شادی دی عمر
اسلام دے نقطۂ نظر وچ
سودھوشریعت اسلامیہ دے تمام احکام انسان دی مصلحت تے اس دی فلاح و بہبود اُتے قائم اے۔ فقہ اسلامی وچ اک بنیادی قاعدہ اے کہ الاحکام تتغیر بالزمان و المکان یعنی زمان و ماکن دے بدلنے توں بہت سارے احکام بدل جاندے نيں۔ جداں کہ زمانۂ رسالت وچ صحابۂ کرام چپل پہن کر مسجد وچ داخل ہُندے سن مگر اج ایسا کرنا عرف دے موافق و مطابق نئيں معلوم ہُندا اے کیونجے زمانہ دے تقاضا بدل گیا اے ۔ایہ تے گل اے کہ اس زمانہ وچ اک وکھ قسم دا چپل پہنا جاندا سی۔فی الحال شادی کيتی عمر نوں لےکے ساڈے ملک ہندوستان وچ بہت بحث و مباحثہ ہورہیا اے۔ ہندوستان وچ وی زمانہ دے تقاضے دے مطابق شادی کيتی عمر تبدیلیاں ہُندی رہی اے۔ جے دور حاضر دا جائزہ لیا جائے تاں ایہ گل سامنے آندی اے کہ دنیا دے اکثر ملکاں وچ خواہ اوہ اسلامی ملک ہو یا غیر اسلامی لڑکے تے کُڑیاں دے لئی شادی کيتی عمر متعین اے۔ ساڈے ملک ہندوستان وچ لڑکےآں دے لئی 21سال تے کُڑیاں دے لئی 18 سال دی عمر متعین اے مگر ہن دونے دے لئی 21سال دی عمر کرنے دا فیصلہ ہورہیا اے۔ زیر نظر مضمون وچ شادی کيتی عمر دے متعلق اسلام دا نقطۂ نظر معلوم کرے گے تے ایہ وی جاننے دی کوشش کرے گی کہ کیہ شادی کيتی عمر متعین کرنا اسلام دے مخالف اے ؟
اسلام وچ شادی کيتی عمر
سودھوقرآن و حدیث وچ کدرے وی صراحتا طور اُتے لڑکے تے کُڑیاں دے لئی شادی کيتی عمر دا ذکر نئيں اے۔ اس توں ایہ گل اظہر من الشمش ہوجاندا اے کہ شادی کيتی عمر متعین کرنے دا مسئلہ نصوص قطعیہ وچوں نئيں اے۔ لیکن ایسی بہت ساری آیت تے حدیث اے جس توں فقہاء کرام استدلال کردے نيں۔ مثلا دور حاضر دے بعض علماء کرام اس حدیث توں استدلال کردے نيں کہ آپ ﷺ نے ارشاد فرمایا اے کہ:
یا معشر الشباب من استطاع منکم الباءۃ فلیتزوج فإنہ أغص للبصر و أحصن للفرج و من لم یستطع فعلیہ بالصوم فإنہ لہ وجاء۔[۱]
مذکورہ بالا حدیث وچ رسول اکرم ﷺ نوجواناں توں مخاطب ہوکے فرمارہے نيں کہ جس دے پاس گھر بسانے دی طاقت ہو اوہ شادی کرے۔ نوجوان کِنّی عمر والے نوں کہندے نيں اس وچ مختلف اقوال نيں۔ بعض دا قول اے کہ19سے 21سال دی عمر والے نوں نوجوان کہندے نيں۔ چونکہ عام طور اُتے چھوٹے بچے تے پچیاں گھر بسانے دی استطاعت نئيں رکھدے نيں۔
کم سنی وچ نکاح فقہاء دی نظر وچ
سودھوفقہائے کرام دا اس مسئلہ وچ اختلاف اے کہ لڑکے تے کُڑیاں نوں کم عمری وچ شادی کرواسکدے اے یا نئيں؟ اس مسئلہ نوں لےکے فقہ اسلامی وچ تن نقطۂ نظر اے:
