صلیبی جنگاں دیاں وجہاں تے نتیجے
فلسطین تے شام وچ ۵۹۰۱ئ توں شروع ہونے والی صلیبی جنگاں وی دِین اسلام دے لئی فیصلہ کن لمحات توں لبریز سیں- تاریخِ عالَم بالخصوص اسلامی تریخ وچ اِنہاں صلیبی جنگاں دی اہمیت تے حیثیت مسلّم اے - اِدھر یعنی مسلماناں وچ اتحاد تے اتفاق ناپید ہوئے رہیا سی تے اُنہاں دی مرکزیت معدوم ہوئے رہی سی تاں اُدھر یورپ دی عیسائی اقوام بیت المقدس تے سرزمینِ شام تے مصر توں مسلماناں نوں بے دخل کرنے تے اُنہاں دا استیصال کرنے دے لئی متحد ہوئے رہی سیں- پہلی صلیبی جنگ دے بعد جدوں عیسائی بہ حیثیت فاتحین بیت المقدس وچ داخل ہوئے رہے سن تاں کيتا اُس وقت دِین اسلام دی بقائ اک بار فیر تریخ دے نازک ترین دور وچ داخل نئيں ہوئے رہی سی؟
خاص طور پہ پہلی تن صلیبی جنگاں وچ فرزندانِ اسلام نے اوہ کمال دِکھائے کہ مؤرّخین انگشت بدنداں رہ گئے- سقوطِ بیت المقدس دے زخم نوں اپنی متاع بناکر جدوں ایہ غازیانِ دِین میدان عمل وچ اُترے تاں فاتحین نوں فتح دے جشن بھُل گئے تے اُنہاں نوں اپنی جان دے لالے پڑگئے- دِین دی محافظت دے جذبے جدوں ہتھوں وچ اُترے تاں اُنہاں دی تلوار بازی وچ ایسی سُرعَت آئی کہ جس توں برق وی شرما گئی تے رہتل تے تمدن دے پیکر، اِنہاں مجاہدین نے محض نو عشراں دی قلیل مدت وچ نہ صرف بیت المقدس صلیبیاں توں واپس لے لیا بلکہ پورے یورپ دی متحدہ مہیب عسکری قوت دے پائاں وی اسلامی سرزمین توں اُکھاڑ دئیے تے ۱۹۲۱ئ تک فلسطین ،شام ومصر توں تمام صلیبی ریاستاں ختم کردئاں تے سرزمینِ اسلام دی اک بالشت جگہ وی انہاں دے قبضے وچ رہنے نئيں دی- یورپی مؤرّخین دے مطابق دو صدیاں پہ محیط انہاں صلیبی جنگاں وچ سٹھ لکھ دے نیڑے انسانی جاناں لقمۂ اجل بنیں-
عہدِ فاروقی وچ جدوں اسلامی فتوحات دا سیلاب رومی سلطنت دے اک وڈے علاقے پہ چھا گیا تب توں ہی عیسائیاں تے مسلماناں دے درمیان کشمکش دا آغاز ہوگیا سی- ایہ حقیقت اے کہ اِنہاں دونے اقوام دے وچکار موازنہ کرنے دے لئی صلیبی جنگاں دے زمانے توں بہتر تے کوئی دَور تریخ وچ نئيں ملتا- بلاشبہ اُس وقت مسلمان دُنیا دی شائستہ تے مہذب ترین قوم سی جو انسانیت دی قدر کرنا باقی اقوام توں بہتر جاندی سی -اس قوم دی شمشیر بے گناہاں دے خون توں داغ دار نئيں ہُندی سی- اسلامی فتوحات وچ اس امر دے بارے وچ شہادتاں آسانی توں مل جاندی نيں- خلیفۂ ثانی سیّدنا فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دے دورِ خلافت وچ جدوں ۸۳۶ئ وچ بیت المقدس پہلی بار فتح ہويا تاں تریخ توں پوچھئے کہ اس شہر دے اقتدار دی منتقلی وچ کِنّی خون ریزی ہوئی؟ کِنے سر قلم کیتے گئے؟ کِنّی خواتین دے سراں توں دوپٹہ کھِچیا گیا؟ تریخ دے پاس صرف اک جواب اے کہ اک وی ایسا واقعہ پیش نئيں آیا- کیرن آر مسٹرانگ لکھدی نيں کہ:
’’ ۸۳۶ئ وچ یونانی پیٹریاک سوفرونئیس مقدس شہر دا مجسٹریٹ سی تے اس نے سفید اونٹھ اُتے سوا ر خلیفہ حضرت عمر(رض) کو’’ یروشلم‘‘ دا دورہ کروایا سی- حضرت عمر(رض) گرجا گھر وچ سن کہ نماز دا وقت ہوگیا-سوفرونیئس نے اخلاقاً آپ(رض) نوں اوتھے نماز ادا کرنے دی دعوت دتی لیکن آپ(رض) نے شائستگی دے نال اس دعوت کورد کردیا- آپ(رض) نے فرمایاکہ جے اوہ گرجا گھر وچ نماز ادا کرن گے تاں مسلمان اس واقعے دی یاد وچ اوتھے مسجد تعمیر کرلاں گے- ایسا بالکل نئيں ہونا چاہیے کیونجے عیسائیاں دی عبادت گاہاں دا تحفظ کرنا مسلماناں دا فرض اے - حضرت عمر(رض) نے گرجا گھر توں تھوڑی دور جاکے نماز ادا کی‘‘ -﴿مقدس جنگ ،ص۱۷﴾
لیکن ۹۹۰۱ئ وچ جدوں صلیبی لشکرنے بیت المقدس پہ قبضہ کيتا تاں صلیب دے بیٹےآں نے ایداں دے ایداں دے مظالم دا ارتکاب کيتا کہ زمین تے آسماں کانپ اُٹھے، بچےآں نوں مائاں دی چھاتیاں پہ قتل کيتا، حاملہ عورتاں دے پیٹ چاک کرڈالے، بوڑھاں تے اپاہجاں تک دے اعضائ کٹ کٹ کر ہويا وچ بکھیرے گئے- عیسائی مؤرّخ ملز ﴿Mills﴾ تے وان سِبل ﴿Von Sybel﴾کے اعترافات ملاحظہ ہاں کہ :-
