان تے بلقین دے شیوخ توں جعل کیہ اے ؟
داستان دے راویاں دا سلسلہ
اولاً: سیف نے داستان حمص دی روایتاں نوں :
۱ ۔ غسان تے بلقین دے بوڑھاں اور
۲ ۔ ابو الزہراء قشیری
سے نقل کيتا اے چونکہ سیف نے غسان تے بلقین دے بوڑھاں دا ناں معین نئيں کيتا اے ، لہذا ساڈے لئے مجہول تے نامعلوم نيں تے انہاں دی گل ناقابل قبول اے تے دوسری طرف توں اساں کہیا کہ قشیری وی جو انہاں روایتاں دی سند وچ آیا اے ، سیف دا جعلی راوی اے ۔
ثانیاً: سیف توں وی :
۱ ۔ طبری نے وی سیف دی سند توں اپنی تریخ وچ درج کيتا اے ، تے طبری سے:
۲ ۔ ابن اثیر اور
۳ ۔ ابن کثیر نے نقل کرکے اپنی تریخ دیاں کتاباں وچ درج کيتا اے ۔
دجال شہر شوش نوں فتح کريں گا!
فاندی صاف باب السوس و دقه برجله
دجال نے اگے ودھ کے شہر شوش دے دروازہ اُتے لات ماری تے اسنوں مسلماناں کےلئے کھول دتا
سیف
فتحِ شوش دی داستان ، سیف دی روایت وچ
طبری ۱٧ ھء دے حوادث دے ضمن وچ سیف توں نقل کردا اے کہ مسلماناں دا کمانڈر ” ابوسبرہ “(۱) اپنے لشکر کے نال شہر شوش آیا تے اسنوں محاصرہ کيتامسلماناں نے شوش دے باشندےآں دے نال کئی بار جنگ کيتی تے ہر بار اہل شوش نے مسلماناں اُتے کاری ضرب لگائی راہب تے پادری شہر دے مینار اُتے چڑھ کر بلند آواز توں بولے :
اے گروہ عرب! جو کچھ سانوں دانشوراں توں شہرشوش دے بارے وچ معلوم ہويا اے ، اوہ ایہ اے
____________________
۱۔ ابو سبرہ بن ابررہم عامری قبیلہ قریش دے انہاں افراد وچوں اے جس نے اوائل بعثت وچ اسلام قبول کيتا اے تے آنحضرت دی تمام جنگاں وچ شرکت کيتی اے ۔ آنحضرت دی وفات دے بعد واپس مکہ چلا گیا تے خلافتِ عثمان دے زمانے وچ و نيں اُتے وفات پائی ۔
ابوسبرہ دی زندگی دے حالات استیعاب وچ الاصابہ دے حاشیہ وچ ۴/ ۸۲ ، اسد الغابہ ۵/ ۲۰٧ الاصابہ : ۴/ ۸۴ تے طبقات ج۳/ ۱۹۳ وچ خلاصہ دے طور اُتے تے باب مقیمان مکہ ج ۵/ ۳۲۲ وچ مفصل طور اُتے آیا اے ۔
کہ شہر ،دجال دے بغیر یاا ن لوکاں دے علاوہ فتح نئيں ہوئے گا جنہاں وچ دجال موجودنہ ہوئے ۔ اس بنا اُتے جے دجال تواڈے درمیان اے تاں جلدی ہی اس شہر نوں فتح کر لوگے تے جے تواڈے درمیان دجال نئيں اے تاں اپنے آپ نوں تکلیف وچ مت ڈالو کیونجے ایہ کوشش بے نتیجہ ہوئے گی مسلماناں نے انہاں پیشین گوئی کرنے والےآں دیاں گلاں اُتے کان نئيں د ھرا تے اک بار فیر شوش دے باشندےآں نال جنگ و تیر اندازی دی ۔ راہباں تے دانشوراں نے اک بار فیر قلعہ دے مینار اُتے چڑھ کر مسلماناں توں مخاطب ہوکے اپنی پہلی گلاں دی تکرار دی تے مسلماناں اُتے فریاد بلندکرکے انھاں غضبناک کيتا ۔
صاف بن صیاد “(۱) جو انہاں دے درمیان سی ، شہر دے دروازے دے پاس آگیا تے اپنے دروازہ اُتے اک لات مارکر کہیا: اے بظار(۲) کھل جا ۔ اچانک دروازے دی زنجیراں تے قفل ٹُٹ گر گئے ، دروازہ کھل گیا تے مسلمان شہر شوش وچ داخل ہوگئے ! مشرکین نے جدوں ایہ حالت دیکھی تاں ڈرکے مارے اپنا اسلحہ زمین اُتے رکھ دتا تے ” صلح صلح“ دی فریاد بلند کر نے لگے تے مسلمان مکمل طور اُتے شہر شوش وچ داخل ہوئے گئے تے انہاں دی درخواست دا مثبت جواب دتا تے انہاں توں صلح کيتی ۔
____________________
۱۔ اہل سنت دے مآخذ وچ ذکر ہوئی روایتاں دے اک حصہ وچ ایويں آیا اے : صاف بن صیاد، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ مدینہ وچ پیدا ہويا تے مدینہ دے لوک اسنوں دجال جاندے سن تے متن وچ جو داستان اساں بیان کيتی اے اس توں وی معلوم ہُندا اے کہ دجال دی داستان تے اس دا صاف بن صیاد توں معروف ہونا سیف دے دوران مشہور سی تے اس نے اس معروف داستان توں استفادہ کرکے اسنوں اک د وسری داستان توں ممزوج کيتا اے تے انہاں د و داستاناں توں اک تیسری داستان جعل دی اے جداں کہ کتاب دے متن وچ ملاحظہ فرمایا : صاف بن صیاد دے بارے وچ صحیح بخاری ۳/ ۱٦۳ و ۲/ ۱٧۹ دی طرف رجوع کيتا جائے۔
۲۔ ” بظارہ “ مادہ حیوانات دی شرم گاہ نوں کہندے نيں کہ سیف دے کہنے دے مطابق صاف بن صیاد نے شہر شوش دے دروازہ نوں اس قبیح تے گندے لفظ توں یاد کيتا تے ” بظارہ “ کہیا ۔
یہ سی اس افسانہ دا خلاصہ جسنوں سیف نے فتح شوش دے بارے وچ بیان کيتاہے طبری نے وی اس افسانہ نوں سیف توں نقل کيتا اے ابن اثیر تے ابن کثیر نے اسنوں طبری توں نقل کرکے اپنی تریخ دیاں کتاباں وچ درج کيتا اے ۔
فتح شوش دی داستان دوسرےآں دی روایت وچ :
یہ سی فتح شوش دی داستان سیف دی روایت دے مطابق لیکن ، فتح شوش دے بارے وچ دوسرے مؤرخین دی روایتاں ایويں نيں :
خود طبری جو سیف دی روایت نقل کرنے والا اے ، مشہور مورخ، مدائنی توں نقل کردا اے : جدوں ابو موسیٰ اشعری نے شہر شوش دا محاصرہ کيتا تاں مسلماناں دے ہتھوں فتح جلولا تے پادشاہ جلولا تے یزد جرد دے فرار کرنے دی خبر شوش دے باشندےآں تک پہنچی تے اوہ اس روداد دے بارے وچ سن کر مرعوب ہوئے تے ابو موسیٰ توں امان و صلح کيتی درخواست کيتی اس نے وی انہاں دی درخواست منظور کرلئی اس طرح مسلماناں تے شوش دے باشندےآں دے درمیان صلح دا پیمان منعقد ہويا ۔
بلاذری ، فتوح البلدان وچ کہندا اے : ابو موسیٰ اشعری نے شوش دے باشندےآں نال جنگ کيتی انہاں دا محاصرہ کے لیا ایتھے تک انہاں دے پاس موجود پانی تے خوراک ختم ہوگئی تے ہتھیار ڈال کر صلح کر نے اُتے مجبور ہوئے ابو موسیٰ نے انہاں جنگجوواں نوں قتل یا اسیر کردتا کہ جنہاں دے ناں صلحنامہ وچ ذکر نئيں ہوئے سن تے انہاں دا مال غنیمت دے طور پرپرت لیا ۔
بلاذری دیاں گلاں نوں ” دینوری “ نے وی ” اخبار الطوال “ وچ خلاصہ دے طور اُتے ذکر کيتا اے ۔
ابن خیاط نے وی اپنی تریخ وچ لکھیا اے کہ فتح شوش ۱۸ ھء وچ ابو موسی ٰ اشعری دے ذریعہ صلح دے طریقے توں انجام پایا ۔
روایت سیف دی سند دے اعتبار توں تحقیق
جس طرح سیف دی روایت دے متن توں اس دا ضعیف تے باطل ہونا ظاہر اے تے دوسرے مؤرخین دے متن توں سازگار نئيں اے سند دے لحاظ توں وی اس دا کمزور تے باطل ہونا بہت واضح اے کیونجے:
سیف دی روایت کيتی سند وچ شوش دی فتح دی داستان بیان کرنے والا ” محمد“ ذکر ہويا اے اساں مکرر کہیا اے کہ ایہ ”محمد “ سیف دے جعلی راویاں وچوں اک اے ۔ اس دے علاوہ اس روایت کيتی سند وچ چند دوسرے مجہول تے نامعلوم افراد جداں : ” طلحہ “ تے ” عمر “ وی راوی دے طور اُتے ذکر ہوئے نيں کہ علم رجال تے تشریح دیاں کتاباں وچ انہاں دا ناں و نشان نئيں ملیا ۔ بحث دے طولانی ہونے دے پیش نظر اسيں انہاں افراد دی تحقیق و جانچ پڑتال توں صرف نظر کردے نيں ۔
تطبیق تے جانچ پڑتال دا نتیجہ
سیف دے کہنے دے مطابق شوش دی فتح دا سبب مسلماناں دے لشکر وچ دجال دی موجودگی سی کہ جس دے بارے وچ راہباں تے پادریاں نے پہلے ہی پیشین گوئیکيتی سی تے لوکاں نوں اس دے بارے وچ مطلع کيتا سی تے ایہ پیشین گوئی وی اس وقت واقع ہوئی جدوں مسلمان سپاہیاں وچوں دجال باہر آگیا اورشہرکے دروازہ اُتے لات ماردے ہوئے کہیا: ” کھل جا اے دروازہ جو ” بظار“ دے مانند ہوئے “ دروازہ دی زنجراں اچانک ٹُٹ دی ڈھیر ہوگئياں قفل وی ٹُٹ کرگرگئے تے دروازے کھل گئے ، مسلمان شہر وچ داخل ہوئے شوش دے لوکاں نے جنگ توں ہتھ کھچ لیا تے صلح کيتی فریاداں بلند ہوئیاں اس جنگ دا سپہ سالار ” ابو سبرہ“ عدنانی سی ۔
یہ سی فتح شوش وچ مسلماناں دے سپہ سالار دے ناں تے اس فتح دے سبب دے بارے وچ سیف دی روایت دا خلاصہ لیکن دوسرے مورخین کہندے نيں : شوش دی فتح دا سبب جلولا دی فتح تے اوتھے دے بادشاہ دے فرار دے بارے وچ اہل شوش تک خبر پہنچنا تے شوش دے لوکاں دا پانی تے غذا کاختم ہونا سی کہ اوہ انہاں عوامل دی وجہ توں صلح کرنے اُتے مجبور ہوئے تے امان دی درخواست کيتی مسلماناں دے لشکر دا سپہ سالار ابوموسیٰ اشعری سی جو قبیلہ قحطان توں سی ، نہ ” ابو سبرہ “ عدنانی ۔
اس تطبیق تے جانچ پڑتال توں واضح ہُندا اے کہ سیف نے اس داستان نوں نقل کرنے وچ خاندانی تعصب توں کم لیا اے تے عدنانی قبیلہ دے تعصب دی ندا دا مثبت جواب دے کے فتح شوش دی فضیلت نوں ابو موسیٰ قحطانی توں کھو کر ابوسبرہ عدنانی دے کھاندے وچ درج کيتا اے لیکن سیف نوں کس محرک نے مجبور کيتا اے مسلماناں دی شوش دی فتح و پیروزی دی داستان نوں ” دجال “ توں نسبت دیدے ؟ جدوں کہ اس انتساب وچ نہ اصحاب پیغمبر دے لئی کسی قسم دی ثنا گوئی اے تے نہ کسی قسم دا خاندانی تعصب ؟
اس امر وچ نہ خود سیف دے قبیلہ دے لئی کوئی فخرکی گل اے تے نہ قبیلہ عدنان دے بارے وچ کوئی فضیلت ، کیونجے معمولاً سیف اس سلسلہ وچ تعصب توں کم لیندا اے ؟
لہذا ، اس نسبت و اسناد وچ ، حقائق وچ تحریف تے خرافات گڑھنے وچ کونسا محرک ہوسکدا اے ؟ کيتا اس سلسلہ وچ ا س دے زندقہ و کفر --- جس دا ا س اُتے الزام اے ----کے علاوہ کسی او رمحرک دا تصور کيتا جاسکدا اے ؟
جی ہاں ! اس نے اپنے کفر و زندقہ دے اقتضاء دے مطابق مسلماناں دے عقائد نوں خرافات توں ممزوج کرکے اسلام دی تریخ کوتشویش تے درہم برہم کرنا چاہیا اے ۔
داستان شوش دی روایت دے راویاں دا سلسلہ
اولاً: فتح شوش دی روایتاں نوں سیف نے ” محمد “ نامی اک نقلی تے جعلی راوی تے دومجہول تے نامعلوم راویاں توں نقل کيتا اے ۔
ثانیاً: سیف توں وی انہاں روایتاں کو
۱ ۔ طبری نے تے طبری سے
۲ ۔ ابن اثیر اور
۳ ۔ ابن کثیر نے نقل کرکے اپنی تریخ دیاں کتاباں وچ درج کيتا اے ۔
اسود عنسی دی داستان
لایحرف سیف ولا یختلق الا لتحقیق غایة
سیف اپنے ناپاک عزائم دے علاوہ کسی تے چیز دے لئی کسی حقیقت وچ تحریف یا کسی داستان نوں جعل نئيں کردا اے۔
مولف
سیف دے روایت دے مطابق اصل داستان
طبری نے ’ ’ اسود عنسی ----جس نے یمن وچ پیغمبری دا جھوٹھا دعویٰ کيتا سی ----کے بارے وچ سیف توں کئی روایتاں نقل کيتی نيں اسيں انہاں روایتاں دے خلاصہ کوذیل وچ درج کردے نيں :
جب اسود عنسی پیغمبری دا دعویٰ کرکے یمن اُتے مسلط ہويا تاں اس نے یمن دے ایرانی بادشاہ ” شہر بن باذان ‘ ‘کو قتل کيتا تے اس دی بیوی دے نال شادی کيتی یمن وچ مقیم ایرانیاں دی سرپرستی نوں کمانڈر ’ فیروز “ تے آزادبہ نامی دو ایرانی نسل لوک دے ذمہ رکھی تے اپنے تمام فوجیاں دے کمانڈر انہاں چیف دے طور اُتے ” قیس بن عبدیغوث “ نوں منصوب کيتا ۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مدینہ توں انہاں تن افراد دے ناں خط لکھیا تے حکم دتا کہ اسود عنسی نال جنگ کرن تے انال جنگ یا مکر و فریب دے ذریعہ نابود کرن تے ایرانیاں نوں اس دے شر توں نجات دلاواں انہاں نے وی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حکم دے مطابق آپس وچ اتحاد کيتا تھاکہ نیرنگ دے ذریعہ اسود نوں نابود کرن لیکن اسود نوں شیطان نے اسنوں اس روداد توں آگاہ کردیالہذا اسود نے قیس نوں اپنے پاس بلیا کے کہیا:
قیس ! ایہ میرا فرشتہ کيتا کہندا اے ؟
قیس نے کہیا: کيتا کہندا اے ؟
اسود: میرا فرشتہ کہندا اے تسيں نے اس قیس دا اتنااحترام کيتا اے تے اسنوں لشکر کے کمانڈر ی تے اعلیٰ عہدہ تک ترقی دیدی اے ایتھے تک کہ احترام وشخصیت وچ تواڈا اسيں پلہ بن گیا ہن اس نے تیرے دشمن دے نال ہتھ ملیا کے فیصلہ کيتا اے کہ تیری سلطنت نوں نابود کردے تے اس نے اپنے دل وچ مکر و حیلہ چھپا رکھیا اے ۔
اس دے بعد اسود نے کہیا: ایہ فرشتہ میرے توں کہندا اے : اے اسود ! اے اسود ! اے بد بخت اے بدبخت ! قیس دے سر نوں تن توں جدا کردو! ورنہ اوہ تینوں قتل کر ڈالے گا تے تیرے سر نوں قلم کردے گا ۔
قیس نے کہیا: تیری جان دی قسم اے اسود! میرے دل وچ تیرا مقام تے منزلت اس توں بالاتر اے کہ تیرے بارے وچ برا سوچاں تے تیری نسبت خیانت کراں
اسود: اے مرد تسيں کِنے ظالم ہوئے کہ میرے فرشتہ نوں وی جھٹلاندے ہوئے معلوم ہُندا اے کہ ہن اپنے عمل توں پشیمان ہوئے ہوئے تے جو کچھ مینوں میرے فرشتہ نے خبر دتی اے اس توں پتا چلدا اے کہ میرے بارے وچ بدنیندی توں منصرف ہوئے ہوئے ۔
سیف ایتھے اُتے اسود دے ايسے شیطان نوں فرشتہ دے ناں توں یاد کيتا اے تے روایت کردا اے کہ اوہ تمام روداد دے بارے وچ اسودکو خبر دیتاتھا ۔
سیف کہندا اے قیس اسود دی مجلس توں اٹھیا دے چلا گیا تے اس روداد نوں اپنے د وستاں تے انہاں افراد دے سامنے تفصیلاً بیان کيتا جنہاں دے نال اس نے اسود نوں قتل کرنے دا منصوبہ مرتب کيتا سی ۔
اسود نے دوسری بار قیس نوں اپنے پاس بلیا کے کہیا:
کیہ ميں نے تینوں تیرے کم دی حقیقت دے بارے وچ آگاہ نئيں کيتا؟ لیکن تسيں نے میرے توں جھوٹھ کہااب فیر فرشتہ میرے توں کہندا اے : اے بدبخت اے بد بخت جے قیس دے ہتھ نوں نہ کٹو گے تاں اوہ تیرے سر نوں قلم کرکے رکھ دے گا !
قیس نے کہیا: وچ تینوں ہر گز قتل نئيں کراں گا ، تسيں خدا دے پیغمبر ہوئے لیکن تسيں میرے بارے وچ جو مصلحت سمجھدے ہوئے اسنوں انجام دو کیونجے ترس و اضطراب دی حالت وچ سر قلم ہونا میرے لئے ناگوار اے حکم دو توں کہ مینوں قتل کر ڈالاں کیونجے میرے لئے اک بار مرنا اس توں بہتر اے کہ ہر روز خوف و ہراس توں مراں تے فیر زندہ ہوجاواں ہور ذلت دی زندگی توں مرنا بہتر اے ۔
سیف کہندا اے : اسود نوں قیس دی اس گل دا اثر ہويا تے اس دے لئی اس دے دل وچ رحم پیدا ہويا تے اسنوں آزاد کردتا ۔
سیف وادھا کردا اے کہ اسود نے حکم دتا تے اک سو گائے تے اونٹھ حاضر کيتے گئے اس دے بعد اس دے سامنے زمین اُتے اک سیدھا خط کھِچیا تے خود اس خط دے مقابلہ وچ کھڑا رہیا تے اونٹھاں نوں ايسے خط دے پِچھے رکھیا تے اس دے بعد انہاں اونٹھاں دے ہتھ پیر باندھے بغیر انھاں نحر کردتا ۔ لیکن انہاں اونٹھاں وچوں اک اونٹھ نے وی اس دے معین کردہ خط توں اگے قدم نئيں ودھایا تے انہاں سب نے ايسے خط دے پِچھے جان دیدی ۔
سیف کہندا اے : اس دن توں وحشتناک دن نئيں دیکھیا گیا کہ انہاں سب اونٹھاں نوں جو آزاد سن اک نال نحرکر دتا گیا تے انہاں وچوں اک نے وی خط توں اگے قدم نئيں بڑھاےا بلکہ اس خط دے پِچھے تڑپتے ہوئے جان دیدی ۔
سیف دوبارہ اسود دے قتل دے بارے وچ تفصیل دسدے ہوئے سلسلہ کوجاری رکھدے ہوئے کہندا اے :
آخر کار انہاں تن افراد جنھاں نے اسود نوں قتل کرنے دا فیصلہ کيتا سی اس دی بیوی نوں وی اپناہم نوا بنا لیا تے فیصلہ کيتا کہاس دتی مدد تے تعاون توں رات دے وقت اسود نوں قتل کر ڈالاں گے جدوں اوہ اسود دی خواب گاہ وچ داخل ہوئے تاں فیروز نے اسنوں قتل کرنے وچ پیش قدمی دی اسود نوں شیطان نے بیدار کيتا تے دشمن دے داخل ہونے دے بارے وچ اسنوں اطلاع دتی چونکہ اسود اس وقت گہری نیند وچ سویا ہويا سی اس لئی آسانی دے نال بیدار نہ ہويا ۔ لہذا شیطان خود فیروز نوں وحشت وچ ڈالنے دے لئی اسود دے روپ وچ اس توں مخاطب ہويا تے کہیا : فیروز تسيں میرے توں کيتاچاہندے ہوئے ؟ جدوں فیروز نے ایہ جملہ سنیا تاں اس نے اسود دی گردن اُتے ضرب لگائی تے اوہ دم توڑ بیٹھیا ۔
سیف کہندا اے: اس دے بعد فیروز دے دوسرے ساتھی داخل ہوئے توں کہ اسود دے سر نوں تن توں جدا کرن ۔ لیکن اسود دا شیطان اس دے بے جان بدن وچ داخل ہويا تے اسنوں حرکت دیندے ہوئے اس دے سر نوں تن توں جدا کرنے وچ رکاوٹ ڈالدا سی انہاں وچوں دو افراد اسود دی پیٹھ اُتے سوار ہوئے تے اس دی بیوی نے اس دے سر دے بال مضبوطی توں پھڑ لئے توں کہ اوہ حرکت نہ کرسکے شیطان اسکے اندر توں نامفہوم گلاں کررہاتھا ۔ آخر کار،چوتھے شخص نے اس دے سر نوں تن توں جدا کردتا ۔ اس وقت اسود دے اندر توں اک خوفناک آواز تے نعرہ بلند ہويا جو گائے دی آواز توں مشابہت رکھدا سی اوراس دن تک ایسی وحشتناک آواز نئيں سنی گئی سی ۔ایہ آواز اس اسود دے شیطانکيتی سی جو اس دے اندر توں پکار رہیا سی ایہ آواز جدوں محافظاں دے کاناں تک پہنچی تاں اوہ کمرے دے دروازے تک آگئے تے شور وغل دا سبب پُچھیا اسود دی بیوی نے کہیا: کوئی خاص گل نئيں اے، پیغمبر اُتے وحی نازل ہورہی سی ،وہ ختم ہوگئی ۔
یہ سی اسود عنسی دے افسانہ دا خلاصہ جسنوں طبری نے سیف دی گیارہ روایتاں دے ضمن وچ بیان کيتا اے تے ذہبی نے وی انہاں وچوں دو روایتاں نوں ” تریخ الاسلام “ نامی اپنی کتاب وچ درج کيتا اے
سند دی تحقیق تے بررسی
طبری نے اسود عنسی دی داستان نوں سیف دی گیارہ روایتاں دے ضمن وچ نقل کيتا اے انہاں وچوں دو روایتاں دے راوی دے طور اُتے سہل بن یوسف دا ناں ملدا اے تے سہل نے وی عبید بن صخر نامی اک شخص توں روایت کيتی اے ۔
ان روایتاں وچوں دو روایتاں دی سند وچ ” مستنیربن یزید“ دا ناں آیا اے کہ اس نے وی عروق بن غزیہ توں نقل کيتا اے ۔
اور انہاں روایتاں وچوں اک وچ خود”عروق بن غزیہ “ دا ناں مستنیر دا ناں لئے بغیر ذکر ہويا اے ۔
جو کچھ اساں اسود دی داستان دے بارے وچ بیان کیہ اوہ سیف دی روایتاں دا اک خلاصہ سی جنہاں دی سند نوں مذکورہ چند جعلی راوی تشکیل دے رہے نيں کہ اسيں انہاں دے حالات اُتے حسب ذیل روشنی ڈالدے نيں ۔
۱ ۔ سہل : طبری نے جو روایتاں سیف توں نقل کيتی نيں انہاں وچوں ۳٧ روایتاں وچ اس دا ناں ملدا اے سیف نے اسنوں یوسف سلمی دا بیٹا دسیا اے قبیلے عرب وچوں کئی قبیلے نوں سلمی کہندے نيں ساڈے خیال وچ ایتھے اُتے سلمی توں سیف کامقصود اوہ شخص اے جس دا نسب سلمة بن سعد خزرجی انصاری تک پہنچدا اے لیکن حقیقت ایہ اے کہ انہاں کوائف دا کوئی وی راوی جس دا ناں سہل ہوئے اس دے باپ دا ناں یوسف تے اوہ سلمة بن سعد خزرجی یا ہور قبیلے سلمی توں منتسب ہوئے وجود نئيں رکھدا اے اوہ سیف دا جعل کیہ ہویا راوی اے اساں جعلی راویاں دے بارے وچ اپنی تالیف کيتی گئی کتاب ” راویان ساختگی “ وچ اس حقیقت اُتے تفصیل توں روشنی پائی اے ۔
۲ ۔ عبید بن صخر بن لوذان سلمی : ایہ دوسرا شخص اے جس دا اسود دی داستان دی سند وچ مشاہدہ ہُندا اے لیکن اوہ وی انہاں راویاں وچوں اے جسنوں سیف نے اپنے خیال توں جعل کيتا اے تے اسنوں اصحاب پیغمبر دی لسٹ وچ قرار دتا اے اساں اس دے حالات اُتے اپنی کتاب ” اک سو پنجاہ جعلی اصحاب “ماں تفصیل توں روشنی پائی اے ۔
۳ ۔ عروة بن غزیہ دثینی : عروہ اوہ شخص اے جسنوں سیف نے قبیلہ دثین توں متعلق دسیا اے اس دا ناں سیف دی چھ روایتاں وچ ذکر ہويا اے جنہاں نوں طبری نے اپنی تریخ وچ درج کيتا اے انہاں چھ روایتاں وچوں چار نوں ضحاک بن فیروز نے نقل کيتا اے ۔ لیکن اساں عروة دا ناں رجال یا تراجم دیاں کتاباں وچوں سمعانی و حموی دے نقل دے علاوہ کسی تے وچ نئيں پایا۔
سمعانی ” کتاب الانساب“ وچ لفظ ” دثینہ “ دے ضمن وچ کہندا اے دثینی ، دثینہ توں منسوب اے تے اسيں گمان کردے نيں کہ دثینہ یمن دے پنڈ تے آبادیاں وچوں ہوئے گا تے عروة بن غزہ دثینی وی ، جو ضحاک بن فیروز توں روایت نقل کردا اے تے فتوح سیف بن عمر وچ اس دا ناں آیا اے ايسے آبادی دے لوکاں وچ شمار ہُندا اے ۔
ابن اثیر نے وی سمعانی دی ايسے گل نوں خلاصہ دے طور اُتے ” اللباب “ وچ درج کيتا اے (۱) حموی دثینہ دی تشریح وچ کہندا اے : تے عروة بن دثینی ، جو ضحاک ابن فیروز توں روایت نقل کردا اے ايسے دثینہ توں منسوب اے ۔
البتہ سمعانی تے حموی دی روایتاں دے مآخذ اوہی سیف دی روایتاں نيں آخر کار سمعانی نے اس دے مآخذ نوں صراحتاً بیان کيتا اے لیکن حموی نے اپنی روایت دے مآخذ نوں معین نئيں کيتا اے ۔
۴ ۔ مستنیر بن یزید : سیف نے اسنوں قبیلہ نخع توں تصور تے خیال کيتا اے کہ اس دا ناں طبری کی
____________________
۱۔ رجال تے تراجم انہاں کتاباں نوں کہیا جاندا اے جنہاں وچ لوک دے حالات دی تشریح کيتی گئی ہوئے ۔
سیف توں نقل کيتی گئی اٹھارہ روایتاں وچ مشاہدہ ہُندا اے لیکن چونکہ اساں اسنوں سیف دی روایتاں دے علاوہ کدرے تے نئيں دیکھیا اے ، لہذا اسيں اسنوں گزشتہ راویاں دی طرح سیف دے جعلی راویاں وچ جاندے نيں ۔
تحقیق تے موازنہ
داستان اسود عنسی دی سند دے تزلزل تے ضعف دے بارے وچ ایہ اک خلاصہ سی جسنوں سیف نے نقل کيتا اے ۔ لیکن اس داستان دا متن تے مفہوم دے لحاظ توں ضعیف ہونا ايسے صورت وچ واضح ہُندا اے کہ اسيں دوسرے تریخ نویساں دے نقطہ نظر اُتے وی نگاہ ڈالاں تے اس دے بعد انہاں دو روایتاں دا آپس وچ تطبیق تے موازنہ کرن ۔
اب اسيں داستان اسود عنسی دے بارے وچ مورخین دی روایتاں بیان کردے نيں :
بلاذری نے اپنی کتاب فتوح البلدان وچ اسود عنسی دی داستان نوں نقل کيتا اے جس دا خلاصہ ایہ اے :
” اسود بن کعب بن عوف “ فال گوئی تے پیشین گوئی کردا سی ہور پیغمبری دا دعوی وی کردا سی اس دے اپنا قبیلہ عنس سی ، اس دے قبیلہ والے اس دی پیروی کردے سن تے دوسرے قبیلےآں دے بعض گروہ وی اس دی طرف رجحان پیدا کرچکے سن ، اسود نے اپنا ”رحمان یمن “ ناں رکھیا سی تے اک تربیت یافتہ گدھا وی رکھدا سی کہ جدوں وی اسنوں کہندا سی : اپنے پروردگار دے لئی سجدہ کر ، اوہ سجدہ وچ جاندا سی تے جدوں اس توں کہندا سی: گھٹنے ٹیک ، اوہ گھٹنے ٹیکتا سی، بعض مورخین نے اسود نوں ” ذو الحمار “ کہیا اے ۔ کیونجے اوہ ہمیشہ سر اُتے عمامہ رکھدا سی۔ بعض مورخین نے کہیا اے کہ اس دا اصلی ناں اسود ” عبہلہ “ سی لیکن چونکہ سیاہ چہرہ سی ، اس لئی ” اسود “کے ناں توں معروف سی۔
بلاذری کہندا اے : اسود صنعا گیا تے اس جگہ اُتے قبضہ جمالیا تے اوتھے دے حاکم (جو پیغمبر اسلام دی طرف توں حکومت کردا سی) نوں کڈ باہر کيتا اوریمن وچ مقیم ایران نسل دے لوکاں (جو ابناء(۱) )کہے جاندے سن نوں سخت دباؤ تے جسمانی اذیت دے تحت قرار دتا تے اوتھے دے پادشاہ ” باذان “ دی بیوی مرزبانہ “ دے نال شادی کيتی ۔ جدوں ایہ خبر رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں پہنچی تاں آنحضرت نے ” قیس بن ہبیرة بن مکشوح مرادی“ نوں اسود نال جنگ کرنے پرمامور کيتا تے اسنوں حکم دتا کہ یمن مین مقیم ایرانیاں دی ہمت افزائی تے انہاں نوں اپنی طرف مائل کرے ۔