اول: صغیر و صغیرہ دا نکاح کروانا جائز اے۔ اس دے قائل مذاہب اربعہ دے فقہائے کرام نيں۔ انہاں دے دلائل حسب ذیل اے۔
۱۔ قرآن مجید وچ اللہ تبارک و تعالی دا راشاد اے کہ: و الائی یئسن من المحیض من نسائکم إن ارتبتم فعدتھن ثلاثۃ أشھر۔[۲] یعنی جنہاں عورتاں نوں حیض نئيں آندا اے انہاں دی عدت تن مہینہ اے۔ اس توں استدلال کردے نيں کہ جو عورتاں نوں حیض نئيں آندا اے اس وچ صغیرہ وی شامل اے۔ جے نکاح دے بعد طلاق ہوگیا تاں اس دی عدت تن مہینہ اے۔ فقہاء فرماندے نيں کہ جے صغیرہ نال نکاح کرنا درست نئيں ہُندا تاں انہاں دے اس آیت مبارکہ وچ ذکر نئيں کيتی جاندی۔
۲۔ صحیح مسلم شریف دی حدیث شریف اے کہ آپ ﷺ نے حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا نال نکاح فرمایا حالانکہ انہاں دی عمر چھے سال سی۔ اس توں ایہ ثابت ہُندا اے کہ کم ستی وچ نکاح کرنا جائز اے۔[۳]
۳۔ ایسی بہت ساری حدیثاں نيں جس وچ صحابۂ کرام دے بارے وچ ذکر کيتا گیا اے کہ انہاں نے صغیرہ نال نکاح فرمایا اے۔
دوم: صغیر تے صغیرہ دا نکاح کروانا جائز نئيں اے۔ اس دے قائل ابوشبرمۃ‘ ابوبکر اصم تے عثمان البتی نيں۔ انہاں نے تھلے لکھے آیت و حدیث توں استدلال فرمایا اے۔
۱۔ اللہ تبارک و تعالی دا ارشاد اے کہ: و ابتلوا الیتامی حتی إذا بلغوا النکاح فإن آنستم منھم رشدا فادفعوا إلیھم أموالھم۔[۴]
اس آیت وچ خدا تبارک و تعالی ارشاد فرماندا اے کہ یتیماں نوں آزماؤ ایتھے تک اوہ نکاح دی عمر تک پہنچ جائے تے جدوں تسيں دیکھاں کہ انہاں دے اندر رشد آگیا اے تب انہاں دے اموال لوٹادو۔ اس توں انہاں نے استدلال کيتا اے کہ بلوغت توں پہلے جدوں انہاں دے اموال وچ تصرف نئيں کيتا جائے گا تاں اس توں وی زیادہ مناسب اے کہ اولیاء نوں صغیر و صغیرہ دے نکاح کروانے دی اجازت نئيں ہوئے گی۔
۲۔ باپ‘دادا نوں ولایت دا جو حق دتا گیا اے و ہ حاجت دے ما تحت دتا گیا اے۔ تے بچپن وچ صغیر و صغیرہ نوں نکاح دے کوئی حاجت نئيں اے اس وجہ توں انہاں دا نکاح کروانا جائز نئيں اے۔ شادی دا مقصود قضاء شہوت تے اولاد حاصل کرنا ہُندا اے تے ایہ دونے گلاں لڑکپن وچ مفقود ہُندی اے۔[۵]
۳۔ حضور ﷺ نے حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا توں کم سنی وچ جو نکاح فرمایا اوہ انہاں دی خصوصیت وچوں اے۔(اس دا اک جواب اگے آئے گا)
