شنگھاؤ
شنگاؤ اک چھوٹا جہا پنڈ اے جو ضلع مردان دے شمال مشرقی کنارے اک پہاڑی دے دامن وچ واقع اے۔ جو دے مردان توں 21 میل دے فاصلہ اُتے اے۔ شنگھاؤ پنڈ سطح سمندر توں 1700 فٹ بلند اے تے اُتے خودرہ غار جو عرف عام وچ شنگھاؤ غار کہلاندا اے جو ہور 300 فٹ بلند اُچی جگہ اُتے واقع اے۔ غار دے قریب فرشی چٹان نچلے قدیم مجحر حیات دے دور ( 57 کروڑ سال پہلے تا 39 کروڑ پنجاہ لکھ سال پہلے ) توں تعلق رکھدی اے۔ غار دی زمین اُتے جو مٹی، چونا تے ہور مواد جمع اے اوہ پنجاہ فٹ ضخیم اے تے دووسری برف ببدی ( چار لکھ سال تا پنج لکھ سال پہلے ) دے زمانے دا اے ۔
قدامت
سودھوپرخودرہ غار یا شنگھاؤ غار آخری انتہائی نزدیکی زمانے ( پچیس لکھ سال پہلے تا دس ہزار سال پہلے ) وچ وجود وچ آئی۔ اس دا آخری وسطہ زمانہ بار تیرہ لکھ سال پہلے ایہ غار وجود وچ آئی۔ غار وچ موجود حجری اوزار اس دی تصدیق کردے نيں۔ بعد دے زمانے وچ موسمی اثرات دے تحت غار وچ ہور تودے ڈگدے رہے تے ایہ غار وڈی ہو گئی۔ غار دے اندر جو اصل غار اے اس دی چوڑائی 80 فٹ اے۔ دہانے توں اندر دے قریب گہرائی 35 فٹ اے تے فرش توں چھت تک اونچائی 14 فٹ اے۔ اس وچ بار بار چھت توں توے ڈگدے رہے نيں۔ اس لئی ایہ غار بار بار انساناں توں خالی ہُندی رہی تے بالآخر سنسان ہو گئی۔ غار دا فرش زمین توں پنج فٹ اُچا اے۔ جدوں کھدائی کيتی گئی تاں سطح فرش توں پندرہ فٹ تھلے جاکے بنیادی چٹان آندی اے۔ ذخیرہ شدہ مٹی دی واضح طور اُتے بارہ پرتاں نيں۔ ہر دو سطح دے درمیان راکھ تے کوئلہ دی اک تہ بچھی ہوئی اے۔ غار دے دھانے اُتے اس طرح دی مٹی دی تہ نئيں نيں بلکہ ہو اوہ گندگی جو غار دے باسیاں نے ہزاراں سالاں وچ مسلسل باہر پھینکی اے۔ ایتھے اُتے جمع شدہ اے۔ گو اس دی ترتیب وار تنيں اِنّی وضاحت توں بنی ہوئی نظر نئيں نظر آندیاں نيں۔ لیکن فیر وی اندر دی تنيں باہر دی تنيں دے نال مماثلت ضرور رکھتاں نيں۔ ڈاکٹر دانی نے اس دے پنج زمانے دسے نيں۔ یعنی ایہ غار پنج مرتبہ آباد ہوئی اے ۔
پہلا زمانہ
سودھوانسان دی قدیم ترین رہائشاں دا زمانہ تھلے دی تن سطحاں اُتے مشتمل اے۔ انہاں تیل اندورنی سطحاں دے متوازی باہر کوڑے دے ڈھیر وچ وی اک سطح ملدی اے۔ اس دے بعد اس دی چھت توں اک تودہ گرا اے جس دی مٹی نے فرش نوں ڈھانپ لیا اے۔ چونکہ اندر انسانی لاشاں نئيں ملیاں نيں۔ اس مطلب صاف اے کہ تودہ گرنے دے آثار کافی پہلے نظر آ گئے ہون گے تے لوکاں نے غار خالی کردتی ہوئے گی ۔
اسی زمانے دی سطح راکھ تے لکڑی دے کوئلے دی موجودگی توں ثابت ہُندا اے توں ثابت ہُندا اے کہ جو انسان ایتھے رہیا اے اسنوں اگ اُتے پورا غبور سی تے اوہ اگ نوں اپنی ضرورتاں دے لئی استعمال کردا سی، اس دے علاوہ اوتھے توں جانوراں دی ہڈیاں، انہاں دے دانت، سینگاں دے ٹکڑے تے گاری پتھر دے اوزار ملے نيں۔ اوزار بناتے قوت گار پتھر دے جو ٹکڑے تے کرچیاں اتری نيں اوہ بکثرت ملی نيں، اس دے علاوہ وزنی چٹاناں دے ٹکڑے تے انہاں توں بنی نوکاں وی ملی نيں تے دھار والے اوزار وی، پہلے زمانے دے اوزار بعد دے زمانےآں دی نسبت موٹے تے وڈے نيں۔ اس زمانے دا اختتام چھت گرنے توں ہويا اے۔ چھت کیوں گری؟ اس دی وجہ شاید موسمی تبدیلیاں وچ ہوئے۔ مثلاً بارشاں، سیلاب، زلزلہ وغیرہ۔ اسی تودے دے اُتے دوسرے لوکاں نے رہاہش اختیار کرلئی ۔
