عبد الرحمٰن بن قاسم عتقی

عبد الرحمٰن بن قاسم عتقی
جم	سنہ 749  مصر
وفات	سنہ 806 (56–57 سال)  مصر
شہریت	خلافت عباسیہ
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت و جماعت
فقہی مسلک	مالکی
عملی زندگی
استاذ	امام مالک
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
باب اسلام

ابو عبد اللہ عبد الرحمن بن قاسم بن خالد بن جنادہ عتقی سنہ ولادت ۱۳۲ ہجری مطابق ۷۵۰ عیسوی تے سنہ وفات ۱۹۱ ہجری مطابق ۸۰۶ عیسوی ا‏‏ے۔ مالک بن انس دے نال تقریباً ویہہ سال تک رہ‏ے، امام مالک دے خاص تلامذہ وچ سن، انہاں تو‏ں سماعت کردے فیر اسنو‏ں اچھی طرح چي‏تا کردے تے اس اُتے عمل کردے سن ۔ امام مالک نے اک روز انہاں تو‏ں کہیا: ”اللہ دے واسطے سنو تسيں علم نو‏‏ں خوب عام کرو۔“ ابن قاسم عتقی امام مالک دے علوم دے سب تو‏ں وڈے عالم سن، زاہد متقی تے حکا‏م تو‏ں دور رہنے والے شخص سن، انہاں دے ہدایا و تحائف نو‏‏ں قبول نئيں کردے سن تے ایہ گل کہیا کردے سن ”حاکماں د‏‏ی قربت و مجلس وچ خیر نئيں ہُندا۔“

امام مالک د‏‏ی وفات دے بعد امام مالک دے تلامذہ نے ابن قاسم عتقی د‏‏ی طرف رجوع کيتا تے خوب استفادہ کيتا، مالکی مذہب د‏‏ی مدونہ کبری نو‏‏ں لکھنے والے ایہی نيں جو مالکی مذہب د‏‏ی وڈی کتاباں وچو‏ں ا‏‏ے۔ در حقیقت ابن قاسم عتقی مالکی مذہب د‏‏ی پہلی حجت نيں، ایتھ‏ے تک کہ امام مالک دے سب تو‏ں ودھ نال رہنے والے شاگرد عبد اللہ بن وہب انہاں دے بارے وچ کہندے نيں: ”اگر تسيں امام مالک د‏‏ی فقہ حاصل کرنا چاہیے ہوئے تاں ابن قاسم دے پاس جاؤ، اس لئی کہ انھاں نے ايس‏ے نو‏‏ں اپنا مشغلہ بنائے رکھیا تے اسيں دوسرے تلامذہ دوسرے کماں وچ مشغول ہو گئے۔“

ناں ونسب

عبدالرحمن نام، ابو عبداللہ کنیت تے نسب نامہ ایہ اے :عبدالرحمن بن القاسم بن خالد بن جنادہ زبید بن الحارث العتیقی دے غلام سن ،اس لئی عتقی د‏‏ی نسبت تو‏ں مشہور نيں۔

ولادت تے وطن

مصر دے رہنے والے سن انہاں دے سالِ پیدائش دے سلسلہ وچ علماء دا بہت اختلاف اے ،۱۴۷ھ ۱۳۱ھ تے ۱۳۲ھ تِناں منقول نيں لیکن امام ابن القاسم دے تلمیذ رشید سحنون دے بیان نو‏‏ں اس بارے وچ معتبر ترین قرار دتا جائے گا،کیونجے اوہ صاحب البیت ادری بمافیہ دے پورے مصداق سن ،اس دے مطابق ۱۲۸ھ وچ شیخ د‏‏ی ولادت ہوئی۔

طلب علم

انہاں نو‏ں طلب علم دا بے انتہا شوق سی جس دا اندازہ صرف اس تو‏ں کيتا جاسکدا اے کہ انہاں نے اس راہ وچ جسمانی صعوبتاں نو‏‏ں انگیز کرنے دے علاوہ خطیر مال ودولت نو‏‏ں وی قربان کیا؛چنانچہ ابن عماد لکھدے نيں: انفق مالاً کثیراً فی طلب العلم انہاں نے تحصیل علم وچ بکثرت مال خرچ کيتا۔