سوم: ابن خزم فرماندے نيں کہ بلوغ توں پہلے صغیرہ دا نکاح کروانا جائز اے البتہ بالغ ہونے توں پہلے صغیر دا نکاح کروانا جائز نئيں اے۔ ابن حزم رحمہ اللہ دے نزدیک قیاس درست نئيں اے۔ اس وجہ توں اوہ فرماندے نيں کہ صغیر نوں صغیرہ اُتے قیاس کرنا درست نئيں اے کیونجے احناف دے علاوہ باقی تمام فقہاء کرام دے نزدیک صغیر نوں بالغ ہونے دے بعد بغیر ولی دی اجازت دے نکاح کرنا جائز اے۔ اُتے بلوغ دے بعد وی صغیرہ نوں ولی دی اجازت دے بغیر نکاح کرنا جائز نئيں اے۔ اس لئی اوہ فرماندے نيں کہ جدوں صغیرہ نوں بلوغ دے بعد نکاح کرنے وچ صغیر اُتے قیاس کرنا درست نئيں اے تاں ايسے طرح صغیر نوں بلوغ توں پہلے صغیرہ اُتے قیاس کرنا صحیح نئيں اے ۔حضور ﷺ تے صحابۂ کرام توں جِنّے وی آثار مروی اے اوہ سب صغیرہ دے نکاح دے جواز وچ اے۔ حضور ﷺ توں کوئی ایسی حدیث مروی نئيں اے جو صغیر دے نکاح دے اُتے دلالت کردی ہوئے۔[۶]
مذکورہ بالا تِناں اقوال نوں اگرموازنہ کردے نيں تاں ایہ گل کھل دے کے سامنے آندی اے کہ دلیل دے اعتبار توں قول اول راجح اے۔ تے جے دور حاضر دے تقاضاں دے مد نظر رکھدے ہوئے موازنہ کردے نيں تاں قول دوم زیادہ مناسب لگدا اے۔ دنیا دے اکثر اسلامی ملکاں وچ قول دوم ہی نوں لےکے دے شادی کيتی عمر متعین کيتا گیا اے۔ چونکہ قول دوم دے مطابق شادی دے لئی بالغ ہونا شرط اے۔
اسلامی ملکاں وچ شادی کيتی عمر
سودھودنیا دے اکثر ملکاں وچ مرد و عورت دونے دے لئی شادی کيتی عمر متعین اے۔ اسلامی ملکاں دی گل کرے تاں ساڈا پڑوسی ملک پاکستان وچ لڑکےآں دے لئی18سال تے کُڑیاں دے لئی 16سال دی عمر متعین اے۔ ایہ عمر متعین کرنے دی وجہ ایہ اے کہ امام اعظم رحمہ اللہ دے نزدیک بلوغیت دے آثار جے مفقود ہوتو (سال دے اعتبار توں حد بلوغ) لڑکےآں دے لئی18سال تے کُڑیاں دے لئی 17سال دی عمر حد بلوغ اے۔ کُڑیاں دے عمر وچ پاکستان دی حکومت نے اک سال کم رکھااے۔
انڈونیشیا وچ مرد دے لئی 19 سال تے عورت دے لئی 16 سال دی عمر متعین اے اس توں پہلے شادی نئيں کرسکدے۔ ایہ عمر متعین کرنے دی وجہ ایہ اے کہ اسلام وچ شادی کيتی عمر لڑکے تے لڑکی دے لئی گھر والےآں اُتے موقوف اے کہ جس عمر وچ چاہے شادی کراداں تے اوتھے دے اکثر اہل خانہ نوں ایہ عمر پسند اے۔
فلیپئن (Philippines) وچ مسلماناں دے لئی 15 سال دی عمر متعین۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ جے امام شافعی تے اکثر فقہاء کرام دے نزدیک سال دے اعتبار توں حد بلوغ 15سال اے۔[۷] دلیل آپ ﷺ دی حدیث اے کہ ابن عمر رضی اللہ عنہ فرماندے نيں کہ:
عرضت علی النبي ﷺ یوم أحد و أنا ابن أربع عشرۃ سنۃ فلم یجزني و لم یرني بلغت‘ و عرضت علیہ یوم الخندق و أنا ابن خمس عشرۃ سنۃ فأجازني و رآني بلغت۔[۸]