جب قيس يمن پہنچیا اسود دے پاس ياں ظاہر کيا کہاس دا پیرو ، اسيں عقیدہ تے اسيں فکر اے اسود نے اس دی گل اُتے یقین کيتا تے اس دے صنعا وچ داخل ہونے توں مانع نئيں ہويا،قیس قبیلہ مذحج، ہمدان تے دوسرے قبیلے دے ہمراہ صنعا وچ داخل ہويا۔ ایرانیاں دے اک مشہور شخص فیروز دی حوصلہ افزائی دی خاص کر ایرانیاں دے سرپرست داذویہ دی ہمت افزائی دی ۔ ایرانیاں نے وی قیس دے توسط توں اسلام قبول کيتا ۔ قیس تے ایرانی آپس وچ اسيں نوا ہوگئے تے اسود نوں قتل کرنے وچ اتحاد و اتفاق کر ليا۔ چونکہ اسود
____________________
۱۔ چونکہ ابناء، ابن دا جمع یعنی بیٹے اے اس لئی اعراب یمن وچ مقیم ایرانیاں نوں ابناء یعنی ایرانیاں دے بیٹے یا ایرانی نسل کہندے سن ۔
کی بیوی پہلے توں اسکے نال عداوت و دشمنی رکھدی سی اس لئی قیس تے اس دے ساتھیاں نے مخفی طور اُتے اک شخص نوں اسکے پاس بھیجیا تے اسود نوں قتل کرنے وچ مدد طلب کيتی اس نے وی انہاں دی نصرت کرنے دا وعدہ کر ليا تے انھاں اسود دے گھر وچ منتہی ہونے والے اک پانی دے راستہ دی راہنمائی دی بعض مورخین کہندے نيں کہ اسود دے گھر دے دیوار نوں سوراخ کيتا گیا تے سحر دے وقت ايسے جگہ توں اس دی خوابگاہ وچ داخل ہوئے تے اسنوں اپنے بستاراں وچ مست پایا فیر فیروز نے اسنوں ايسے حالت وچ قتل کر ڈالیا تے قیس نے وی تلوار توں اس دے سر نوں تن توں جدا کر ڈالیا صبح دا وقت سی کہ شہرکے قلعہ دے اُتے چڑھ کر تکبیر دی آواز بلند دی تے ایويں تکبیر کہی:
الله اکبر ، الله اکبر ، اشهد انہاں لا اله الا الله اشهد انہاں محمداً رسول الله و انہاں اسود الکذاب عدو الله خدا دی وحدانیت دی گواہی دیندا ہاں ، شہادت دیندا ہاں کہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خدا دے رسول نيں تے اسود جھوٹھا تے دشمن خدا اے ۔
اسود دے حامی تے پیرو جمع ہوئے قیس نے قلعہ دے اُتے توں اسود دے سر نوں انہاں دی طرف سُٹ دتا اوہ سب ترس و وحشت توں متفرق ہوگئے انہاں وچوں صرف معدود چند افراد قلعہ دے ارد گرد موجود رہ گئے قیس نے اپنے دوستاں دی مدد توں انہاں وچوں اک شخص دے علاوہ (جس نے اسلام قبول کيتا سی) باقی سب نوں قتل کر ڈالیا ۔
کتاب ” البدء و التریخ “ دے مؤلف نے اسود دی داستان نوں تقریباً ايسے مضمون دے نال اپنی کتاب (ج(۵) / ۱۵۴ ۔ ۱۵۵) وچ درج کيتا اے۔
یعقوبی نے وی اپنی تریخ وچ اس روداد نوں خلاصہ دے طور اُتے نقل کيتا اے (۱)
کلاعی نے اپنی کتاب ” الاکتفاء “ وچ داستان نوں تقریباً مذکورہ صورت وچ درج کيتا اے (۲)
تحقیق دا نتیجہ
اساں ایتھے تک داستان اسود دے بارے وچ سیف تے دوسرں دی روایتاں نوں بیان کيتا تے انہاں دونے بیانات دا آپس وچ موازنہ و تطبیق دی ۔ ہن اسيں مذکورہ دونے بیانات دے درمیان اختلاف دا خلاصہ تے نتیجہ پیش کردے نيں :
۱ ۔ سیف دی روایتاں وچ یمن دے پادشاہ --- جس دی بیوی توں اسود نے شادی کيتی ---کا ناں ”شہر بن باذان “ ذکر ہويا اے جدوں کہ دوسرے مؤرخین نے اس دا ناں ” باذان “ دسیا اے ۔
۲ ۔ سیف نے قیس دے باپ دا ناں عبدیغوث بتایاہے جدوں کہ دوسرے مورخین نے اس دا ناں ” ھبیرہ بن مکشوح “(۳) دسیا اے ۔
____________________
۱۔ ج ۲/ ۱۸۰،
۲۔ ملاحظہ ہوئے کتاب الردة ،ص ۱۵۱ کہ جو کلاعی دی کتاب الاکتفاء توں اقتباس اے۔
۳۔ جمہرہ ،ص ۳۸۲ اُتے ابن حزم دے کہنے دے مطابق قیس ، مکشوح دا بیٹا اے تے مکشوح دا اصلی ناں ھبیرہ بن یغوث اے لہذا اس بناپر قیس بن مکشوح تے قیس بن ہبیرہ بن عبدیغوث اک ہی شخص اے لیکن سیف نے قیس نوں عبدیغوث دا بیٹا کہیا اے تے درمیان توں اک واسطہ نوں حذف کيتا اے تے اس دا ایہ کم اس دا سبب بنا اے کہ شخصیتاں دے حالات دی تشریح لکھنے والے مغالطے دا شکار ہوجاواں ا ور قیس دے ناں اُتے دو شخص تصور کرن تے اس دے لئی دوبارہ تشریح لکھياں جداں کتاب اسد الغابہ ، ۴/ ۲٦۲ و ۴/۲۲٧ تے الاصابہ، ۵/ ٧۳)
۳ ۔ سیف کہندا اے : اسود نے اپنے لشکر دی کمانڈری ، یمن وچ موجود قیس نوں سونپی تے رسول خدا نے قیس جو یمن وچ سی تے یمن وچ مقیم ایرانیاں نوں اک خط دے ذریعہ حکم دتا کہ اسود نوں قتل کر ڈالاں ۔ لیکن دوسرے مورخین نے کہیا اے : رسول خد ا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے قیس نوں براہ راست اپنی طرف توں اسود نال جنگ کرنے دے لئی بھیجیا تے اسنوں حکم دتا کہ اوتھے اُتے مقیم ایرانیاں دے نال پیار محبت توں پیش آئے تے انہاں دی ہمت افزائی کرے ۔ جدوں قیس صنعا وچ داخل ہونا چاہندا سی تاں اس نے اسود دا پیرو تے حامی ہونے دا اظہار کيتا ، اسود نے وی اس اُتے یقین کر ليا تے قیس نوں صنعا وچ داخل ہونے دی اجازت دیدی۔
یہ انہاں تحریفات و تغییرات دا خلاصہ سی جسنوں سیف نے اسود دی داستان وچ انجام دتا اے ، لیکن اوہ چیزاں جو سیف نے اس داستان وچ خود وادھاکیتیاں نيں تے جھوٹھ تے افسانے دے طور اُتے اس داستان وچ ضمیمہکیتیاں نيں اوہ حسب ذیل نيں کہ کہندا اے :
۱ ۔ اسود دا اک شیطان سی جو اسنوں وحی کردا سی تے اسنوں غیب دی اطلاع دیندا سی اسود اسنوں اپنا ”فرشتہ “ کہندا سی ۔ اس شیطان نے اسود نوں چند بار خبر دتی کہ ” ایہ قیس ، جسنوں تسيں نے عزت و احترام وچ اپنے برابر پہنچیا دتا اے، عنقریب توانوں قتل کر ڈالے گا۔
سیف کہندا اے: اسود نے زمین اُتے اک لکیر کھینچی تے اس لکیر دے پِچھے سو اونٹھ اورگائے جمع کيتياں ، فیر انہاں دے سامنے کھڑا ہويا ا س دے بعد بغیر اس دے کہ انہاں حیواناں دے ہتھ پیر باندھے انھاں نحر کردتا ، جدوں کہ انہاں وچوں اک نے وی لکیر توں باہر قدم نئيں رکھیا ۔ ايسے حالت وچ رکھیا توں کہ لکیر دے اس طرف تڑپتے ہوئے جان دیداں ۔
سیف اسود دے اس معجزہ نوں روداد دے شاہد دے طورپر اپنے راوی دے اک دوسرے جملہ توں مستحکم تے مضبوط بناندا اے کہ: اوہ کہندا اے کہ ”ميں نے اس توں خطرناک تے وحشتناک ترین دن کدی نئيں دیکھاتھا “
۳ ۔ سیف کہندا اے :جب اسود دے قاتل اس دی خوابگاہ وچ داخل ہوئے تے اوہ اپنے بستر اُتے گہری نیند سورہیا سی تواس دا شیطان --- جسنوں فرشتہ کہندے سن --- اسودکے قاتلاں نوں ڈرانے دھمکانے دے لئی اسود دے روپ وچ اس دے لہجہ و بولی توں گل کردا سی۔
سیف کہندا اے: اوہی شیطان اسود دے قتل ہونے دے بعد اس دے بدن وچ داخل ہويا تے اس دے جسم نوں ہلا رہیا سی توں کہ اس دے قاتل اس اُتے کنٹرول کرکے اس دا سر تن توں جدا نہ کرسکن ایتھے اُتے قاتلاں وچوں دو افراد اس دی پیٹھ اُتے سوار ہوگئے تے اس دی بیوی نے اس دے سر دے بال پکڑلئے تے اک شخص نے اس دے سر نوں تن توں جدا کيتا۔ اس دوران شیطان مبہم تے غیر مفہوم گلاں کردے ہوئے فریاد بلند کررہیا سی ۔ جی ہاں ! سیف انہاں معجزےآں تے غیر معمولی واقعات نوں اس جھوٹھے پیغمبر اسود دے لئی بیان کردا تے اس طرح اس دی تعریف و توصیف کردا اے۔ لیکن اسيں نئيں جاندے کہ اک جھوٹھے پیغمبر دے لئی ایہ معجزہ گڑھنے وچ سیف دا محرک تے مقصد کيتا سی ؟
کیا سیف نے کسی مقصد دے بغیر اس افواہ بازی نوں انجام دتا اے ؟ جدوں کہ اسيں جاندے نيں اوہ مقصد دے بغیر کسی وی حقیقت نوں تحریر نئيں کردا اے تے مقصد دے بغیر کسی جھوٹھ نوں نئيں گڑھدا اے ؟
کیا اس معجزہ سازی توں اس دا مقصود ایہ سی کہ اس طرح اسود دے لئی چند فضائل و مناقب جعل کرے ؟ جدوں کہ اسود عنسی قبیلہ قحطان نال تعلق رکھدا اے تے سیف ہمیشہ قبیلہ قحطان دے عیوب ثابت کردا اے نہ مناقب۔ اس دے علاوہ سیف نے اپنی روایت نوں اسود دی فضیلت دے طور اُتے بیان نئيں کيتا اے بلکہ اوہ کہندا اے کہ اسود شیطان دے زیر اثر تھااور شیطان اس دے نال گفتگو کردا سی لیکن خود اسود اسنوں فرشتہ کہندا سی ۔
بہر حال ایہ شیطان اوہی سی جس نے قیس دی روداد دے بارے وچ اسود کوخبر دتی ، اوہی سی جدوں اسود اپنے بستاراں اُتے گہری نیند سورہیا سی ، اسود دی زبانی گلاں کرتاتھا ، تے اوہی شیطان سی جو اسود دے جسم نوں ہلا رہیا سی توں کہ اس دے قاتل اس دا سر تن توں جدا نہ کرسکن یہا تک چار آدمی آپس وچ تعاون کردے نيں توں کہ اس دے بدن دی حرکت نوں روک لاں فیر اس دا سر تن توں جدا کر سکے نيں ۔
سیف دے انہاں مجموعی بیانات توں ایہ معلوم ہوتاہے کہ اس جھوٹھے پیغمبر نوں شیطان عالم غیب دی خبر دیندا سی تے غیر معمولی و قانون فطرت دے مخالف کم نوں اس دی بولی تے سائر اعضاء توں جاری کردا سی اوہ حقیقت وچ شیطان سی لیکن اسود اسنوں فرشتہ کہندا سی تے بوہت سارے لوک اس دے انہاں غیر معمولی کارنامےآں دی وجہ توں اس اُتے ایمان لے آئے سن ۔
یہ اوہ مطالب نيں جنہاں نوں سیف نے خود جعل کرکے اسود دی داستان وچ وادھا کيتا اے، لیکن کس محرک نے اسنوں ایسا کرنے اُتے مجبور کيتا سی ؟ اسنوں خدا بہتر جاندا اے سانوں کيتا معلوم؟
شاید سیف دے انہاں جھوٹھ تے اکاذیب جعل کرنے وچ اس دا مقصد ایہ سی کہ وحی ، ملائکہ ، غیب دی خبراں ، معجزات دی کیفیت اوردر نتیجہ پیغمبراں دے غیر معمولی کار نامے دا مضحکہ کرنا سی جداں کہ اس نے اس افسانہ وچ انجام دتا اے تے انھاں شیطانیحرکت یا کہیا نت یا جنات تے شیاطین توں ارتباط دے طو اُتے معرفی کردا اے تے اس داستان نوں تمام پیغمبراں دے غیبی ارتباط تے فعالیت دے اک نمونہ دے طور اُتے پیش کردا اے اس طرح انہاں تحریفات وچ اس دا محرک پیغمبراں دے کم دا مذاق اڑانا اے اس وچ اس دا اوہی زندقہ و بے دین ہونا کارفرما سی ۔
شاید اوہ اس طرح مسلماناں نوں انہاں دے عقیدہ وچ سست او رمتزلزل کرنا چاہندا سی توں کہ انھاں اس طرح تلقین کر ے کہ کیہ معلوم اسود دے غیبی کارنامے نیرنگ تے شیطنت اُتے متکی ہاں تے دوسرے پیغمبراں دے کارنامے فرشتہ و حقیقت اُتے متکی ہاں ؟ شائد دوسرے پیغمبربھی اسود دے مانند ہاں تے انہاں دے فرشتے وی اسود دے فرشتہ دے مانند سن !
بہر حال ، سیف دا مقصد جو وی ہوئے ، اوہ اس کم وچ کامیاب ہويا اے کہ خرافات نوں مسلماناں دے عقائد وچ ملاوٹ کرکے اپنے جھوٹھ تے جعلیات نوں انہاں دے ذہن وچ ڈال دے ۔
ایتھے تک کہ طبری جداں مورخین تے نامور مؤلفین نے وی اس دے جھوٹھ تے جعلیات نوں مسلماناں دے درمیان شائع کيتا اے تے صدیاں گزرنے دے بعد وی کسی نے انہاں اُتے توجہ نئيں کيتی اے ۔
اسود عنسی دی داستان دے راویاں دا سلسلہ
اولا ً: سیف نے جس داستان نوں اسود عنسی دی داستان دے ناں توں جعل کيتا اے ، اوہ دو حصےآں اُتے مشتمل اے:
۱ لف) اس دے اک حصہ وچ اصلی داستان وچ بعض مطالب تحریف کيتے گئے نيں اسنوں سیف نے تحریف تے رنگ آمیزی کرکے اک نويں صورت دیدی اے ۔
دوسرے حصہ وچ ایداں دے افسانے نيں کہ سیف نے خود انہاں نوں جعل کيتا اے تے اصل داستان وچ انہاں دا وادھا کيتاہے ۔
اس دے بعد انہاں سب نوں روایتاں تے احادیث دی صورت وچ پیش کيتا اے تے انہاں روایتاں دے لئی اپنے جعلی راویاں دے ذریعہ اک سند وی جعل دی اے تے اسنوں مکمل تے مضبوط کرنے دے بعد علمائے تریخ دی خدمت وچ پیش کيتا اے ۔
سیف نے انہاں روایتاں نوں مندرجہ ذیل راویاں توں نقل کيتا اے :
۱ ۔ سہل بن یوسف سلمی
۲ ۔ عبد بن صخر بن لوذان سلمی انصاری
۳ ۔ عروة بن غزیہ دثینی
۴ ۔ مستنیر بن یزید نخعی
اساں حدیث تے رجال تے تریخ دیاں کتاباں وچ تحقیق کرنے دے بعد جان لیا کہ ایہ سب افراد سیف دے جعلی راوی نيں تے حقیقت وچ انہاں دا کدرے وجود ہی نئيں سی ۔
ثانیاً : اسود عنسی دی داستان دی جنہاں روایتاں نوں سیف نے اپنے جھوٹھے روایاں توں نقل کيتاہے ، مندرجہ ذیل مؤرخین نے انھاں انہاں توں لے کے اپنی کتاباں وچ درج کر دتا اے :
۱ ۔ طبری نے سند دے ذکر کے نال۔
۲ ۔ ذہبی نے ” اسلام دی تریخ “ وچ سیف تک سندکے ذکر کے نال ۔
۳ ۔ ابن اثیر نے ” الکامل “ وچ ۔
۴ ۔ ابن کثیر نے البدایہ و النہایة وچ ۔
موخر الذکر دو مورخین نے اسود عنسی دی داستان دے بارے وچ سیف دی روایتاں نوں طبری توں نقل کرکے اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے ۔
۵ ۔ سمعانی نے ” انساب“ وچ انہاں روایتاں دے اک حصہ نوں درج کيتا اے ۔
٦ ۔ ابن اثیر نے انہاں روایتاں نوں ” لباب“ وچ درج کيتا اے لیکن ایتھے اُتے سمعانی توں نقل کردا تے اس دی سند نوں سیف تک پہنچاندا اے۔
٧ ۔ حموی نے ” معجم البلدان “ وچ انہاں روایتاں دے اک حصہ نوں سند دے بغیر درج کر دتا اے۔
جواہرات دی ٹوکری اورحضرت عمر دا معجزہ
لست ادری ما ذا قصد واضع هذا الخبر
ماں نئيں جانتاکہ اس جھوٹی داستان نوں جعل کرنے والے دا مقصود کیہ اے ؟
مولف
اساں گزشتہ فصلاں وچ کہیا کہ سیف دی خرافات اُتے مشتمل داستاناں دو قسمکیتیاں نيں : انہاں وچوں اک حصہ نوں سیف نے خود جعل کيتا اے تے اس دا دوسرا حصہ انہاں جعلی داستاناں اُتے مشتمل اے کہ جس وچ دوسرےآں نے وی اس دا ہتھ بٹایا اے ۔ اساں سیف دی انہاں داستاناں دے نمونے گزشتہ پنج فصلاں وچ پیش کيتے ، جنہاں نوں سیف نے خود جعل کيتا اے ۔ ہن اس فصل وچ خرافات اُتے مشتمل اس دی انہاں داستاناں دے سلسلہ نوں پیش کرن گے جنہاں دے جعل کرنے وچ دوسرےآں نے وی سیف دا ہتھ بٹایا اے فیر ایہ داستاناں اسلام دی تریخ تے مسلماناں دے عقائد وچ داخل ہوئیاں نيں ، جداں مندرجہ ذیل داستان:
سیف کہندا اے :
خلیفہ دوم عمر بن خطاب نے ” ساریہ بن زنیم دئلی “ نوں ” فسا“ تے ” داراب“ دے شہراں دی طرف روانہ کيتا، ساریہ دے سپاہیاں نے انہاں دو شہراں دے باشندےآں نوں اپنے محاصرہ وچ لے لیا ۔ ایرانیاں نے اطراف و اکناف وچ خبر دتی تے دیہات و قصبےآں دے لوکاں توں مدد طلب کيتی ،لوک ہر طرف توں انہاں دی طر ف مدد کوآ گئے تے اس طرح اک عظیم فوج جمع ہوگئی تے ساریہ دے سپاہیاں نوں اپنے وچکار قرار دتا ۔ خلیفہ دوم عمر مدینہ وچ نما ز جمعہ دے خطبے پڑھنے وچ مشغول سن ، اوتھے توں جدوں انھاں نے فسا وچ ساریہ دے سپاہیاں دے حالات دا مشاہدہ کيتا۔ تاں اوتھے توں انہاں دی طرف خطاب کيتا : ” یا ساریة بن زنیم الجبل ، الجبل “ اے ساریہ ! پہاڑ دی طر ف پناہ لے لو ۔ پہاڑ دی طرف ، فسا وچ مسلماناں نے مدینہ توں عمر دی آواز سنی ۔ اوہ اک پہاڑ دے کنارے اُتے پناہ گزيں سن کہ جے اس پہاڑ وچ پناہ لیندے تاں دشمن صرف اک طرف توں انہاں اُتے حملہ کرسکدا سی ۔ مسلمان سپاہیاں نے وی عمر دی آواز سن کر ايسے پہاڑ وچ پناہ لے لی تے اوتھے توں ایرانیاں اُتے حملہ کيتا تے انھاں شکست دیدی ساریہ نے اس جنگ وچ کافی مقدار وچ مال غنیمت اُتے قبضہ کيتاکہ ا ن وچ گراں قیمت جواہرات توں بھری اک ٹوکری وی سی۔ ساریہ نے سپاہیاں توں درخواست کيتی کہ جواہرات بھری ایہ ٹوکری خلیفہ نوں بخش داں ۔ سپاہیاں نے اس دی موافقت کيتی ساریہ نے اس ٹوکری نوں فتح دی نوید تے خبر دے نال اپنے اک سپاہی دے ذریعہ عمر دے ایتھے بھیج دتا ۔وہ شخض خلیفہ دی مجلس وچ اس وقت پہنچیا جدوں دستر خوان بچا ہويا سی تے اک گروہ نوں کھانا کھلا یا جارہیا سی ۔ ساریہ دا قاصد وی خلیفہ دے حکم توں انہاں توں جاملا ، جدوں انہاں نے کھانا کھا لیا تاں خلیفہ اٹھیا کر اپنے گھر دی طرف روانہ ہوئے گئے ، ساریہ دا قاصد وی اس دے پِچھے پِچھے چلا ، عمر جدوں گھر پہنچے تاں اس دے لئی دوپہر دا کھانا لیایا گیا جو خشک روٹی ، روغن زیتون تے نمک اُتے مشتمل سی ، عمر نے اپنی بیوی ام کلثوم توں کہیا:
کیا کھانا کھانے دے لئی ساڈے پاس نئيں آؤگی ؟
ام کلثوم نے کہیا: وچ آپ دے پاس اک اجنبی مرد دی آواز سن رہی ہاں ۔
عمر نے کہیا: جی ہاں ، اک اجنبی مرد میرے پاس بیٹھیا ہويا اے ۔
ام کلثوم نے کہیا: اگرآپ چاہندے نيں کہ وچ مرداں دے پاس آجاواں ، تاں میرے لئے بہتر تے مناسب لباس فراہم کرن ۔
عمر نے کہیا؛ کیہ تسيں اس اُتے خوش نئيں ہوئے کہ لوک ایہ کدرے کہ ام کلثوم علی دی بیٹی تے عمر دی بیوی اے ؟ ام کلثوم نے کہیا: ایہ کوئی ایسا فخر نئيں اے جو مینوں خوشنود یا سیر کرے عمر نے ساریہ دے قاصد توں کہیا؛ سامنے آجاؤ تے کھانا کھاؤ ، جے اوہ میرے توں راضی ہُندی تاں ایہ کھانا اس توں بہتر ہُندا ۔
سیف کہندا اے : دونے کھانا کھانے وچ مشغول ہوئے ، جدوں کھانے توں فارغ ہوئے تاں اس شخص نے کہیا: وچ آپ دے لشکر کے کمانڈر ساریہ دا قاصد ہاں ۔
عمر نے اسنوں خوش آمدید کہیا تے اپنے بہت نزدیک بٹھایا اس دے بعد لشکر کے بارے وچ اس توں حالات پُچھے ساریہ دے قاصد نے مسلماناں دی فتح وکامیابی دی خبرخلیفہ نوں سنادی تے جواہرات دی ٹوکری دی روداد توں وی انھاں آگاہ کيتا ۔ عمر نے اسنوں قبول نئيں کيتا تے اس دے نال تند کلامی کردے ہوئے بولے: انہاں جواہرات نوں واپس لے جاؤ تے سپاہیاں دے درمیان تقسیم کردو
سیف نے ایران دے شہر ” فسا“ تے ” داراب“ دی فتح دی داستان نوں دو مختلف سنداں توں نقل کيتا اے انہاں وچ جواہرات دی ٹوکری دی روداد نوں ساریہ توں منسوب کيتا اے ۔
سیف نے جواہرات دی داستان نوں سلمة بن قیس شجعی(۱) دی کرداں دے نال جنگ وچ وی ذکر کيتا اے لیکن اس روایت وچ جواہرات بھیجنے دی داستان کوسلمة توں منسوب کيتا اے تے کہیا اے کہ سلمة بن قیس نے انہاں جواہرات نوں کرداں توں غنائم دی صورت وچ حاصل کرکے عمر نوں تحفہ دے طور اُتے بھیجیا اے۔
دوسری روایت نوں طبری نے سیف توں نقل کيتا اے تے طبری توں وی ابن کثیر نے نقل کرکے اپنی کتاب وچ درج کيتا اے فیروز آبادی نے وی ” قاموس“ وچ تے زبیدی نے ”تاج العروس “ وچ اسنوں لغت ” سری “ دی تشریح وچ سند دے ذکر کے بغیر درج کيتا اے ۔
داستان دے متن دی جانچ پڑتال
یہ سی سیف دی روایت دے مطالب جنگ ساریہ تے صندوق جواہرا ت دی داستان دا خلاصہ اس داستان نوں دوسرے مؤرخین نے وی ہور اسناد دے نال درج کيتا اے لیکن اسيں نئيں جاندے کہ کیہ اصل داستا ن نوں سیف نے جعل کيتا اے تے دوسرےآں نے اس توں اقتباس کرکے سیف دی اسناد دے علاوہ دوسری اسناد اس وچ وادھا دی گئیاں نيں یا ایہ کہ اصل داستان نوں دوسرےآں نے جعل کيتا اے تے سیف نے انہاں توں اقتباس کرکے انہاں اُتے بعض اسناد دا وادھا کيتا اے ؟
بہر حال اسيں اس داستان دی سند تے اس دے وجود وچ آنے دی کیفیت اُتے تحقیق کرنا نئيں چاہندے تے اسيں ایہ وی نئيں چاہندے کہ اس دی تریخ پیدائش تے اشاعت اُتے بحث کرن کیونجے انہاں دو موضوعات اُتے بحث و تحقیق انتہائی طولانی تے تھکادینے والی ہوئے گی ۔
بلکہ اسيں اس داستان نوں متن دے لحاظ توں تحقیق کرنا چاہندے نيں جو نکات اس داستا ن وچ بیان ہوئے نيں انہاں اُتے بحث و تحقیق کرنا چاہندے نيں کیوں کہ اس داستان دا متن اس دے جھوٹھے ہونے دا اک رسوا کنندہ تے مستحکم شاہد اے فیر ایسی مضبوط دلیل تے واضح گواہ ہُندے ہوئے دوسرے دلائل دی ضرورت ہی نئيں اے
ملاحظہ ہوئے متن داستان :
۱ ۔ اس داستان وچ آیا اے : جدوں عمر مدینہ وچ نماز جمعہ دا خطبہ پڑھ رہے سن ۔ اچانک انہاں اُتے حقیقت کشف ہوئی تے شہر مدینہ توں شہر فسا وچ اپنے سپاہیاں دی خطرناک حالت نوں مشاہدہ کيتا تے انہاں دی اِنّی دور ی توں انہاں دی رہنمائی دی تے پہاڑاں وچ پناہ لینے دی ہدایت کیتی۔عمر دی آواز سپاہیاں دے کاناں تک پہنچ گئی انہاں نے اس دے حکم دے مطابق پہاڑاں وچ پناہ لے لی تے مورچے سنبھالے تے قطعی و حتمی شکست توں بچ گئے تے اک وڈی فتح و کامیابی حاصل کيتی ۔
ہم کہندے نيں کہ جے اُتے وردگار دی اپنے نیک بندےآں توں رسم وروش ایسی سی تاں اس خلیفہ نوں ”پل ابو عبید “کی روداد وچ کیوں آ گاہ نئيں نہ کيتا تاکہ اوہ اپنے لشکر نوں اس پل توں گزرنے نہ دیندا تے اِنّی وڈی شکست توں دوچار ہونے توں بچا لیندا۔
کیوں جنگ احد وچ خداوند عالم نے اپنے پیغمبر نوں آگاہ نئيں کيتا کہ جنہاں تیر اندازےآں نوں محا فظت دے لئی مقر ر کيتا تھاا نھاں اپنی ماموریت دی جگہ پہاڑ دے درہ کوخالی کرنے نہ دیندے تاکہ مشر کین دے سپاہی مسلماناں اُتے پِچھے توں حملہ نہ کر سکدے جس دی وجہ توں مسلماناں نوں اوہ نا قابل تلا فی شکست و ہزیمت اٹھانا پئی تے مسلماناں دے بوہت سارے افراد نوں تہہ تیغ کيتا گیا؟
۲ ۔ ہور اسيں کہندے نيں کہ جو شخص قاصد دی حیثیت توں عمر دی طرف روانہ ہويا سی اس نے کس طرح اس فتح وکا مرانی دی خبر نوں اِنّی مدت تک تاخیر وچ ڈال دتا تے ایہ نوید خلیفہ نوں نہ پہنچیا ئی تاکہ کھانا کھانے دی روداد تمام ہوئی تے اس دے بعد پورے راستے وچ خلیفہ دے ہمراہ انہاں دے گھر تک اس سلسلہ وچ کچھ کہیا تے خلیفہ دے گھر وچ وی لب کشائی نئيں کيتی ایتھے تک دوسری بار کھانا کھانے توں فارغ ہويا اس دے بعد اپنے آپ کوپہچنوای
جی ہاں ، کِداں تے کیوں اس قاصد نے اِنّی اہم خبر نوں اس طولانی مدت تک تاخیر دیندا رہیا؟اور اس مدت دے دوران اس دا اونٹھ کتھے اُتے سی ، جس اُتے جواہرات دی ٹوکری لادی ہوئی تھی؟
۳ ۔ اسيں پُچھدے نيں : سیف دے کہنے دے مطابق جواہرات نوں تحفہ دے طور اُتے عمر نوں بھیجنے والا کمانڈر کیہڑی؟
۴ ۔ فیر اسيں پُچھدے نيں کہ جنگ کن دے نال سی، ایرانیاں توں یاد کُرداں توں ؟ جے کُرداں توں سی تاں کس جگہ اُتے تے کس علاقہ وچ سی ؟
۵ ۔فیر اسيں پُچھدے نيں کہ کس طرح خلیفہ نے اپنی بیوی ام کلثوم توں مطالبہ کيتا کہ آکے اک نا محرم دے نال بیٹھے تے اس دے نال اک ہی دسترخوان اُتے کھانا کھائے ؟
کیا ام کلثوم نے خلیفہ دی درخواست اس لئی منظور نئيں کيتی کہ اس دے لباس نويں تے مرداں دی بزم دے مناسب نئيں سن ؟ جدوں کہ خداوند عالم فرماندا اے : ” عورتاں ایہ حق نئيں رکھدی نيں کہ اپنی زینت مرداں نوں دکھاواں مگر ایہ کہ اپنے شوہر یا ماں باپ تے اولاد کو“ کيتا مدینہ پیغمبر انہاں دناں مردو زن دے اختلاط دے لحاظ توں اج کل دے ساڈے شہراں دے مانند سی تے خلیفہ وی اج دے زمانے دے مرداں دی طرح سن کہ اپنی بیوی نوں نامحرماں دی محفلاں وچ شرکت کيتی اجازت دیندے تے انہاں دی بیوی وی مرداں دی محفلاں وچ خودنمائی تے خودآرائی کردی ؟ کيتا اس زمانے وچ مدینہ منورہ وچ کوئی مرد اپنی بیوی توں متعلق اس قسم دا کم نجام دیندا سی؟
ہم نئيں جاندے اس داستان نوں جعل کرنے والے دا مقصد کيتا سی ؟ البتہ اسيں ایہ کہنے اُتے مجبور نيں کہ اوہ اس قسم دی خرافات او ر جھوٹھ اُتے مشتمل داستاناں جعل کرکے انھاں مسلماناں دے اعتقادات وچ داخل کرنا چاہندا سی توں کہ اس طرح مسلماناں نوں انہاں دے عقائد وچ سست او رمتزلزل کر سکے منتہی اس نے تریخ نویسی ، سیرت تے اصحاب پیغمبر دے حالات بیان کرکے اپنے اس مقصد دی طرف قدم ودھیا یا اے، کیونجے اس قسم دی تریخ تے سیرت جداں خلیفہ دے زہد و تقوی دی داستان ، قدرتمنداں تے صاحبان اقتدار دے فضائل و معجزے سننا اکثر لوکاں دے لئی خوش آئند تے لذت بخش اے، تے اس طرح اسنوں قبول کرنا انہاں دے لئی آسان ہُندا اے ۔