’’عیسائی افواج دے کیمپاں وچ مسلماناں دا گوشت دن دہاڑے بکتا سی لیکن انہاں سب گلاں دے باوجود یورپی تاریخاں وچ انہاں لڑائیاں ﴿صلیبی جنگاں ﴾کے گرد رومان دا ہالہ کھچ دیاگیا اے ‘‘- ﴿تاریخِ نور الدین زنگی ،ص:۹۳﴾
یعنی صلیبی جنگجو مذہبی پیشوائاں دی اندھی تقلید وچ اس قدر بدمست ہوئے گئے کہ انہاں نوں مسلماناں دا گوشت کھانا وی ثواب دا کم محسوس ہُندا سی - صلیبی بدمستاں دے مظالم توں نقاب کشائی کردے ہوئے کیرن آرمسٹرانگ خامہ فرسائی کردیاں نيں کہ: -
’’صلیبی ۵۱ جولائی ۹۹۰۱ئ نوں شہر ﴿بیت القدس ﴾ وچ داخل ہونے وچ کامیاب ہوگئے- اُنہاں نے دو دِن تک ’’یروشلم‘‘ دے مسلم تے یہودی باشندےآں دا قتل عام جاری رکھا- اُنہاں نے مرد وزن دی تمیز کیتے بغیر ہر کسی نوں موت دے گھاٹ اُتار دیا- صلیبی مسجد الاقصیٰ دی چھت اُتے چڑھ گئے تے اُنہاں نے اوتھے پناہ لینے والے مسلماناں دا قتل عام کيتا--- صلیبی مسلماناں نوں کیڑاں مکوڑاں دی طرح فنا کررہے سن - صلیبی مسلماناں دے لئی گند دا لفظ استعمال کردے سن اس قتل عام دے اک عینی شاہد نے لکھیا اے کہ’’ وڈے زبردست مناظر دیکھنے نوں ملے ساڈے کچھ سپاہیاں نے ﴿رحم کردے ہوئے﴾ اپنے دشمناں دے سر کٹ دئیے دوسرےآں نے اِنئيں تیراں دا نشانہ بنایا تے کچھ نے اِنئيں شعلاں دی نذر کر کے طویل اذیت دی- شہر دی گلیاں وچ سراں، ہتھوں تے پیراں دے ڈھیر دیکھے جاسکدے سن تاہم’’ ہیکل سلیمانی ‘‘ماں جو کچھ ہويا اوتھے کیہ ہویا ؟ جے ميں سچ بیان کراں تاں توانوں یقین نئيں آئے گا لہٰذا اِنّا کافی اے کہ ’’ ہیکل سلیمانی‘‘ دے اندر تے اس دے دلان وچ ﴿مسلماناں دا ﴾اِنّا خون بہایا گیا سی کہ گھڑ سواراں دے گھٹناں تے گھوڑےآں دی لگاماں تک انسانی خون آگیا سی ---اِس فتح وچ یسوع دے سپاہیاں نے دودِن وچ ۰۴ ہزار ﴿دوسری روایت دے مطابق۰۹ ہزار﴾ مسلماناں نوں قتل کر ڈالیا تھا‘‘- ﴿ایضاً،ص:۰۹۱﴾
اِنہاں بے رحم تے سنگ دِل واقعات دے نیڑے قریب ۰۹ سال بعد اسلامی فوج فرزندِ فاروقِ اعظم ، ظلِّ ابو عبیدہ حضرت سلطان صلاح الدین ایوبی دی قیادت وچ ۷۸۱۱ئ بیت المقدس پہ فیر اسلامی پرچم لہراندی اے لیکن ہن منظر بالکل تبدیل ہوجاندا اے کِسے نوں قتل کيتا جارہیا اے نہ کسی دا مال لُٹیا جارہیا اے -صلیبی بھیڑیاں نے ۰۹ ہزار بے گناہ مسلماناں دا خون بہا کر فتح دا جشن منایاتھا لیکن ہن سُلطان صلاح الدین ایوبی اپنے نال مسلسل جنگ کرنے والے صلیبی فوجیاں نوں نہ صرف جان دی امان دے رہیا اے بلکہ انہاں نوں بیت المقدس دی عیسائی مقدست دی ریارت کيتی اجازت وی مرحمت فرمارہاہے - نامور مؤرّخ ہیرالڈ البرٹ لیمب سلطان دی رحم دِلی تے فیاضی نوں ایويں بیان کرتاہے کہ :-
’’روشن ضمیر سلطان ﴿صلاح الدین ﴾ شہر نوں برباد کرنے دا کوئی ارادہ نئيں رکھدا تھا-اُس نے اہل’’ یروشلم‘‘ نوں باحفظ وامان شہر چھڈنے دی اجازت دے دی، انہاں نوں اسلحہ اورساز تے سامان نال لے جانے دی وی کھلی چھیويں دتی ، نقدی دے سوا اوہ ہر چیز لے جانے دے حق دار سن البتہ ہر مرد دس اشرفیاں، ہر عورت پنج اشرفیاں تے ہر بچے نوں اک اشرفی بہ طور فدیہ ادا کرنا لازمی سی --- صلاح الدین دے سامنے انساناں دا جلوس گزر رہیا سی فیر اسقف اعظم ہرقلیس اپنا خزانہ بوریاں وچ بھر کر لے جا رہیا سی لیکن سلطان نے اس توں کوئی تعرض نئيں کيتا- سُلطان نے نادار لوکاں نوں ﴿جو زرِفدیہ ادا کرنے توں قاصر سن ﴾ سینٹ لاذرس دے بغلی دروازے توں نکل جانے دی اجازت دے دی‘‘- ﴿ صلیبی جنگاں دی تریخ ص:۲۹﴾
بلاشبہ ایہ صلیبی جنگاں جو نیڑے قریب دو صدیاں تک جاری رہیاں اس مدت دے درمیان انہاں دونے قوماں دا موازنہ تے تقابل کيتا جا سکدا اے - اس دوران انہاں قوماں دے تمام محاسن تے اوصاف، عیوب تے نقائص، عادات تے اطوار، خصائص انسانیت، انصاف تے رحم تے شجاعت وغیرہ جداں وصف کھل دے سامنے آگئے سن تے تریخ دا طالب علم بغیر کسی دِقّت دے انہاں دا موازنہ کر سکدا اے اس موازنہ دے لئی صلیبی جنگاں وچوں اک ہور واقعہ تجزیہ دے لئی بہترین مثال بن سکدا اے -