دوسرا زمانہ
سودھویہ بعد دی چار سطحاں یعنی نويں توں لے کے پنجويں سطح اُتے مشتمل اے۔ جس دے نال کوڑے دے ڈھیر دی متوازی سطح شامل اے۔ اس زمانے وچ جو خام مال استعمال کیتا گیا اے اس دی رنگت پہلے توں مختلف اے۔ بعد انہاں اُتے سرخ مٹی دے دھبے لگے نيں۔ اس مرتبہ غار اس وجہ توں خالی ہوئی کہ غار دی پچھلی چٹان قدرے سرک گئی سی۔ اس زمانے دے مواد وچ جانوراں دی ہڈیاں، جنہاں وچ بعض ادھ جلی ہوئیاں سن تے بعض ٹوٹی ہوئیاں سن۔ کچھ گاری پتھر دے اوزار ملے نيں۔ جنہاں اُتے سرخ دھبے سن ۔ اس زمانے دے بارے وچ ڈاکٹر دانی دا خیال اے کہ ایہ غار باقیدگی تے تسلسل دے نال آباد نئيں رہیا۔ لگدا اے کہ گاہے بگاہے لوک آکے رہے فیر چلے گئے ۔
تیسرا زمانہ
سودھویہ غار دے اندر دی چوتھی تے تیسری سطح تے باہر دے کوڑے دی دو متوازی سطحاں اُتے مشتمل اے۔ ایہ سطح اس گلابی مٹی توں بنی ہوئی اے۔ جو باہر وادی وچ میسر اے تے غالباً ایتھے توں مٹی دی ایہ تہ جمائی گئی ہوئے گی۔ تیسرا زمانہ باقیدہ رہائش دا زمانہ اے۔ اس دور وچ جو چیزاں ملی نيں انہاں وچ گار پتھر دے اوزار نيں۔ جنہاں اُتے سرخ دھبے نيں۔ جس دا مطلب اے کہ انہاں اوزاراں توں جانوراں نوں جنہاں دے سینگ پئے نيں ذبح کیتے گئے نيں۔ اس دے علاوہ سنگ خارا دے بنے ہوئے کئی اہرن ملے نيں۔ ہڈیاں دے ٹکڑے، جانوراں دے دانت تے ورقی چٹاناں دے اوزار وی کافی تعداد وچ ملے نيں ۔
یہ تِناں زمانے پاکستان دے سطی حجری دور توں تعلق رکھدے نيں تے انہاں دا دورانیہ پنجاہ ہزار سال پہلے توں لے کے پندرہ ہزار پہلے تک اے۔ چوتھا زمانہ بہت بعد دا اے۔ جدوں اس علاقے وچ بدھ مت پھیل چکيا سی ۔ یعنی 200 ق م توں لے کے 200 عیسواں تک دا زمانہ اے۔ اس دور وچ غار باقیدہ آباد نئيں رہی۔ بلکہ وقفے وقفے توں لوک آندے جاندے رہے۔ پنجواں زمانہ غار دے خالی رہنے دا زمانہ اے۔ جدوں اس اُتے مٹی ڈگدی رہی۔ جو کھدائی دے وقت ظاہری سطح ( فرش ) دی صورت رکھدی سی ۔
کھدائی توں ملنے والیاں چیزاں
سودھوکھدائی نال ملن والی چیزاں بنیادی طور اُتے دو قسم کيتیاں نيں۔ اک تاں حجری اوزار نيں جو گار پتھر یا ورقی چٹاناں توں بنے نيں۔ ایہ وی دو تن انوع دے نيں۔ دوسری چیزاں جانوراں دی ہڈیاں، انہاں دے دانت تے سینگ نيں۔ انسانی لاش یا کوئی ڈھانچہ نئيں ملا۔ جس دا مطلب اے کہ لاش نوں کدرے دور ٹھکانے لگایا جاندا ہوئے گا ۔