اس داستان دے بارے وچ دانشوراں دا طریقہ کار:
گذشتہ دانشوراں دیاں کتاباں دے مطالب توں معلوم ہُندا اے کہ انہاں وچوں بعض علماء اس داستان دے جعلی تے جھوٹی ہونے دے بارے وچ متوجہ ہوئے نيں تے اس سلسلہ وچ ا پنے نظریات نوں واضح طور اُتے بیان کرچکے نيں ہن اسيں انہاں وچوں بعض نمونے حسب ذیل بیان کردے نيں :
۱ ۔ ابن اثیر نے اپنی تریخ وچ ا س داستان نوں نقل کيتا اے لیکن خلیفہ دی اپنی بیوی توں اک اجنبی مرد دے نال دسترخوان اُتے کھاناکھانے دی گفتگو دی روداد جو ساریہ تے مسلمہ دی خبر وچ آئی اے نوں حذف کيتا اے جدوں کہ داستان دا ایہ حصہ اس افسانہ دا شاہکار اے جو اس داستان نوں جعل کرنے والے دا بنیادی مقصد سی۔
۲ ۔ ابن حزم ” جمہرة الانساب “ وچ جدوں بنی الدیل دے شجرہ نسب اُتے پہنچدا اے تاں کہندا اے :
” ساریہ بن زنیم “ تے ایہ اوہی ساریہ اے جس دے بارے وچ نقل کيتا گیا اے کہ عمر نے اسنوں مدینہ توں پکاریا تے اس نے ایران دے ”فسا “ وچ عمرکی آواز سنی، لیکن ایہ مطلب بہت بعید اے میری نظر وچ اس دی کوئی حقیقت نئيں اے، تے صحت توں کوساں دور اے۔
۳ ۔ سیف اس داستان وچ کہندا اے: ” جنگ د ارا بجرد “ وچ مسلماناں دے ہتھ جواہرات دی اک ٹوکری ہتھ آئی ، اسنوں تحفہ دے طور اُتے خلیفہ دی خدمت وچ بھیجیا گیا ، لیکن دوسرے مؤرخین دے بیان وچ ایہ داستان دوسری صورت وچ ذکر ہوئی اے۔ مثال دے طور اُتے :
بلاذری ” فتوح البلدان “ وچ کہندا اے : خلیفہ دوم نے ، جنگ نہاوند وچ جنگی غنائم دی سرپرستی ”سائب بن اقرع ‘ نوں سونپی ، اس نے وی غنائم نوں جمع کيتا تے انھاں جنگ وچ شرکت کرنے والے مسلماناں وچ تقسیم کيتا ۔ سائب نے نہاوند وچ غنائم تقسیم کرنے دے بعد اک خزانہ پایا ۔ اس خزانہ وچ جواہرات توں بھری دو ٹوکریاں سن انہاں دونے ٹوکریاں نوں غنائم جنگی دے خمس دے نال خلیفہ عمر دے پاس لے گیا ، انہاں دے پیدا ہونے دی تفصیلات خلیفہ نوں دسی ، خلیفہ نے کہیا: انھاں بازار وچ بیچ کر اس دے پیسے محاذ جنگ وچ شرکت کرنے والے مسلماناں وچ تقسیم کردو۔ سائب انہاں جواہرات نوں بازار کوفہ وچ لے گیا تے عمرو بن حریث نوں فروخت کيتا تے اس دے پیسے محاذ جنگ وچ شرکت کرنے والے سپاہیاں وچ تقسیم کيتا(۱)
اسی روداد دے مانند دینوری نے ” اخبار الطوال “ وچ ا ور اعثم نے اپنی ”’ فتوح “ وچ نقل کيتا اے ۔ اس توں پتا چلدا اے کہ سائب نے جنگ نہاوند وچ پائے جانے والے جواہرات دی انہاں دو ٹوکریاں نوں انہاں اموال وچ محسوب کيتا اے کہ جو حملہ تے جنگ دے بغیر انہاں نوں حاصل کيتا گیا ہوئے تے ایہ غنائم دا جزء نئيں اے کہ انھاں غنائم دے خمس دے ہمراہ خلیفہ عمر نوں بھیجیا ہوئے گا ۔ لیکن عمر نے اسنوں غنائم جنگی محسوب کرکے محاذ جنگ وچ شرکت کرنے والے سپاہیاں دے لئی واپس بھیج دتا ۔ لیکن، سیف کہندا اے کہ ایہ جواہرات جنگ فسا وچ ، جنگ و غلبہ دے دوران مسلماناں دے ہتھ آئے ، تے مسلماناں نے انھاں اپنے کمانڈر دے حکم توں تحفہ دے طورپر خلیفہ دی خدمت وچ بھیج دتا نہ اس صور ت وچ کہ ایہ خلیفہ وقت توں مخصوص سن ۔
یہ سی ، مؤرخین دی روایتاں دے مطابق جواہرات دے اک صندوق یا دو صندوقاں دی داستان دا خلاصہ جو سیف دی روایتاں توں کسی قسم دی مطابقت نئيں رکھدا اے ۔
۴ ۔ سیف کہندا اے کہ اک اہم جنگ چھڑ گئی او رمسلمان اس جنگ وچ فاتح ہوئے اس وقت مسلماناں دے لشکر دا کمانڈر ساریة بن زینم سی ۔
لیکن بلاذری ” فتوح البلدان “ وچ کہندا اے کہ اولا ً: ”دارابجرد “ وچ کوئی جنگ ہی واقع نئيں ہوئی اے بلکہ ایہ جگہ اوتھے دے لوکاں دے ہتھیار سُٹن تے صلح دے ذریعہ فتح ہوئی اے تے اس دا فاتح وی عثمان بن ابی ا لعاص ثقفی سی نہ ساریة بن زنیم تے مسلماناں دے لشکر دا سپہ سالار وی ابو موسیٰ اشعری سی نہ ابن زنیم ۔
چھان بین تے موازنہ دا نتیجہ
۱ ۔ ” فسا“ تے ” دارابجرد “ ساریہ دے ہتھوں فتح نئيں ہوئے نيں ، بلکہ انہاں دو شہراں دا فاتح عثمان بن ابی العاص سی ۔ تے اس جنگ وچ سپہ سالار اعظم ابو موسی ٰ اشعری سی ۔
۲ ۔ جواہرات دے صندوق نوں ساریہ یا سلمہ اشجعی نے خلیفہ دے ایتھے نئيں بھیجیا اے ، بلکہ انال جنگ نہاوندماں مسلماناں دے کمانڈر سائب بن اقرع خلیفہ دے پاس لے گیااے۔
____________________
۱۔ سائب قبیلہ ثقیف توں اے اوہ اک نوجوان سی اپنی والدہ ملیکہ دے نال مدینہ وچ پیغمبر خدا دے حضور پہنچیا ، پیغمبر نے اس دے سر اُتے دست شفقت پھیریا تے اس دے حق وچ اک دعا کيتی ، سائب پیغمبر دے بعد اصفہان دا گورنر بنا تے آخر تک اوتھے سی ایتھے تک کہ وفات پائی (اسد الغابہ : ،ج ۲/۲۴۹ و الاصابہ، :۲/ ۸)
۳ ۔ جوہرات دے اس صندوق دے لئی سپاہیاں وچوں کسی نے خلیفہ دے لئی درخواست نئيں کيتی اے بلکہ ایہ اک خزانہ سی جو نہاوند وچ ہتھ آیا سی جسنوں غنائم جنگ اُتے مامور سائب نے غنائم دے خمس دے طور اُتے مدینہ وچ خلیفہ دے پاس لے گیا ۔ اس لحاظ توں نہ سلمہ نے کسی قاصد نوں جواہرات دے نال مدینہ بھیجیا اے تے نہ فتح فسا تے دارابجرد وچ ساریہ موجود سی توں کہ کسی قاصد نوں مدینہ گھلدا تے خلیفہ وی آرزو کردا کہ اس دی بیوی ام کلثوم سلمة یا ساریہ دے قاصد دے نال دستر خوان اُتے کھانا کھائے ۔
اور ايسے طرح اس داستان دے باقی حصہ وچ وی مذکورہ حصہ دی طرح ضعف و جھوٹھ دی کمی نئيں اے ايسے لئے بعض مورخین اس داستان دے افسانوی تے جھوٹی ہونے دے بارے وچ متوجہ ہوئے نيں تے انہاں وچوں اک نے اس داستان دے اک حصہ نوں حذف کيتا اے تے اک دوسرے مؤرخ نے اس دے اک حصہ نوں بعید جان کے اسنوں نادرست دسیا اے ۔
لیکن جو وی ہوئے ایہ افسانہ تریخ ، حدیث تے لغت دیاں کتاباں وچ اپنی جڑ مضبوط کرکے اج تک وسیع پیمانے اُتے پھیل کر شہرت حاصل کرچکيا اے تے اس قسم دے افسانےآں دی شہرت تے اشاعت دا محرک ایہ سی کہ اسکو جعل کرنے والے نے داستان سرائی وچ عجیب چالاکی تے مہارت توں کم لیا اے تے جو کچھ جعل کيتا اے اسنوں خلیفہ دے زہد و فضیلت نوں تشہیر کرنے دے لفافے وچ بند کرکے اصحاب دی مدح و تعریف دا لباس پہنا کر تریخ دے بازار وچ پیش کيتا اے تاکہ بیہودہ تے متعصب افراد دے لئی پسندیدہ تے خوش آئند ہوئے تے ايسے افراط تے حد توں زیادہ محبت دی وجہ توں انہاں دی سند دا ضعف اورمتن دی کمزوری ، حتی قرآن مجید دی صریح آیات دی مخالفت ہونے توں وی چشم پوشی کرکے د ل کھول کر انہاں دے استقبال دے لئی اگے بڑھاں تے انھاں اپنی کتاباں وچ درج کرکے اسلام دی تریخ دے حقیقی حوادث دے طور اُتے شائع کرن ۔
خلا صہ تے نتیجہ
اساں کتاب دے اس حصہ وچ سیف دی جھو ٹی داستا ناں دے کئی نمو ناں دے بارے وچ بحث و تحقیق دی تے انھاں متن تے سند دے لحاظ توں جانچ پڑتال کر کے دوسرے مور خین دی روایتاں دے نال تطبیق تے موازنہ کيتا۔ اس پو ری بحث و تحقیق دا نتیجہ حسب ذیل صورت وچ حاصل ہويا کہ سیف دی روایتاں دے مطابق :
۱ ۔ خالد نے مہلک تے خطر ناک زہر نوں اک دفعہ نگل لیا، لیکن اس زہرنے خالد پرکسی قسم دا اثر نئيں کيتا ۔
۲ ۔شہر حمص دے مکانات مسلماناں دی تکبیر دی آواز توں منہدم ہوئے گئے تے در ودیوار گرکر زمین بوس ہوگئياں ۔
۳ ۔ صاف نامی اک صحابی ---جو اوہی دجال معروف اے --- نے شہر شوش دے قلعہ دے دروازے اُتے اک لات ماری تے اس دی زنجیراں اورقفل ٹُٹ کرڈھیر ہوگئے تے شہر دا دروازہ مسلماناں دے لئی کھل گیا۔
۴ ۔ جھو ٹے پیغمبر اسود عنسی کااک شیطان سی جوحقیقی پیغمبر اں دے فرشتہ دے مانند اسنوں وحی کرتاتھا تے اسنوں غیبی اسرار دے بارے وچ آگاہ کرتاتھا تے اوہ اس دی وجہ توں غیر معمولی کم انجام دیتاتھا۔
۵ ۔ عمر نے اپنے فوجی سپہ سالار نوں جو ایران دے ”دارا بجرد “نامی مقام اُتے سی مدینہ توں پکاریا تے اس دی جنگی پالیسی دے لحاظ توں راہنمائی دی جو مسلماناں دی فتحیا بی دا سبب بنیا۔
٦ ۔ عمر اپنی بیوی نوں حکم دیندے اے ں کہ اک نامحرم تے اجنبی مرد دے نال اسيں دسترخوان ہوئے جائے تاں اوہ نويں لباس نہ ہوئے نے دی وجہ توں ایسا کر نے توں انکار کردی اے۔
لیکن ایہ سب مطالب جھوٹھ تے بے بنیاد نيں تے افسانہ دے علاوہ کچھ نئيں نيں کہ افسانہ نویس سیف نے انھاں جعل کيتا اے تے اصحاب پیغمبر دی مدح و فضلیت دے عنوان توں مسلماناں دے اختیار وچ پیش کيتا اے تے سادہ لو ح و متعصب افراد جواس قسم دی جھوٹی داستاناں نوں اپنے اسلاف تے انہاں داستاناں دے سور ماواں دے لئی اک فضیلت سمجھدے نيں لہذا انھاں نے حرص و طمع تے انتہائی دلچسپی دے نال سیف توں نقل کر کے انہاں دی وسیع پیمانے اُتے اشاعت دی اے جدوں کہ اوہ زندیق تے کافر سیف دے خطر ناک مقاصد دے بارے وچ متو جہ نئيں ہوئے نيں کہ اوہ انہاں افسانےآں نوں جعل کر کے خرافات تے جھوٹھ نوں اسلام دے اصلی عقا ئد وچ شامل کے نا چاہندا اے تے مسلماناں نوں تاں اسيں اُتے ست تے تنگ نظر دیکھانا چاہندا اے تاکہ انھاں بیو قوف تے احمق ثابت کرے، پیغمبراں دی و حی تے انہاں دے معجزات دا مذا ق اڑائے، لو گاں نوں اس قسم دے مسائل دے بارے وچ بد ظن تے بے تعلق بنادے ،ورنہ اوہ اس دے علاوہ کونسا محرک رکھتاتھا جس دے پیش نظر شہر شوش دے دروازہ دے قفل نوں توڑ نے دے لئی دجال اوراس دے فر مان توں مستند بنائے؟اور جھو ٹے پیغمبری دا دعوی کر نے والے اسود عنسی توں نسبت دے کہ فرشتہ(شیطان)اسنوں وحی کردا تے اسنوں غیبی اسرار توں آگاہ کردا تھا،اور اوہ اس دے ذریعہ غیر معمولی کم تے معجزے انجام دیندا سی ،اس حالت وچ ا س جھوٹھے پیغمبر جسنوں شیطان خبر دیندا سی تے اک حقیقی پیغمبر جسنوں فرشتہ خبر دیندا سی دے درمیان کیہ فرق اے ؟ کیونجے ایہ دونے خبر لیانے والے نوں فرشتہ کہندے نيں تے اپنی اطلاعات نوں ايسے توں مستند کردے نيں ۔
اس نے کس مقصد دے پیش نظر عمر نوں ایہ نسبت دتی اے کہ اوہ چاہندا سی کہ اپنی بیوی نوں اک نامحرم تے اجنبی مرد دے سامنے لیا کے اسنوں دکھائے اس وچ اس دے علاوہ کوئی تے علت نئيں سی کہ اوہ مسلماناں دے عقیدہ نوں متزلزل تے مخدوش کرنا چاہندا سی تے اس طرح دین مخالف مطالب نوں انہاں دے دین و مذہب دے نال ممزوج کرنا چاہندا سی ۔
حیواناں دے فصیح عربی بولی وچ گفتگو کرنے وچ ا س دا مقصود کيتا سی؟ کہ اوہ کہندا اے : ” بکیر “ نے اپنے معروف گھوڑے ” اطلال “ توں کہیا: چھلانگ لگاؤ ندی دے اُس پار اے میرے اطلال ! گھوڑے نے فصیح عربی بولی وچ کہیا؛ سورہ بقرہ دی قسم ميں نے چھلانگ لگائی یا کہندا اے کہ : عاصم نے چرواہے توں گائے دے بارے وچ سوال کيتا ، اس نے جواب دتا : ميں نے ایتھے اُتے کوئی گائے نئيں دیکھی کچھار وچ موجود گائے نے بولدے ہوے فصیح عربی بولی وچ کہیا: خدا دی قسم اس دشمن خدا نے جھوٹھ بولا اے اسيں ایتھے اُتے موجود نيں “
سیف دا انہاں افسانےآں تے اس قسم دے دسیاں افسانےآں نوں جعل کرنے وچ کیہ مقصد سی کہ اس نے انہاں نوں روایتاں وچ بیان کيتا اے تے اس طرح انہاں نوں مسلماناں دے عقائد وچ شامل کیہ اے ؟
وہ اس افسانہ سازی توں اس دے علاوہ کوئی تے مقصد نئيں رکھدا سی کہ مسلماناں دے عقائد وچ تشویش تے تخریب پیدا کرے تے انھاں توہم پرست تے تنگ نظر ثابت کرے ، انہاں دی عقل و دین اُتے ڈاکا مارے تے اس تمام راہ وچ صرف محرک اس دا کفر و زندقہ ہونا سی ۔
سیف نے جعل و تحریف دی اس مقدار اُتے اکتفا نئيں کيتا اے بلکہ اس دے علاوہ اسلام دی تریخ دے مختلف حوادث وچ بوہت سارے ناواں وچ تغیر و تحریفات کيتياں تے جعلیات بھر دتے نيں تے اک ناں نوں دوسرے ناں وچ بدل دتا اے اس طرح تریخ دے واضح حقائق نوں تاریک تے نامعلوم بنا دے رکھ دتا اے انہاں ہی تغیرات تے تبدیلیاں دی وجہ توں گزشتہ کئی صدیاں توں دانشمنداں تے محققاں دے لئی ایہ حوادث نامفہوم تے نامعلوم بن دے رہ گئے نيں کہ اس دی صحیح تشخیص دینے وچ مغالطہ توں دوچار ہوئے نيں تے بوہت سارے اسلامی حقائق انہاں دے لئی غیر واضح رہے نيں اسيں اس قسم دے تحریفات تے تغییرات دے نمونے آنے والی فصل وچ بیان کرن گے ۔
اس حصہ توں مربوط مطالب دے مآخذ
۱ ۔ داستان صلح حیرہ تے خالد دے زہر کھانے دی روداد توں متعلق مآخذ:
۱ ۔ صلح حیرہ، خالد دا زہر کھانے تے ” عبد المسیح بن عمرو“ دا ناں تبدیل ہوکے ” عمرو بن عبد المسیح“ ہونا سیف دی نقل دے مطابق۔
تریخ طبری : ج/ ۱ ،ص/ ۲۰۳۹ ۔ ۲۰۴۴ ، ۲۱۹٧ ، ۲۲۵۵ ، ۲۲۵٦ تے ۲۳۸۹ ،
۲ ۔ صلح حیرہ، زہر کھانے دی روداد تے ناں دی تبدیلی دے بغیر ، کلبی دی نقل دے مطابق:
تریخ طبری : ج / ۱ ،ص/ ۲۰۱۹
۳ ۔ صلح حیرہ ، زہر کھانے دی روداد تے ناں دی تبدیلی دے بغیر،
فتوح البلدان بلاذری ، ۲۵۲ ۔
۴ و ۵ ۔ صلح حیرہ وچ خالد توں گفتگو کرنے والے دا ناں ” عبدا لمسیح بن عمرو “ سی نہ ” عمرو بن عبد المسیح “ انسان ابن کلبی نسب قحطان دی تشریح وچ ا ور ” جمہرة الانساب “ ابن حزم : ۳۵۴ ۔
٦ ۔ صلح حیرہ ، خالد دے زہر کھانے دے افسانہ دے نال تے ناں دی تبدیلی سیف دی نقل دے مطابق:
تریخ ابن اثیر ، طبع منیریہ ۲/۲٦٦
٧ ۔ خالد دے زہر کھانے دا افسانہ ، تریخ ابن کثیر ، : ٦/ ۳۴٦ ،
۲ ۔ عمر دے بارے وچ پیغمبر دی بشارتاں دی داستان دے مآخذ
الف : روایات سیف :
۱ ۔ تریخ طبری : ۱/ ۲۵۸٦ ، ۱۵ ھء دے حوادث وچ ۔
۲ ۔ تریخ طبری : ۱/ ۲۳۹٧ ۔ ۲۴۱۱ ، ۱۵ ھء دے حوادث وچ ۔
۳ ۔ تریخ ابن اثیر : ۲/ ۳۸٧ ۔ ۳۸۹ ، ۱۵ ھء دے حوادث وچ ۔
۴ ۔ تریخ ابن کثیر : ٧/ ۴۵ ۔ ۵۸ ، ۱۵ ھء دے حوادث وچ ۔
۵ ۔ تریخ ابن خلدون : ۲/ ۳۳٦ ۔
٦ ۔ اصابہ ابن حجر : ۲/ ۲۰۸
ب : بیت المقدس دے بارے وچ دوسرےآں دی روایتاں :
۱ ۔ تریخ خلیفہ ابن خیاط : ۱/ ۱۰۵ ، ۱٦ ھء دے حوادث وچ ۔
ٍ ۲ ۔ فتوح البلدان بلاذری ۱/ ۲٦۴ حوادث فلسطین دی فصل وچ ۔
۳ ۔ تریخ یعقوبی : ۲/ ۱۴٧ ، دوران عمرکے حوادث وچ ۔
۴ -فتوح اعثم ؛ ۱/ ۲۸۹ ۔ ۲۹٦
۵ ۔ معجم البلدان : تراجم بلدان دے حصہ وچ ،
ج ۔ شمشیر بازاں دے بارے وچ دوسرےآں دی روایتاں
۱ ۔ کتاب اموال ابی عبید؛ ۱۵۳ ( فصل اہل صلح نوں اپنے مال اُتے چھڈنا چاہے)
۲ ۔ فتوح البلدان ، بلاذری ۱٦۵ فصل (حوادث فلسطین)
د ۔ بیت المقدس دی صفائی دے بارے وچ دوسرےآں دی روایتاں :
۱ ۔ کتاب اموال ابی عبید ؛ ۱۴۸ فصل (اہل ذمہ نوں مسلماناں دی طرف توں امان دینا)
۲ ۔ کتاب اموال ابی عبید: ۱۵۴ فصل (اہل صلح نوں اپنے حال اُتے چھڈنا چاہیدا)
۳ ۔ داستان شہر حمص دے مآخذ
۱ ۔ داستان شہر حمص دے بارے سیف دی تن روایتاں
تریخ طبری : ۱۵ ھ ء دے حوادث وچ ۱/ ۲۳۹۱
۲ ۔ حمص دے باشندےآں دی صلح کيتی روداد:
فتوح البلدان ، بلاذری ، : ۱۳٧
۳ ۔ حمص دے لوکاں دے پیر کٹ جانے دی روداد دے بارے وچ قشیری دی روایتاں
تریخ طبری : ۱/ ۱۵۴ ۲ و ۲۳۹۱ ، ۲۳۹۵ ، ۲٧۹٦ ، ۲۵۳۳ ،
۴ ۔ شہر حمص دے در و دیوار گرجانے دی داستان:
تریخ ابن اثیر ، طبع منیریہ ، ۲/ ۳۴۱ ،
۵ ۔ شہر حمص دے درو دیوار گرجانے دی روداد
تریخ ابن کثیر : ٧/ ۵۳
۴ ۔ داستان فتح شوش دے مآخذ
۱ ۔ تریخ طبری: ۱/ ۲۵٦۴ ۔ ۲۵٦۵
۲ ۔ تریخ ابن اثیر، ۲/ ۳۸٦ ،
۳ ۔ تریخ ابن کثیر : ٧/ ۸۸
۴ ۔ تریخ طبری : ۱/ ۲۵٦۲ ۔
۵ ۔ ابو موسی دی شوش دے باشندےآں نال جنگ:
فتوح البلدان بلاذری : ۳۸٦
٦ ۔ ابو موسی دی شوش دے باشندےآں نال جنگ:
اخبار الطوال ، دینوری ، ۱۳۲ ۔
٧ ۔ شوش دے باشندےآں توں ابو موسی دی صلح:
تریخ ابن خلیفہ : ۱۱۱
ابن صائد ابن صیاد معروف بہ دجال فاتح شوش دا افسانہ درج ذیل مآخذ وچ آیا اے ۔
۸ ۔ صحیح بخاری: ۱/ ۱٦۳ ،(۲) / ٦٧ ، ۴/ ۵۳
۹ ۔ صحیح مسلم : ۸/ ۱۸۹ ۔ ۱۹۴ ،
۱۰ ۔ سنن ابی داؤد : ۲/ ۲۱۸
۱۱ ۔ سنن ترمذی: ۹۱۱۹
۱۲ ۔ مسند طیالسی ، حدیث : ۸٦۵ ،
۱۳ ۔ مسند احمد: ۱/ ۳۰۸ ، ۴۵٧ ، و ۲/ ۱۴۸ ، ۱۴۹ ، و ۳/ ۲٦ ، ۴۳ ، ٦٦ ، ٧۹۸۲ ، ۳٦۸ ، و ۴ ۲۸۳ ، ۴۵/ ۴۹ ۔ ۱۴۸ ،
۵ ۔ اسود عنسی دی داستان دے مآخذ
۱ ۔ تریخ طبری: ۱/ ۱۸۵۳ ۔ ۱۸٦٧ ، ۱۱ ھء دے حوادث وچ ۔
۲ ۔ اسلام دی تریخ ، ذہبی، ۱/ ۳۴۲ ۔ ۳۴۳ ،
۳ ۔ تریخ ابن اثیر: ۲/ ۲۲۹ ،
۴ ۔ تریخ ابن کثیر: ٦/۳۰٧ ۔ ۳۱۰ ،
۵ ۔ جمہرہ ابن حزم: ۳۸۲ ،
٦ ۔ لسان المیزان ، ابن حجر : ۳/ ۱۲۲ ، سہل بن یوسف دے حالات وچ ۔
٧ ۔ انساب سمعانی : ۱/ ۲۲۳
۸ ۔ اصابہ ابن حجر : ٧۳۱۵
۹ ۔ تریخ یعقوبی ، طبع نجف ، ۲/ ۱۰۸ ،
۱۰ ۔ البداء و التریخ : ۵/ ۱۵۴ ۔
۱۱ ۔ فتوح البلدان بلاذری، طبع سعادت مصر ، ۱۹۵۹ ءء / ۱۱۳ ۔ ۱۱۵ ۔
۱۲ ۔ معجم البلدان حموی : مادہ ” دثینہ “ وچ ۔
٦ ۔ جواہرات دی ٹوکری تے اس دے مآخذ
۱ ۔ تریخ طبری : ۱/ ۲٧۰ ، و ۲٧۱۴ ۔ ۲٧۲۱
ابن کثیر : ٧/ ۱۳۰ ۔ ۱۳۱ و فیروز آبادی نے قامو س وچ ا ور زبیدی نے تاج العروس وچ لغت ”سری“ دی تشریح وچ
۲ ۔ جمہرہ ابن حزم : ۱٧۴ ۔ ۲۳۸
۳ ۔ فتوح اعثم ، طبع حیدر آباد : ۵۹ ۔ ٦۲ ،
۴ ۔ فتوح بلاذری، طبع بیروت ۱۳٧٧ ھ ، ۲/ ۳۰۲ و ۳۸۰ ۔
۵ ۔ تریخ ابن اثیر ، طبع منیریہ ، قاہرہ ۱۳۴۹ ھء ۲/ ۲۱ و ۲۵
٦ ۔ اخبارا لطوال دینوری : طبع اول قاہرہ : ۱۳۸
٧ ۔ معجم البلدان ، تحت کلمہ ” فسا“ و ” درابجرد“
اسلامی سبھیاچار وچ تحریف ہوئے نام
خالد بن ملجم بریدہ بن یحسن
معاویہ بن رافع عبدا لمسیح بن عمرو
عمرو بن رفاعہ شہر بن باذان
خزیمہ بن ثابت فیس بن عبدیغوث
سماک بن خرشہ عبدا للہ بن سبا و حزب سبایان۔
گزشتہ تے آئندہ مباحث اُتے اک نظر
سیف نے اپنے تحریف تے مسخ کرنے دے کم نوں اسلام دی تریخ دے تمام جوانب تے ابعاد وچ انجام دتا اے تے اپنے خطرناک منصوبے نوں ہر جہت تے زاوئے توں عملی جامہ پہنایا اے ۔ اسلام دے حقائق نوں تہ و بالا کرنے تے ہر چیز نوں اس دے خلاف تبدیل کرنے وچ اس نے کوئی کسر باقی نئيں رکھی اے تے ایہ کم انتہائی مہارت تے ایسی ہوشیاری توں انجام دتا اے کہ دانشوراں او رمحققاں دے لئی اس دی تحریفات تے تبدیلیاں دی تشخیص دینا انتہائی مشکل تے دشوار بنا دیاہے ۔ جنہاں حقائق نوں اس نے مسخ تے الٹ پلٹ کرکے رکھ دتا اے انہاں دا اصلی تے حقیقی قیافہ حالے وی دانشوراں اورعلماء دے لئی مجہول تے غیر معروف اے۔
سیف نے اپنی تحریف دے جامع اوروسیع منصوبے نوں چند طریقےآں توں اسلام دی تریخ وچ داخل کر دتا اے :
۱ ۔ خونین جنگاں دی ایجاد جداں مرتدین دیاں جنگاں ۔
۲ ۔ خرافات اُتے مشتمل افسانے جعل کرکے ، مثلاً داستان اسود عنسی
۳ ۔ افسانوی لوک تے اماکن دا جعل کرنا، جداں طاہر جداں کمانڈر تے اعلاب ورگی سرزمین
۴ ۔ احادیث وچ ملاوٹ تے انھاں الٹ پھیر کرنا۔
اس نے اسلام دی تریخ وچ تحریف کرکے اسنوں حقیقی تے صحیح راہ توں منحرف کردتا اے اساں مذکورہ چہارگانہ تحریفات دی گزشتہ فصلاں وچ وضاحت کيتی اے تے اس سلسلہ وچ قارئین کرام دی خدمت وچ کئی نمونے وی پیش کيتے نيں ، ہن اسيں اس حصہ وچ سیف دی تحریف دی پنجويں قسم اُتے بحث و تحقیق کرن گے:
۵ ۔ سیف نے حدیث دے راویاں ، پیغمبر خدا دے اصحاب تے وقائع و حوادث دے پہلواناں دے ناواں نوں بدل کے تریخ دے حقائق نوں الٹ پلٹ کر رکھ دتا اے تے اس طرح دی تحریفا ت دے ذریعہ اپنے منصوبہ نوں عملی جامہ پہنانے وچ کامیاب ہويا اے ۔
سیف ناواں دی تبدیلی دے حصہ وچ ----کہ اس فصل وچ ایہی ساڈا موضوع اے ----کدی معروف لوک دے ناں نوں اک غیر معروف ناں وچ تبدیل کردا اے ، کدی لوک نوں اپنی خیالی طاقت توں خلق کردا اے ، فیر انہاں نوں کسی معروف تے نامور شخص دے ناں توں ناں گزاری کردا اے تے کدی کسی حدیث وچ ذکر ہوئے ناں نوں نقل کردا اے لیکن اسنوں الٹا تے تبدیل کرکے پیش کردا اے باپ دی جگہ اُتے بیٹے دا ناں تے بیٹے دی جگہ اُتے باپ دا ناں رکھدا اے ۔ اسيں انہاں تِناں قسم دی تبدیلی نوں اک وکھ فصل وچ بیان کرن گے تے انہاں وچوں ہر اک دے لئی کئی نمونے وی ذکر کرن گے توں کہ انہاں نمونےآں توں ہر فصل وچ سیف دے تمام روایتاں نوں پہچاننے دے لئی اک مضبوط و مستحکم طریقہ کار معلوم ہوجائے ۔
اٹھواں حصہ :
سیف دے ذریعہ لوک دے ناواں دی تخلیق تے تبدیلی
- -معروف ناواں کوغیر معروف ناواں وچ تبدیل کرنا۔
- -اصحاب پیغمبر دے ناواں دا ناجائز فائدہ اٹھانا۔
- -سیف الٹ پلٹ کردا اے ۔
- -تیسرے حصہ دے مآخذ
معروف ناواں دا غیر معروف ناواں وچ تبدیل کرنا
و صحف من اسماء اعلام الاسلام و المسلمین
سیف نے بہت ساریاں معروف اسلامی شخصیتاں دے ناں تبدیل کيتے نيں ۔
مؤلف
سیف نے بعض احادیث وچ اپنے قبیلہ یا خاندان نال تعلق رکھنے والے اپنے محبوب افراد دی مذمت و ملامت دا اظہار کيتاہے یا ايسے طرح جنہاں افراد دے بارے وچ اوہ دل وچ بغض و عداوت رکھدا سی انہاں دی انہاں احادیث وچ مدح و فضیلت دا اظہار کيتا اے ، لہذا اس نے اس قسم دی احادیث وچ ا یسے معروف و نامور لوک دے ناں نوں اک غیر معروف تے مجہول ناں وچ تبدیل کر دتا اے توں کہ اس دے دوستاں دا عیب اوران دی برائی چھپ جائے یا معروف و نامور لوک دی فضیلت و منزلت اُتے دے وچ رہ جائے۔
ایتھے اُتے اسيں انہاں تبدیلیاں دے کئی نمونے پیش کردے نيں :
۱ ۔ خالد بن ملجم
سیف نے امیر المؤمنین علی بن ابیطالب (علیہ السلام) دے قاتل عبد الرحمان بن ملجم دا ناں بدل کے خالد بن ملجم کر دتا اے، جتھے اُتے خلیفہ دوم اپنے سپاہیاں دی پریڈ دا مشاہدہ کرنے دی روداد دا ذکر کردے ہوئے ایويں کہندا اے :
”خلیفہ اک لشکر نوں ” قادسیہ “ روانہ کررہے سن، لہذا ” صرار “(۱) دے مقام اُتے اس لشکر دی پریڈ دا اس طرح مشاہدہ کيتا کہ سپاہی اس دے سامنے توں گروہ گروہ تے پریڈ کردے ہوئے گذردے جارہے سن، قبیلہ ” سکون “(۲) دا چار سو افراد اُتے مشتمل گروہ وی خلیفہ دے سامنے توں گزریا ، کہ اچانک خلیفہ دی نظر چند سیاہ فام تے لمبے بال والے جواناں اُتے پئی تے انھاں نے انہاں توں منہ موڑ لیا،جب اوہ دوسری بار خلیفہ دے سامنے توں گزرے تاں فیر انھاں نے انہاں توں منہ موڑ لیا تے ایہ روداد تن بار تکرار ہوئی جدوں انہاں توں اس روگردانی تے اعراض دے بارے وچ سوال کيتا گیا ۔