تیسری صلیبی جنگ۷۸۱۱ ئ تا۲۹۱۱ ئ دے دوران یورپی بادشاہاں دے عظیم الشان لشکر نے سلطنت ایوبی وچ واقع ’’عکہ‘‘ بندرگاہ دا محاصرہ کے لیا متحدہ یورپی صلیبی لشکر دی کمان انگلستان دے بادشاہ رچرڈ دے ہتھ وچ سی یاد رہے کہ رچرڈ یورپی اقوام دے لئی ایسا بے عیب ہیرو اے کہ جس توں انگریز بچپن توں ہی رومانس رکھدے نيں تے اس دے کردار دے گرد دیو مالائی ہالہ بُن لیندے نيں- ایہ وی یاد رہے کہ رچرڈ نے’’ عکہ‘‘ والےآں نوں تلوار دے ذریعے شکست نئيں دتی بلکہ’’ عکہ‘‘ والےآں نے وڈی کڑی شرائط پہ ہتھیار ڈالے سن - رچرڈ شیر دل دے ہتھ نیڑے قریب تن ہزار مسلمان قیدی آئے سن دوسری جانب صلاح الدین ایوبی دے پاس وی ہزاراں دی تعداد وچ صلیبی جنگی قیدی محصور سن - سلطان معاہدے دی شرائط دی تکمیل کرنا چاہندا سی لیکن رچرڈ نے ماسویٰ چند اک امرائ دے تمام مسلمان قیدیاں نوں صلاح الدین ایوبی دے دستےآں دے سامنے قتل کر دیا- آفرین اے کہ جے سلطان صلاح الدین ایوبی چاہندا تاں اُس دے ہزاراں جنگی قیدیاں دے سر قلم کرکے اس ظالمانہ فعل کابدلا لے سکدا سی لیکن ہیرا لڈ البرٹ لیمب اس واقعہ نوں ایويں بیان کردا اے :-
’’ رچرڈ نے مجلس مشاورت دے بعد اک نہایت خونی فیصلہ کيتا- ۰۰۶۲ مسلمان اسیران جنگ نوں ہانک کر کھلے میدان وچ لے جایا گیا جتھے کھمباں توں رسیاں بنھ کر اُنہاں اُتے کمبل لٹکا دتے گئے سن، ایہ مقتل سی- مسلمان قیدیاں دی مشکاں کس کر انہاں دے سر قلم کر دتے گئے تے باقی ماندہ قیدیاں نوں مسلماناں دے گشتی دستےآں دی نظراں دے سامنے سولی پہ لٹکادتا --- بلاشبہ سلطان نوں اس بربریت دی توقع نہ سی- مسلماناں دے قتل عام دا اِسنوں بہت صدمہ ہويا لیکن سلطان نے اس قتل عام دے جواب وچ عیسائی اسیرانِ جنگ توں جو اس دے قبضے وچ سن کوئی تعرض نہ کيتا- اِس غیر ضروری کشت تے خون توں رچرڈ دے ناموس تے عزت ہمیشہ دے لئی داغ دار ہوگئی- سلطان صلاح الدین ایوبی اُتے صد آفرین کہ اُس عالی حوصلہ انسان نے صرف علانیہ جنگ وچ دشمن توں ﴿مسلمان اسیرانِ جنگ دے قتل﴾ بدلہ لیا‘‘- ﴿ایضاً ص:۱۶۱﴾
یہ اک ناقابلِ تردید حقیقت اے کہ مسلمان اُس دور دی مہذب ترین قوم سی اس لئی اُس دی سپاہ اعلیٰ تہذیبی اقدار دی حامل سی تے اعلیٰ نصب العین تے شریف تے کریم روایات دی امین سی- مسلماناں نے اُس دَور وچ انسانی حقوق دی پاسداری دی اعلیٰ روایات قائم کيتیاں کہ جدوں اقوامِ عالَم دے بیچ نہ صرف کسی وی انسانی حقوق دی دستاویز پہ باضابطہ اتفاقِ رائے نئيں سی بلکہ در حقیقت اوہ وحشت تے درندگی دی بد ترین مثالاں قائم کردے سن - اُس وقت دا مسلمان علم تے ہنر تے فنون تے جدید سائنسی ایجادات تے دریافتاں دا وارث سی جدوں کہ مسلماناں دے مقابل آنے والی یورپی اقوام جاہل تے وحشی سن جنہاں دا مذہبی جنون ہمہ قسم دے اعلیٰ مقاصد توں عاری سی کیونجے متعصب تے مکار رہنماؤں نے اَن پڑھ عوام نوں اپنے پنجاں وچ جکڑ رکھیا سی اس لئی صلیبی جنگجو انسانیت دی پست ترین سطح پہ اُتر آندے سن - یورپ معاشی لحاظ توں پسماندہ تے معاشرتی لحاظ توں زباں حال سی جدوں کہ سماجی تے معاشرتی نُقطۂ نظر توں مساوات، اخوت تے عدل انصاف دے جنہاں اصولاں نوں مسلماناں نے اپنے ہاں رواج دتا سی- یورپ دا عیسائی معاشرہ حالے تک انہاں اقدار توں محروم سی- یورپ وچ جاگیردار تے مذہبی نمائندے دونے مل کے عوام دا خون چوس رہے سن تے انہاں نے عوامی منافرت دا رخ اپنی بجائے مسلماناں دی جانب موڑ دتا سی- اک ترقی یافتہ تے مہذب قوم دی صحبت توں جو جو فائدے حاصل ہوسکدے نيں یورپ نے صلیبی جنگاں وچ مسلماناں دے نیڑے رہ کے اوہ فائدے وی حاصل کیتے جداں کیرن آرمسٹرانگ لکھدی نيں کہ :-
’’چنانچہ صلیبی جنگاں دے زمانے وچ کچھ عیسائی خدا دے ناں اُتے عربوںکو تہِ تیغ کرنے دی بجائے انہاں توں علم حاصل کررہے سن - اس ثمرآور مثبت تعاون توں یورپ وچ اک نويں دانش ورانہ حیات جنم لے رہی سی- عرب تاں بالخصوص مغرب دے لئی مینارۂ نور سن اُتے اس احسان نوں بوہت گھٹ تسلیم کيتا گیا اے --- یورپ ابن سینا اورابن رشد دی تعریف وچ تاں رطلب للسان اے لیکن اوہ انہاں دے مذہب اسلام نوں رد کردیندا اے - ہن تاں ایہ تعصب یورپ دے شعور وچ گہرا اُتر گیا اے ‘‘- ﴿مقدس جنگ ص:۲۰۲﴾