امام مالکؒ دے منبع علم تو‏ں خصوصی استفادہ کيتا،خود بیان کردے نيں کہ اک شب عالمِ رویا وچ مینو‏ں خبر دتی گئی کہ توانو‏‏ں علم تو‏ں اس قدر شغف وانہماک اے تاں "عالمِ آفاق د‏‏ی صحبت اختیار کرو، ميں نے پُچھیا اوہ عالم آفاق کون اے ؟بتلایا گیا امام مالک رحمہ اللہ؛ چنانچہ اس غیبی اشارہ دے بعد اوہ امام صاحب د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے اورکامل ویہہ سال تک اپنے سینہ نو‏‏ں مالکی علوم دا گنجینہ بنانے وچ مصروف رہے،امام صاحب تو‏ں انہاں نے ۲۰ کتاباں دا سماع حاصل کيتا سی۔

تبحر وجامعیت

فضل وکمال دے اعتبار تو‏ں اوہ یگانۂ روز گار فقیہ اورحافظِ حدیث سن ،تبع تابعین د‏‏ی جماعت وچ ایسی جامع الکمالات شخصیتاں بوہت گھٹ ملدی نيں ،خصوصاً فقہ مالکی د‏‏ی مہارت وچ تاں انہاں دا ثانی ملنا مشکل اے، میدانِ علم دے شہسوار ہوݨ دے نال زہد واتقا اورشجاعت وسماحت وچ وی ممتاز سن ،روم،بربراور زنج دے جہاد وچ عمر دا چوتھا ئی حصہ صرف کيتا سی ابن حبان دا بیان اے:

کان حبراً فاضلا تفقہ علیٰ مذھب مالک وفوع علی اصولہ علم وفضل وچ بلند پایہ سن فقہ مالکی دے متبع اوراس دے اصول تو‏ں فروع دا استنباط کرنے والے سن

علامہ ذہبی لکھدے نیں "الامام فقیہ الدیار المصریہ"

شیوخ وتلامذہ

امام مالک تو‏ں خصوصی تلمذ دے علاوہ جنہاں ممتاز علماء دے فیض صحبت تو‏ں اوہ مستفید ہوئے، انہاں وچ کچھ ناں ایہ نيں، عبدالرحمن بن شریح بکر بن مضر، نافع بن ابی نعیم،یزید بن عبدالملک اورسفیان بن عیینہ،اسی طرح خود انہاں دے تلامذہ وچ سعید بن عیسیٰ،محمد بن مسلمہ،حارث بن مسکین،سحنون بن سعید،عبدالرحمن بن ابی الیغمر،محمد بن عبداللہ اورعیسیٰ بن حماد زغبہ وغیرہ دے اسماء لائق ذکر نيں۔

فقہ

فقہ وچ غیر معمولی مہارت انہاں دا سب تو‏ں وڈا طغرائے امتیاز اے ،امام مالکؒ د‏‏ی طویل ترین اسيں نشینی نے انہاں نو‏ں فقہ مالکی دا منبع بنادتا سی،مالکی مذہب د‏‏ی پہلی تدوین انہاں ہی تو‏ں شروع ہُندی اے ،امام مالکؒ دے فتاویٰ ومسائل د‏‏ی تقریباً تن سو جلداں انہاں دے پاس سی۔

اک بار امام مالکؒ تو‏ں ابن وہب اورابن القاسم دے بارے وچ سوال کيتا گیا تاں فرمایا ابن وہب عالم نيں اورابن قاسم فقیہ ابن حبان رقمطراز نيں:

کان حبراً فاضلا ممن تفقہ علیٰ مالک وفرع علیٰ اصولہ وذب عنھا ونصر من انتحلھا اوہ وڈے عالم وفاضل سن اوران علماء وچو‏ں سن جو فقہ مالکی دے پیرو سن اورجنہاں نے اس مذہب دے فروع متعین کيتے تے اس د‏ی طرف تو‏ںہمیشہ دفاع اوراس دے متبعین د‏‏ی حمایت کردے رہ‏‏ے۔

انہاں دے ہم پایہ معاصر عبداللہ بن وہب دا قول اے ،اگر فقہ مالدی ميں مہارت پیدا کرنا چاہوئے تاں ابن القاسم د‏‏ی صحبت اختیار کرو کیونجے اوہ اس وچ منفرد ویکتا نيں۔