انھاں نے جواب وچ کہیا: وچ انہاں افرادکے بارے وچ بد ظن ہاں ، کیونجے انہاں دا چہرہ میرے لئے غیر معروف تے اُتے اسرار لگ رہیا اے تے انہاں دے بارے وچ میرے دل وچ عجیب و غریب بغض و عداوت پیدا ہوئے رہی اے اس دے بعد انہاں دے بارے وچ مکرر ذکر کردے تے کراہت و نفرت دا اظہار کردے رہے تے لوک وی عمر دے اس قول تے فعل دے بارے وچ حیرت تے استعجاب دا اظہار کردے رہے ایتھے تک کہ مستقبل وچ اس مطلب دا راز لوکاں اُتے آشکار ہويا خالد بن ملجم جس نے بعد وچ علی ابن ابیطالب علیہ السلام نوں قتل کيتا تے اس دے علاوہ عثمان دے قتل دی حمایت کرنے والے وی اس گروہ وچ موجود سن “(۳)
فیر سیف ۳۵ ھ ء دے حوادث دے ضمن وچ کہندا اے :
جب سبائیاں دے اکسانے اُتے مختلف اسلامی شہراں توں عثمان دے پاس شکایتاں پہنچیاں تو، اس نے وی مقامی تحقیقات دے لئی چند لوک نوں انہاں شہراں دی طرف روانہ کيتا توں کہ حالات دا نزدیک توں جائزہ لے کے خلیفہ نوں انہاں دی اطلاع داں ۔ انہاں افراد وچ عمار یاسر وی سن ، جنھاں عثمان نے مصر دے لئی مامور کيتا سی بھیجے گئے تمام افراد عمار توں پہلے خلیفہ دے پاس واپس آ کے بولے اساں انہاں شہراں وچ کِسے بری یا ناخوشگوا رچیز دا مشاہدہ نئيں کيتا ، انہاں شہراں دے حالات اطمینان بخش نيں ۔ کچھ غیر معروف و خاص لوک ناراضگی تے شکایت دا اظہار کردے نيں نہ عام لوک تے امراء ، انہاں دے فرمانروا وی مکمل طور اُتے لوکاں دے نال عدل و انصاف توں پیش آندے نيں لیکن عمار دے مدینہ واپس پرتن وچ تاخیر ہوئی ۔ ایتھے تک لوک انہاں دے بارے وچ فکر مند ہوئے تے انہاں نے گمان کيتا کہ انھےں مصر وچ قتل کر دتا گیا اے ايسے اثناء وچ مصر دے گورنر دا اک خط مدینہ پہنچیا جس وچ لکھیا سی ، مصر وچ اک پارٹی عمار نوں فریب دے کے انہاں دے اردگرد جمع ہوگئی کہ جنہاں وچ عبد اللہ بن سوداء تے خالد بن ملجم(۴) شامل سی۔
۳٦ ھ دے حوادث دے ضمن وچ کہندا اے : جنگ جمل دے واقع ہونے توں پہلے ، قعقاع بن عمرو(۲) نے امیر المومنین علی تے عائشہ ، طلحہ و زبیر دے درمیان صلح و صفائی کرانے دے لئی فرد ثالث دا فریضہ نبھانا طرفین نے صلح کرنے دا فیصلہ کيتا ۔
۲ ۔ قعقاع سیف دا اک افسانوی تے جعلی سورما اے ، اس نے اسنوں اپنے خیال وچ خلق کيتا اے اس دے بعد اسنوں پیغمبر خداکے اک صحابی دے طور اُتے پہچنوایا اے اساں اپنی کتاب ۱۵۰ جعلی اصحاب وچ اس دے بارے وچ اک وکھ فصل وچ وضاحت کيتی اے تے جنگ جمل دی روداد نوں وی کتاب ”عائشہ “ علی دے زمانے وچ “ وچ مکمل طور اُتے بیان کيتا اے
لیکن سبائیاں دا گروہ جداں : ابن السوداء تے خالد بن ملجم صلح وآشتی اُتے راضی نئيں سن ۔ اس لئی انہاں نے اک خفیہ میٹنگ بلائی تے ایکمنصوبہ بنایا توں کہ مسلماناں دے درمیان صلح دے منصوبہ نوں درہم برہم کر کے رکھ داں تے انہاں دے درمیان جنگ دے شعلاں نوں بھڑکاداں ۔ اس دے بعد انہاں نے اپنے اس منحوس منصوبہ نوں عملی جامہ پہنایا تے مسلماناں دے درمیان ہونے والی صلح نوں اک زبردست خونین جنگ وچ تبدیل کر دتا(۵)
یہ اوہ مطالب نيں جنہاں نوں سیف نے امیر المؤمنین دے قاتل دے بارے وچ نقل کيتا اے تے اسنوں خالد بن ملجم ناں رکھیا اے جدوں کہ اس دا ناں ’ عبدا لرحمان بن ملجم مرادی “ اے تے ایہ اوہی شخص اے جو فتح مصر وچ موجود سی تے اوتھے اپنا گھر بنا چکيا تھا،خلیفہ دوم نے
____________________
( ۱ صرار مدینہ دے نزدیک عراق دے راستہ پراک پانی اے ۔
( ۲ .سکون خاندان کندہ دا اک قبیلہ اے کہ جو قحطان توں محسوب ہُندا اے انہاں دا شجرہ نسب سباء بن یشجب تک پہچدا اے تے سیف اسلام دی تریخ دی تمام برائیاں تے شر و فساد انہاں دی گردن اُتے ڈالدا اے ۔
( ۳ ۔ تریخ طبری : ۱/ ۲۲۲۰ ۔ ۲۲۲۱۔
( ۴ .تریخ طبری : ۱/ ۲۹۴۴ تے تریخ ابن اثیر ۳/ ۱۹۲)
( ۵ خلفاء دے زمانے وچ رسم سی کہ جو کوئی وی خلافت اُتے پہچدا سی مرکز دے لوک اس دی بیعت کردے سن اس دے بعد روداد دی صوبےآں تے آبادیاں تک اطلاع دتی جاندی سی تے وڈے شہراں دی بعض معروف شخصتاں وفد دی صورت وچ نمائندہ دے طور اُتے آکے اپنی تے شہراں دے باشندےآں دی طرف توں نويں خلیفہ دی بیعت کردیاں سن
اس زمانے وچ مصر دے گورنر عمرعاص نوں اس دے بارے وچ ایويں لکھیا سی :
” عبدا لرحمان بن ملجم دے گھر نوں مسجد دے نزدیک قرار دینا توں کہ اوہ لوکاں نوں قرآن تے دینی مسائل دی تعلیم دے “
فیر جدوں امیرالمؤمنین علی خلافت اُتے پہنچے ، مدینہ دے لوکاں دی بیعت دے بعد، قصبےآں دے باشندےآں نوں بیعت کيتی دعوت دتی(۲)
۲ ۔ خلفاء دے زمانے وچ رسم سی کہ جو کوئی وی خلافت اُتے پہچدا سی مرکز دے لوک اس دی بیعت کردے سن اس دے بعد روداد دی صوبےآں تے آبادیاں تک اطلاع دتی جاندی سی تے وڈے شہراں دی بعض معروف شخصتاں وفد دی صورت وچ نمائندہ دے طور اُتے آکے اپنی تے شہراں دے باشندےآں دی طرف توں نويں خلیفہ دی بیعت کردیاں سن ۔
عبد الرحمان بن ملجم نے وی ايسے وقت انہاں دے پاس آکے انہاں دی طرف دستِ بیعت پھیلا یا ، لیکن امیر المؤمنین نے اس دی بیعت نوں قبول نئيں کيتا ، اوہ دوسری بار آیا تاکہ انہاں دی بیعت کرے فیر امیر المومنین نے اس دی بیعت قبول نئيں کيتی ایتھے تک تیسری بار اس دی بیعت نوں قبول کيتا تے کہیا:
” کس چیز نے شقی ترین لوکاں نوں روکیا اے “ اس دے بعد اپنی داڑھی نوں ہتھ وچ پھڑ کر فرمایا:
” قسم اس خدا دی جس دے ہتھ وچ علی دی جان اے میری ایہ داڑھی میرے سر دے خون توں رنگین ہوگی“۔
” و الذی نفسی بیده لتخضبن هذه من هذه “(۱)
امیر المؤمنین دی نگاہ جدوں ابن ملجم اُتے پئی سی تاں ایہ شعر پڑھ کر گنگنانے لگے:
ارید حیا ته و یرید قتلی عذیرک من خلیلک من مراد (۲)
سیف دی روایت کيتی تحقیق تے بررسی
ایہی عبدا لرحمان بن ملجم مرادی اے کہ سیف نے گزشتہ چند روایتاں وچ اس دے ناں نوں تبدیل کرکے خالد بنادیاہے ۔ تے اس تبدیلی تے تحریف نوں اس نے جنگجو اصحاب دے فضائل دی تشہیر دے ضخیم
____________________
۱۔ انساب سمعانی : ورقہ ۴۰۱ ، تے لسانی المیزان : ۳/ ۴۳۹۔
۲۔ الاغانی : ۱۴ /۳۳، تریخ ابن اثیر ۳/ ۳۲٦اور اوہ مورخین ،جنہاں نے حضرت علی علیہ السلام دے قاتل دا ناں عبد الرحمان بن ملجم لکھیا اے نہ خالد بن ملجم اوہ درج ذیل نيں :الف) یعقوبی اپنی تریخ دی ج ۲/۲۱۲ تے ۲۱۴ اُتے ۔ب) ابن سعد، طبقات، ج ٦، ص ٦۱۔ج) ابن حزم، جمہرة انساب العرب، ص ۲۰۰
پردے دے پِچھے مخفی تے پوشیدہ رکھیا اے توں کہ اپنے جھوٹھ نوں رواج دینے تے اشاعت کرنے وچ بیشتر وسائل و امکانات مہیا کرسکے،اسی مقصود توں سیف :
پہلی روایت وچ کہندا اے :عمر ابن خطاب نے ” صرار “ دے مقام اُتے اپنے سپاہیاں دی پریڈ دا مشاہدہ کردے ہوئے خالد بن ملجم نال نفرت و کراہت تے سپاہ وچ اس دی موجودگی اُتے پریشانی دا اظہار کيتا ،خلیفہ دے اس کم توں لوک تعجب و حیرت وچ پئے ایتھے تک کہ امیر المؤمنین دے قتل دے بعد انہاں دے بارے وچ خلیفہ دی حیرانی تے پریشانی دی علت سمجھ گئے کہ عمر نوں انہاں دے ہتھوں مستقبل وچ انجام پانے والی خیانت دے بارے وچ علم سی۔
دوسری روایت وچ کہندا اے ؛ تیسرے خلیفہ عثمان نے لوکاں توں عادلانہ برتاؤ تے خوش اخلاقی دے پیش نظر ، بعض لوک نوں ماموریت دیدی تاکہ قصبےآں وچ جاکے انہاں شکایتاں دی تحقیقات کرن جو انھاں پہنچی سن ۔ واپسی اُتے انہاں انسکپٹراں نے خلیفہ دے گورنراں دے بارے وچ لوکاں دی رضا مندی تے کسی قسم دی شکایت نہ رکھنے دی رپورٹ دے علاوہ کچھ تے نئيں لاےا ۔ انہاں انسپکٹراں وچ صرف عمار سن جو مصر وچ ماموریت دے دوران ” ابن السوداء “ تے خالد بن ملجم تے تمام سبائیاں توں مل کے انہاں دا ہمنوا بنے تے ایہی سبائی سن جولوکاں نوں شکایتاں لکھنے اُتے اکساندے سن ۔
تیسری روایت وچ کہندا اے : جنگ جمل وچ طرفین ---جس وچ د وناں طرف اصحاب رسول سن --اور کمانڈراں دے درمیان صلح دا معاہدہ طے پایا سی تے جنگ نوں ترک کرنے دا فیصلہ کيتا گیا لیکن اسکے بعد سبائیاں دی سازش دی وجہ توں ، جنہاں وچ خالد بن ملجم وی سی ۔ جنگ دے شعلے دوبارہ بھڑک اٹھے ۔
ظاہر اے کہ انہاں تن روایتاں وچ سیف نے بہت سارے حقائق وچ تبدیلی پیدا کر کے کثرت توں جھوٹھ دی ملاوٹ کر دتی اے تے بے شمار جھوٹھ گڑھ لیا اے، کیونجے نہ خلیفہ دوم اپنی فوج دا پریڈ دیکھنے دے لئی ” صرار“ گئے سن تے نہ ہی انھاں نے اپنی فراست تے ذہانت توں ابن ملجم توں اظہار تنفر کيتا اے بلکہ اس دے بر عکس سیف دے کہنے دے مطابق خلیفہ نے مصر دے گورنر نوں سفارش و تاکیدکيتی سی کہ ابن ملجم دی تجلیل تے احترام کرکے اسکے گھر نوں مسجد دے نیڑے قرار دے توں کہ اوہ احکام و قرآن دی تعلیم دینے دی ذمہ داری سنبھالے ۔
جی ہاں ، ایہ امیر المومنین علی علیہ السلام سن کہ جنھاں نے ابن ملجم دے بارے وچ کراہت و نفرت دا اظہار کيتا تے اس دی بیعت کوکئی بار مسترد کيتا ہور ہمیشہ اس شعر نوں پڑھدے رہے:” ارید حیاتہ“
اس دے علاوہ نہ خلیفہ سوم عثمان نے کسی نوں لوکاں دی شکایتاں دی تحقیقات دے لئی کدرے بھیجیا سی تے نہ جعلی پارٹی سبائیاں دی سازش دا نتیجہ وچ لوکاں نے بنی امیہ دے گورنراں دے خلاف کوئی شکایت خلیفہ نوں بھیجی سی تے نہ تحقیق دی غرض توں عمار یاسر نوں مصر بھیجنے دی داستان صحیح اے تے نہ مذکورہ جعلی پارٹی دے ذریعہ اسکے فریب کھانے وچ کوئی حقیقت اے ۔
اسکے علاوہ نہ جنگ جمل وچ صلح دا کوئی موضوع سی تے نہ سبائیاں دی سازش دے نتیجہ وچ ایہ صلح جنگ وچ تبدیل ہوئی اے تے نہ سبائیاں دے ناں اُتے دنیا وچ کوئی گروہ وجود وچ سی تے نہ کوئی صحابی رسول بنام قعقاع وجود رکھدا سی جو جنگ جمل وچ سفیر صلح ہُندا۔
اور نہ امیر المؤمنین علی علیہ السلام دا قاتل خالد سی ، بلکہ ایہ سب سیف دے جعل کردہ افسانے نيں جو اس نے کفر و الحاد دے زیر اثر ایہ سب تغیرات تے تحریفات نوں جنم دے کے مسلماناں بالخصوص مورخین دے حوالے کے دتا اے توں کہ اس طرح اسلام دی صحیح تریخ نوں درہم برہم کر دے تے تاریخی حقائق نوں مخفی ، مبہم تے پیچیدہ بنا کے رکھ دے تے انہاں تمام جعلی ، تبدیلیاں تے تحریفات وچ اول توں آخر تک، صاحب اقتدار اصحاب دی فضیلت تراشی تے مدح گوئی توں پورا پورا ناجائز فائدہ اٹھایا اے تے انھاں اپنے لئے آلہ کار قرار دتا اے تے اس طرح اپنے ناپاک عزائم، نوں اصحابِ پیغمبر دے دفاع تے انہاں دے فضائل دی تشہیر دی آڑ وچ مسلماناں تک پہنچیا دتا اے
معاویہ بن رافع تے عمرو بن رفاعہ
اللهمَّ ارکسهما فی الفتنة رکساً
خدایا ! معاویہ و عمراور عاص نوں فتنہ و فساد وچ غرق فرما!
رسول خدا
معروف افرادکے ناں تبدیل کرکے دوسرے غیر معروف ناں رکھنے دے دو تے نمونے ایہ نيں کہ سیف معاویة بن ابی سفیان تے عمرو عاص دی حمایت دے لئی ۔” ابو برزہ اسلمی “(۱) دی روایت وچ انہاں دے ناں بدل کے معاویہ بن رافع تے عمرو بن رفاعہ رکھیا اے روداد دی تفصیل حسب ذیل اے :
ابوبرزہ اسلمی کہندا اے : اسيں اک سفر وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ سن ۔ دو افراد دی نغمہ خوانی تے غنا دی آواز آنحضرت دے کاناں تک پہنچی کہ اوہ ترانہ گا رہے سن تے شعر پڑھ رہے
____________________
۱۔ ابو برزہ دا ناں غضة بن عبید اے ، اوہ اوائل اسلام وچ مسلمان ہويا جنگ خیبر ، حنین تے فتح مکہ وچ آنحضرت دے حضور وچ شرکت کيتی تے جنگ نہروان و صفین وچ حضرت علی دی رکاب وچ شرکت کيتی اس نے بصرہ وچ سکونت اختیار کيتی اس دے بعد جنگ خراسان وچ شرکت کيتی تے سٹھ (٦۰) یا ستر (٧۰) سال دی عمر وچ اوتھے اُتے فوت ہويا ، تے جس دن سر مبارک امام حسین یزید دے سامنے لیایا گیا ابو برزہ اس مجلس وچ حاضر سی تے یزید جدوں اک چھڑی توں امام حسین دے خوبصورت دنداں دی طرف اشارہ کررہیا سی ، ابو برزہ نے کھل دے اعتراض کيتا تے کہیا: یزید : اپنی چھڑی نوں انہاں دنداں توں اٹھالے ، ميں نے اپنی اکھاں توں دیکھیا اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم انہاں دنداں نوں چوم رہے سن یزید ! قیامت دے دن تیرا شفیع ابن زیاد ہوئے گا تے انہاں دا شفیع رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اے ایہ کہکر ابوبرزہ مجلس توں اٹھیا کر چلا گیا ۔ طبقات : ٧/۲/ ۱۰۰، اصابہ : ۳/ ۵۲٦ تشریح نمبر ۸٧۱۸ ، رہتل، ۱۰/ ۴۴٦ تشریہ نمبر ۸۱۵۔
یزال حواری تلوح عظامه
زوی الحرب عنه انہاں یجن و یقبرا
ترجمہ: میرے اس خیر خواہ دوست دی ہڈیاں نمایاں و ظاہر نيں کیونجے جنگ اس دے کفن و دفن وچ رکاوٹ بنی ہوئی اے ۔
رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: ذرا دیکھئے ایہ غنا دی آواز کتھے توں آرہی اے تے کس دی اے ؟ کہیا گیا : یا رسول اللہ ! ایہ معاویہ تے عمرو عاص نيں کہ اس طرح گانا گاندے نيں ؛ رسول خدا نے دعا کيتی : خدایا ! انھاں فتنہ وچ غرق فرما تے انھاں اگ دی طرف کھچ لے !
اللهم ارکسهما فی الفتنة رکسا و دعهما الی النار دعاً (۱)
سیف نے دیکھیا کہ ایہ روایتاں معاویہ تے عمرو عاص دی آبروریزی کردیاں نيں تے انہاں دے اصلی چہرے نوں دکھاندی نيں لہذا اس نے انہاں وچ تحریف کرکے معاویہ و عمروعاص دے ناں بدل کے انہاں دی جگہ اُتے معاویہ بن رافع تے عمرو بن رفاعہ لکھ دتا اے توں کہ اس طرح معاویہ تے عمرو عاص دے چہراں اُتے اک نقاب کھچ سکے تے انہاں دے نفرین شدہ چہراں نوں چھپادے تے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی انہاں دے بارے وچ کيتی گئی نفرت و بیزاری نوں دوسرےآں دی گردن اُتے ڈال سکے ايسے لئے اس نے مذکورہ روایت کو
____________________
۱۔ معاویہ تے عمرو عاص دے بارے وچ پیغمبر خدا دی نفرین دی حدیث ابوبرزہ دی روایت وچ جنہاں لفظاں دے نال آئی اے ، انہاں نوں لفظاں وچ :
۱لف۔ احمد بن حنبل اپنی مسند ، ۴/ ۴۲۱ وچ درج کيتا اے ۔ اس تفاوت دے نال کہ اس نے انہاں دو دے ناں دی جگہ اُتے فلاں فلاں دا استعمال کيتاہے تے انہاں دے ناں فاش نئيں کيتے نيں ، لیکن :
ب۔ نصر بن مزاحم دی کتاب صفین دے ۱۲۹ اُتے ایہ روایت مکمل طور اُتے نقل کيتی گئی اے اور
ج۔ سیوطی نے اللئالی المصنوعہ وچ تے ابولیلی نے اپنی مسند وچ نفرین دی روایت نوں مکمل طور اُتے درج کيتا اے ۔
اس طرح نقل کيتا اے کہ راوی کہندا اے :
ماں اک سفر دے دوران آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ سی ۔ آنحضرت دے کاناں تک اک آواز پہنچی وچ اس طرف چلا گیا جتھوں آواز آرہی سی ، ميں نے دیکھیا کہ معاویہ بن رافع تے عمرو بن رفاعہ نيں ، جو ترانہ لایزال حواری گا رہے سن ميں نے روداد آنحضرت دی خدمت وچ بیان کيتی ۔ پیغمبر نے انہاں دے بارے وچ نفرین دی تے فرمایا:اللهم ارکسهما فی الفتنة رکساً پیغمبر دی ایہی نفرین سبب بنی کہ آنحضرت دے سفر توں واپس ہونے توں پہلے عمرو بن رفاعہ اس دنیا توں چلا گیا(۱)
ابن قانع اس روایت نوں سیف توں نقل کرنے دے بعد کہندا اے : اس روایت نے مشکل حل کردتی اے تے واضح ہويا کہ پہلی حدیث وچ غلطی ہوئی اے یعنی اصلی حدیث کہ اس حدیث وچ ” ابن رفاعہ “ نامی اک منافق دی جگہ اُتے ” ابن عاص “ تے اک دوسرے منافق ” معاویہ بن رافع ‘ دی جگہ اُتے ”معاویہ بن ابی سفیان “ درج ہوکے مشتبہ ہويا اے اس دے بعد کہندا اے : خدا بہتر جاندا اے ۔
سیف دی روایتاں دی چھان بین:
اس حدیث تے پیغمبر خدا دی سیرت دے اس حصہ (جو سیف دی روایت وچ ذکر ہوئے اہے) دی دقیق تحقیق تے جانچ پڑتال توں معلوم ہُندا اے کہ سیف نے دو لوک دے ناں وچ تحریف دی اے
____________________
۱۔ اس روایت نوں سیوطی نے اللئالی المصنوعہ : ۱/ ۴۲٧ وچ ابن قانع دی ” ُمعجم الصحابہ “ توں نقل کيتا اے ۔
اور دو روایتاں نوں بدل دتا اے تے انھاں آپس وچ ملیا کے اک تیسری روایت جعل دی اے اس دے بعد اس جعلی روایت دے لئی خود اک سند وی جعل دی اے تے ساڈی سابق الذکر روایت دے مانند اسنوں درست کيتا اے ۔
سیف دی تحریف کيتی گئی دو روایتاں وچوں اک نوں اساں اس فصل دی ابتداء وچ ا بو برزہ اسلمی توں نقل کيتا اے ۔
لیکن دوسری روایت جس وچ سیف نے تبدیلی کر دتی اے ، ” رفاعہ بن زید “ دی موت دی روداد اے کہ اسنوں ابن ہشام نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ و سلم دے جگہ” بنی المصطلق “ توں واپسی دی روداد دے ضمن وچ ایويں ذکر کيتا اے :
رسول اکرم لوکاں دے نال روانہ ہوئے تے حجاز دے بیاباناں توں گزرے ایتھے تک حجاز دی آبادیاں وچوں بقیع توں اُتے بقعا نامی اک آبادی وچ پہنچ گئے ۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جدوں اوتھے توں روانہ ہونا چاہندے سن ، اک تیز ہويا چلی ، لوک ترس و وحشت وچ پئے ۔ رسول خدا نے فرمایا: اس طوفان توں نہ ڈرنا کیونجے ایہ ہويا کفار دے اک بزرگ شخص دی موت دے لئی چلی اے ۔
جب آنحضرت مدینہ وچ داخل ہوئے تاں معلوم ہوئے اکہ ايسے دن رفاعہ بن زید بن تابوت فوت ہويا اے (۱)
____________________
۱۔ سیرة ا بن ہشام : ۳/ ۳۳٦ ، تے سیرہ ابن ہشام وچ اس بارے وچ د وسری احادیث وی ذکر ہوئیاں نيں : ۳/ ۱۳٧ و ۱۵۰ و ۱۸۸ و ۱۹۸
جو قبیلہ قینقاع نال تعلق رکھدا سی تے یہودیاں دا سردار تے منافقین دی پنا گاہ سی ۔
سیف پہلی روایت وچ ” معاویہ“ دے ناں نوں ’ ’ معاویہ بن رافع “ تے ” عمرو عاص “ دے ناں نوں ”عمرو بن رفاعہ بن تابوت “ وچ تبدیل کردا اے جس طرح جملہ ” سمع رجلین یتغنّیان “ نوں ”سمع صوتا“ وچ تحریف کيتاہے اوررفاعہ دی موت دی روداد نوں دو صحابیاں دے گاناگانے دی روداد توں ممزوج کيتا اے تے انہاں دو روایتاں نوں آپس وچ ملیا کے تے تغیر و تبدیلی تے فریب کارانہ دخل و تصرف توں اک ہور روایت جعل دی اے تے اس طرح ” معاویہ بن ابوسفیان “ تے ” عمرو عاص “ نوں نغمہ خوانی تے پیغمبر دی نفرین توں بری کرکے دوسرےآں اُتے ایہ تہمت لگانے وچ کامیاب ہويا اے کیونجے جے انہاں دو لوک دی اصلیت دے بارے وچ مسلمان آگاہ ہُندے تاں بعض مسلمان اج تک انہاں دی پیروی نہ کردے لیکن جو وی سی ، سیف دی روایت ” ابن قانع “ کےلئے مورد پسند و خوشائند قرار پائی اے تے اس نے اس دے شبہہ نوں دور کيتا اے کیونجے اس روایت نے اس دی چاہت دی ضمانت مہیا دی اے تے اس دے اپنے قول دے مطابق مشکل حل ہوئی اے تے ایہ مشکل حدیثِ اول تے معاویہ تے ابن عاص دے بارے وچ اعتراض سی ۔
ابن قانع توں جواب طلبی :
ایتھے اُتے مناسب اے کہ اسيں ابن قانع توں سوال کرن تے کدرے :
مان لیا کہ سیف دی ایہ روایت آپ دی نظر وچ معاویہ تے عمرو عاص توں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی نفرین نوں دور کردی اے تے انہاں دے لئی مشکلات وچوں اک مشکل نوں برطرف کردی اے کیہ ایہ روایت آپ نوں دوسری بہت ساری مشکلات توں دوچار نئيں کردی اے ؟
کیا اس صورت وچ آپ توں نئيں پُچھیا جائے گا کہ ایہ دو منافق ” معاویہ بن رافع “ تے ” عمرو بن رفاعہ “ جو سیف دی روایت وچ آئے نيں --کون نيں ؟ تے کتھے سن ؟ تے کیوں انہاں دا ناں سیف دے علاوہ کسی تے دی روایت وچ نئيں آیا اے ؟
یا فیر آپ توں ایہ نئيں پُچھیا جائے گا کہ ایہ خیالی منافق کِداں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال سفر وچ سی ؟ تے پیغمبر نے اس دے گانے دی آواز سنی ؟ لیکن اوہ پیغمبر دے سفر توں واپس آنے توں پہلے ہی مدینہ وچ فوت ہوئے گیا؟
جی ہاں ! سیف نے ایسی ہی تحریفاں تے تبدیلیاں وجود وچ لیائی نيں تے صدیاں گزرنے دے بعد وی اس دی تحریفات علماء تے دانشوراں وچ رائج ہوئیاں نيں ۔کیونجے اس نے انہاں تمام تحریفات تے تبدیلیاں نوں صاحب اقتدار اصحاب دے فضائل و مناقب دی تشہیر و اشاعت دے ڈھانچے وچ انہاں دے دوستاں تے طرفداراں دے سامنے پیش کيتا اے تے انہاں دے ایہی حامی تے طرفدار انہاں جھوٹھ ، باطل تے تحریفات دی نشر و اشاعت دا سبب بنے نيں ۔ جو کچھ ایداں دے مسائل وچ ساڈے نقطہ نظر دے مطابق قابل اہمیت اے اوہ ایہ اے کہ سیف جداں مجرماں نے حدیث تے سیرت پیغمبر وچ ا س طرح تحریف دی اے تے ” ابن قانع “ جداں دانشوراں نے پوری طاقت توں انہاں تحریفات نوں پیغمبر دی صحیح حدیث تے سیرت دے عنوان توں مسلماناں وچ ترویج دی اے تے اس دے نیتجہ وچ پیغمبر دی صحیح حدیث تے سیرت (جو مجموعاً پیغمبر خدا دی دو سنت نيں ) مسلماناں دی پہنچ توں اس حد تک دور رہیاں نيں کہ بعض اوقات انہاں نوں فراموش کيتا گیا اے ، تے اس دے بعد جو کوئی اس تحریف شدہ سنت توں تمسک پیدا کردا اے اس دی تجلیل کيتی جاندی اے تے اسنوں اہل سنت کہندے نيں ایتھے اُتے اہل بحث و تحقیق دانشوراں اُتے لازم تے واجب اے کہ اپنی پوری طاقت نوں بروئے کار لیا کے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی آلودہ حدیث تے سیرت نوں انہاں ناپاکیوں توں پاک و منزہ کرن توں کہ مسلمان پیغمبر اکرم صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی صحیح سنت توں تمسک پیدا کرسکن ۔
اصحاب ِ پیغمبر دے ناواں دا ناجائز فائدہ اٹھانا
فالتبس علی العلماء مدی العصور
یہ اے اصحاب دے اک گروہ دی حقیقت جو دانشوراں دے لئی صدیاں تک مسلسل غیر معروف رہے نيں ۔
مؤلف
سیف نے اپنی تحریفات وچ ناواں کوتبدیل کرنے وچ جو دوسرا راستہ اختیار کيتا اے اوہ ایہ اے کہ اس نے بعض لوک نوں اپنے ذہن وچ خلق کيتا اے ، فیر انہاں افسانوی لوک تے اپنے ذہن دی مخلوق نوں معروف افراد دے کسی ناں توں ناں گزاری دی اے تے حدیث سازی دے موقع اُتے انھاں ماموریت دتی اے تے انہاں دے ناں اُتے کثرت توں احادیث تے داستاناں جعلکیتیاں نيں ۔ انہاں ہی ناجائز استفاداں دی وجہ توں مشہور نام، پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے معروف صحابی و اصحاب توں مربوط حقائق و مطالب صدیاں تک دانشوراں دے لئی مبہم ، پیچیدہ تے غیر معروف رہے نيں ۔
سیف نے اپنے خود ساختہ اصحاب تے راویاں دے لئی مشہور معروف اصحاب تے راویاں دے ناواں توں کسی ناں دا انتخاب کرکے اس اُتے انہاں دا لیبل لگادتا اے تے اس طرح اس قسم دے بوہت سارے اصحاب و راوی جعل کيتے نيں اسيں اس فصل وچ علم و تحقیق دے دلداداں دے لئی انہاں دے چند نمونے پیش کردے نيں :