ایہی وجہ اے کہ جدوں صلیبی جنگاں دا خاتمہ ہويا تاں یورپی عوام نے مذہبی رہنمائاں دی اندھی تقلید کرنے توں جان چھڑائی تے بتدریج جاگیرداراں تے مطلق العنان طرزِ حکومت دے اثرات توں باہر آندے گئے تے اہل یورپ وچ مسلماناں دی شاندار رہتل تے تمدن توں مسابقت دا جذبہ پیدا ہوگیا-
دوسری جانب انہاں لڑائیاں وچ اک گل وڈی نمایاں سی اوہ ایہ کہ عیسائیاں نے جدوں وی مسلماناں اُتے حملہ کيتا پورے یورپ نے متحد ہوئے کے جارحیت دی لیکن اس دے برعکس مسلمان طاقتاں اُس نازک صورتِ حال وچ وی متحد نہ ہوسکن تے انہاں لڑائیاں وچ ہر مسلمان سلطنت اکیلی اکیلی ہی عیسائی حملےآں دا مقابلہ کردی نظر آندی اے - لیکن کچھ ایداں دے مسلمان حکمران نيں جو اپنے ہمعصر مسلم فرمانروائاں دی حمایت توں بے نیاز ہوکے محض اللہ دے بھروسہ تے توکل پہ یورپ دی مہیب عسکری قوت توں بھڑ گئے او راُس نوں لوہے دے چنے چبوا دیئے- اُنہاں دی عالیٰ حوصلگی تے عظمت دا لامحالہ اعتراف کرنا پڑدا اے تے اِس لسٹ وچ شہید سُلطان عماد الدین زنگی، سُلطان نورالدین محمود زنگی تے سلطان صلاح الدین ایوبی ایداں دے عظیم مجاہدین اسلام دے ناں شامل نيں- اُنہاں مجاہداں دے کردار دی عظمت تے رفعت جانچنے دے لئی ضروری اے کہ پہلی تن صلیبی جنگاں پہ اک طائرانہ نظر ضرور ڈال لی جائے-
پہلی صلیبی جنگ : ۶۹۰۱ئ توں ۶۴۱۱ئ
پوپ اربن دوم نے ۵۹۰۱ئ وچ کونسل آف کلیر مونٹ وچ پہلی صلیبی جنگ دا اعلان کيتا-کیرن آرمسٹرانگ دے بقول یورپ توں یروشلم دی زیارت دے لئی جانے والے انہاں زائرین﴿صلیبیوں﴾ نوں اک تلوار دے کے پوپ اربن نے عام عیسائیت نوں ایسی جارحیت عطا کيتی جس توں اس ﴿مغربی عیسائیت﴾ نے کدی پوری طرح چھٹکارا نہ پایا- پوپ دے اعلان جنگ دے بعد اَگڑ پِچھڑ چار عظیم الشان لشکر بیت المقدس دی فتح دا عزم لے کے یورپ توں نکلے-راہب پیٹر دی زیرِ قیادت تیرہ﴿۳۱﴾ لکھ عیسائیاں دا اک اَنبوۂ عظیم قسطنطنیہ دے لئی روانہ ہوا- اس لشکر نے اپنے راستے وچ آنے والے اسيں مذہباں تے غیر جانبداراں نوں قتل تے غارت تے لُٹ مار کانشان بنایا- جدوں ایہ ایشائے کوچک ﴿اناطولیہ ﴾ دے اسلامی علاقے وچ داخل ہوئے تاں سلجوقی حکمران قلج ارسلان نے انہاں دے لشکر نوں تہہ وبالا کردتا تے انہاں دی کثیر تعداد قتل ہوگئی عیسائیاں دی اس مہم دا مقدر صریح ناکامی بنا-
صلیبیاں دا دوسرا تے تیسرا گروہ ’’بیت المقدس‘‘ نوں فتح کرنے دے لئی عازم سفر ہوئے لیکن دونے گروہ اپنی بدکاریاں دی وجہ توں ’’ہنگر ی‘‘ توں اگے نہ جاسکے تے انہاں دوناں نوں اہل’’ ہنگری‘‘ نے کیفرِ کردار تک پہنچایا - ۷۹۰۱ئ وچ صلیبیاں دا سب توں زیادہ منظم، زبردست لشکر کہ جس وچ دس لکھ پیشہ ور فوجی شامل سن ’’بیت المقدس‘‘ دی جانب روانہ ہوا- اُس وچ انگلستان، سسلی، فرانس تے جرمنی دے شہزادے وی شامل سن تے اس متحدہ لشکر دی قیادت اک فرانسیسی گاڈ فرے کررہیا سی- ایہ ٹڈی دَل لشکر ایشائے کوچک دے راستہ پہ روانہ ہويا تے اِس لشکر نے مسلمان حکمران قلج ارسلان دے دارلخلافہ’’ قونیہ‘‘ دا محاصرہ کرلیا- ایتھے اسلامی فوج نوں شکست ہوئی تے صلیبی لشکر نے کامیاب پیش قدمی جاری رکھی تے نو ﴿۹﴾ ماہ دے محاصرے دے بعد ’’انطاکیہ‘‘ اُتے وی قبضہ کرلیا، انطاکیہ دی تمام مسلمان آبادی نوں تہ تیغ کردتا تے قریباً اک لکھ مسلماناں دا قتل عام کيتا گیا- ’’حمص‘‘ اُتے قبضہ کرنے دے بعد صلیبی لشکر ۷جون ۹۹۰۱ئ نوں بیت المقدس دی فصیل دے باہر پہنچ گیا تے اُس دا محاصرہ کرلیا ۵۱جون ۹۹۰۱ئ نوں اُنہاں مذہبی جنونیاں نے بیت المقدس اُتے قبضہ کرلیا تے قابض ہونے دے بعد اُنہاں نے جس سنگ دِلی وبے رحمی تے بے ضمیری دا مظاہر کيتا یورپی مؤرّخین وی انہاں شرمناک مظالم دی حقیقت تے صداقت تسلیم کردے نيں تے انہاں وچوں کچھ دا تذکرہ گزشتہ سطور وچ ہوچکيا اے -