حجری دور دے تِناں مرحلےآں وچ پتھر دے اوزار وافر مقدار وچ بنے نيں۔ انہاں وچ زیادہ تر گار پتھر توں بنے ہوئے نيں۔ انہاں دی بنیادی ٹیکنک اک ہی رہی اے۔ یعنی ضرب لگیا کر ٹور بنائے گئے نيں۔ صرف اک فرق پہلے تے تیسرے مرحلے وچ نمایاں اے کہ پہلے مرحلے دے اوزار وڈے نيں تے تیسرے مرحلے دے چھوٹے نيں۔ پہلے مرحلے دے اوزاراں وچ تنوع بہت اے تے ایہی چیز تیسرے مرحلے وچ نظر آندی اے۔ جدوں کہ دوسرے مرحلے دے اوزارو وچ ایہ تنوع بوہت گھٹ اے۔ معلوم ہُندا اے ایتھے دے باسی ارد گرد دی چٹاناں توں پتھر ٹور کر غار دے اندر لے آندے ہون گے تے ایتھے اوزار بنانے ہون گے۔ کیوں دے غار دے اندر ملنے والی کرچیاں غار تے باہر کچرے وچ وی وافر مقدار وچ ملی نيں۔ اوزاراں دی تن واضح قسماں ملی نيں۔ گار پتھر دے اوزار، ورقی پتھر دے اوزار تے اہرن تے سندان ۔
گار پتھر دے اوزار
سودھواس غار پتھر دے جِنّے وی اوزار ملے نيں انہاں وچوں بوہت سارے استعمال شدہ نظر آندے نيں۔ لیکن انہاں اوزاراں توں ایہ اندازہ لگانا مشکل اے کہ انہاں توں کیتا کم لیا ہوئے گا۔ نعض پتھراں اُتے سرخ دھبے نيں جو اس گل کيتی ناشندہی کردے نيں کہ انہاں توں جانوراں ذبح کرنے تے کھل اتارنے یا گوشت بنانے دے لئی استعمال ہُندے ہوںگے۔ انہاں وچوں بعض چھیلنے والے تے بعض آر ( سوا ) یا چھنی نيں۔ انہاں نوں بنانے وچ وڈی احتیاط تے مہارت توں بنایا گیا اے ۔
گاز پتھر دے بنے ہوئے کچھ مغز اوزار وی نيں انہاں وچ بعض تقریباً گول نيں تے کنارے توں کٹنے دی صلاحیت رکھدے نيں۔ بعض دستی کلہاڑی دی شکل دے نيں۔ جنہاں دا اُتے والا حصہ چپٹا اے تے تھلے والا حصہ دھار والا اے۔ چپٹے حصہ نوں ہتھ توں پھڑنا مقصود اے ۔
گار پتھر دے بنے کچھ مغز اوزار وی ملے نيں۔ انہاں دی تن قسماں نيں۔ پہلی قرض نما مغز اوزار نيں۔ انہاں وچ بعض تقریباً نيں۔ ایہ چپٹے تے ہر کنارے توں کٹنے دی صلاحیت رکھدے نيں۔ انہاں وچ بعض ڈستی کلہاڑے دی شکل دے نيں۔ انہاں دا اُتے والا حصہ چپٹا اے جس نوں ہتھ توں پھڑنا مقصود سی تے نیچا والا حصہ دھار والا اے۔ اس دی متفرق شکلاں نيں تے انہاں سب دا مقصد کانٹا اے تے انہاں سب نوں دستی کلہاڑا سمجھنا چاہیے۔ قرض نما اوزاراں دی اک شکل نیم گول کھر چنیاں کيتیاں نيں۔ انہاں دے اُتے دا حصہ چبٹا اے تے باقی گول۔ انہاں نوں ہلکی ضرباں توں تیار کیتا گیا اے۔ پتھراں دی مغز اوزاراں دی دوسری قسم کچھوا نما نيں۔ ایہ سب گار پتھر توں بنے ہوئے نيں ایہ وی کٹنے دے اوزار نيں ۔
ورقی پتھر
سودھوشنگھاؤ دے تمام مرحلےآں وچ چونے دے پتھر تے ورقی پتھراں دے چھوٹے ٹکڑے ملے نيں۔ انہاں وچ بعض کچھ گڑھاں دے اندر مٹی دی دیواراں دے نال دیواراں دے طور اُتے چنے ہوئے نيں۔ ماہرین دا خیال اے کہ ایہ تنور دے طور اُتے استعمال ہُندے ہون گے ۔
اہرن تے سندان
سودھودرجن بھر اہرن کوڑے دی چوندی سطح توں ملے نيں۔ انہاں نال تن ٹوٹے ہوئے سینگ وی ملے نيں۔ ایہ سب دریا دے بہا کر لیائے ہوئے قدتی گول پتھر نيں، جو سنگ خارا دے نيں تے دونے طرف توں گول نيں ۔
شنگھاؤ دے اکثر اوزار تکونے اک طرف نوکدار یا قدرے گول نيں۔ بار بار دی ضرباں توں ٹوڑنے دا تاں ثبوت تاں نئيں ملدا اے لیکن باریک کم یا رگائی گھسائی بالکل نئيں کيتی گئی اے۔ کھرچنے والے اوزاراں وچ چاقو نما پھل تے پتہ نما پھل خاصی عمدگی توں بنائے گئے نيں۔ انہاں وچ خاص اُتے آدھے گول کھرچنے، پنکھے دی شکل دے کھرچنے زیادہ عام نيں ۔
ماخذ
سودھویحیٰی امجد۔ پاکستان کی تاریخ قدیم دور