۱ ۔ خزیمہ بن ثابت
ہم جاندے نيں کہ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا گروہ انصار تے خاندان اوس توں خزیمہ بن ثابت نامی اک صحابی سی ، اس نے ” بدر“ یا ” احد“ دے بعد تمام جنگاں وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے رکاب وچ شرکت کيتی اے ۔
پیغمبر اسلام نے اک واقعہ دی وجہ توں اسنوں ” ذو الشہادتین “ دا لقب بخشا سی کہ اس دن دے بعد اس دی شہادت دو افراد دی شہادتاں دے برابر منی جاندی سی، ایہ روداد اس دے خاندان دے لئی فخر و مباہات دا سبب بن گئی سی ۔ اوہ جنگ صفین وچ امیر المؤمنین حضرت علی علیہ والسلام دے پرچم دے تھلے لڑدے ہوئے شہید ہويا چونکہ خزیمہ دا امیر المؤمنین دی سپاہ دی صف وچ قتل ہونا بنی امیہ دے لئی ننگ و شرم دا سبب سی اسلئی سیف نے ايسے ” خزیمہ بن ثابت “ ذو الشہادتین توں اک دوسرے ” خزیمہ بن ثابت “ نوں خلق کيتا اے ، اس دے بعد ایويں کہندا اے : جو خزیمہ جنگ صفین وچ علی دے سپاہیاں وچ موجود سی تے قتل ہويا ، اوہ ایہی خزیمہ سی نہ ” خزیمہ ذو الشہادتین “ ۔ ذو الشہادتین جنگ صفین توں پہلے عثمان دے زمانے وچ فوت ہويا تھا(۱)
۲ ۔ سماک بن خرشہ
انصار دے درمیان ” سماک بن خرشہ “ ناں دا اک صحابی سی کہ اوہ ’ ’ ابودجانہ “ دے ناں توں مشہور
ہويا سی ۔ اس نے پیغمبر اسلام دیاں جنگاں وچ گراں قدر خدمات انجام دتیاں سن تے جنگ یمامہ وچ شہید
____________________
۱۔ کتاب اک سو پنجاہ جعلی اصحاب وچ ذو الشہادتین ، سماک بن خرشہ ، وبرہ بن یحسن دی زندگی دا حالات ملاحظہ ہاں ۔
ہويا اے ۔ سیف نے اک دوسرے صحابی نوں ” سماک بن خرشہ “ دے ناں توں خلق کيتا اے تے کہیا اے کہ : ایہ ”سماک “ ، ”ابودجانہ “ دے ناں توں مشہور ” سماک “ نئيں اے بلکہ اوہ وی اک صحابی سی۔ اس دے بعد ايسے جعلی ” سماک “ توں روایتاں تے داستاناں گڑھ لی نيں تے بعض جھوٹی تے افسانوی جنگاں وچ اسنوں سپہ سالار دے عنوان توں پیش کيتا اے (۱)
۳ ۔ وبرہ بن یحنس خزاعی :
سیف نے ” وبرہ بن یحنس کلبی ‘ ‘ نامی معروف صحابی دے مقابلہ وچ ”وبرہ یحنس“(۲) نامی دوسرے صحابی نوں خلق کيتا اے ۔ البتہ کہیا اے کہ ایہ وبرہ قبیلہ خزاعہ توں اے نہ قبیلہ کلب سے(۳)
۴ ۔ سبائی
سیف نے اپنے انسان سازی دے کارخانہ وچ صرف انفرادی تے متفرق لوک نوں خلق و جعل کرنے اُتے اکتفاء نئيں کيتا اے بلکہ اس نے بوہت سارے افراد اُتے مشتمل اک گروہ نوں وی خلق کيتا اے اوراس گروہ دا ناں ” سبیئہ “رکھیا اے ۔ اس دے بعد اکثر مفاسد و برائیاں کوانہاں دے سر تھونپا اے تے اسلام دی تریخ وچ واقع ہوئی تمام تخریب کاریاں ، ویرانیاں تے خطرناک جنگاں و بغاوتاں دا ذمہ دار انہاں نوں نوں ٹھہرایا اے۔
____________________
۱۔ کتاب اک سو پنجاہ جعلی اصحاب وچ خزیمةذو الشہادتین ، سماک بن خرشہ ، وبرہ بن یحسن دی زندگی دا حالات ملاحظہ ہاں
۲۔ کتاب اک سو پنجاہ جعلی اصحاب وچ خزیمة ذو الشہادتین ، سماک بن خرشہ ، وبرہ بن یحسن دی زندگی دا حالات ملاحظہ ہاں
۳۔ کتاب اک سو پنجاہ جعلی اصحاب وچ خزیمة ذوالشہادتین ، سماک بن خرشہ ، وبرہ بن یحسن دی زندگی دا حالات ملاحظہ ہاں
سیف نے اس ناں نوں ايسے ” سبئیہ “ ناں توں لیا اے جو یمن وچ چند قبیلے دا ناں تھاکہ انہاں دے جد نوں ”سبا بن یشجب ‘ ‘ کہندے سن (۱)
۵ ۔ عبد اللہ ابن سبا :
سیف نے اپنی تحریفات دی کاروائیاں دے سلسلہ وچ جو سب توں اہم کم انجام دتا اے اوہ ایہ اے کہ اس نے اپنے ذہن وچ اک اُتے اسرار تے فتنہ انگیز شخص نوں خلق کيتا اے تے اسنوں ” عبدا للہ بن سبا “ ناں رکھیا اے ، تے اس ناں گزاری وچ وی جنگ نہروان وچ خوارج دے رئیس و امیر ”عبد اللہ بن وہب سبئی“ دے ناں توں استفادہ کيتا اے فیر اس دے ناں اُتے بہت ساریاں داستاناں تے وسیع پیمانے اُتے افسانے گڑھ لئے نيں کہ اسلام دی تریخ وچ معروف و مشہور نيں ۔ انشاء اللہ اس کتاب دی اگلی فصل وچ اس اُتے مستقل طور اُتے بحث و گفتگو کرن گے ۔(۲)
____________________
۱۔ کتاب ” عبدا للہ بن سبا “ دے چوتھے حصہ وچ ” حقیقت ابن سبا و سبئیاں “ ملاحظہ ہاں
۲۔اس کتاب دے دوسرے حصہ وچ ” خالد دے زہر کھانے دی روداد “ ملاحظہ ہو
سیف دی الٹ پھیر
استطاع بکل ذلک انہاں یشوّه معالم التریخ
اس طرح سیف اسلام دی تریخ نوں پریشان تے تاریک دکھانے وچ کامیاب ہويا اے
مؤلف
تحریفات وچ ناواں دی تبدیلی دے سلسلہ وچ تیسرا راستہ جس توں سیف نے استفادہ کيتاہے ، اوہ ایہ اے کہ اس نے اسلام دی تریخ دے حقائق نوں مبہم و مشتبہ بنانے دے لئی بعض احادیث دے راویاں دے ناواں یا بعض داستاناں دے سورماواں دے ناواں وچ الٹ پھیر کرکے رکھ دتا اے ، بیٹے دی جگہ اُتے باپ دا ناں تے باپ دی جگہ اُتے بیٹے دا ناں رکھیا اے ، جداں کہ صلح حیرہ وچ خالد توں گفتگو کرنے والے دا ناں ” عبدا لمسیح بن عمرو “ سی ، اسنوں بدل کے ” عمرو بن عبدالمسیح “ یعنی بیٹے نوں باپ تے باپ نوں بیٹا بنا دے رکھ دتا اے سیف دے توسط توں نامو ں وچ اس قسم دی الٹ پھیر اس دی سولہ روایتاں وچ مشاہدہ ہُندی اے جنہاں نوں طبری نے نقل کيتا اے ۔
فیر یمن دے ایرانی بادشاہ ” باذان بن شہر ‘ جس دی بیوی توں اسود عنسی نے شادی کيتی سی ، دے ناں بدل کے ” شہر بن بادان “ رکھیا اے اس دے بارے وچ اساں گزشتہ صفحات وچ اسود عنسی دی داستان وچ بحث کيتی اے ۔
سیف نے اس اسود عنسی دی داستان وچ اک ہور تحریف انجام دتی اے تے قیس دے باپ ”ہبیرہ بن مکشوح مرادی “ دے ناں نوں ” عبیدیغوث “ وچ بدل دتا اے
سیف نے اس قسم دی الٹ پھیر بہت زیادہ انجام دتی اے کہ اساں ایتھے اُتے ”مشتے از خروار“ یعنی کچھ نمونہ دے طور اُتے چند دی طرف اشارہ کيتا توں کہ محققاں تے حقیقت دے متلاشی سیف دی تحریفات توں کسی حد تک آشنا ہوجاواں ا ور معیار تے اجمالی ضابطہ حاصل کرن ا ور جان لاں کہ سیف دی تحریفات یکساں و یکنوع نئيں سن کہ محققاں و علماء آسانی و جلد ی توں اس دے ناپاک عزائم دے بارے وچ مطلع ہوجاواں تے اس دی تخریب کارانہ سرگرمیاں توں آگاہی پیدا کرسکن ۔ اس نے مختلف راہاں تے طریقےآں توں اسلام دی تریخ وچ تخریب کاری و تحریفات انجام دتی نيں تے اس طرح اسلام دی تریخ نوں تہہ و بالیا کے دے تاریخی حقائق و وقائع نوں الٹ پھیر کيتا تے مذموم صورت وچ پیش کيتا اے ، روایاں ، صحابیاں ، غیر صحابیاں تے حوادث و داستاناں دے سورماواں دے ناں بدلنے وچ کامیاب ہويا اے ۔
سیف تخریب کاراں ، فتنہ انگیزاں شرپسنداں تے راویان حدیث دے مفسدگروہ، جنگاں دے کمانڈر، شاعر تے جنگی رجز خواناں دی اپنے ذہن توں تخلیق کرنے ، افسانوی جنگاں نوں وجود وچ لیانے تے سیاسی کتاباں تے افسانوی خطبے جعل کرنے وچ کامیاب ہويا اے ۔
ان تمام تحریفی و تخریبی سرگرمیاں وچ محرک اس دا کفر و زندقہ سی لیکن اس نے اس خطرناک محرک تے اپنے ناپاک عزائم نوں اصحاب دی طرفداری وچ پردہ پوشی دی اے تے انہاں دے مناقب و فضائل دی اشاعت دے لفافے وچ مخفی تے مستور کرکے رکھ دتا اے اس طرح اوہ اپنے انہاں تمام جھوٹھ ، جعلیات تے افسانےآں نوں تریخ دی ناں نہاد معتبر کتاباں وچ درج کرا دے مسلماناں وچ رائج کرنے وچ کامیاب ہويا اے تے اس طرح گزشتہ تیرہ صدیاں توں مسلسل انہاں دے بقاء دی ضمانت مہیا کر چکيا اے ۔
لیکن جداں کہ اساں پہلے وی اشارہ کيتا اے کہ سیف نے اسلام دی تریخ نوں الٹ پلٹ کرنے تے تحریف دے سلسلے وچ جو سب توں اہم ترین سر گرمی انجام دتی اے اوہ اس دا گروہ سبیئہ نوں جعل کرنا اے کہ اسيں اس کتاب دی آنے والی فصلاں وچ اس موضوع اُتے بحث و تحقیق کرن گے کہ سیف نے ”سبائیاں “ دے گروہ نوں کس طرح وجود وچ لیایا تے ”عبدا للہ بن سبا “ نوں کسی طرح ” عبداللہ بن سبابن وھب “ دے مقابلہ وچ جعل کيتا اے ۔ تے ایہ افسانہ کِداں اشاعت تے ارتقاء دے منازل طے کرکے اسلامی مآخذ دیاں کتاباں وچ راہ پیدا کرسکا تے تریخ دی رفتار دے نال اگے ودھیا تے اج تک اسلام دی تریخ وچ اپنی جگہ نوں محفوظ کرسکا اے ؟!
خاتمہ:
گزشتہ مباحث اُتے اک نظر
- -مرتدین دیاں جنگاں اُتے اک نظر
- -مرتدین دیاں جنگاں دی جانچ پڑتال
- -کندہ دی جنگ
- -جنگ کندہ دی تحقیق
- -مالک بن نویرہ دی جنگ
- -ان جنگاں دا حقیقی محرک
- -سیف دی فتوحات اُتے اک نظر
مرتدین دیاں جنگاں اُتے اک نظر
ایتھے تک اساں سیف دی روایتاں دے بارے وچ بحث و تحقیق دی تے جو کچھ اس سلسلہ وچ گزشتہ بحثاں دے ضمن وچ بیان ہويا ، اس دا خلاصہ حسب ذیل اے :
سیف نے مرتدین دیاں جنگاں تے بیہودہ تے بے بنیاد فتوحات دے بارے وچ داستاناں جعل کرکے اسلام نوں ” تلوار تے خون کادین “ معرفی کيتا اے تے دوست و دشمن نوں ایہ دکھایا اے کہ اسلام صرف شمشیر و نیزہ توں پھیل کر ادیان عالم وچ اپنے لئے اک جگہ بناس دا اے ۔
اساں کتاب دی پہلی بحث وچ کہیا کہ سیف نے اسلام نوں ” تلوار تے خون دا دین “ دے عنوان توں پہچنوانے دے لئی اپنے خیال وچ مسلماناں دے لئی بہت ساریاں جنگاں جعلکیتیاں نيں تے انھاں مرتداں دیاں جنگاں دا ناں دتا اے ۔
سیف نے مرتداں دیاں جنگاں دے باے وچ جعل کيتی گئی روایتاں دے ضمن وچ خلاصہ دے طور اُتے کہیا اے :
قبیلہ قریش تے ثقیف دے علاوہ تمام عرب قبیلے یکبارگی اسلام توں منحرف ہوئے کے کفر و ارتداد دی طر ف مائل ہوگئے تے اسلام سرزمیناں وچ فتنہ دی اگ بھڑک اٹھی اسکے بعد سیف مرتد قبیلے دے سرزمین ابرق ربذہ اُتے انہاں دے اجتماع دی روداد تے ابوبکر کے پاس انہاں دے چند نمائندے بھیجنے دی تفصیل بیان کردے ہوئے کہندا اے : مرتد قبیلے نے اپنے نمائندےآں دے توسط توں ابوبکر توں درخواست کيتی کہ اوہ نماز پڑھ لاں گے لیکن انھاں زکوٰة ادا کرنے توں مستثنی قرار دتا جائے ابوبکر نے انہاں دی تجویز نوں مسترد کيتا تے مدینہ دے لوکاں نوں انہاں قبیلے توں لڑنے دے لئی آمادہ کيتا ۔ اس دے بعد انہاں قبیلے نے مدینہ اُتے حملہ کيتا ، خلیفہ دے سپاہیاں نے انہاں دا جواب دتا تے انہاں دے خیمےآں تک انھاں پِچھے ڈھکیل کيتا ۔ اس طرح مرتداں توں جنگاں دا آغاز ہويا ۔ ابوبکر نے انہاں نوں کچلنے دے لئی تن بار لشکر کشی دی تے مدینہ توں انہاں دی طرف روانہ ہويا اسکے بعد سیف انہاں جنگاں دی کیفیت ، مرتداں دے قتل ہونے ، خلیفہ دا انہاں دی زمیناں اُتے قبضہ جمانے ، سرزمین ابر ق دی چراگاہاں دے مسلماناں دے گھوڑےآں دے لئی وقف کرنے تے اس دے علاوہ انہاں افسانوی جنگاں وچ رونما ہوئے حوادث دے جزئیات دی مفصل تشریح کردا اے لیکن لب لباب ایہ اے کہ اس پوری تشریح و تفصیل دے باوجود انہاں تما م روداداں نوں نقل کرنے وچ سیف منفرد اے نہ کسی دوسرے مؤرخ نے انہاں مطالب نوں نقل کيتا اے تے نہ انہاں مطالب وچوں کوئی اک صحیح و درست اے ۔
سیف ابوبکر دے لئی چوتھی روانگی وی نقل کردا اے کہ ابوبکر مدینہ توں ” ذی القصہ “ دی طرف روانہ ہوئے تے اوتھے اُتے اپنی فوج نوں آراستہ کيتا تے انھاں گیارہ لشکراں وچ تقسیم کيتا تے ہر لشکر دے لئی اک کمانڈر مقرر کيتا تے ہر کمانڈر دے ہتھ وچ اک پرچم دتا توں کہ مرتداں دے گروہاں توں لڑاں تے اوتھے اُتے انہاں کمانڈراں دے لئی جنگی منشور تے مرتد قبیلے دے لئی خطوط لکھے
سیف نے جو ایہ روانگی ابوبکر توں منسوب دی اے تے اس سفر وچ جو روداد اس دے لئی نقل کيتی نيں اوہ وی صحیح نئيں نيں تے اس سلسلہ وچ جو وی نقل کيتاہے خالد دی روانگی دے علاوہ سب اس دے ذہنی جعلیات نيں جنہاں نوں اس نے مورخین دی خدمت وچ پیش کيتا اے تے انہاں نے وی انھاں مسلماناں تک پہنچایا اے ۔
سیف نے ”ام زمل “ ناں دی اک ہور ارتداد دی داستان نقل کيتی اے تے اس دے بعد ايسے عنوان توں اک جنگ وی جعل کيتاہے اس جنگ وچ وی عجیب و غریب تے وحشتناک قتل عام حوادث تے بے مثال تباہی دکھادی اے جدوں کہ نہ کوئی ” ام زمل “ وجود حقیقی رکھدی سی کہ مرتدہُندی تے اس قسم دی جنگ واقع ہُندی تے ایہ سب قتل و غارت تے تباہیاں واقع ہُندیاں ۔
سیف نے ارتداد ” اخابث“ دے ناں توں سرزمین ” اعلاب “ وچ اک ہور ارتداد دے بارے وچ نقل کيتا اے تے کہندا اے: طاہر ناں دا اک کمانڈر -- جو خدیجہ دا بیٹا تے پیغمبر کاربیب سی --- مرتداں توں لڑنے کیلے ” اخابث“ دی طرف روانہ ہويا ۔ اوتھے اُتے انہاں دا اِنّا قتل عام کيتا کہ انہاں دے زمین اُتے پئے لاشاں وچ بدبو پھیلنے دی وجہ توں چلدے ہوئے قافلے رک گئے ۔
جدوں کہ نہ ” اعلاب “ دے ناں اُتے کوئی سرزمین وجود رکھدی سی تے نہ اخابث دے ناں اُتے اوتھے دے باشندے تے نہ ہی طاہر نامی کوئی صحابی سی جسنوں پیغمبر اکرم نے پالیا ہوئے ، جو اخابث دے افسانوی لشکر دا کمانڈر بندا ۔
جی ہاں ، انہاں حوادث ، روداداں تے ہور بوہت سارے حوا دث دی کوئی حقیقت نئيں اے جنہاں نوں سیف نے مرتداں دیاں جنگاں دے بارے وچ نقل کيتا اے ۔ ایہ سب داستاناں بے بنیاد تے جعلی نيں تے جھوٹھ تے افسانہ توں زیادہ کچھ نئيں ۔
لیکن اس دے باوجود سیف اپنی خاص مہارت او ر تخصص دی بنا اُتے حدیث تے تریخ نوں جعل کرکے پیغمبر دے بعد مسلماناں دے مرتد ہونے دے بارے وچ اپنے جھوٹھ تے جعلیات دی اشاعت کرنے وچ کامیاب ہويا اے تے ایسا ظاہر کيتا اے کہ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد جزیرة العرب دے تمام مسلمان اسلام توں منہ موڑ کر مرتد ہوگئے تے انہاں نے طاقت تے تلوار دے ذریعہ دوبارہ اسلام قبول کيتا بجا اے اس بحث دے اختتام اُتے اسلام دی تریخ دے اس حصہ نوں بیشتر واضح ہونے دے لئی مرتداں نال جنگ دے ناں اُتے جعل کيتی گئی سیف دیاں جنگاں دے بارے وچ اک مختصر تحقیق کيتی جائے :
۱ ۔ انہاں جنگاں دا اک حصہ کہ بیشتر مرتداں دیاں جنگاں دے افسانےآں تے داستاناں اُتے مشتمل اے ایسی جنگاں نيں جنہاں نوں حقیقت وچ سیف نے اپنی ذہنی طاقت توں جعل کيتا اے تے انہاں جنگاں دی سورماواں ، کمانڈراں تے جنگجوواں نوں وی خود سیف نے خلق کيتا اے اس دے علاوہ اس نے اماکن تے جنگاں واقع ہونے دے تھاںواں نوں وی جعل کرکے مور خین دے اختیار وچ دیدتا اے ، جدوں کہ نہ انہاں جنگاں نوں کوئی بنیاد اے تے نہ انہاں دے ہور کوائف دی کوئی حقیقت اے تے نہ انہاں جنگاں وچ ذکر ہوئے اکثر سورما تے کمانڈراں دا کوئی وجود سی ۔ حقیقت وچ اس قسم دیاں جنگاں اسلام وچ بالکل وجود وچ ہی نئيں آئیاں نيں ۔
۲ ۔ سیف نے جنہاں جنگاں نوں مرتدین دیاں جنگاں دے ناں توں بیان کيتا اے انہاں دا اک حصہ اوہ جنگاں نيں جو مسلمان تے کفار دے درمیان خود پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے زمانے وچ واقع ہوئیاں نيں ، ایہ جنگاں مرتداں توں نئيں سن جداں ” مسیلمہ “ تے ” طلیحہ “ توں مسلماناں دی جنگ کہ انہاں دونے نے خود پیغمبر دے زمانے وچ جھوٹی پیغمبری دا دعویٰ کيتا سی تے کچھ لوکاں نوں اپنے گرد جمع کيتا سی کہ پیغمبر دی رحلت دے بعد مسلماناں نے انہاں نال جنگ کيتی تے انھاں شکست دتی اے۔
اگرچہ ایہ جنگاں واقعیت رکھدی نيں لیکن ایہ صحیح نئيں اے کہ اسيں انہاں افراد نوں مرتد کدرے تے انہاں دے نال جنگ نوں مرتداں دی جنگ کدرے ، بلکہ مسلماناں کی، اس گروہ دے نال جنگ ، کفار دے نال جنگ سی ، نہ مرتداں دے نال۔
۳ ۔ انہاں جنگاں دی تیسری قسم جنہاں دے بارے وچ سیف نے مرتداں دی جنگ کہیا اے اوہ جنگاں نيں جو خود مسلماناں دے درمیان واقع ہوئیاں نيں تے ایہ داخلی جنگاں دا اک سلسلہ سی نہ مسلماناں دی مرتداں نال جنگ ایہ جنگاں اس صورت وچ سن کہ عرب مسلماناں دے بعض قبیلے نے ابوبکر دی بیعت کرنے تے اپنے مال دی زکوٰة دینے توں انکار کیہ انہاں دے علاوہ اک ہور گروہ وی ابوبکر کے مامور حکام تے گورنراں دی بدرفتاری تے بے جا سختی دی وجہ توں زکوٰة دینے توں انکار کر توں سی ابو بکر وی اس قسم دے ہر گروہ دی طرف اک لشکر نوں روانہ کردے سن تے انھاں حکومت دے احکام اُتے عمل کرنے دے لئی مجبورکردے سن ایہ جنگاں ، ابوبکر کے فرمانرواؤن تے قبیلے کندہ دے درمیان واقع ہوئی جنگ دے مانند سی ایہ جنگ اک جوان اونٹھ دے سلسلے وچ واقع ہوئی اے کہ اعثم کوفی ، بلاذری تے حموی نے اس دی روداد نوں مفصل طور اُتے ذکر کيتا اے ۔
کندہ دی جنگ
حموی معجم البلدان وچ مادہ ” حضرموت “ وچ کہندا اے :
جب مدینہ دے باشندےآں نے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد ابوبکر دی بیعت کيتی ابوبکر نے پیغمبر دے مامور ” کندہ “ و ”حضرموت“ دے حاکم ” زیادہ بن لبید بیاضی “ ۱ دے ناں خط لکھیا تے اسنوں پیغمبر دی رحلت تے مدینہ دے لوکاں دی طرف توں پیغمبر دے بعد اس دی بیعت کرنے دی اطلاع دتی تے اس دے ضمن وچ اسنوں حکم دتا کہ حضر موت دے باشندےآں توں اس دے لئی بیعت لے لے۔
یہ خط جدوں ” زیاد بن لبید “کو پہنچیا تاں اوہ لوکاں دے درمیان کھڑا ہويا تے اک تقریرکی تے انھاں پیغمبر دی وفات دے بارے وچ آگاہ کيتا تے ابوبکر دی بیعت کرنے دی دعوت دتی ۔ اشعث بن قیس نے ابوبکر دی بیعت کرنے توں انکار کيتا ، تے قبیلہ کندہ دے بعض افراد نے اشعث دی پیروی وچ ابوبکر دی بیعت کرنے توں اجتناب کيتا ، لیکن ايسے قبیلہ کندہ دے بوہت سارے افراد نے ابوبکر کے نمائندہ دی حیثیت توں ” زیا د بن لبید “ دی بیعت کيتی زیاد اپنے گھر چلا گیا عصر پیغمبر دے مانند صبح سویرے زکوٰة دریافت کرنے دے لئی آمادہ ہوگیا۔
اک دوسری روایت وچ آیا اے کہ : ابوبکر نے زیاد بن لبید تے ابو امیہ مخزومی دے مہاجرین نوں لکھیا
____________________
۱۔ زیاد بن لبید دا لقب وکنیت ابو عبد اللہ بن لبید بن سنان سی اوہ قبیلہ خزرج دے گروہ انصار تے خاندان بیاضی توں اے پیغمبر نے اپنی زندگی وچ حضرموت دی حکومت اسنوں سونپی سی ، پیغمبر دی رحلت دے بعد ابوبکر نے اسنوں خط لکھیا تے اسنوں اپنے عہدہ اُتے برقرار رکھیا اوہ معاویہ دی خلافت دے دوران فوت ہويا اسد الغابہ : ۲/ ۲۱٧ ، جمہرہ ابن حزم : ۳۵٦
کہ دو شخص متفقہ طورپر لوکاں توں اس دے لئی بیعت لے لاں تے جو وی ابوبکر دی بیعت کرنے یا زکوٰة دینے توں انکار کرے ، اس دے نال جنگ کرن ۔
اعثم اپنی فتوح وچ کہندا اے : بعض لوک رضا و رغبت دے نال تے بعض جبر و اکراہ توں زیا دکو زکوٰة دیندے سن زیاد بن لبید وی زکوٰة وصول کرنے وچ مصروف سی تے لوکاں اُتے سختی کررہیا سی اتفاقاً اک دن زید بن معاویہ قشیری توں زکات وچ حاصل کيتے گئے اک اونٹھ اُتے زکوٰة دی علامت لگیا دتی تے ہور اونٹھاں دے گلہ وچ جنھاں ہنکا دتا ،ابوبکر کے پاس بھیجنا سی ۔
یہ جوان قبیلہ کندہ دے حارثہ بن سراقہ ناں دے اک سردار دے پاس آیا تے کہیا: چچیرے بھائی ، زیاد بن لبید نے میرا اک اونٹھ لے لیا تے اس اُتے علامت لگیا کر زکوٰة وچ لئے گئے اونٹھاں وچ چھڈ دتا اے ۔اور وچ زکوٰة دینے توں منکر ہاں لیکن اس اونٹھ نوں بہت پسند کردا ہاں جے مصلحت جاندے ہوئے تاں اس بارے وچ زیاد توں گفتگو کرو توں کہ اس اونٹھ نوں مینوں واپس دیدے تے وچ اس دے بدلے وچ دوسرا اونٹھ دیداں گا۔
اعثم کہندا اے : حارثہ بن سراقہ زیاد دے پاس گیا تے کہیا: جے ممکن اے تاں اس جوان اُتے اک احسان کرو تے اس دا اونٹھ واپس کردو تے اس دے بدلے وچ دوسرا اونٹھ لے لینا ۔
زیاد نے حارثہ دے جواب وچ کہیا : ایہ اونٹھ خداکے حق وچ قرار پایا اے تے اس اُتے زکوٰة دی علامت لگی اے تے وچ پسند نئيں کردا ہاں کہ اس دے بدلے وچ دوسرا اونٹھ قبول کراں ۔
بلاذری نے اس داستان نوں اس طرح بیان کيتا اے : زیاد بن لبید اک شدت پسند شخص سی اس نے اک کندی توں اک اونٹھ زکوٰة دے طور اُتے حاصل کيتا اس نے کہیا کہ اس اونٹھ نوں مینوں واپس دینا تے اس دی جگہ اُتے وچ دوسرا اونٹھ دیداں گا ابوامیہ نے اس سلسلہ وچ انکساری دی لیکن زیاد نے ممانعت تے سختی دی ۔
اعثم اس داستان نوں ایويں جاری رکھدا اے (۱) حارث نے جدوں اس جوان دی تجویز زیاد دے پاس پہنچائی تاں اس نے نہ ایہ کہ اس توں منفی جواب سنیا بلکہ اوہ اس دی تندی تے سخت رویہ دا مشاہدہ کرنے اُتے وی مجبور ہويا حتیٰ کہ تنگ آکے غضبناک حالت وچ بولا : اسيں کہندے نيں کہ اس اونٹھ نوں مہربانی و بزرگواری توں چھڈ دو ،ورنہ ذلیل و خوار ہوکے تاں ضرور چھڈ دو گے زیاد وی حارثہ دی گل توں غضبناک ہواا ور کہیا : وچ اس اونٹھ نوں ہرگز نئيں چھوڑاں گا تے دیکھاں گا کون اسنوں میرے ہتھ توں لینے دی جرات کردا اے۔
اعثم کہندا اے : حارثہ نے اس دی ایہ گل سن کر اک مضحکہ خیز مسکراہٹ دے نال اس مضمون دے چند اشعار پڑھے :
اک بوڑھا تیرے توں اونٹھ دا بچہ لینا چاہندا اے کہ اس دی پیری دے آثار اس دے رخسار توں واضح نيں اک ایسا بوڑھا مرد جس دی داڑھی سفید کردے دے مانند سفید ہوچکی اے (۲)
____________________
۱۔ اعثم دی روایت کيتی گئی اس داستان نوں تھوڑے جہے اختلاف دے نال الکلاعی نے کتا ب الاکتفاء وچ درج کيتا اے
۲ یمنها شیخ بخدیه الشیب
ملمح کما یلمح الثوب
اعثم کہندا اے : اس دے بعد حارثہ انہاں اونٹھاں دے درمیان آگیا تے اس اونٹھ نوں انہاں وچوں جدا کر کے کڈ لیایا تے اس دی لگام اس دے مالک دے ہتھ وچ دیدی تے کہیا: اپنے اونٹھ نوں لے چلو جے اس اونٹھ دے بارے وچ کِسے نے تیرے توں کچھ کہیا تاں تلوار توں اس دی ناک کٹ کر رکھ دینا تے اس جملہ دا وی وادھا کيتا :
”اساں نے پیغمبر اسلام صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی کہ جدوں اوہ زندہ سن ، پیروی و اطاعت دی اے انہاں دی رحلت دے بعد جے انہاں دے خاندان دا کوئی فرد جانشین ہُندا تاں فیر وی اسيں اس دی اطاعت کردے لیکن پسر ابو قحافہ ! خدا دی قسم نہ اس دی اطاعت اسيں اُتے واجب اے تے نہ ساڈے اُتے کوئی بیعت اے ۔
حارثہ نے ایتھے اُتے وی چند اشعار اس مضمون دے پڑھے :
جب پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ساڈے درمیان سن ، اساں انہاں دی اطاعت دی لیکن تعجب انہاں لوکاں اُتے اے کہ جو ابوبکر دی بیعت کردے نيں(۱)
معجم البلدان دے قول دے مطابق اس بارے وچ حارثہ دے اشعار اس مضمون دے سن :
اساں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اس وقت پیروی دی جدوں اوہ ساڈے درمیان موجود سن اے قوم !سانوں ابوبکر توں کيتا کم ؟!