پہلی صلیبی جنگ دے اَواخر وچ کہ جدوں صلیبیاں دی چیرہ دستیاں حد توں تجاوز کرچکیاں سن تاں ایداں دے آزمائش دے وقت وچ اللہ تعالیٰ نے مسلماناں نوں سُطان عماد الدین زنگی دی صورت وچ اک باکمال، جرّی تے دلیر تے باہمت مردِ مجاہد عطا کيتا جس نے زنگی حکومت کیتی بنیاد پائی تے مسلماناں نوں پہلی صلیبی جنگ دے اختتام دے نزدیک فتوحات توں سرشار کيتا - ایہی وجہ اے کہ مسلمان بیت المقدس تے انطاکیہ وغیرہ دی شکست دا زخم بھُل کر اک بار فیر دشمن اُتے فتح پہ فتح حاصل کرنے لگے- ۷۲۱۱ئ وچ عماد الدین زنگی نے موصل دی حکومت کیتی باگ ڈور سنبھالی تے اگلے برس ۸۲۱۱ئ وچ اُس نے سنجار، خابور، الرحبہ، نصیبین، حران تے حلب نوں زنگی سلطنت وچ شامل کرلیا- سُلطان عماد الدین زنگی نے جس جرأت تے حوصلہ مندی توں صلیبیاں دا مقابلہ کيتا تے اُنہاں نوں زبردست شکستاں توں دوچار کیہ اوہ اسلام دی تریخ دا اک قابل فخر باب اے -
انطاکیہ دے راستے پہ قلعۂ اثارب صلیبی جنگجاں دا بہت وڈا گڑھ سی- ۰۳۱۱ئ وچ سُلطان عماد الدین زنگی نے اِس قلعہ نوں چاراں طرف توں گھیر لیا- مقبوضہ بیت المقدس توں قلعۂ اثارب دے صلیبی جنگجاں دے لئی بہت وڈی فوج مدد دے لئی بھیجی گئی لیکن سُلطان عماد الدین نے اک خون ریز جنگ وچ صلیبی لشکر نوں شکست فاش توں دوچار کيتا اس مردِ مجاہد نے مصر تے شام دے محاذ پہ وی صلیبیاں دے دانت کھٹے کیے- ایڈیسہ ﴿الرہایا اعزاز ﴾ جو کہ مشرق وسطیٰ وچ صلیبیاں دی پہلی ریاست دا مرکز سی تے مذہبی تقدس دے لحاظ توں اسنوں عیسائی دُنیا وچ پنجواں درجہ حاصل سی اُس بے خوف مردِ کامل سُلطان عمادالدین زنگی نے ۴۴۱۱ئ وچ ایڈیسہ دا محاصرہ کرلیا تے ۳۲ دسمبر ۴۴۱۱ئ نوں عماد الدین دی فوج نے اس شہر پہ قبضہ کرلیا تے ایويں پہلی صلیبی جنگ دے اختتام پہ مسلماناں نوں اک شاندار فتح دا تحفہ ملا-
دوسری صلیبی جنگ :۶۴۱۱ئ توں ۸۴۱۱
۴۴۱۱ئ وچ سُلطان عماد الدین زنگی دی شہادت دے بعد چھیويں صدی ہجری دا مجاہدِ اعظم سلطان نورالدین محمود زنگی اپنے شہید والد دے بعد زنگی سلطنت دا جانشین بنا- ایڈیسہ دی فتح دے بعد اس دا سابق حکمران جوسلین ثانی ﴿Joscelin ii﴾جو کہ فرار ہوکے دریائے فرات دے مغرب وچ واقع تلّ باشر دے شہر وچ مقیم ہوگیا سی لیکن عماد الدین دی شہادت دے بعد اُس نے موقع غنیمت جان کے ایڈیسہ اُتے دوبارہ قبضہ کرنے دی غرض توں چڑھائی کردتی مگر قلعہ دے مسلمان محافظ بروقت خبردار ہوگئے تے قلعہ بند ہوئے کے جنگ کرنے لگے دوسری جانب سُلطان نورالدین زنگی کوجب ایہ خبر ملی تاں اوہ وی دس ہزار سواراں نوں لے کے طوفان دی طرح ایڈیسہ آیا تے صلیبی فوج نوں عبرتناک شکست دتی تے ایہی شکست دوسری صلیبی جنگ دا وڈا سبب بنی -
۱۳ مارچ ۶۴۱۱ئ نوں پوپ یوجینئس تے فرانس دے کنگ لوئیس ہفتم نے دوسری صلیبی جنگ دا اعلان کردتا تے پوپ نے فرانسیسی بیرناں ﴿Barons﴾ دے اک اجتماع توں خطاب کردے ہوئے صلیبیاں نوں حوصلہ دتا کہ سُلطان نورالدین زنگی دی فتوحات خدا دے منصوبے دا حصہ نيں تے ایہ وی کہیا کہ آخری فتح عیسائیاں دی ہوگی- ۸۴۱۱ئ وچ جرمنی دے بادشاہ کانرڈ ﴿Conard﴾ تے فرانس دے حکمران لوئی ہفتم دی قیادت وچ نو﴿۹﴾ لکھ افراد پہ مشتمل فوج مسلماناں دے مقابلہ دے لئی یورپ توں روانہ ہوئی- اِس صلیبی لشکر نے وی خوب اخلاق سوز حرکتوںکا ارتکاب کيتا جو کہ صلیبی لشکر دی روایات بن چکی سیں- لوئیس ہفتم ﴿Louis vii﴾ دی فوج دا گزر جدوں ایشائے کوچک دی اسلامی سرزمین توں ہويا تاں سلجوقیاں نے فرانس دی فوج دے اک وڈے حصے نوں تباہ کردتا تے ہزاراں صلیبی فوجیاں نوں قتل کيتا- چنانچہ جدوں لوئی ہفتم انطاکیہ پہنچیا تاں اس دی تن چوتھائی فوج برباد ہوچکی سی آرچر دے بقول ’’کروسیڈراں ﴿صلیبیوں﴾ دے لئی ایہ اک مہلک صدمہ سی کہ فرانس دا پھُل دمشق تک پہنچنے توں پہلے ہی مرجھاگیا تھا‘‘- جرمن بادشاہ کانرڈ، فرانس دے شاہ لوئی ہفتم تے مقبوضہ بیت المقدس دی متحدہ فوج نے دمشق دا محاصرہ کرلیا، امیرِ دمشق نے سُلطان نورالدین زنگی توں مدد منگی تاں اوہ اپنے بھائی سیف الدین زنگی دے نال اک زبردست لشکر لے کے دمشق دی طرف روانہ ہويا جدوں فرنگیاں نے اک عظیم الشان اسلامی لشکر دی آمد دی خبر سُنی تاں اوہ حوصلہ چھڈ بیٹھے تے مجبوراً دمشق دا محاصرہ اُٹھالیا -