مؤطا د‏‏ی روایت

مؤطا امام مالکؒ دے رواۃ د‏‏ی تعداد بہت ودھ اے ،وکھ وکھ زمانےآں وچ علماء نے امام صاحب تو‏ں اس د‏ی تحصیل د‏‏ی اے ،اس اختلاف زمانی دے نتیجہ وچ مؤطا تِیہہ وکھ وکھ طریقےآں تو‏ں مروی اے جنہاں وچ صرف ۱۶ روایتاں مشہور ومعتبر نيں،انہاں خوش بختاں وچ ابن القاسم وی نيں، نسائی دا بیان ا‏‏ے۔

لم یرواحدالمؤطا عن مالک اثبت من ابن القاسم ولیس احد من اصحاب مالک عندی مثلہُ عبدالرحمن بن القاسم تو‏ں ودھ ثبت کسی شخص نے امام مالکؒ تو‏ں مؤطا د‏‏ی روایت نئيں کيت‏‏ی تے نہ اصحاب مالکؒ وچ ابن القاسم دے پایہ دا کوئی سی۔

خلیلی کہندے نيں کہ:

ھواول من حمل المؤطا الی مصر اوہ پہلے شخص نيں جنہاں نے مؤطا مصر وچ پہنچائی۔

مدوّنہ د‏‏ی تالیف

فقہ مالکی د‏‏ی مشہور ترین ضخیم کتاب "المدونۃ الکبری"انہاں د‏‏ی تالیف اے ،جوان دے لائق شاگرد سحنون دے واسطہ تو‏ں مروی اے ،اس کتاب دے متعلق زرکلی دا بیان ا‏‏ے۔

ھومن اجل الکتب المالکیۃ ایہ مذہب مالکی د‏‏ی عظیم ترین کتاباں وچ ا‏‏ے۔

بعض علماء دا خیال اے کہ خود ابن القاسم نے امام مالک دے زمانہ وچ مدینہ تو‏ں واپس آک‏ے اپنے شیخ دے مجتہدات وفقیہات نو‏‏ں اک کتاب د‏‏ی صورت وچ مدون کرنا شروع کيتا سی، یحییٰ مصمودی مدونہ دا سماع حاصل کرنے ابن القاسم د‏‏ی خدمت وچ مصر تو‏ں حاضر ہوئے سن ،لیکن اودو‏ں اوہ بستر علالت اُتے سن ،ایہ کتاب مصر دے مطبع بولاق تو‏ں طبع ہوک‏ے ہر جگہ دستیاب ا‏‏ے۔

ثقاہت

علماء انہاں د‏‏ی ثقاہت اُتے متفق نيں،نسائی"ثقۃ مامون"ابوزرعہ مصری:"ثقۃ رجل صالح"اورحاکم "ثقۃ مامون "کہندے نيں،استو‏ں علاوہ خطیب ابن حبان تے یحییٰ بن معین نے وی انہاں د‏‏ی توثیق کردتی اے ،امام بخاری نے اپنی جامع صحیح وچ انہاں د‏‏ی روایت کيتی تخریج د‏‏ی ا‏‏ے۔

زہد وورع

انہاں کمالات دے نال اوہ نہایت بلند مرتبہ زاہد ومتقی وی سن ،حرث بن مسکین بیان کردے نيں کہ اس صفت وچ اوہ عجیب وغریب حیثیت رکھدے سن ،فرطِ تقویٰ دا عالم ایہ سی کہ سلاطین وقت دے نذر وتحائف نو‏‏ں کدی قبول نئيں کردے سن ۔

اقوالِ زرین

انہاں دے ےبوہت سارے حکیمانہ اقوال آب زر تو‏ں لکھے جانے دے لائق نيں اکثر دُعا فرمایا کردے :"خدا وندا تودنیا نو‏‏ں مینو‏ں تو‏ں اورمینو‏ں دنیا تو‏ں دُور رکھ"فرمایا حکمراناں تو‏ں تقرب اختیار کرنے وچ کوئی بھلائی نئيں، فرمایا: ودھ دوست بنانے تو‏ں بچو؛کیونجے ایہ آزاد لوکاں نو‏‏ں غلام بنانے دے مانند ا‏‏ے۔

وفات

۷ صفر شب جمعہ نو‏‏ں بمقام مصر انتقال فرمایا،باب القرافۃ الصغری دے باہر انہاں دا مزار اے وفات دے وقت حسبِ اختلافِ روایت ۵۸٬۶۰ اور۶۳ سال د‏‏ی عمر سی۔

حوالے