کیا ابوبکر اپنے بعد خلافت نوں اپنے بیٹے بکر دی وراثت وچ چھڈے گا ؟ خدا کی
____________________
۱ اطعنا رسول الله اذکان بیننا
فیا عجبا ممن یطیع ابابکر
قسم ابوبکر دا ایہ کم کمرشکن ہوئے گا(۱)
اعثم کہندا اے :
جب ایہ اشعار زیاد بن لبید نے سنے تاں اوہ وحشت وچ پيا کہ ایسا نہ ہوئے کہ زکوٰة وچ لئے گئے تمام اونٹھ اس توں واپس لے لئے جاواں لہذا راتوں رات بعض دوستاں دے ہمراہ حضرموت توں مدینہ دی طرف روانہ ہوئے گیا تے تمام اونٹھاں نوں اپنے نال لے گیا جدوں حضرموت توں دودن دے فاصلہ اُتے پہنچیا تاں اوتھے توں حارثہ بن سراقہ دے ناں اک خط لکھیا اس خط وچ چند اشعار وی سن انہاں اشعار وچوں اک دا مضمون ایہ سی :
ہم راہ خدا وچ تواڈے نال لڑاں گے ایتھے تک کہ تسيں ابو بکر دی اطاعت کرو یقین دے نال جان لو کہ خدا کامیاب ہوئے گا(۲)
اعثم کہندا اے : کندہ دے قبیلے زیاد دے خط دے مضمون توں غضبناک ہوئے تے اشعث بن قیس دے پاس شکایت لے کے آئے اشعث نے کہیا: جے تسيں لوک زیاد توں اختلاف نظر رکھدے ہوئے توکیوں اپنے مال دی زکات اسنوں دیندے ہوئے اوہ اسنوں لے کے جاندا اے ، تے اسکے بعد توانوں قتل دی دھمکی دیندا اے ؟
____________________
۱ اطعنا رسول الله ما دام وسطنا
فیا قوم ما شانی و شان ابی بکر
ایورشهاً بکراً اذا کان بعده
فتلک لعمر الله قاصمة الظهر
۲ نقاتلهم فی الله و الله غالب
علی امره حتی تطیعوا بابکر
اس دے اک چچیرے بھائی نے اس توں کہیا: اشعث ! خدا دی قسم تسيں نے سچ کہیا تے خداکی قسم اسيں قریش دے لئی اوہی زر خرید غلام بن گئے نيں کہ بعض اوقات امیہ(۱) نوں ساڈی طرف گھلدا اے تے کدی زیاد نوں اسيں اُتے مسلط کردا اے جو ساڈی ثروت نوں وی اسيں سےہڑپتا اے تے سانوں قتل کرنے دی دھمکی وی دیندا اے ۔
اشعث نے کہیا: اے قبیلہ کندہ ! جے میری گل قبول کرو تاں تواڈی مصلحت اس وچ اے کہ متحد رہو تسيں لوکاں دی گل اک ہونی چاہیدا اپنے شہراں تے دیہاتاں وچ بیٹھے رہو ، اپنی حیثیت تے وجود دا دفاع کرو اورا اپنے مال دی زکوٰة کسی نوں نہ دو ۔کیونجے وچ جاندا ہاں کہ عرب اس حالت دے جاری رہنے اُتے راضی نئيں ہون گے کہ اوہ ” تیم بن مرہ “ قبیلہ ابوبکر(۲) دی اطاعت کرن تے بنی ہاشم دے سردار جو بطحا دے بزرگ نيں نوں چھڈ داں جی ،ہاں ، صرف بنی ہاشم نيں جو ریاست دی شائستگی رکھدے نيں انہاں دے علاوہ کوئی اسيں اُتے حکومت کرنے دا حق نئيں رکھدا ۔
ہم اس مقام کےلئے دوسرےآں توں سزاوار تر تے مقدم نيں کیونجے جس زمانے وچ اسيں سلطنت تے سرداری کردے سن اس وقت روئے زمین اُتے نہ قریش دی کوئی خبر سی تے نہ ابطحیاں کی(۳)
____________________
۱۔ میری نظر وچ اباامیہ اے نہ امیہ
۲۔ بعض نسخےآں وچ تیم بن مرہ آیا اے لیکن ساڈی نظر وچ اوہی صحیح اے کہ متن وچ ملاحظہ ہويا شائد ’تیم بن مرہ ‘ قبیلہ کندہ دا اک خاندان ہوئے گا لیکن تیم بن مرہ اوہی قبیلہ ابوبکر اے چنانچہ شاعر جنگ جمل دی روداد وچ کہندا اے اساں شقاوت و بدبختی توں خاندان تیم دی پیروی دی جدوں کہ اوہ چند کنيز و غلاماں دے علاوہ کچھ نئيں نيں ، شاعر دا مقصود ایتھے اُتے اس شعر توں خاندان تیم توں ابوبکر دی بیٹی اے کہ تفصیلی روداد نوں اساں کتاب ” عائشہ دوران علی وچ “ بیان کيتا اے ۔ تیم بن مرہ ،جمہرہ : ۱۳۵ وچ اس طرح ذکر ہويا اے کہ اساں کہیا۔
۳۔ اس دا مقصود سلاطین سبئیہ اے کہ جو حمیر ، قریش تے دوسرےآں توں قدیم تر سن ۔
اعثم کہندا اے: زیاد بن لبید، جدوں زکوٰة دے اونٹھاں نوں حضرموت توں مدینہ لے کے بھج رہیا سی، راستے وچ ا بوبکر کے پاس جانے دے ارادے توں منصرف ہويا تے اونٹھاں نوں اک مورد اعتماد شخص دے ذریعہ مدینہ بھیج دتا تے اسنوں حکم دتا کہ جو روداد واقع ہوئی اے اس دے بارے وچ ابوبکر نوں کچھ نہ کہنا اس دے بعد قبیلے کندہ دے اک خاندان ” بنی ذہل بن معاویہ “(۱) دے پاس آیا تے انہاں توں روداد بیان کيتی انھاں ابوبکر دی بیعت کرنے تے اس دی اطاعت و پیروی کرنے دی دعوت دتی ۔
بنی ذہل دا اک سردار قبیلہ ” حارث بن معاویہ “(۲) نے اس توں مخاطب ہوکے کہیا: زیاد ! تسيں سانوں اک ایداں دے شخص دی اطاعت تے پیروی کرنے دی دعوت دیندے ہوئے کہ نہ اسيں توں اس دے بارے وچ کوئی عہد و پیمان لیا گیا اے تے نہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سانوں اس دی بیعت کرنے دا کوئی حکم دیاہے تے نہ توانوں ،زیاد نے جواب وچ کہیا: اے مرد! صحیح کہیا تسيں نے کہ اس دے بارے وچ کوئی بیعت او رعہد وپیمان موجود نئيں سی لیکن اساں اسنوں اس مقام دے لئی انتخاب کيتا اے ۔
حارث نے کہیا: ذرا ایہ دسو، تسيں لوکاں نے اہل بیت پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں اس مقام توں کیوں محروم کیہ اے ؟ جدوں کہ اوہ دوسرےآں توں سزاوار تر سن کیونجے خداوند عالم فرماندا اے : رشتہ دار و اعزہ کتاب خدا وچ ---یعنی خداکے حکم توں --- اک دوسرے دی نسبت اولی تے نزدیک تر نيں ۔
زیاد نے کہیا: گروہ مہاجر و انصار اپنے کم وچ تسيں توں آگاہ تر نيں ۔
____________________
۱۔ بنی ذہل اک خاندان سی جو حضر موت وچ زندگی کردا سی : جزیرة العرب ھمدانی / ۸۵
۲۔ حارث بن معاویہ دا ناں و نسب ابن حزم دی جمہرہ ۲/ ۴٧٧ وچ آیا اے کہ اوہ معاویہ بن ثور دا بیٹا سی ور قبیلہ کندہ توں تھا
حارث نے کہیا: خداکی قسم ایسا نئيں اے بلکہ تسيں لوکاں نے اس مقام دے حقداراں نوں محروم کرکے
رکھ دتا اے تے انہاں دے بارے وچ عداوت و حسد توں کم لیا اے کیوں کہ میری عقل ایہ قبول نئيں کردی اے کہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دنیا توں چلے جاواں تے لوکاں دے لئی کسی نوں معین نہ کرن جس دی ایہ لوک پیروی کرن اے لوگو! اسيں توں دور ہوجاؤ کیونجے سانوں اک ایسی راہ دی طرف دعوت دیندے ہوئے کہ خدا اس اُتے راضی نئيں اے ۔
اس دے بعد حارث بن معاویہ نے مندرجہ ذیل مضمون دے چند اشعار پڑھے :
جس پیغمبر دی اسيں اطاعت کردے سن اوہ اس دنیا توں چلا گیا
خدا دا درود اس اُتے ہوئے تے اپنا کوئی جانشین و خلیفہ معین نئيں کيتا ؟(۱)
اعثم کہندا اے : ایتھے اُتے ” عرفجة بن عبدا للہ “ اٹھا تے کہیا : خدا دی قسم حا رث صحیح کہندا اے اس شخص نوں کڈ باہر کرو ، اسنوں بھیجنے والا مقام خلافت دے لئی کسی قسم دی لیاقت تے حق نئيں رکھدا اے تے گروہ مہاجر و انصار دین و امت دے امور وچ اظہار نظر کرنے دے معاملہ وچ پیغمبر تے انہاں دے اہل بیت ﷼ توں شائستہ تر نئيں نيں
عاصم کہندا اے : اس دے بعد قبیلہ کندہ دا ” عدی “ نامی اک ہور شخص اٹھا تے کہیا:
لوگو ! ” عرفجہ “ دی گل اُتے توجہ نہ کرو تے اس دے حکم دی اطاعت نہ کرو کیونجے اوہ توانوں کفر دی دعوت دیندا اے تے حق دی پیروی کرنے توں رکدا اے ، زیاد دی دعوت نوں مثبت جانو تے اس دا جواب دو تے جس چیز پر
____________________
۱ کان الرسول هو المطاع فقد مضی
صلی علیه الله لم یستخلف
یہ شخص صحرا نشین عرب سی تے پیغمبر نوں مدینہ وچ درک نئيں کيتا تھالہذا وصی دے تعین دے بارے وچ پیغمبر دی احادیث نئيں سنی سن ۔
مہاجر وانصار راضی ہوئے نيں تسيں لوک وی اس اُتے راضی ہوجاؤ کیونجے اوہ اپنے کم وچ تسيں لوکاں توں آگاہ تر نيں ۔
اعثم کہندا اے : اس شخص دے کئی چچیرے بھائی اپنی جگہ توں اٹھے تے اسنوں برا بھلا کہیا تے گالیاں توں نوازیا تے اس دی اِنّی شدید پٹائی دی کہ اس دا بدن لہولہان ہوگیا اس دے بعد زیاد اُتے وی حملہ بول دتا تے اسنوں قتل کرنا چاہندے سن لیکن اس توں منصرف ہوئے اورا توں اس جگہ توں کڈ باہر کيتا ۔
اعثم کہندا اے :زیاد قبیلے کندہ وچوں جس کسی دے پاس وی جاندا انہاں دی طرف توں اسنوں مثبت جواب نئيں ملدا سی تے اس دی درخواست نوں مسترد کردتا جاندا تھا(۱)
زیاد نے جدوں ایہ حالت دیکھی تاں اوہ مدینہ دی طرف روانہ ہويا تے ابوبکر کے پاس جا کے تمام روداد سنادی تے ایسا ظاہر کيتا کہ قبیلے کندہ ارتداد دی طرف میلان رکھدے نيں تے اسلام توں برگشتہ نيں ۔
ابوبکر نے چار ہزار افراد اُتے مشتمل اک لشکر آمادہ کيتا تے زیاد دی کمانڈری وچ حضرموت دی طرف روانہ کيتا ۔ جدوں ایہ خبر قبیلے کندہ نوں پہنچی ، تاں گویا اوہ اپنے کيتے اُتے پشیمان ہوئے تے ”’ ابضعة بن مالک “ جو کندہ دے شاہزاداں وچوں اک سی ، انہاں دے درمیان کھڑا ہويا تے ایويں بولا: اے گروہ کندہ ! اساں اپنے خلاف اک ایسی اگ دے شعلے بلند کيتے نيں کہ گمان نئيں کيتا جاسکدا اے کہ ایہ شعلے جلد بجھ جاواں
گے مگر ایہ کہ اسيں وچوں بوہت سارے لوکاں نوں اپنی لپیٹ وچ لے لاں گے تے اسيں وچوں بوہت سارے افراد
____________________
۱۔ اس گل توں ایويں استفادہ ہُندا کہ : زیاد انہاں قبیلے نوں اسلام دی دعوت نئيں دیندا سی کیونجے اوہ مسلمان سن تے نماز و زکات دا اعتراف کردے سن صرف ابوبکر دی خلافت توں انکار کردے سن تے اسنوں زکات دینے توں اجتناب کردے سن ۔
کو لقمہ اجل بنادین گے جے میری گل اُتے کان دھرو تے میرے نظریہ نوں قبول کروتو ایہ بہتر اے کہ سانوں گزشتہ دی تلافی کرنا چاہیدا تے جو چیز ہتھ توں گنوا دتی اے اس دا تدارک کرناچاہیدا تے ایہ جو اگ ساڈے خلاف شعلہ ور ہوئی اے اسنوں اس طرح بجھا ئاں کہ تے ابوبکر کے پاس اک خط لکھياں کہ اسيں اس دی اطاعت کردے نيں تے اپنے مال دی زکوٰة اپنی مرضی توں اسنوں ادا کرن گے تے اسيں انہاں دی پیشوائی تے امامت اُتے راضی نيں(۱)
” ابضعہ “ نے اپنی گل دے اختتام اُتے اس جملہ دا وی وادھا کيتا : باوجود اس دے کہ وچ ایہ تجویز تواڈے سامنے پیش کردا ہاں ہور تواڈی رای تے نظر توں وی کوئی اختلاف نئيں رکھدا ہاں لیکن تواڈے کم دا نتیجہ اوہی دیکھدا ہاں جو ميں نے کہیا اے تے اس دے علاوہ کوئی چارہ نظر نئيں آرہیا اے۔
اس دے بعد اعثم قبیلہ کندہ وچ ا ختلاف پیدا ہونے دی کیفیت تے ”اشعث“کی مخالفت تے اس دے عدم تعاون دی مکمل طور اُتے تشریح کردے ہوئے کہندا اے :
زیاد نے قبیلہ کندہ دے ” بنو ھند “ نامی اک خاندان اُتے اچانک حملہ کرکے انھاں بری طرح شکست دتی کہ اوہ بھج کھڑے ہوئے تے مسلماناں نے انہاں دی عورتاں ، بچےآں اورمال و دولت اُتے تسلط جمایا
____________________
۱۔ اسيں واضح طور اُتے مشاہد کردے نيں کہ تمام جنگاں ابوبکر دی خلافت تے حکومت دے سلسلہ وچ سن نہ اسلام دے لئی لیکن چونکہ مؤرخین ابوبکر دی خلافت نوں باقاعدہ قبول کردے نيں اس لئی انہاں اختلافات نوں ارتداد توں منسلک کر کے اسلام توں اختلاف دے طور اُتے جاندے نيں لہذا کہندے نيں ” مسلماناں نے عورتاں تے بچےآں اُتے تسلط جمایا“ تے لشکر ابوبکر نوں مسلمان جاندے نيں اس دے مقابلہ وچ ابوبکر کے مخالفاں نوں مرتد کہندے نيں تے ایہی ناں گزاری اج تک باقی رہی اے ورنہ نہ کوئی ارتداد سی تے نہ دین توں خروج دا کدرے وجود سی ۔
اعثم کہتاہے : زیاد ” بنو ھند “ نوں شکست دینے دے بعد کندہ دے ” بنو عاقل “ نامی قبیلہ، دی طرف روانہ ہويا اس نے انہاں اُتے وی اچانک او ران نوں اطلاع دتے بغیرحملہ کيتا ۔ ” زیاد بن لبید “ دے سپاہی جدوں بنی عاقل دے نزدیک پہنچے تاں قبیلہ دی عورتاں دی فریاد بلند ہوئی تاں لوک زیاد دے لشکر توں لڑنے دے لئی اٹھیا کھڑے ہوئے قبیلہ دے لوکاں تے سپاہیاں دے درمیان نبرد آزمائی ہوئی تے تھوری مدت دے بعد ایہ جنگ قبیلہ والےآں دی شکست اُتے ختم ہوئی انہاں نے گھر بار تے بال بچےآں نوں چھڈ دے فرار کيتا تے اوہ سب ” زیاد بن لبید “ دے سپاہیاں دے ہتھ لگ گئے ۔
اسکے بعد اوہ قبیلہ ” بنی حجر “ دی طرف روانہ ہويا تے انہاں اُتے شب خون ماریا ۔ بنی حجر دے افراد انہاں دناں زبردست تے نامور جنگجو منے جاندے ہور قبیلے کندہ دے بے مثال تیر اندازشمار ہُندے سن چونکہ زیا دکے حملہ دے بارے وچ پہلے توں مطلع نئيں سن تے انہاں اُتے اچانک حملہ کيتا گیاتھا اس لئی اک مختصر جنگ تے مقابلہ دے بعد شکست توں روبرو ہوکے بھاگنے اُتے مجبور ہوئے زیادکے سپاہیاں نے انہاں دے دو سو افراد نوں قتل کرڈالیا تے پنجاہ افرادکو قیدی بنالیا اورقبیلہ دے باقی افراد بھج گئے انہاں دا جو وی مال و منال سی مسلماناں دے ہتھوں یا بہ عبارت واضح ابوبکر کے سپاہیاں دے ہتھ لگ گیا زیاد بن لبید ”بنی حجر “ نال جنگ دے بعد قبیلہ ” بنی حمیر “ دی طرف روانہ ہويا ۔ اس قبیلہ تے مسلماناں دے درمیان اک جنگ چھڑ گئی کہ اس وچ مسلماناں دے ویہہ افراد قتل کيتے گئے تے قبیلہ دے وی ویہہ افراد مارے گئے آخرکار قبیلہ ” بنی حمیر“نے وی دوسرے قبیلےآں دی طرح شکست کھادی تے بھج گئے مسلماناں نے انہاں دی عورتاں تے بچےآں اُتے تسلط جمایا۔
زیاد بن لبید دی کمانڈری وچ انجام پانے والی انہاں جنگاں تے خونریزیاں دی خبر اشعث بن قیس نوں پہنچی تاں انتہائی غضبناک ہويا تے کہیا:” کيتا لبید دا بیٹا میرے رشتہ داراں تے میرے چچیرے بھائیاں نوں قتل کرے ،عورتاں تے بچےآں نوں اسیر بنائے تے انہاں دی ثروت نوں پرت لے تے وچ آرام توں بیٹھیا رہاں ؟!
اس دے بعد اپنے چچا زاد بھائیاں نوں بلايا تے زیاد دی طرف روانہ ہواورشہر ” تریم “ ۱ دے نزدیک زیاد دے فوجیاں توں نبرد آزما ہويا تے انہاں دے تن سو افرادکو قتل کر ڈالیا ۔ زیاد نے شکست کھاکر شہر ” تریم“ وچ پناہ لے لی ، لہذا اشعث نے اوہ تمام مال تے بچے فیر توں اپنے قبضہ وچ لے لئے جنہاں نوں زیاد پرت چکيا سی اس دے بعدا نئيں انہاں دے مالکاں نوں واپس پہنچادتا ۔ اس روداد دے کندہ دے بعد مختلف قبیلے دے بوہت سارے افراد اشعث دے گرد جمع ہوگئے تے زیاد تے اسکے طرفداراں دا ” تریم “ وچ محاصرہ کيتا ۔ زیاد نے اس روداد نوں اک خط دے ذریعہ ابوبکر تک پہنچیا دتا ابوبکر اس روداد توں غمگین تے پریشان ہوئے تے اسکے علاوہ کوئی چارہ نہ پایا کہ اشعث دے ناں اک خط لکھ کے اسنوں راضی کرےں ۔ مجبور ہوکے مندرجہ ذیل خط اس دے ناں لکھیا:
بسم اللہ الرحمن الرحیم،بندہ خدا عبد اللہ بن عثمان جانشین رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی طرف توں اشعث بن قیس تے قبیلہ کندہ دے تمام انہاں افراد دے ناں جو اس دے نال نيں ، اما بعد، خداوند عالم اپنے پیغمبر اُتے نازل کيتی گئی کتاب وچ فرماندا اے :
____________________
۱۔” تریم “ حضرموت دے شہراں وچوں اک دا ناں اے تے اک دوسرے شہر دا نا م شبام اے او ردونے شہر دو قبیلےآں دے ناں توں منصوب نيں جو اوتھے اُتے بستے سن
”ایمان والو! اللہ توں اس طرح ڈرو جو ڈرنے دا حق اے تے خبردار اس وقت تک موت نوں دعوت مت دو جدوں تک مسلمان نہ ہوجاؤ “(۱) وچ توانوں تقویٰ تے پرہیزگاری دا حکم دیندا ہاں تے ارتداد و خدا توں پیمان شکنی توں رکدا ہاں کہ نفسانی خواہشات دی پیروی نہ کرنا توں کہ ایہ چیز توانوں راہ خدا توں گمراہ کرکے ہلاکت و بدبختی دی طرف نہ کھچ لے ۔ جے اسلام توں منحرف(۲) ا ور زکوٰة دینے توں انکار کرنے وچ تمہار امحرک میرے نمائندہ زیاد بن لبید دی نامناسب اقدام تے بدسلوکی اے (۳) تاں وچ اسنوں آپ لوکاں دی سرپرستی توں معزول کردا ہاں تے جسنوں تسيں وی پسند کردے ہوئے وچ اسنوں تواڈے لئے سرپرست قرار دیندا ہاں تے حامل رقعہ نوں ميں نے حکم دتا اے کہ جے تسيں لوکاں نے اس حق نوں قبول کيتا تاں اوہ وی زیاد نوں حکم دے گا کہ اوہ تواڈے شہر ووطن نوں چھڈ کے واپس آجائے تے تسيں لوک وی اپنے کيتے اُتے نادم ہوئے کے جِنّا جلد ممکن ہوئے توبہ کر لوخداوند عالم سانوں تے توانوں ايسے راہ اُتے کامیاب کرے جو اس دی رضا تے خوشنودی دی راہ اے والسلام(۴)
____________________
۱۔<یا ایها الذین آمنوا اتقو الله حق تقاته و لاتموتن الا و انتم مسلمون >(آل عمران / ۱۰۲)
۲۔ وچ نئيں جاندا ابوبکر انہاں نوں کس ارتدادکا الزام لگاندے نيں کہ جدوں کہ اوہ خدا دی وحدانیت تے پیغمبر اسلام دی نبوت دی شہادت دیندے تے مسلماناں دے قبلہ دی طرف رخ کرے نما زپڑھدے سن ؟!
۳۔ ابوبکر نے ایتھے اُتے اپنے گورنر دی جارحیت تے ظلم دا اعتراف کيتا اے تے اختلاف دے اسرار نوں فاش کيتا اے کہ قبیلے عر ب دے اختلافات تے بغاوت دا سبب گورنراں دی جارحیت سی نہ کہ انہاں دا ارتداد تے اسلام توں انحراف۔
۴۔ فتوح اعثم دی ج ۱/ ص ٦۸ اُتے ايسے صورت وچ آیا اے تے جو کچھ حسان نے ابوبکر کے نامہ دے ذیل وچ لکھیا اے اسنوں منعکس نئيں کيتا اے شائد اس سلسلہ وچ چند اشعار وی سن فتوح دے مؤلف دے نقل کرنے توں رہ گئے نيں ۔
جب ابوبکر دا خط اشعث نوں ملیا تے اس نے اسنوں پڑھ لیا تو، اس نے قاصد توں کہیا؛ تیرا رئیس ابوبکر ساڈی مخالفت دے سبب اسيں اُتے کفر و ارتداد دا الزام لگاندا اے ، لیکن اپنے نمائندے نوں کافر نئيں جاندا اے جس نے ساڈے مسلمان رشتہ داراں تے چچیرے بھائیاں نوں قتل کیہ اے ؟
قاصد نے کہیا: جی ہاں ، اشعث ، تیرا کفر ثابت اے کیونجے تسيں نے مسلماناں دے گروہ توں اختلاف کيتا اے (۱)
قاصد نے جدوں ایہ جملہ کہیا تاں اشعث دے چچیرے بھائیاں وچ اک جوان نے اٹھیا کر اس اُتے حملہ کيتا تے اسکے فرق سر اُتے تلوار لگیا کر اسنوں اوتھے اُتے قتل کر ڈالیا ۔
اشعث نے اس جوان توں کہیا: احسنت ! آفرین ہوئے تسيں اُتے ، اک جھگڑالو نوں خاموش کردتا تے اک دخل در معقولات کرنے والے نوں فوری جواب دتا ۔
ابو قرہ کندی اس روداد توں غضبناک ہويا تے اپنی جگہ توں اٹھیا کر بولا: اشعث ! نئيں ، خدا دی قسم تسيں نے جو کم انجام دتا اے، اسيں وچوں کوئی اک شخص وی ترے نال اس گل اُتے موافق نئيں اے تے تعاون نئيں کريں گا کیونجے تسيں نے اک ایداں دے قاصد نوں قتل کيتا اے جو کسی گناہ دا مرتکب نئيں ہويا تھاجب کہ تسيں اس اُتے جارحیت کرنے دا کوئی حق نئيں رکھدے سن ابو قرہ نے کہیا تے اپنے قبیلہ دے افراد دے نال اشعث دے گروہ توں اٹھیا کر اپنے قبیلہ دے مرکز دی طرف چلا گیا ۔
____________________
۱۔ معلوم ہُندا اے کہ ابوبکر کے مامور اشعث تے اس دے افراد دے نال اتحاد و یکجہتی ہمدردی ایجاد کرنے دے بجائے اشعث تے اس دے افراد دے نال سختی توں پیش آندے سن ۔
اس دے بعد ابو سمرکندی اٹھا تے بولا: اشعث! تسيں اک وڈے گناہ دے مرتکب ہوئے ہوئے ، کیونجے تسيں نے اک بے گناہ شخص نوں قتل کر ڈالیا اے اسيں انہاں توں لڑدے نيں جو اسيں نال جنگ کردے نيں لیکن قاصد تے حامل خط نوں قتل کرناصحیح تے مناسب نئيں سی ۔
اشعث نے کہیا؛ تسيں لوک اپنے فیصلہ وچ جلد بازی نہ کرو، اولاً اس قاصد نے اسيں سب لوکاں اُتے کفر و ارتدادکا الزام لگیا یا ۔
ثانیاً اگرچہ وچ اس دے قتل توں ناراض نہ ہويا لیکن بہرحال ميں نے اس دے قتل دا حکم وی تاں نئيں دتا تھا!