سُلطان نورالدین زنگی نے لوئی ہفتم تے کانرڈ نوں دوبارہ یورپ دی سرحداں وچ دھکیل دتا ایويں دوسری صلیبی جنگ یورپ نے جس جوش وخروش توں شروعکيتی سی اُس دا انجام اُنہاں دے لئی اُس توں زیادہ تباہ کن تے افسردہ ہوا- دونے یورپی بادشاہاں دے ماتھے پہ بدنامی دا ایسا داغ لگیا کہ فیر اُنہاں نے دوبارہ مقدس جنگ کانام نئيں لیا-
مصر دی فاطمی خلافت وچ اِنّی ہمت تے صلاحیت نہ سی کہ اوہ صلیبی طوفان نوں روک سکے-فاطمی خلافت دے وزیر شاور سعدی نے سُلطان نورالدین زنگی نوں مصر پہ حملہ کرنے دی دعوت دتی تاں سُلطان نورالدین زنگی نے اپنے جانثار سپہ سالار اسدالدین شیرکوہ نوں حکم دتا کہ اوہ مصر وچ داخل ہوجائے تے عیسائی سازشاں دا قلع قمع کرئے اسدالدین شیر کوہ نے سُلطان دے حکم دی تعمیل دی لیکن فاطمی خلافت وزیر شاور سعدی غداری پہ اُترآیا تے اندورنِ خانہ صلیبی فوج دے نال ساز باز کرلئی اس لئی اسدالدین شیرکوہ نے مصر پہ دوبارہ یلغار دی تے شاور سعدی نوں سنگین جرائم دی وجہ توں قتل کردتا گیا فاطمی خلفیہ عاضد نے شیرکوہ نوں مصرکا وزیر بنادتا لیکن شیر کوہ جلد وفات پاگیا تاں فاطمی خلفیہ نے صلاح الدین نوں ملک الناصر دا خطاب دے کے مصر کاوزیر بنا دتا - فاطمی خلیفہ عاضد دی وفات دے بعد سُلطان نورالدین زنگی نے مصر وچ فاطمی خلافت نوں ختم کردتا تے خطبہ وچ عباسی خلیفہ المستضی باامراللہ کانام پڑھیا جانے لگا- سلطان صلاح الدین ایوبی نے مصر دا خود مختار حکمران بننے دے بعد صلیبیاں دے خلاف جہاد تے بیت المقدس دی آزادی نوں اپنی زندگی کانصب العین بنالیا- ۲۸۱۱ئ تک مصر دے علاوہ شام، موصل، حلب وغیرہ وی سُلطان صلاح الدین ایوبی دی سلطنت دا حصہ بن چکے سن -
دریں اثنا صلاح الدین تے صلیبی سردار ریجنالڈ دے وچکار چارسالہ صلح کامعاہدہ ہوگیا لیکن صلیبی سردار ریجنالڈ بدستور معاہد ہ دی خلاف ورزی کردا رہیا تے مسلماناں دے قافلاں نوں برابر لوٹتا رہا- عیسائیاں دے اک ایداں دے ہی حملہ وچ ریجنالڈ نے ایہ جسارت دی بوہت سارے ہور عیسائی اُمرا دے نال مدینہ منورہ اُتے حملہ کرنے دی غرض توں حجازِ مقدس دی جانب روانہ ہويا لیکن عاشقِ رسول سُلطان صلاح الدین ایوبی نے ریجنالڈ دا تعاقب کردے ہوئے اُسنوں ’’حطین‘‘ دے مقام پہ جالیا-ہیرالڈالبرٹ لیمب نے وی ریجنالڈ دی ايسے جسارت دا ذکر کيتا اے کہ:-
’’ جدوں صلاح الدین نے جہاد دا اعلان کيتا تاں ریجنالڈ نے فوراً مکہ یعنی حرمِ اسلام نوں تباہ کرنے دی غرض توں فوج کشی کردی--- اک مرتبہ تویہ من چلے مدینہ منورہ توں اک دن دی مسافت دے فاصلہ اُتے پہنچ گئے سن اس مقدس شہر دی سلامتی خطرے وچ سی- لیکن مسلماناں دے بحری بیڑے دی بروقت آمد نے انہاں نوں ناکام بنا دیا‘‘- ﴿صلیبی جنگاں دی تریخ ص :۱۷﴾
سلطان صلاح الدین ایوبی دے احتجاج تے اپنے آدمیاں دی رہائی دے مطالبے نوں وی ریجنالڈ نے سنجیدگی توں نئيں لیا بلکہ حاجیاں دے اک ہور قافلہ پرت کر صلاح الدین ایُّوبی نوں نہایت سفاکانہ دلیری توں جواب دیا- سلطان صلاح الدین ایوبی نے ریجنالڈ تے اس دے لشکر دا تعاقب کيتا تے اُسنوں ’’حطین‘‘ دے ٹیلے پہ جالیا- ۴جولائی ۷۸۱۱ئ وچ دونے لشکراں دا آمنا سامنا ہويا - سُلطان صلاح الدین ایُّوبی دے مجاہدین نے صلیبی لشکر نوں چاراں اطراف توں گھیر لیا تے اس دے سوار چہار اطراف توں صلیبی فوج اُتے پے بہ پے یورش کرنے لگے- صلیبی فوج نے اک حد تک مزاحمت دی کوشش کيتی لیکن دراں اثنائ مسلماناں نے اُنہاں دے گرد خاردار جھاڑیاں نوں اگ لگادی تواُنہاں نے ہتھیار سُٹ دئیے اِس جگہ صرف قیدی ہی زندہ بچے باقی تمام صلیبی فوج تہ تیغ ہوگئی تے ایويں یروشلم دے بہادر نائٹاں دی قوت دا خاتمہ ہوگیا تے جنگ ’’حطین‘‘ اپنے انجام نوں پہنچی-