اس حدیث دا مفہوم ایہ اے کہ حضرت عبد اللہ ابن عمر غزوہ احد وچ شریک ہونے دے لئی آپ ﷺ توں اجازت طلب کيتا تاں آپ نے منع فرمادتا حالانکہ اس انہاں دی عمر چودہ برس سی۔ غزوہ خندق وچ جدوں انہاں نے شریک ہونے دی اجازت طلب فرمائی تاں انہاں نے اجازت دے دتی حالانکہ اس وقت میری عمر 15برس سی تے رسول نے ایہ دیکھ دے اجازت دے دتی کہ اس وقت حضرت عبد اللہ ابن عمر بالغ ہوچکے سن ۔ ايسے طرح کم عمری دی بنا اُتے آپ ﷺ نے زید بن ثابت تے رافع بن خدیج نوں جنگ وچ شریک ہونے توں منع فرمادتا سی حالانکہ انہاں سب دی عمر اس وقت 14برس سی۔
شادی دی عمر وچ کفؤ دا اعتبار
سودھوفقہ اسلامی وچ شادی دے لئی کفؤ دا ہونا اک امر مسلم اے۔ اکثر فقہاء کرام نے نکاح وچ کفؤ دا اعتبار کيتا اے حتی کہ بعض فقہاء نے کفؤ نوں شرط دے طور اُتے منیا اے اوراس دے لئی خاص طور فقہ دیاں کتاباں وچ اک باب بنھیا اے۔ نکاح کفؤ وچ کرنا ضروری نئيں اے بلکہ ایسب و اولی ایہ اے کہ کفؤ دا اعتبار کيتا جائے۔ اکثر فقہاء کارم نے دینداری‘ حسب و نسب‘ مال و دولت تے حرفت و صنعت وچ کفؤ دا اعتبار کرنے نوں کہیا اے۔ لیکن اک لحاظ توں عمر وچ وی کفؤ دا اعتبار ہونا چاہیدا۔ دلیل امام ترمذی رحمہ اللہ نے اپنی سنن وچ اک باب بنھیا اے (باب تزویج المرأۃ مثلھا فی السن) یعنی لڑکی نوں اس دے اسيں عمر والےآں نال شادی کروانی چاہیدا۔اس باب دے تحت امام ترمذی حدیث روایت کردے نيں کہ:
عن عبد اللہ بن بریدۃ عن أبیہ رضی اللہ عنہ قال: خطب أبوبکر و عمر رضی اللہ عنہما فاطمۃ فقال رسول اللہ ﷺ: إنھا صغیرۃ فخطبھا علي فزوجھا منہ۔[۹]
مذکورہ بالا حدیث دا مفہوم ایہ اے کہ حضرت ابوبکر و عمر رضی اللہ عنہما نے آپ ﷺ توں حضر فاطمہ دا ہتھ طلب کيتا تاں آپ ﷺ نے ارشاد فرمایا کہ حضرت فاطمہ حالے چھوٹی اے فیر امام علی ابن ابی طالب رضی اللہ عنہ نے آپ ﷺ توں حضرت فاطمہ نوں طلب فرمایا تاں آپ ﷺ نے شادی کروادی۔
امام سندی رحمہ اللہ اس حدیث دی تشریح فرماندے نيں کہ آپ ﷺ نے حضرت ابوبکر و عمر رضی اللہ عنہما دے عمر دے حساب توں فاطمہ رضی اللہ عنہا نوں صغیرہ فرمایا سی۔ امام علی ابن ابی طالب رضی اللہ عنہ دے عمر دے حساب توں فاطمہ رضی اللہ عنہا صغیرہ نئيں سی۔ چونکہ امام علی ابن ابی طالب رضی اللہ عنہ دی ولادت ۹۹۵ ء وچ ہوئی تے حضرت فاطمہ رضی اللہ عنہا دی ولادت ۵۰۶ء وچ ہوئی تے دونے دی عمر وچ صرف پنج سال دا فرق اے۔ شوہر تے بیوی دے درمیان اِنّا عمر دا فرق رہنا اک معمولی گل اے۔ خیر والدین نوں چاہیدا کہ اپنے بیٹے تے بیٹیاں دی شادی کردے وقت عمر وچ کفؤ دا اعتبار کرن۔[۱۰]
عائشہ رضی اللہ عنہا دی شادی کيتی عمر