اس دے بعد اک ہور شخض اٹھا تے بولا : اشعث ! اسيں سمجھدے سن کہ تسيں اس نامناسب کم دے سلسلہ وچ ساڈے لئے کوئی قابل قبول و اطمینان بخش عذر پیش کر کے سانوں لاجواب کرو گے ، لیکن تسيں نے ساڈے جواب وچ ا یک ایسی گل کہی جو اسيں وچوں بیشتر افراد دی تسيں نال نفرت و بیزاری کاسبب بنا ، خدا دی قسم جے تسيں دانا تے عقلمند ہُندے تاں اس نامناسب دا م نوں انجام پانے توں رکدے تے اس بے گناہ قاصد دی نسبت جارحیت تے ظلم دے مرتکب نئيں ہُندے تے اسنوں قتل نئيں کرواندے ۔
اک ہور شخص نے کہیا: لوگو ! اس ظالم توں دوری اختیار کرو توں کہ خدا جان لے کہ تسيں اس دے ظلم و جارحیت توں راضی نہ سن ۔
اس روداد دے بعد اشعث دے دوست و احباب اس دے گرد توں متفرق ہوگئے تے دو ہزار افراد دے علاوہ اس دے پاس کوئی نہ رہیا ۔
زیاد نے ابوبکر نوں اک خط لکھیا تے اس دے قاصدکے قتل ہونے دی خبر توں اسنوں مطلع کيتا تے اس دے ضمن وچ لکھیا : وچ اپنے احباب دے نال فی الحال شہر ” تریم “ وچ سخت محاصرہ تے برے حالات وچ بسرکررہیا ہاں ۔
ابوبکر نے قبیلہ کندہ دے بارے وچ مشورہ کيتا ۔ ابو ایوب انصاری ، نے کہیا: فی الحال انہاں لوکاں دی تعداد زیادہ اے تے اپنی پادشاہی تے ریاست وچ مغرور نيں جے بیشتر سپاہ جمع کرنے دا فیصلہ کرن تاں اوہ ایہ کم کر سکدے نيں ۔ بہتر ایہ اے کہ اس سال تسيں اپنی فوج نوں اوتھے توں واپس بلا لو تے انہاں دے اموال دی زکوٰة توں صرف نظر کرو ۔ اس صورت وچ مینوں امید اے کہ اوہ اپنی مرضی توں حق دی طر ف پلٹ آئیاں گے تے اگلے سال توں اپنی مرضی تے خوشی توں زکوٰة ادا کرن گے ۔
ابوبکر نے کہیا: ابو ایوب !خدا دی قسم جو کچھ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں اُتے متعین فرمایا اے ، جے اس وچوں اونٹھ دے پیر دا اک حلقہ وی کم دینے وچ انکار کرن گے تاں وچ ا ن دے نال جنگ کراں گا(۱) ایتھے تک کہ بغاوت تے نافرمانی توں ہتھ کھچ لاں گے تے ذلیل و خوار ہوکے حق نوں تسلیم کرن گے ۔
____________________
۱۔ اس جملہ وچ ابوبکر دا اشعث دے افراد توں اختلاف دا راز واضح ہُندا اے کہ ابوبکر چاہندا سی اوہ ايسے طرح زکوٰة دیندے رہیاں جس طرح رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ دیندے سن ورنہ گل ہرگز اسلام تے زکوٰة دے فریضہ نوں قبول کرنے دے بارے وچ نئيں سی ۔
اس دے بعد ابوبکر نے عکرمة بن ابی جہل(۱) نوں اک خط وچ لکھیا کہ اوہ اہل مکہ دے اک گروہ تے اس دے ہمنواواں دے نال زیاد بن لبید دی طرف روانہ ہوجائے تے راستے وچ عرب قبیلے وچوں جو
بھی قبیلہ ملے انہاں نوں اشعث دے خلاف لڑنے اُتے مشتعل کرے ۔
ابوبکر کے حکم توں عکرمہ قریش تے انہاں دے اسيں پیماناں دے دو ہزار سواراں دے ہمراہ زیاد دی طرف روانہ ہويا ایتھے تک کہ نجران وچ داخل ہويا اس وقت ” جریر بن عبد اللہ بجلی “ اپنے چچیرے بھائیاں دے نال نجران وچ سکونت پذیر سی تے خاندان بجلی دی سرداری اس دے ہتھ وچ سی عکرمہ نے جریر نوں اشعث نال جنگ کيتی دعوت دتی لیکن جریر نے انہاں دا تعاون کرنے توں انکار کيتا عکرمہ اوتھے توں ” مارب“ دی طرف روانہ ہويا جدوں ”دبا“ دے باشندےآں نوں عکرمہ دے ’ ’مارب “پہچنے دی خبر ملی تاں اوہ عکرمہ دی روانگی توں غضبناک ہوئے اورکہیا: اسيں عکرمہ نوں اس دے لئی نئيں چھڈن گے کہ قبیلہ کندہ تے غیر کندہ دے ساڈے چچیرے بھائیاں اُتے حملہ کرے تے انھاں قتل کر ڈالے ” دبا“ دے باشندےآں نے ايسے غرص توں ابوبکر دی طرف توں انہاں اُتے مامور نمائندہ ” حذیفہ بن محصن “ نوں اپنے شہر توں کڈ باہر کيتا ، حذیفہ نے عکرمہ دے ایتھے پناہ لے لی تے ”دبا“ دے باشندےآں دی بغاوت دے بارے وچ ابوبکر نوں اطلاع دتی ۔ ابوبکر اس واقعہ توں غضبناک ہوئے تے عکرمہ دے ناں مندرجہ ذیل خط لکھیا :
____________________
۱۔ عکرمہ ، جس دا لقب ابوعثمان بن ابو جہل بن ہشام سی اوہ قبیلہ قریش دے خاندان مخزوم توں سی اس دی والدہ مجالا نامی قبیلہ ہلال دی اک عورت سی ، عکرمہ دے باپ ابوجہل دا اصلی ناں عمرو سی عکرمہ وی اپنے باپ ابوجہل دی طرح ایام جاہلیت وچ رسول اللہ دے جانی دشمناں وچ شمار ہُندا سی تے فتح مکہ دے کچھ دناں بعد اسلام قبول کيتا تے جنگ جمل وچ ماراگیا اسد الغابہ ،۴/ ۲۔٧۔
اما بعد ، ميں نے پہلے خط وچ حکم دتا سی کہ حضرموت دی طرف روانہ ہونالیکن
جب میرا ایہ خط تینوں ملے تاں اپنا راستہ بدل کر’ ’دبا“ دی طرف روانہ ہوجاواور اوتھے دے لوکاں توں ایسا برتاؤ کروجس دے اوہ شائستہ ہاں تے اس فرمان نوں عملی جامہ پہنانے وچ کِسے قسم دی تاخیر تے کوتاہی نہ کرنا ور جدوں ” دبا“ دی ماموریت توں فارغ ہوجاؤ تاں اوتھے دے باشندےآں نوں گرفتار کرکے میرے پاس بھیجدواس دے بعد زیاد بن لبید دی طرف روانہ ہوجاو امید رکھدا ہاں خداوند عالم سرزمین حضرموت دی فتح تیرے ہتھوں نصیب کرےو لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم
عکرمہ ايسے حکم دے مطابق ”دبا“ دی طرف روانہ ہويا تے اوتھے دے باشندےآں نال جنگ کيتی ، تے انہاں نوں اپنے محاصرہ وچ لے لیا چونکہ دبا دے باشندے اس محاصرہ وچ مشکلات توں دوچار ہوئے تاں اپنے گزشتہ حاکم حذیفہ نوں پیغام بھیجیا تے اس توں صلح کيتی درخواست کيتی تے کہیا کہ اوہ زکوٰةکو ادا کرن گے تے حذیفہ توں وی محبت کرکے اس دے احکام دی اطاعت کرن گے حذیفہ نے دبا دے باشندےآں دے نمائندہ نوں اس پیغام دے نال واپس بھیجیا کہ ساڈے تے تواڈے درمیان صلح دا معاہدہ منعقد نئيں ہوئے گا مگر مندرجہ ذیل شرائط پر:
۱ ۔ اقرار و اعتراف کرو کہ تسيں باطل اُتے ہوئے تے اسيں حق اُتے نيں ۔
۲ ۔ اعتراف کرو کہ تواڈے مقتولین جہنم وچ نيں تے ساڈے مقتولین بہشت وچ (۱)
____________________
۱ ۔کیا خداوند عالم قیامت دے دن جو کچھ ابوبکرکے گماشتے کدرے گے ايسے اُتے عملی جامہ پہنائے گا؟ہم ایتھے اُتے اک بار فیر ابوبکر کے مامورین دی سختی تے تندی دا مشاہدہ کردے نيں ۔
۳ ۔ تواڈے ہتھیار سُٹن دے بعد اسيں اپنی مرضی دے مطابق تواڈے نال برتاؤ کرن گے نہ تواڈی رائے تے مرضی دے مطابق۔
”دبا“ دے باشندےآں نے مجبور ہوکے ایہ شرائط مان لئے ۔ حذیفہ نے بیشتر اطمینان دے لئی پیغام بھیجیا کہ جے تسيں لوکاں نے واقعاً ساڈی تجویز نوں مان لیا اے تاں اسلحہ دے بغیر شہر توں باہر آنا ۔ انہاں نے وی حاکم شہر دے اطمینان دے لئی اس دے حکم اُتے عمل کيتا تے غیر مسلح صورت وچ شہر توں باہر آگئے توں کہ صلح دا معاہدہ منعقد ہوجائے ۔
لیکن عکرمہ نے اس فرصت توں فائدہ اٹھاندے ہوئے شہر دے قلعہ اُتے قبضہ جمایا تے اوتھے دے اشراف تے بزرگاں دے کھلے عام سر قلم کيتے انہاں دی عورتاں تے بچےآں نوں قیدی بنالیا تے انہاں دی ثروت نوں غنیمت دے طور اُتے پرت لیا تے باقی لوکاں نوں اسیر بناکر ابوبکر کے پاس بھیج دتا ۔
ابوبکر نے فیصلہ کيتا کہ انہاں دے مرداں نوں قتل کردےاجائے تے انہاں دے بچےآں نوں سپاہیاں دے درمیان غلاماں دی حیثیت توں تقسیم کردےاجائے ۔ عمر ابوبکر کے اس فیصلہ نوں عملی جامہ پہنانے وچ رکاوٹ بنے تے کہیا: اے پیغمبر دے جانشین ! ایہ لوک دین اسلام اُتے باقی نيں کیونجے وچ دیکھ رہیا ہاں کہ ایہ لوک دل توں قسم کھاندے نيں کہ اسلام توں منحرف نئيں ہوئے نيں ۔
ابوبکر عمر دے کہنے اُتے انہاں نوں قتل کرنے توں منصرف ہوگئے تے انھاں مدینہ کےجیل وچ ڈال دتا ایتھے تک اوہ دنیا توں گزر گئے تے جدوں ابوبکر کے بعد حکومت کیتی باگ ڈور عمر دے ہتھ آئی تاں اپ نے انھاں جیل توں آزاد کر دتا۔
عکرمہ ” دبا“ نوں فتح کرنے دے بعد ” زیاد “ دی مدد دے لئی حضرموت دی طرف روانہ ہوئے گیا ۔ جدوں ایہ خبر اشعث نوں پہنچی تاں اس نے ” نجیر “ دے قلعہ وچ پناہ لے لی ۔ اپنے دوست و احباب دیاں عورتاں تے بچے وی اوتھے اُتے جمع کر لئے اسکے بعد عکرمہ تے اس دے درمیان کئی جنگاں واقع ہوئیاں جدوں اس روداد دی خبر قبیلہ کندہ تے انہاں افراد نوں ملی جو ابوبکر کے قاصد نوں قتل کرنے اُتے اشعث توں اختلاف کرکے اس توں جدا ہوئے سن ، انہاں نے آپس وچ کہیا کہ ہن جدوں کہ ساڈے بھائی قلعہ ” نجیر “ وچ محاصرے وچ پھسے نيں تاں ایہ ساڈے لئے اک وڈی ننگ تے شرم دی گل اے کہ انھاں دشمن دے حوالے کے دے خود نعمت و آسائش وچ بسر کرن ، آؤ اسيں انہاں دی طرف دوڑدے نيں تے انہاں نوں نجات دینے دی کوشش کردے نيں اس طرح قبیلہ کندہ دے جنگ توں پِچھے بھاگنے والے لوک دوبارہ زیاد دی فوج توں لڑنے دے لئی روانہ ہوئے زیاد نوں جدوں انہاں دتی روانگی دی خبر ملی تاں اس نے بے بسی تے پریشانی دا اظہار کيتا عکرمہ نے اس توں کہیا کہ مصلحت اس وچ اے کہ تسيں ايسے جگہ اُتے رہنا تے محاصرہ وچ پھسے لوکاں نوں محاصرہ توڑنے دی اجازت نہ دیناا ور وچ چند لوکاں دے نال انہاں لوکاں دی طرف چلا جاواں گا جو ساڈی طرف آرہے نيں تے انھاں اگے ودھنے توں روک لاں گا ۔
زیاد نے کہیا: اچھی رائے اے ، لیکن جے خدا نے تینوں کامیابی عطا کيتی تاں تلوار نوں نیام وچ نئيں رکھنا ایتھے تک انہاں دے آخری فرد کونہ قتل کر دو(۱)
____________________
۱۔ خلیفہ دے گماشتے اک دوسرے نوں ايسے طرح دی سفارش کردے سن کہ مسلماناں دے مخالفین وچوں کسی نوں زندہ نہ رکھنا ۔
عکرمہ نے کہیا: جتھے تک ممکن ہوسکے اس راہ وچ کوشش کراں گا اس دے بعد روانہ ہويا ایتھے تک انہاں لوکاں وچ پہنچیا تے انہاں دے درمیان جنگ واقع ہوئی ۔ عکرمہ تے اس دے دوستاں نے اس جنگ وچ شکست کھادی جدوں رات ہوئے گئی توجنگ دے شعلے بجھ گئے لیکن دوسرے دن دی صبح نوں دونے فوجاں دوبارہ اک دوسرے دے آمنے سامنے قرار پاواں تے اس روز عصر تک گھمسان دی جنگ جاری رہی ۔
دوسری طرف توں اشعث بن قیس جو محاصرے وچ سی ، انہاں روداد دے بارے وچ کچھ نئيں جاندا سی ور چونکہ اس قلعہ دا محاصرہ جاری رہیا بھکھ تے پیاس نے اشعث تے اس دے ساتھیاں نوں تنگ تے مجبور کر دتا اشعث نے زیا د نوں پیغام بھیجیا کہ خود اسنوں ، اس دے خاندان تے اس دے دوستاں وچوں دس افراد نوں امان دیدے ۔ زیاد نے اس تجویز دی موافقت کيتی تے انہاں دے درمیان اک عہد نامہ لکھیا گیا ۔ محاصرہ وچ پھسے لوکاں نے خیال کيتا کہ اشعث نے ایہ امان نامہ سب لوکاں دے لئی حاصل کيتا اے تے تمام محاصرہ شدہ لوک اس امان نامے وچ شامل نيں ، لہذا اوہ خاموش رہے تے اس عہد نامہ دی مخالفت نئيں کيتی ۔ زیاد نے وی اک خط دے ذریعہ اس امان نامہ دی روداد عکرمہ نوں بھیج دتی ۔ عکرمہ نے انہاں لوکاں توں --جو اس توں لڑدے سن ---کہیا: لوگو ! اسيں توں کس لئے جنگ کردے نيں ؟
عکرمہ نے کہیا: ایہ دیکھ لو ! تواڈے سردار نے امان دی درخواست کيتی اے ۔ ایہ کہیا تے خط نوں انہاں دی طرف سُٹ دتا ۔ جدوں انہاں نے خط نوں پڑھ لیا تے خط دے مضمون یعنی ایہ کہ اشعث نے زیاد توں امان دی درخواست کيتی اے توں مطلع ہوئے تاں کہیا : عکرمہ ہن ساڈی تیرے نال کوئی جنگ ہی نئيں اے ، تسيں سلامت چلے جاؤ تے اوہ وی اشعث نوں گالیاں سناتے ہوئے عکرمہ دی جنگ توں واپس چلے گئے ۔
عکرمہ جدوں انہاں قبیلے دی جنگ توں مطمئن ہويا تاں اپنے دوستاں توں کہیا: جِنّا جلد ممکن ہوسکے زیاد دی طرف روانہ ہوجاؤ، کیونجے اشعث نے امان دی درخواست کيتی اے تے جے زیاد تے اس دے ساتھی قلعہ نوں فتح کرن تے اوتھے دی ثروت نوں غنیمت دے طور اُتے لے جاواں تاں شائد توانوں اس وچ شریک قرار نہ داں کیونجے اوہ قلع فتح کرنے وچ تسيں لوکاں اُتے سبقت حاصل کرن گے ۔
عکرمہ تے اس دے دوست جدوں قلعہ ” نجیر “ دے پاس پہنچے تاں دیکھیا کہ حالے اشعث قلعہ توں باہر نئيں آیا اے تے اپنے تے اپنے دوستاں دے لئی اک مضبوط عہد نامہ دا مطالبہ کررہیا اے ۔ زیاد نے عکرمہ توں سوال کيتا کہ : قبیلے کندہ دے نال تسيں نے کیہ کيتا ؟
عکرمہ نے کہیا: تواڈی نظر وچ مینوں انہاں دے نال کيتا کرناچاہیدا سی خدا دی قسم ميں نے قبیلے کندہ دے لوکاں نوں ایسا مرد پایا جو طاقت ور ، جنگجو تے موت دا مقابلہ وچ صابر و شاکر سن ۔ ميں نے انہاں دے نال جنگ کيتی لیکن آخرکار معلوم ہويا کہ اوہ میرے توں طاقتور تے قوی تر نيں ۔ اس دے علاوہ تیر اخط مینوں پہنچیا تے ميں نے دیکھیا کہ اشعث نے امان دی درخواست کيتی اے تے جنگ ختم ہوئی اے اس لئی وچ وی اشعث دے امدادی فوجیاں نال جنگ ترک کرکے تیری طرف روانہ ہوئے گیا ہاں ۔
زیاد نے کہیا: عکرمہ! نئيں ! خدا دی قسم جو کچھ تسيں نے کہیا ، اوہ اک بہانہ دے علاوہ کچھ نئيں اے تے حقیقت ایہ اے کہ تسيں اک ڈرپوک شخص ہوئے تے تیرا بزدل ہونا ہی سبب بنا اے کہ تسيں جنگ توں فرار کرگئے ہوئے تے ساڈی طرف آگئے ہو، کیہ ميں نے تینوں حکم نئيں دتا سی کہ قبیلے کندہ اُتے ایسی تلوار چلیانا کہ انہاں وچوں اک فرد وی زندہ نہ بچ سکے ؟ ہن تسيں اپنے دوستاں دے ہمراہ اس خوف وچ واپس آئے ہوئے کہ کدرے مال غنیمت ہتھ توں نہ چلا جائے ۔اس اُتے خدا دی لعنت ہوئے جو اج دے بعد تینوں بہادر کہے ۔ عکرمہ ، زیاد دیاں گلاں توں غضبناک ہويا تے کہیا: زیاد ! خداکی قسم جے اوہ تیرے نال جنگ کردے تاں تسيں انھاں ایداں دے شیر پاندے جو اپنے تیز دنداں تے اپنے مضبوط تے وحشی پنجاں نوں تیز کرکے اپنے بچےآں دے ہمراہ اٹھدے نيں تے بہادرانہ طور اُتے بہادراں دے نال جنگ کردے نيں ، اس وقت تسيں آرزو کردے کہ اوہ تسيں توں دست بردار ہوکے دوسری طرف رخ کردے ۔ اسکے علاوہ تسيں خود اک خشک ، سخت ، بہت وڈے ظالم ، غاصب ، بزدل تے مال و ثروت دے بارے وچ دوسرےآں توں حریص تر ہوئے ۔ ایہ تسيں سن جس نے ایہ سب شورشاں برپا کيتاہے ۔ ایہ تسيں سن جس نے انہاں لوکاں نال جنگ کيتی اے تے اوہ وی اک اونٹھ دے لئی ، جی ہاں ، صرف اک اونٹھ دے لئی اپنے تے انہاں قبیلے دے درمیان اِنّی جنگاں تے خونریزیاں برپاکیتیاں نيں ا ور جے ميں تے میرے فوجی تیری نصرت دے لئی نہ آندے تاں سمجھ لیندے تینوں کِداں ایہ لوک تہ تیغ کرکے طوق و زنجیر وچ جکڑ تے نيں ۔
اس دے بعد عکرمہ نے اپنے ساتھیاں دی طرف خطاب کيتا تے انھاں حکم دتا کہ روانہ ہوجاواں لیکن زیاد نے عکرمہ توں معافی منگی ۔ عکرمہ نے وی اس دی معافی قبول کيتی تے اس دی نصرت تے مدد کرنے وچ وفاردار رہیا ۔ اس دے بعد اشعث اپنے خاندان ، بنی اعمام دے بزرگاں تے اپنے چچیرے بھائیاں تے انہاں دے خاندان تے مال و منال دے نال قلعہ توں باہر آیا ۔ چونکہ اشعث نے صرف اپنے رشتہ داراں تے اعزہ دے لئی امان طلب کيتی سی تے اس دا اپنا ناں اس امان نامہ وچ ذکر نئيں ہويا سی، لہذا زیاد نے کہیا: اشعث ! تسيں نے اپنے لئے امان نئيں چاہی اے ۔ خدا دی قسم ہن وچ تینوں قتل کرداں گا ۔
اشعث نے کہیا: ميں نے اپنے رشتہ داراں دے لئی امان دی درخواست کيتی سی مناسب نئيں سی کہ اس وچ اپنا ناں وی لکھداں ، لیکن ، ایہ جو تسيں نے کہیا کہ : مینوں قتل کر ڈالو گے ، خد اکی قسم جے مینوں قتل کر دو گے تاں یمن دے تمام لوک تیرے تے تیرے سردار ابوبکر کے خلاف شورش و بغاوت کرن گے تے اوہ بغاوت اک بے مثال بغاوت ہوئے گی ۔
زیاد ، اشعث دیاں گلاں اُتے توجہ کيتے بغیر قلعہ وچ داخل ہويا تے اشعث دے اک اک سپاہی نوں پھڑ کر سر قلم کررہیا سی ، انہاں نے کہیا: زیاد ! اساں اس لئی دروازہ تیرے لئے کھولیا اے کہ تسيں نے سانوں ا مان دتی سی، ہن تسيں کس حیثیت توں سانوں قتل کررہے ہوئے ؟ امان دینا کتھے تے ایہ قتل کرنا کتھے ؟
زیاد نے کہیا: اشعث نے تسيں لوکاں توں جھوٹھ کہیا اے ،کیونجے عہد نامہ وچ اس دے گھر انے دے افراد تے اس دے رشتہ داراں وچوں دس افرادکے علاوہ کسی دا ناں نئيں آیا اے ۔
اس دے بعد انہاں لوکاں نے کچھ نئيں کہیا تے سمجھ گئے کہ ایہ اشعث اے جس نے انھاں موت دے حوالے کيتا اے ۔
جس وقت زیاد قلعہ دے لوکاں دے سر قلم کررہیا سی، ايسے اثناء وچ ابوبکر دی طرف توں اسنوں مندرجہ ذیل مضمون دا اک خط ملا:
مینوں خبر ملی اے کہ اشعث نے امان دی درخواست کيتی اے تے میرے حکم دی اطاعت دی اے تاں اسنوں میرے پاس بھیج دو تے کندہ دے بزرگاں وچوں کسی نوں قتل نہ کرنا۔
زیاد نے کہیا: جے ایہ خط مجھ پہلے ملدا تاں انہاں وچوں اک نوں وی قتل نئيں کردا اس دے بعد باقی افراد نوں جمع کيتاان دی تعداد ايسے ( ۸۰) سی انھاں زنجیراں وچ جکڑ کر ابوبکر کے پاس بھیج دتا۔
قبیلہ کندہ دے افراد جدوں مدینہ وچ داخل ہوئے تے ابوبکر کے مقابلہ وچ کھڑے ہوئے تاں ابوبکر نے اشعث توں کہیا:
شکر اے اس خدا دا جس نے سانوں تسيں پرمسلط کيتا ۔
اشعث نے کہیا؛ جی ہاں ، میری جان دی قسم تسيں مجھ اُتے مسلط ہوگئے ہوئے جدوں کہ وچ ايسے چیز دا مرتکب ہويا ہاں جس دا گذشتہ دوسرے لوک وی مرتکب ہوئے سن اوہ ایہ کہ تیرے حاکم زیاد بن لبید نے ساڈے اعزہ تے رشتہ داراں نوں بے گناہ تے ظلم و ستم توں قتل کيتا تے میرے خاندان تے رشتہ داراں دے نال اوہی کيتا جسنوں تسيں خود جاندے ہوئے۔
عمر اپنی جگہ توں اٹھے تے کہیا: اے پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جانشین ! ایہ اشعث مسلمان سی، پیغمبر اُتے ایمان لیایا سی تے قرآن پڑھدا سی ، بیت اللہ دی ریارت کيتی سی اس دے بعد اپنے دین توں منحر ف ہوئے گےا تے اپنے طریقہ نوں بدل ڈالیا تے زکوٰة دینے توں انکار کيتا۔ پیغمبر نے حکم دتا اے جو وی اپنے دین نوں بدل دے اسنوں قتل کردو ۔ ہن خدا نے وی تینوں قدرت عطا کيتی اے لہذا اسنوں قتل کرنا کیونجے اس دا خون حلال و مباح اے ۔
اشعث اٹھا تے عمر دے جواب وچ ا بوبکر توں مخاطب ہويا : اے پیغمبر دے جانشین! وچ نہ تاں اپنے دین توں منحرف ہويا ہاں او رنہ ہی اپنے مالک نوں زکوٰة دینے وچ بخل توں کم لیا اے ۔ لیکن تیرے نمائندہ زیاد بن لبید نے میرے رشتہ داراں تے اعزہ اُتے ظلم کيتا تے انہاں وچوں بے گناہ افراد نوں قتل کیہ ميں اس دے اس کم توں پریشان سی تے اس دا انتقام لینے دے لئی اٹھا سی تے اس نال جنگ و مقابلہ کيتا ۔ ایہ سی اوہ روداد جو گزری ہن وچ حاضر ہاں توں وان تے پیسے ادا کرکے اپنے آپ نوں تے انہاں شاہزاداں تے یمن توں لیائے گئے اسیراں نوں نجات دلاواں تے زندگی بھر تیرا حامی و مددگار رہاں تے تسيں اپنی بہن ام فروہ نوں میرے عقد وچ دے دو توں کہ وچ تیرے لئے بہترین داماد بناں ۔
ابوبکر نے کہیا: ميں نے تیری درخواست منظور کی، اس دے بعد اپنی بہن نوں اشعث دے عقد وچ دیدتا تے اسنوں بذل و بخشش توں وی نوازیا اس دن دے بعد اشعث ابوبکر کے دربار وچ بہترین مقام و حیثیت دا مالک ہوئے گیا۔
ایتھے اُتے جنگ کندہ دی روداد اختتام نوں پہنچی ، ہن اسيں اس جنگ دے اسباب تے نتائج اُتے بحث کردے نيں ۔
جنگ کندہ دی جانچ پڑتال
یہ سی اوہ جنگاں جو قبیلے کندہ تے ابوبکر کے سپاہیاں دے درمیان واقع ہوئیاں تمام مؤرخین اتفاق نظر رکھدے نيں کہ ایہ سب جنگاں صرف اک اونٹھ دے سبب واقع ہوئیاں نيں اس اونٹھ دا مالک اسنوں بہت چاہندا سی ۔اور ابو بکر کے نمائندہ زیاد بن لبید توں درخواست کيتی کہ اس اونٹھ دے بدلے وچ اس توں دوسرا اونٹھ قبو ل کرے ، لیکن زیاد نئيں منیا ۔ اس جوان نے اپنے قبیلہ دے اک سردار نوں واسطہ قرار دتا ، فیر وی زیاد نے قبول نئيں کيتا ایتھے تک ایہ معمولی روداد اک وڈی ، خونین ،اور تباہ کن جنگ وچ تبدیل ہوئی ۔
لیکن اکثر مورخین نے اس روداد دی تفصیلات تے جزئیات لکھنے توں اجتناب کيتا اے توں کہ ایہ امر بزرگ اصحاب اُتے تنقید تے اعتراض دا سبب نہ بنے صرف اعثم کوفی نے کسی حد تک اس دے جزئیات دی طرف اشارہ کيتاہے کہ اساں اس توں نقل کيتا ۔
تعجب تے حیرت دی گل ایہ اے کہ مؤرخین نے ” زیاد بن لبید “ دی ظالمانہ روش (جو اس جنگ وچ واضح اے ) تے اس دے فضائل وچ شمار کيتا اے تے اس دی تجلیل دی اے کہ اوہ اک قوی تے پختہ ارادے دا مرد تے زکوٰة حاصل کرنے وچ بہت سخت سی جدوں کہ پیغمبر اسلام صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے اس قسم دی سختی کرنے دی ممانعت فرمائی اے تے اس سلسلے وچ اپنے والی تے حکام نوں نرمی توں پیش آنے دی سفارش فرماندے رہے نيں ۔ چنانچہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جدوں ” معاذ بن جبل “ نوں یمن دے لئی مامور کيتا تاں اپنے فرمان دے ضمن وچ ایويں فرمایا:
” معاذ ! تسيں انہاں لوکاں دی طرف جارہے ہوئے جو اہل کتاب (یہود و نصاریٰ)ہاں خدا تے اس دے دین دا انکار نئيں کردے نيں تسيں مصمم اردہ توں خدا دی وحدانیت تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رسالت دے بارے وچ دعوت دینا جے انہاں نے تیری دعوت نوں قبول کيتی تاں انہاں توں کہنا کہ خداوند عالم نے تسيں لوکاں اُتے روزانہ پنج وقت دی نماز فرض تے واجب دی اے ۔ جے انہاں نے نماز نوں وی قبول کيتا تاں اسکے بعد کہنا کہ خداوند عالم نے زکوٰة وی تسيں لوکاں اُتے واجب دی اے کہ جو دولتمنداں توں حاصل کيتی جاندی اے تے فقراء و حاجتمنداں نوں دتی جاندی اے جے اس حکم نوں وی قبول کر لین تاں انہاں توں بہترین اموال لینے توں پرہیز کرنا ”فایاک و کرائم اموالھم“ تے مظلوماں دی نفرین توں ڈرنا کیونجے خداوند عالم مظلوماں دی نفرین نوں جلدی قبول کردا اے ”اتق دعوة المظلوم“
یہ حدیث صحیح بخاری ، ابو داؤد ، ترمذی ، نسائی ، ابن ماجہ ، دارمی ، مالک تے ابن حنبل جداں مآخذ وچ درج اے ۔
ابن حجر فتح الباری وچ جملہ فایاک وکرائم اموالھم دی تشریح وچ کہندا اے کرائم ، کریمہ دی جمع اے کریمہ ہر نفیس تے پسندیدہ چیز نوں کہندے نيں ۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس حکم وچ لوکاں توں ایسی چیزاں لینے توں منع فرمایا اے جو مالک دی پسندیدہ تے قابل توجہ ہاں ۔ اس حکم دا راز ایہ اے زکوٰة غمخواری تے اقتصادی زخماں اُتے مرہم پٹی لگانے دے لئی اے تے ایہ کم مال داراں دے نال ظلم وستم تے ناانصافی کرنے تے انہاں دے جذبات مجروح کرنے توں انجام نئيں پاسکدا ۔
اور جملہ ” اتق دعوة المظلوم “ دی تشریح وچ کہندا اے : پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس جملہ دے ذریعہ فرماندے نيں : کسی اُتے ظلم و ستم کرنے توں ڈرنا ، ایسا نہ ہوئے کہ کوئی مظلوم تینوں نفرین کرے۔ اس دے بعد کہندا اے : پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جو ایہ جملہ لوکاں توں گراں قیمت تے انہاں دے پسندید اموال لینے دے ضمن وچ فرمایا اے ، اس دا سبب ایہ اے کہ اوہ فرمنیا چاہندے نيں : لوکاں توں انہاں دے پسندیدہ اموال لینا انہاں اُتے ظلم اے اس لئی اس توں قطعاً پرہیز کرنا چاہیدا ۔
یہ سی زکوٰة دے بارے وچ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا حکم کہ اسنوں کس طرح حاصل کرناچاہیدا ا ور کن دے درمیان تقسیم کرناچاہیدا خلیفہ دے گماشتاں دا عمل پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اس حکم دے بالکل بر عکس سی کیونجے اوہ انہاں قبیلے دے مال نوں زکوٰة دے لئی وصول کردے سن نہ اس لئی کہ اسنوں حاجتمنداں تے فقراء وچ تقسیم کرن ، بلکہ اس لئی وصول کردے سن کہ اسنوں خلیفہ دے پاس بھیج داں ،انہاں نے اپنے اس عمل توں پیغمبر اسلام دے فرمائشات دی مخالفت کيتی اے ۔ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حکم دی نافرمانی دی اے مظلوماں تے بے سہاراں دی نفرین دی پرو انئيں کيتی لوکاں دے من پسندی اموال کوا ن توں زبردستی لیندے سن اونٹھ دے اک بچہ دے لئی اک وڈی تے خونین جنگ لڑکر زمانہ جاہلیت دی جنگ ” بسوس “ نوں بری الذمہ کردتا اے ۔
لیکن انہاں سب چیزاں توں بالاتر ، خدا تے پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ایمان رکھنے والے مسلماناں اُتے کفر و ارتداد دا الزام لگایا کہ مورخین وی اج تک اس وڈی تے ناقابل عفو افتراء پردازی دے جرم وچ انہاں دے نال برابر دے شریک نيں ۔
مالک بن نویرہ دی جنگ
مالک بن نویرہ دی اک ہور جنگ اے جس توں عرب قبیلے دا ابوبکر دی حکومت دے نال اختلاف دا سبب معلوم ہُندا اے تے واضح ہُندا اے کہ لوکاں دا اعتراض اس وقت دے طرز حکو مت اُتے سی نہ ایہ کہ اوہ اسلام توں منحرف ہوکے مرتد ہوئے سن ۔
اعثم کوفی نے ” مالک بن نویرہ دی جنگ “ دی ایويں تشریح دی اے :
خالد بن ولید نے عرب قبیلے نوں کچلنے دے لئی اک وڈے لشکر نوں جمع کيتا تے سرزمین بنی تمیم دی طرف اگے ودھیا تے اوتھے اُتے اپنا کیمپ لگادتا ۔ اوتھے اُتے اپنی فوج نوں کئی حصےآں وچ تقسیم کيتا تے ہر حصہ نوں اک طرف روانہ کر دتا انہاں وچوں اک گروہ نوں مالک بن نویرہ دی طرف روانہ کيتا اس وقت مالک بن نویرہ اپنی بیوی تے چند رشتہ داراں دے ہمراہ اک باغ وچ بیٹھے ہوئے سن ۔ انھاں نے اچانک خود نوں تے اپنے افراد نوں کچھ سواراں دے درمیان پایا کہ انہاں نے ہر طرف توں انہاں نوں گھیر لیا سی ۔ اس طرح خالد دے سپاہیاں نے مالک دے ساتھیاں دا محاصرہ کيتا تے اسنوں اس دی خوبصورت بیوی دے نال قیدی بنالیا ہور انہاں دے علاوہ انہاں دے رشتہ داراں تے چچا زاد بھائیاں نوں وی اسیر بنایا ، اسکے بعد انھاں خالد دے پاس لے آئے تے انہاں سب نوں اس دے سامنے کھڑا کردتا ۔