’’ حطین‘‘ دی فتح دے بعد سلطان صلاح الدین اَیُّوبی نے بیت المقدس دی طرف رخ کيتا تے اک ہفتہ دی خون ریزجنگ دے بعد عیسائیاں نے ہتھیار ڈال دئیے تے رحم دی درخواست کی- سلطان دی رحم دِلی تے فیاضی دا تذکرہ گزشتہ سطور وچ ہوچکاہے- سلطان صلاح الدین اَیُّوبی نے نیڑے قریب سولہ سال دی سخت جدوجہد دے بعد اپنی زندگی دے نصب العین نوں پالیا تے بیت المقدس نوں اسلامی سلطنت دا حصہ بنالیا- سلطان کایہ عدیم المثال تے شاندار کارنامہ تاریخِ اسلام دا قابلِ فخر باب اے تے اُس دی جدوجہد سنہری حروف وچ درج کیتے جانے دے قابل اے - بیت المقدس دی ایہ عظیم الشان فتح اہل یورپ نوں ہضم نہ ہوسکی او راُنہاں نے پورے یورپ وچ تیسری صلیبی جنگ دے ہنگامہ برپا کردتا تے تیسری صلیبی جنگ دے نتائج دے بارے وچ ہیرالڈ البرٹ لیمب لکھدا اے کہ :-
’’یہ قسمت دا فیصلہ سی کہ صلاح الدین سرزمین مقدس ﴿بیت المقدس﴾ توں دست کش نہ ہو- دُنیائے مسیحیت دی کُل عسکری طاقت دو لکھ لوکاں دی قربانی دے کے وی سلطان نوں دیارِ مقدس توں نہ ہلا سکی- کئی برساں دی خون ریزی دے بعدوہ صلاح الدین دے فلسطین دا صرف اک معمولی حصہ فتح کرسکے تے اپنے تھاںواں مقدسہ وچوں کسی نوں وی حاصل نہ کر سکے -صلاح الدین دا ارادہ مکمل فتح دا سی اوہ صلح دے حق وچ نہ سی لیکن بعد وچ صلح ہی دُنیائے اسلام دی سلامتی دی بہترین ضمانت ثابت ہوئی ‘‘ - ﴿صلیبی جنگاں دی تریخ ص:۶۱۲﴾
صلیبی جنگاں دے اثرات تے نتائج سودھو
دو صدیاں اُتے محیط ایہ صلیبی جنگاں جو مسلماناں اُتے بے جا طور اُتے مسط کيتیاں گئیاں سن اپنے نال تباہی تے بربادی لے کے آئیاں ، ایويں مذہبی جنونیاں نے دنیا دی اک کثیر آبادی نوں آہ تے فغاں دے اتھاہ اندھیراں وچ ڈھکیل دتا ۔ ایہ جنگاں فلسطین اُتے قبضہ کرنے دی کوشش سی لیکن مسلماناں دا قبضہ بیت المقدس اُتے بدستور قائم رہیا ، عیسائیاں تے مسلماناں دے درمیان اجنبیت دی اک مستقل جو اج تک انہاں دونے مذاہب دے پیروکاراں دے درمیان حائل اے اوہ انہاں صلیبی جنگاں دا اک بنیادی نتیجہ اے تے فلسطین وچ یہودی ریاست دا قیام ايسے دی اک کڑی اے۔
صلیبی جنگاں دے دور رس سیاسی ، تجارتی ، اقتصادی ، معاشرتی تے علمی اثرات مرتب ہوئے جنہاں دے فائدے سراسر یورپ والےآں نوں حاصل ہوئے،بوہت گھٹ نقصانات انہاں دے حصہ وچ آئے ، دوسری طرف مسلماناں نوں انہاں جنگاں توں سیاسی، معاشرتی ، اقتصادی،معاشی تے علمی ہر طرح دے نقصانات دا سامنا کرنا پيا، ذیل وچ انہاں جنگاں توں مرتب ہونے والے اثرات تے نتائج دا اک جائزہ پیش کيتا جاندا اے۔
سیاسی اثرات سودھو
ان جنگاں دی وجہ توں پوپ نوں اپنے سیاسی اثرات ودھانے دا موقع ملیا ، سید صباح الدین عبد الرحمن رقمطراز نيں کہ : پہلے تاں ایہ اثرات مذہبی سن مگر انہاں مذہبی اثرات توں فائدہ اٹھا کے اوہ مغربی یورپ دی تمام حکومتاں اُتے سیاسی حیثیت توں وی اثر انداز ہونے لگیا جس توں مذہبی تے سیاسی کشمکش ودھ گئی۔ (13)
تجارتی تے معاشی اثرات سودھو
ان جنگاں دی وجہ توں یورپ دے تاجراں بوہت سارے تجارتی فائدے حاصل ہوئے ، انہاں نوں مشرق وچ اک تجارتی منڈی مل گئی تے وڈے پیمانے اپنی تجارت نوں دینے لگے جس توں یورپ دی دولت وچ وادھا ہونے لگیا تجارت بڑھی تاں بینک وی قائم ہونے لگے ، زر مبادلہ دی سرگرمیاں وی بڑھاں ، اس تجارت توں یورپ وچ مرچاں ، مسالہ جات تے عطریات دا رواج وی ہونے لگیا ، روئی تے ریشم دی صنعتاں شام توں یورپ توں آنے لگياں،ہندوستان توں مسالہ تے جواہرات تے چین توں چینی برتن آنے لگے اس دے علاوہ تے وی بہت ساریاں چیزاں جنہاں توں یورپ نا آشنا سی مشرق توں یورپ پہنچنے لگياں ۔
یورپ دی مغربی ریاستاں نے جنگ دے اخراجات نوں پورا کرنے دے لئی آخر وچ صلاح الدین ٹیکس دے ناں توں اک ٹیکس وصول کرنا شروع کر دتا سی جس توں انہاں دی دولت وچ نہ صرف وادھا ہويا بلکہ انہاں نوں نويں ٹیکس لگانے دا اختیار وی حاصل ہوئے گیا ،اب تک انہاں نوں زمین دی پیداوار ہی اُتے ٹیکس لگانے دا حق سی ، چونکہ انہاں جنگاں وچ فرانس نے زیادہ حصہ لیا تھااس لئی اس حق توں فرانس نےزیادہ فائدہ اٹھایا ۔ (14)
تہذیبی تے معاشرتی اثرات سودھو