ٍخالد نے بغیر کسی سوال و پوچھ تاچھ ، تحقیق تے جواب گوئی دے حکم دتا کہ مالک دے تمام اعزہ واقارب نوں قتل کردتا جائے انہاں نے فریاد بلند دی کہ اسيں مسلمان نيں ،کیوں ساڈے قتل دا حکم جاری کردے ہوئے تے کس دی اجازت توں سانوں قتل کردے ہو؟
خالد نے کہیا: خدا دی قسم وچ تسيں سب نوں قتل کرڈالاں گا ۔
انہاں وچوں اک بُڈھے نے کہیا: کيتا ابوبکر نے توانوں رو بہ قبلہ نماز پڑھنے والےآں نوں قتل کرنے توں منع نئيں کیہ اے ؟
خالد نے کہیا؛ جی ہاں ابوبکر نے سانوں ا یسے افراد نوں قتل کرنے توں منع کيتا اے لیکن تسيں لوکاں نے کدی نماز نئيں پڑھی اے ۔
اعثم کہندا اے : ايسے اثناء وچ ابو قتادہ اپنی جگہ توں اٹھا تے خالد توں مخاطب ہوکے کہیا: وچ گواہی دیندا ہاں کہ توانوں انہاں لوکاں اُتے تجاوز کرنے دا حق نئيں اے ۔
خالد نے کہیا: کیوں ؟
ابوقتادہ نے کہیا؛ کیونجے ميں نے خود اس واقعہ کامشاہدہ کيتا اے کہ جدوں ساڈے سپاہیاں نے انہاں اُتے حملہ کيتا تے انہاں دی نظر ساڈے فوجیاں اُتے پئی انہاں نے سوال کيتا کہ تسيں کون ہو؟ اساں جواب وچ کہیا کہ اسيں مسلمان نيں ، اس دے بعد انہاں نے کہیا: اسيں وی مسلمان نيں اس دے بعد اساں اذان کہی تے نماز پڑھی انہاں نے وی ساڈی صف وچ کھڑے ہوکے ساڈے نال نماز پڑھی ۔
خالد نے کہیا؛ ابوقتادہ! صحیح کہندے ہوئے ، اگرچہ انہاں نے تسيں لوکاں دے نال نماز پڑھی اے لیکن زکوٰة دینے توں انکار کيتا اے لہذا نھاں قتل کرنے دے علاوہ کوئی چارہ نئيں اے ۔
اعثم کہندا اے : اک بوڑھا انہاں وچوں اٹھا اس نے کچھ گلاں کدرے ، لیکن خالد نے اس دی طرف کوئی توجہ نئيں دتی تے انہاں سب دا اک اک کرکے سر قلم کر ڈالیا۔
اعثم کہندا اے : ابوقتادہ نے اس دن قسم کھادی کہ اس دے بعد اوہ کدی وی ایسی جنگ وچ شرکت نئيں کريں گا جس دا کمانڈر خالد ہوئے گا۔
اعثم اپنی گل نوں ایتھے جاری رکھدا اے کہ : خالد نے مالک بن نویرہ دے افراد نوں قتل کرنے دے بعد اسنوں اپنے پاس بلايا تے اس دے قتل دا وی حکم جاری کيتا ۔ مالک نے کہیا؛ کيتا مینوں قتل کرو گے جدوں کہ وچ اک مسلمان ہاں تے رو بہ قبلہ نماز پڑھدا ہاں ؟
خالد نے کہیا: جے تسيں مسلمان ہُندے تاں زکوٰة دینے توں انکار نئيں کردے ، تے اپنے رشتہ داراں تے قبیلہ دے لوکاں نوں وی زکوٰة نہ دینے اُتے مجبور کردے خدا دی قسم تسيں فیر توں اپنے قبیلہ وچ جانے دا حق نئيں رکھدے ہوئے اپنے وطن دا پانی نئيں پیو گے تے وچ توانوں قتل کرڈالاں گا ۔
اعثم کہندا اے : ايسے اثناء وچ مالک بن نویرہ نے اپنی بیوی اُتے اک نظر پائی تے کہیا: خالد ! کيتا اس عورت دے لئی مینوں قتل کردے ہو؟
خالد نے کہیا: وچ تینوں خدا دے حکم توں قتل کردا ہاں کیونجے تسيں اسلام توں منحرف ہوئے ہوئے تے زکوٰة دے اونٹھاں نوں رم کر چکے ہوئے تے اپنے رشتہ داراں تے اعزہ کوزکوٰة دینے توں روکیا اے ۔
خالد نے ایہ کہندے ہوئے مالک دے سر نوں تن توں جدا کيتا مورخین کہندے نيں کہ خالد بن ولید نے مالک نوں قتل کرنے دے بعد اس دی بیوی نال شادی کيتی اورا س دے نال ہمبستری دی ایہ اک ایسی حقیقت اے جس توں تمام علمائے تریخ دا اتفاق اے ۔
ان جنگاں دا اصل محرک
جو کچھ اساں بیان کيتا اس توں ایہ نتیجہ نکلدا اے کہ ابو بکر کے سپاہیاں نے بعض ایداں دے مسلما ناں نال جنگ کيتی اے جنھاں نے نہ تلوار اٹھا ئی سی تے نہ دوسرے مسلماناں دے خلاف جنگ کيتی سی، بلکہ بار ہااپنے اسلام دا اعلان کيتا سی تے مسلماناں دے نال اک ہی صف وچ نمازبھی پڑھی سی ۔
جی ہاں ، ابو بکر کے سپاہیاں نے ایداں دے ہی افراد دے نال جنگ کيتی اے، انھاں اسیر بنایا ،زکوٰة اداکر نے دے الزام وچ انکا سر قلم کيتا اے ، کم ازکم انہاں توں زکوٰة دا مطالبہ کردے توں کہ دیکھدے کہ کیہ اوہ زکوٰة ادا کر نے توں منکر وی نيں یا نئيں ۔
حقیقت وچ انہاں جنگاں دے واقع ہوئے نے وچ کچھ تے ہی اسباب تے علل نيں ا وردوسرے اغراض تے مقاصد نيں نہ انکا ار تداد توں نوں ئی ربط اے تے نہزکوٰة ادانہ کر نے توں کوئی تعلق اے ۔ چنانچہ مالک بن نویرہ خالد بن و لید نوں صراحتا الزام لگاندے اے ں کہ اوہ انہاں دی بیوی دے لئی اسنوں قتل کر رہیا اے تے خالدکا اس دے بعد والا طرز عمل وی مالک دی گل کيتی تائید و تصد یق کردا اے۔
کیا اس قسم دیاں جنگاں نوں اسلام دے کھاندے وچ ڈالیا جا سکدا اے تے انھاں مرتدافراد تے اسلام دے دشمناں نال جنگ کہیا جاسکدا اے ؟ کیہ ایہ جنگاں حقیقت وچ مالک دی بیوی یا تیز رفتار اونٹھ دے لئی نئيں سن ؟ تے یا انہاں دے ابو بکر دی بیعت کرنے وچ تامل تے انہاں دی حکومت نوں زکوٰة اداکرنے توں اجتناب دی وجہ توں واقع ہوئیاں نيں ؟
جو گل یقینی تے مسلم اے اوہ ایہ اے کہ انہاں جنگاں وچ اسلامی مقاصد نئيں سن تے ایہ اسلام دے لئی انجام نئيں پائی نيں اسيں ایہ جاننے توں قاصر نيں کہ اس دے باوجود کِداں انہاں جنگاں نوں مرتدلوکاں توں جنگاں دا ناں دتا گیا اے ! تے اصحاب دے زمانے توں اج تک ايسے جعلی ناں توں مشہور و معروف نيں ۔ ایہ سب غیر حقیقی بیانات ، بے بنیاد تے خطرناک ناں گزار یاں تے ايسے قسم دی دسیاں منحوس تے تاریک تحریفات سیف دے توسط توں اسلام دی تریخ وچ وجود وچ آئیاں نيں ۔
سیف دی فتوحات اُتے اک نظر
سیف بن عمر نے بہت ساریاں جنگاں نوں مرتدین دیاں جنگاں دے ناں توں جعل کيتا اے ، تے بعض غیر اسلامی جنگاں نوں وی دین اسلام دے کھاندے وچ ڈال کر انھاں وی مرتدین دیاں جنگاں وچ شمار کيتا اے ۔ ایہ جنگی روایتاں تے افسانے اسلام و مسلماناں نوں وکھ وکھ نقصانات پہنچانے دے علاوہ اسلام دے چہرہ نوں مسخ کرکے شرمناک صورت وچ پیش کردیاں نيں تے اسکے علاوہ اسلام دی دشمنی تے کینہ رکھنے والےآں دے لئی مضبوط دستاویز فراہم کردیاں نيں ، کہندے نيں :
” اسلام نے مسلماناں دے دل وچ جگہ نئيں پائی سی ۔ جزیرة العرب دے وکھ وکھ قبیلے جو اسلام قبول کرچکے سن پیغمبر دی وفات دے بعد ہی گروہ گروہ اسلام توں منحرف ہوگئے تے دوسری بار تلوار تے نیزے دے بل بوتے اُتے فیر توں اسلام لیائے “
اسی طرح اسلامی فتوحات دے بارے وچ وی سیف دی روایتاں جھوٹھ توں بھری نيں تے مرتدین دی افسانوی جنگاں دے انھاں مقاصد دی پیروی کردیاں نيں انہاں دے بارے وچ کتاب دے دوسرے حصہ وچ مرتدین دیاں جنگاں دے نال انہاں اُتے وی بحث ہوئی اے ۔ انہاں وچ ایسا دکھایا گیا اے کہ اسلامی فوج نے جزیرة العرب دے قبیلے تے ملتاں دے لوکاں وچوں لکھاں افراد نوں تہہ تیغ کيتا اے ایتھے تک کہ اوہ لوک ترس ووحشت توں تسلیم ہوکے اسلام دے فرمانبردار بنے۔
جدوں کہ ایہ سب مطالب بے بنیاد تے حقائق دے خلاف نيں ، کیونجے سیف نے جنہاں لوکاں نوں اپنی روایتاں وچ ذکر کيتا اے نہ ایہ کہ اوہ مخالف اسلام نہ سن بلکہ مسلسل مسلماناں دے فائدہ وچ کوشش تے سرگرمی دکھاندے رہے نيں تے غیر اسلامی حکومتاں دا تختہ الٹنے دے بارے وچ انہاں دا تعاون کردے رہے نيں ۔ چنانچہ مسلماناں دی رومیاں نال جنگ وچ حمص تے شام دے تمام شہراں دے باشندےآں نے مسلماناں دی نصرت دی کہ جس کومعروف مؤرخ بلاذری نے انہاں دی روداد نوں مفصل طور اُتے درج کيتا اے تے ایويں لکھدا اے ۔
ہر قل نے شام دے لوکاں نوں مسلماناں نال جنگ کرنے دے لئی آراستہ کيتا تے جنگ ” یرموک “ دے لئی آمادہ ہوئے جدوں اس روداد دی خبر مسلماناں نوں پہنچی تاں انہاں نے حمص دے لوکاں توں وصول کيتا گیا ٹیکس انھاں واپس کيتا تے کہیا اسيں تواڈی مدد تے دفاع کرنے توں معذور نيں او ر تواڈے امور نوں تسيں اُتے ہی چھوڑدے نيں ۔
حمص دے باشندےآں نے کہیا: آپ لوکاں دی عادلانہ تے منصفانہ حکومت ساڈے لئے ہرقل دی ظالمانہ حکومت توں بہتر اے اسيں حاضر نيں تاکہ آپ دے کارندےآں ، نمائندےآں تے مسلماناں دی مدد کرن تے ہرقل دے سپاہیاں نوں شہر حمص توں کڈ باہر کرن ۔ دوسری طرف حمص دے یہودی وی اٹھے تے کہیا کہ قسم اے توریت موسی دی ہرقل دے سپاہی اس شہر وچ داخل نئيں ہوسکدے نيں مگر ایہ کہ ساڈے افراد ختم ہوجاواں تے اسيں انہاں دے مقابلے وچ عاجز و ناتواں ہوجاواں ا س وجہ توں انہاں نے ہرقل دے سپاہیاں دے لئی شہر حمص دے دروازے بند کيتے تے شہر دے بچاؤ دی ذمہ داری خود سنبھال لی اس طرح دوسرے شہراں دے انہاں یہودیاں تے عیسائیاں نے وی ايسے طرز عمل نوں اختیار کيتا تے مسلماناں دی مدد (جو صلح دے ذریعہ مغلوب ہوئے سن )کی۔
بلاذری کہندا اے : جدوں روم دی فوج نے شکست کھادی تے مسلمان خوش ہوئے تاں اس شہر دے دروازےآں نوں مسلماناں دے لئی کھولیا گیا تے انہاں نے اپنے ” مقلسین “(۱) نوں اسلام دے سپاہیاں دے استقبال دے لئی بھیجیا جو جشن و شادامانی دی وجہ توں ناچدے گاندے سن تے اک خاص احترام دے نال مسلماناں دا استقبال کيتا کردے سن تے اپنی رضا ور غبت توں اپنے مال دا ٹیکس اسلامی حکومت نوں ادا کيتا۔
اس طرح عراق دے مختلف شہراں دے سرداراں تے پنڈ دے چوہدریاں نے وی اسلامی فوج دا تعاون کيتااور انہاں دی مدد کيتی ،چنانچہ حموی کہندا اے :
مقامی سردار تے چوہدری مسلماناں دے لئی خیر خواہی کردے سن تے ایرانیاں دے اسرار و رموز انہاں اُتے فاش کردے سن تے ایرانی سپاہیاں اُتے تسلط جمانے دے راز توں انھاں آگاہ کردے سن ، مسلماناں نوں تحفے و تحائف پیش کردے سن مسلماناں دی آسائش دے لئی بازار تشکیل دیندے سن (۲) ایتھے تک کہندا اے :
اسلام دے سپاہی ” سعد “ دی کمانڈری وچ ا یران دے پادشاہ یزجرد توں نبرد آزما ہونے دے لئی مدائن دی طرف جارہے سن اک ایسی جگہ اُتے پہنچے جتھے پانی نوں عبورکرنے
کے راستہ توں آگاہ نئيں سن ۔ لہذا اوہ اوتھے اُتے رک گئے مقامی لوکاں نے انہاں کی
____________________
۱۔ مقلسین فن کاراں دا اک گروہ سی جو دف بجانے ، عورتاں دے دائرے ، رقص کردے ہوئے حکام تے فرمانرواواں دے استقبال دے لئی جاندے سن ۔
۲۔ پرانے زمانے وچ ایہ رسم سی کہ ہر شہر دے لوک جدوں کسی لشکر کے اس شہر وچ داخل ہونے پرراضی ہُندے سن تاں لشکر دی ضرورتاں نوں پورا کرنے دے لئی بازار تشکیل دیندے سن ۔
نصرت دی تے انھاں صیادین دے پنڈ دے نزدیک عبور دا راستہ دکھانے وچ راہنمائی دی سعد دے سپاہیاں نے اپنے گھوڑےآں دے نال اوتھے توں دریاکو عبور کيتا اس دے بعد مدائن اُتے حملہ کيتا ۔ یزجرد نے جدوں ایہ حالا ت دیکھے تاں اوہ بھج کھڑا ہويا تے مسلماناں نے مقامی لوکاں دی حمایت تے راہنمائی دے نتیجہ وچ اک عظیم فتح پائی ۔
اک محقق انہاں روشن دلائل تے صحیح تاریخی نصوص توں واضح طور اُتے سمجھ سکدا اے کہ کس طرح امتاں تے ملتاں نے اپنے فرمانرواواں او رحکام دے مقابلہ وچ مسلماناں دا استقبال کيتا اے تے انہاں دا تعاون کیہ اے ؟
ان ہی دلائل تے تریخ دے معتبر نصوص توں معلوم ہُندا اے کہ مسلماناں تے دوسری ملتاں دے درمیان قطعاً کوئی جنگ واقع نئيں ہوئی اے بلکہ مسلماناں دیاں جنگاں اےسے حکام تے فرمانرواواں دے خلاف واقع ہوئیاں نيں جو ملتاں تے لوکاں اُتے مسلط سن تے زبردستی انہاں اُتے حکو مت کردے سن مسلمان جدوں اس قسم دی مطلق العنان تے جابر حکومتاں دے خلاف جنگ کردے سن تاں لوک مسلماناں دی مدد کردے سن تے انہاں دی فتحیابی اُتے استقبال کردے تے مسلماناں دی حکومت نوں انہاں جابر تے ظالم حکمراناں دی حکومت اُتے ترجیح دیندے سن ۔
یہ سی مسلماناں دیاں جنگاں دا قیافہ جو تریخ دے صحیح نصوص تے روایتاں دی تحقیق دے بعد حاصل ہُندا اے لیکن افسوس اے کہ سیف دے بعد اکثر تاریخی منابع و مآخذ نے انہاں حقائق نوں پس پشت ڈال کر سیف دی روایتاں دی طرف رجوع کيتا اے تے سیف دی جھوٹی روایتاں توں استناد کرنے دے نتیجہ وچ اسلام دیاں جنگاں نوں خونین تے وحشت ناک دکھایا اے تے انہاں اُتے افسانوی وحشتناک جنگاں دا وی وادھا کيتا اے کیونجے پڑھنے والا سیف دی روایتاں وچ ایويں پڑھدا اے کہ پیغمبر دی رحلت دے بعد مسلماناں نے بہت ساریاں خونین تے خطر ناک جنگاں لڑی نيں تے بوہت سارے انسانو ں دا قتل عام کيتا اے متعدد شہراں نوں ویران تے مسمار کيتا اے لیکن ایہ سب گلاں انہاں حقائق دے خلاف نيں جو تریخ دے صحیح تے معتبر نصوص توں حاصل ہُندیاں نيں ۔
سیف فتح عراق دے بارے وچ کہندا اے : ” جنگ ذات السلاسل “ وچ مسلماناں نے ایرانی سپاہیاں دا قتل عام کيتا تے انہاں نوں بالکل ہی نابودکرکے رکھدتا جداں کہ کوئی جنگ ہی واقع نہ ہوئی ہوئے۔
سیف نے ” ثنی “ ، ” مذار “ ، ” ولجہ “ ، ” الیس “ تے ” امغیشیا “ ناں دی دوسری جنگاں وی نقل کيتی نيں کہ انہاں وچوں کوئی اک واقع نئيں ہوئی اے اصلاً ” امغیشیا “ ناں دا کوئی شہر ہی روئے زمین اُتے وجود نئيں رکھدا سی جس دے بارے وچ سیف نے کہیا اے کہ اسلام دے سپاہیاں دے ہتھوں ویران ہويا اے۔ اس طرح سیف دی روایتاں وچ ” مقر “ تے ” فم فرات بادقلی “ ناں دیاں جنگاں دا وی ذکر آیا اے کہ اصلاً واقع نئيں ہوئیاں نيں اس دے علاوہ سیف دی دوسری جنگاں جو اس دی کتاب فتوح وچ ایرانیاں دے نال جنگاں دے عنوان توں درج دی گئیاں نيں دی کوئی حقیقت نئيں اے تے ایہ سب سیف نے خود جعلکیتیاں نيں اس سلسلہ وچ جو کچھ اس نے کہیا اے جھوٹھ تے جعلی سی ، خاص کر جو اس نے انہاں جنگاں وچ لکھاں غیر عرب دے قتل عام ہونے دے بارے وچ لکھیا اے اوہ اس دے جھوٹھ تے افتراء دے علاوہ کچھ نئيں اے۔
ان روایتاں دا نتیجہ
بہر حال سیف دی روایتاں دی اشاعت دا نتیجہ ایہ ہوئے کہ لوکاں وچ خاص کر اسلام دے دشمناں وچ ایہ مشہور ہوجائے کہ اسلام خونریزی ، نیزہ تے تلوار دے زور اُتے پھیلا اے تے ایہی سیف دی روایتاں سبب بنی نيں کہ مستشرقین تے مغربی اسلام شناس اسلام نوں تلوار تے زورو زبردستی دا دین دسدے نيں ، مثال دے طور پر
۱ ۔ گلدزیہر(۱) صراحت تے قطعی طور اُتے کہندا اے :
” اسيں اپنے سامنے اسلامی حکومت دے قلمرو وچ وسیع نقاط دا مشاہدہ کردے نيں کہ عرب سرزمیناں توں اگے ودھے نيں تے ایہ سب تلوار تے نیزہ دے زور اُتے حاصل کيتے گئے نيں “
ہور فرمانرواواں دے بارے وچ کہندا اے :
” ایہ دنیا پرست فرمانروا اپنی پوری ہمت تے توجہ ایداں دے قوانین نوں مستحکم و نافذ کرنے اُتے متمرکز کردے سن کہ حکومت دے اختیارا ت نوں تقویت بخشاں تے انہاں کی
-____________________
۱۔ گلدزیہر اسرائیلی اے ۱۸۵۰ ءء وچ ” ھنگاریا “ وچ پیدا ہواا س نے یورپ دے مشرق شناسی دے معرو ف ترین مدرسےآں وچ تعلیم حاصل کيتی اے اس دے بعد اک سیاسی ماموریت اُتے شام تے اوتھے توں فلسطین تے فیر مصر گیا تے الازہر یونیورسٹی دے استاداں توں عربی بولی سکھی اس دے بعد انہاں توں پوری آمادگی دے نال مشرق شناسی دی ماموریت سنبھال لی تے ۱۹۴٧ ءء وچ فوت ہويا اس دے خاندان نے اس دے مرنے دے بعد شہر قدس وچ اس دی لائبریری ” کتابخانہ عمومی صہیونی “ نوں بیچ ڈالیا ۔
کتاب المستشرقون تالیف نجیب طبع دوم طبع دائرة المعارف ۱۹۴٧ ء ھ ص ۱۹٦ اُتے وی کہندا اے ” گلدزیہر اسلام کےنال اک شدید عداوت رکھدا سی اس دی تالیفات اسلام تے مسلماناں کےلئے خطرناک و نقصان دہ نيں (الفکر الاسلامی) طبع پنجم ، طبع بیروت ، چاپخانہ دار الفکر ،ص/ ۵۳
حکومت نوں جومختلف سرزمیناں وچ تلوار تے عرب نسل پرستی دی بنیا دپر برقرار کرچکے سن نوں مضبوط تے پائیدار بناداں “
۲ ۔” بلدیدور ورگیل“ نامی اک ہور اسلام شناس اس سلسلہ وچ کہندا اے:
” اسلام تلوار دے زور تے عورتاں دی شرکت توں پھیلا اے “
۳ ۔ ایہ مطلب یورپیاں وچ رواج پیدا کرگیا اے حتیٰ انہاں دی ادبیات وچ وی شامل ہوگیا اے چنانچہ ” جربویل “ ” مصطفیٰ “ نامی ڈرامہ وچ ا یک مسلمان وزیر دی زبانی جواپنے پادشاہ توں کہندا اے : ”ساڈے شجاع بہاد رپیغمبر دی مدد ، تلوار تے نیزہ نال کيتی گئی اے “
۴ ۔ ”جون دراید “ اپنے ” دون سباستیان “ نامی ڈرامہ وچ ایويں کہندا اے : ” سپاہ اسلام دے اک کمانڈر نے محمد دی خوشنودی تے تقرب حاصل کرنے دے لئی حکم دتا کہ عیسائیاں کابھیڑ بکریاں دی طرح سر تن توں جدا کرکے انہاں دے پیغمبر دے پاس ہدیہ دے طور اُتے بھیج داں “
”حصا رودس “ نامی اک ہور ڈرامہ وچ ا یک مسلمان دی زبانی لکھدا اے :
کیا خوب انجام دتا ساڈے بہادر پیغمبر نے کہ : سستی، تساہلی تے ہزیمت کوحرام تے منع قرار دتا ۔
اور سانوں حکم دتا کہ تلوار تے نیزے دے ذریعہ اپنی حکومت نوں تمام دنیا وچ پھیلا داں ۔
۵ ۔ فلیپ حِتی ۱ اپنی کتاب ” تریخ العرب “ وچ کہندا اے :
____________________
۱۔ فلیپ حتی عیسائی تے اصل وچ لبنانی اے ،بعد وچ امریکاکی نیشنلٹی اختیار کيتی اوہ برنسٹن یونیورسٹی امریکا وچ شرق شناسی تدریس کردا سی تے امریکا دی وزارت خارجہ وچ مشرق وسطی دے امور دا غیر رسمی مشاور سی اوہ اسلام و مسلماناں دا اک سخت دشمن شمار ہُندا سی الفکر الاسلامی ص ۵۵۴۔ ۵۵۵
” جہاد جو اسلام دے منصوبےآں وچوں اک اے اوہی کمزور شکست خوردہ ملتاں دی لُٹ مار ، غارت گری تے انھاں بے چارہ تے نابود کرنا اے کہ اک قوم تے طاقتور ملت دا ضعیف تے کمزور ملتاں اُتے تسلط جما کر انھاں مختلف طبقات وچ تقسیم کرےں تے انہاں وچوں اک گروہ مثل غیر عرب مسلماناں نوں نو آبادیاں وچ تبدیل کرکے نچلے طبقہ وچ قرار دے کے انھاں اپنا نوکر بنا لاں “(۱)
____________________
۱۔ رسالة الاسلام ۔
سیف دے خرافات اُتے مشتمل افسانےآں اُتے اک نظر
سیف دی جعلیات تے الٹ پلٹ دا صرف ايسے اُتے خلاصہ نئيں ہُندا اے کہ جنہاں نوں اساں ایتھے تک بیان کيتا اے ، بلکہ جس طرح اساں کتاب دے دوسرے حصہ وچ پڑھیا ، سیف نے اپنی روایتاں وچ بوہت سارے افسانےآں دی وی اشاعت دی اے تے انھاں افسانےآں دے ذریعہ خرافات تے جھوٹھ جعل کيتے نيں ، جداں :
- خالد دا زہر کھانے تے اس اُتے اس دا اثر نہ ہونے دا افسانہ ۔
-مسلماناں دی تکبیر دی آواز توں حمص دے گھراں دا گرجانے دا افسانہ
- دجال دا شہر دے دروازہ اُتے لات ماکر شوش دی فتح دا افسانہ
-اسود عنسی دے شیطان تے اس دے معجزات تے غیب گوئی کاافسانہ کہ اوہ اسنوں فرشتہ کہندا تھا
-جواہرات دی ٹوکری تے خلیفہ دے زہد و تقویٰ دا افسانہ
-عمر دی اپنی بیوی توں اک نامحرم دے نال دسترخوان اُتے بیٹھ کر کھانا کھانے دے سلسلہ وچ گفتگو دا افسانہ۔
-عمر دا مدینہ توں شہر” فسا “ماں موجود اپنے سپاہیاں نوں آواز دینے دا افسانہ
-”بکیر“ نامی گھوڑے دی گفتگو دا افسانہ
-عاصم بن عمرو دے نال گائے دی گفتگو دا افسانہ و
سیف دے تغیرات اُتے اک نظر
اساں کتاب دے تیسرے حصہ وچ دسیا کہ سیف نے اسلام دی تریخ نوں الٹ پلٹ کرنے تے تاریخی حقائق نوں مجہول تے غیر معروف بنانے دی غرض توں بعض حوادث دے پہلواناں دے ناواں وچ گوناگون صورت وچ تغیرات ایجاد کيتے نيں معروف لوک دے ناواں نوں غیر معروف افراد دے ناواں وچ تبدیل کيتا اے ، جداں :
عبد المسیح بن عمرو دے ناں نوں عمروبن عبدا لمسیح وچ ،
معاویہ بن ابی سفیان دے ناں نوں معاویہ بن رافع وچ ،
عمرو بن عاص دے ناں کوعمروبن رفاعہ وچ تے عبدا لرحمان بن ملجم دے ناں نوں خالد بن ملجم وچ تبدیل کيتا اے ۔
سیف نے بعض اوقات ايسے مقصد دے پیش نظر دنیا وچ وجود نہ رکھنے والے بعض افراد نوں اپنے زور خیال توں خلق کرکے اپنے انہاں افسانےآں وچ معروف و مشہور افرادکے ناواں اُتے ناں گزاری دی اے ، جداں :
خزیمہ بن ثابت انصاری غیر ذو الشہادتین نوں پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے معروف صحابی ” خزیمة بن ثابت “ معروف بہ ذو الشہادتین دے مقابلہ وچ خلق کيتا اے ۔
افسانوی، سماک بن خرشہ نوں پیغمبر خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے معروف صحابی ”سماک بن خرشہ“ معروف بہ ” ابودجانہ “ دے مقابلہ وچ خلق کيتا اے تے جعلی وبرة بن یحنس خزاعی “ نوں پیغمبر دے معروف صحابی وبرة بن یحنس کلبی “ دے مقابلہ وچ خلق کيتا اے ۔
اس دے علاوہ سیف نے اپنے خیال وچ جعلی اسماء دی کثیر تعداد پیش کر دتی اے توں کہ ضرورت پڑنے اُتے اپنے جعلی افراد تے اماکن نوں انہاں توں ناں گزاری کر کے اپنے افسانےآں وچ انھاں استعمال کرے۔
سیف دے افسانوی افرادو لوک دے کئی گروہ نيں :
۱ ۔ انہاں وچوں بعض نوں پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب دے طور اُتے پہچنوایا گیا اے ، جداں :
اسود بن قطبہ ، اعبد بن فدکی ، حمیضة بن نعمان ، ثمامہ بن اوس بن لام طایی، شخریت طاہر بن ابی ہالہ ، عاصم بن عمرو اسیدی ، عثمان بن ربیعہ ثقفی ، عصمة بن عبد اللہ، قعقعاع بن عمرو بن مالک عمری ، نافع بن اسود تمیمی ، مہلہل بن زید بن لام طایی۔
۲ ۔ سیف دے بعض جعلی افراد ، صحابی ہونے دے علاوہ راوی وی معروف نيں ، جداں : ظفر بن دہی ، عبید بن صخر بن لوذان انصاری سلمی ، ابوزہراء قشیری ۔
۳ ۔ سیف دے بعض افسانوی افراد نوں صحابی ہونے دے علاوہ شاعر دے طور اُتے وی پیش کيتا گیا اے، جداں : زیاد بن حنظلہ تمیمی ، ضریس قیسی خطیل بن اوس۔
۴ ۔ سیف نے اپنے جعلی افراد وچوں اک گروہ نوں غیر صحابی راویاں دے طور اُتے پہچنوایا اے ، جداں : بحر فرات عجلی ، حبیب بن ربیعہ اسدی ، حنظلہ بن زیاد بن حنظلہ ، زیاد بن سرجس احمری ، سہل بن یوسف بن سہل بن انصار سلمی ، عبد الرحمان بن سیاہ احمری ، عبد اللہ بن سعید انصاری بن ثابت بن جزع انصاری ، عروة بن عرفجہ دثینی ، عمارة بن فلان اسدی ، غصن بن قاسم کنانی ، محمد بن نویرة بن عبدا للہ ، مستنیر بن یزید ، مقطع بن ھیثم بکایی ، مہلب بن عقبہ ، یزید بن اسید غسانی ۔
۵ ۔ سیف نے اپنے جعلی حوادث دے افسانوی لوک و سورماواں دے مذکورہ چند گروہاں دے علاوہ ، اس قسم دے افسانوی حوادث دے لئی کئی جگہاں تے اماکن وی جعل کيتے نيں تے انہاں دی جعلی ناں گزاری دی اے جدوں کہ انہاں ناواں دی جگہاں روئے زمین اُتے کدرے وجود ہی نئيں رکھدیاں سن تے نہ اس وقت انہاں دا کدرے وجود اے ، جداں:ابرق ربذہ ، اخابث ، اعلاب ، جبروت، حمقتین ، ریاضة الروضات ، ذات الخیم ، شہر طی وچ سنح ،صبرات ، ظہور الشحر ، لبان ،مر ، نضدون و ینعب۔
٦ ۔ سیف نے انہاں سب دے علاوہ ایرانی فوج دے چندکمانڈر وی جعل کيتے نيں جداں:
اندرز غر ، انوشجان ، بہمن داذویہ ، قارن بن قریانس ، قباذ تے اس دے علاوہ بوہت سارے دوسرے افراد۔
٧ ۔ سیف نے بعض رومی کمانڈر وی جعل کيتے نيں ، جداں : ارطبون ، روم دا مکار تے چالاک کمانڈر ۔
اسلام دی تریخ وچ سیف دے جعلیات تے تغیرات دے ایہ چند نمونے سن اس دے علاوہ اسلام دی تریخ وچ سیف دا اک ہور جعلی کم ، عبد اللہ بن سبا دا افسانہ خلق کرنا تے اس دی ناں گزاری اے کیونجے تریخ عرب وچ قحطانیاں وچ اک قبیلہ دا ناں ” سبائی “ سی کہ حقیقت وچ اوہ یمن وچ رہائش پذیر سن ، انہاں وچوں اک شخص دا ناں عبدا للہ بن وہب سبائی تھاجو بعد وچ خوارج دا سردار بنا تے نہروان دی جنگ وچ امیر المؤمنین علی علیہ السلام نال جنگ کيتی تے ايسے جنگ وچ ماریا گیا ۔ سیف نے اس ناں توں اک وڈا افسانہ گڑھ کر اسلام وچ اک مذہبی فرقہ جعل کيتا اے تے ” سبائیین“ دا لفظ اس فرقہ دا ناں رکھیا ۔
اصل وچ ایہ اک قحطانی قبیلہ دا ناں سی اس افسانوی فرقہ دے لئی سیف نے اک رئیس وی جعل کيتا اے تے عبدا للہ بن وہب سبائی رئیس خوارج دا ناں بدل کے اس فرقہ دے جعلی رئیس دا ناں عبداللہ بن سبا رکھیا اے ۔ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعض نیک تے پاک اصحاب نوں وی اس فرقہ توں منسوب کيتا اے۔ سیف نے اپنے اس جعلی افسانہ دے ذریعہ تریخ دے چہرہ تے راہ نوں حقیقت وچ بدل کے رکھ دتا اے۔
چونکہ ایہ بحث خود اک مفصل داستان اے تے اک مستقل کتاب دی ضرورت اے ، لہذا اسيں اس موضع نوں اس کتاب دی اگلی جلد دے لئی مخصوص رکھدے نيں تے ا س توں دلچسپی رکھنے والےآں توں گزارش اے کہ اس موضوع دی طرف رجوع کرن ۔ اس دے نال ہی اسيں ایتھے اُتے سیف دیاں جنگاں ، فتوحات ، خرافات تے تحریفات دے موضوع نوں ختم کردے نيں ۔
مرتضی عسکری
شب سہ شنبہ ۲۱ جمادی الثانی ۱۳۸۴ ھ ق
داستان کندہ دے مآخذ
۱ ۔ فتوح اعثم : ۱/ ۵٦ ۔ ۸٧
۲ ۔ فتوح بلاذری : ۱۲۰ ۔ ۱۲۴ ، خاندان بنی ولیقہ تے اشعث دے ارتداد دی فصل وچ ۔
۳ ۔ معجم البلدان : مادہ نجیر : / ٧٦۲ ۔ ٧٦۴ ، مادہ حضرموت وچ : ۲/ ۲۸۴ ۔ ۲۸٧
گراں قیمت اموال لینے دی ممانعت دے بارے وچ حدیث:
۱ ۔ صحیح بخاری : فصل صدقات وچ : ۱/ ۱۸۱ ،
۲ ۔ صحیح بخاری : حکم اموال گراں قیمت : ۱/ ۱٧٦
۳ ۔ فتح الباری : ۴/ ٦۵ ۔ ۹۹
۴ ۔ مسند احمد : ۱/ ۲۳۳
۵ ۔ سنن پنجگانہ ، ترمذی ، نسائی ، ابن ماجہ ، دارمی تے موطا مالک احکام زکوٰة وچ ۔
٦ ۔ طبقات ابن سعد : ج ۴/ ق ۲/ ٧٦
٧ ۔ کنز العمال : حدیث ۱۱۹۴ احادیث زکوٰة توں ۔
۸ ۔ قصہ مالک بن نویرہ فتوح اعثم وچ : ۱/ ۲۰/ ۲۳
۹ ۔ حمص دے لوکاں دا مسلماناں دی مدد کرنا : فتح بلاذری : حدیث ۳٦٧ فصل فتح حمص / ۱٦۲
۱۰ ۔ عراق دے دیہاتیاں دا مسلماناں دی مدد کرنا : معجم البلدان : ۴/ ۳۲۳ مادہ کوفہ
۱۱ ۔ گلدزیہر دا بیان: العقیدہ و الشریعہ : ۴۳ ۔۔ ۴۸