ان جنگاں دے دوران اہل یورپ نے مسلماناں دی رہتل تے معاشرت ، انہاں دا رہن سہن تے طور طریقےآں دا مشاہدہ کيتا جس توں انہاں دے مزاج تے مذاق وچ تبدیلی آئی ، یورپ دا طرز عمارت وی بدلا ، انہاں دی عمارتاں وچ عرب دے تمدن دے اثرات پائے جانے لگے ، اوتھے دے باشندےآں دا معیار زندگی وی بلند ہويا ، مسلماناں دے لباس تے پوشاک نوں دیکھ کے عیسائیاں نے اپنا یورپی لباس چھڈ کے عرباں دا آرامدہ لباس پہننے لگے ۔ (15)
علمی اثرات سودھو
ان جنگاں دے علمی اثرات وی وڈے پیمانے پرمرتب ہوئے تے یورپ وچ علم تے ادب دے حوالے توں وی بیداری پیدا ہوئی ، ۱۳۱۱ تک یورپ وچ مشرقی زباناں دے چھ اسکول قائم ہوئے گئے سن ، یورپ دی زباناں وچ عربی دے لفظاں بدلی ہوئی شکلاں وچ استعمال ہونے لگے ۔ تجارت ، جہاز رانی تے موسیقی دے وی اصطلاحات عربی توں لئی گئے ، یورپ دے جغرافیہ داناں تے مؤرخاں نے انہاں لڑائیاں دی تاریخاں وی لکھياں جنہاں توں تاریخی ادب وچ مفید وادھا ہويا ، انہاں لڑائیاں دا تذکرہ نثر دے علاوہ نظم وچ وی کيتا گیا جس توں فرانسیسی شاعری اُتے چنگا خاصا اثر پيا۔ (16)
ان جنگاں نے یورپ نوں باہری وسیع دنیا خصوصاً اسلامی مشرق توں روشناس کرایا ، اہل یورپ جدوں عربی کتاباں پڑھنے لگے تاں عربی شاعری نے انہاں دے دلاں اُتے بہت اثر کيتا ، تے انہاں وچ عربی طرز اُتے شاعری مقبول ہوئی تے انہاں وچ ادبی تحریک پیدا ہوئی ۔ اسلامی ادب دے زیر اثر انہاں وچ مساوات دا جذبہ ابھریا ، اسلامی عقیدے توں فیضیاب ہوئے کے انھاں نے پوپ دی من گھڑت معجزات دے قبول کرنے توں انکار کر دتا تے پروٹسٹنٹ چرچ دے ناں توں عیسائی مذہب نے اک نواں روپ لیا ۔ اس طرح صلیبی جنگاں دا سب توں وڈا فائدہ اہل یورپ نوں ایہ حاصل ہويا کہ انہاں وچ لکھنے پڑھنے تے تحقیق دا رجحان پیدا ہويا جنہاں دے نتیجہ وچ مختلف علوم تے فنون خصوصاً ریاضیات ، ہندسہ، طب تے علم کیمیا وغیرہ اُتے عربی کتاباں دا یورپی زباناں خاص طور توں فرانسیسی بولی وچ ترجمہ ہويا ، کیوں کہ اس دور وچ فرانسیسی بولی ہی عام فہم سی تے تمام یورپ دی بولی سمجھی جاندی سی ، اس طرح اسلام پیغام یورپ پہنچیا جس توں ہن تک اوہ محروم سی ۔
اک وڈا منفی اثر سودھو
ان جنگاں دا اک منفی اثر ایہ ہويا کہ مسلماناں دے خلاف اہل یورپ وچ مذہبی جنون تے ہر طرح دی نفرت پیدا کردتی گئی جس دی وجہ توں اوہ اسلام تے مسلماناں دے نیڑے نہ آسکے تے اسلام دے پیغام امن تے انسانیت دے سمجھنے توں قاصر رہے ۔صلیبی جنگاں اُتے کئی صدیاں گزر گئياں لیکن ہن تک انہاں دے دلاں نال نفرت تے عداوت دی اوہ اگ ٹھنڈی نہ ہوسکی جو دوران جنگ صلیبی پادریاں تے رہنماواں نے غلط پروپیگنڈہ دے ذریعہ انہاں دے دلاں وچ سلگائی سی ۔ یہ انہاں ہی جنگاں دا نتیجہ اے کہ فتنہ استشراق رونما ہويا تے وڈی تعداد وچ متعصب مستشرقین نے اسلامی تعلیمات نوں مسخ کر کے دنیا دے سامنے پیش کيتا ، تے اج وی اسلام تے مسلماناں دے خلاف سازش تے پروپیگنڈہ کر کے اپنے دل وچ موجود انتقامی جذبے دی تسکین دا سامان کردے نيں ۔
خلاصہ سودھو
حاصل ایہ کہ صلیبی جنگاں توں جو نتائج برآمد ہوئے تے مشرق تے مغرب اُتے انہاں دے جو اثرات مرتب ہوئے اوہ وسیع ہونے دے نال نال دور رس وی سن ، مجموعی طور اُتے انہاں توں عیسائی دنیا نوں فائدے زیادہ تے نقصانات بوہت گھٹ ہوئے ، اس دے بر عکس اسلامی دنیا نوں انہاں جنگاں توں جو نقصانات پہنچے انہاں دا دائرہ بہت وسیع تے جو فائدے حاصل ہوئے اوہ نہ ہونے دے برابر نيں ۔
اس دی خاص وجہ ایہ اے کہ اہل یورپ معاشرتی ، ثقافتی ، علمی تے اخلاقی ہر اعتبار توں خود ہی قلاش تے کنگال سن ، مسلماناں نوں دینے دے لئی انہاں دے پاس سی ہی کيتا جو اوہ دیندے ، اس دے بر عکس مسلمان ہر قسم دی دولت ، ثروت تے علم تے فن دی میراث توں مالا مال سن ، اس لئی اہل مغرب نے مسلماناں دی دولت تے ثروت تے خصوصاً علم تے فن توں بھر پور فائدہ اٹھایا ، جو بعد وچ انہاں دی نشأۃ ثانیہ دا سبب بنا ، اس لئی جے ایہ کہیا جائے کہ یورپ نے اج علم تے سائنس وچ جو کچھ ترقی دی تے اوتھے جو کچھ چمک دمک موجود اے اوہ اسلام تے مسلمان دی رہین منت اے تاں کچھ بیجا نہ ہوئے گا ۔