سودھوکتاباں حدیث وچ ذکر اے کہ آپ ﷺ جدوں حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا نال نکاح فرمایا تاں اس وقت آپ دی عمر چھ برس سی تے رخصتی نو سال دی عمر وچ ہوئی۔ حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا دی شادی کيتی عمر کِنّی سی ایہ اک محل بحث اے اس دے لئی مستقل طور اُتے اک مضمون درکار اے۔ ایتھے صرف اک جواب توں اکتفا کيتا گیا اے۔
کتاباں سیرت وچ حضرت اسماء بنت ابی بکر رکے بارے وچ ذکر اے کہ آپ حضرت عائشہ توں دس سال وڈی سن۔ ہجرت مدینہ دے وقت اسماء بنت ابی بکر دی عمر27سال سی۔ ہن اس دے مطابق حساب لگایا جائے تاں تو نتیجہ ایہ نکلدا اے کہ حضرت عائشہ دی عمر ہجرت مدینہ دے وقت ستاراں سال سی کیونجے آپ دی بہن دی عمر اس وقت 27سال سی۔ اس حساب توں حضرت اسماء بنت ابی بکر دی پیدائش 596ء وچ ہوئی تے آپ دے دس سال بعد یعنی 606ء وچ حضرت عائشہ صدیقہ دی پیدائش ہوئی۔ بعثت نبوی توں چار سال پہلے چونکہ آپ ﷺ نوں 610ء وچ نبوت ملی۔
شادی وچ عمر دی قید کیہ اسلام دے مخالف اے ؟
سودھوشادی وچ عمر دی قید اسلام دے روح دے مخالف نئيں اے۔ لیکن کسی ملک دا ایہ قانون کہ اس توں پہلے نکاح کرنا جرم اے اس اُتے حکومت کیتی طرف سی پھڑ ہوسکدی اے تے جرمانہ وی لگ سکدا اے ایہ بیشک اسلام دے شرعی قوانین دے مخالف اے۔ دور حاضر دے بعض علماء کرام دا کہنا اے کہ شادی وچ عمر دی قید اسلام دے مخالف نئيں اے کیونجے جنہاں ملکاں وچ اسلامی قوانین چلدے نيں اوتھے الو الامر نوں ایہ اختیار رہندا اے کہزمان و مکان دے حساب توں علماء کرام توں مشورہ طلب کرکے اس اُتے قانون وغیرہ بنا سکدا اے۔ دنیا دے اکثر اسلامی ملکاں وچ ايسے اُتے عمل کيتا گیا اے۔ [۱۱]
خلاصۂ کلام ایہ اے کہ اسلام وچ شادی کيتی عمر متعین نئيں اے۔ اس لئی والدین دی ذمہ داری اے کہ لڑکے تے کُڑیاں نوں اک مناسب عمر شادی کرواواں۔ دور حاضر دے تقاضے دے مطابق کم سنی وچ نکاح کروانا درست معلوم نئيں ہُندا اے۔ چونکہ جس طرح غلامی دا سلسلہ سماج توں آہستہ آہستہ ختم ہوگیا ايسے طرح کم عمری وچ شادی کروانے دا عرف وی ختم ہورہیا اے۔ تے ہور اس اُتے حکومت کیتی حانب توں پابندی وی عائد کردتی گئی اے۔ اس لئی مسلماناں نوں چاہیدا کہ اپنی شریکۂ حیات دے نال کامیاب زندگی گزارنے دے لئی حد بلوغ دے بعد اک مناسب عمر وچ نکاح کرن۔
مصادر و مراجع
سودھو- ↑ صحیح مسلم شریف‘ باب استحباب النکاح لمن استطاع.
- ↑ سورہ طلاق‘ آیت ۴
- ↑ صحیح مسلم شریف‘ باب جواز تزویج الاب البکر الصغیرۃ
- ↑ سورۃ النساء‘ آیت ۶
- ↑ الأحوال الشخصیۃ‘ امام محمد ابو زھرۃ‘ ص 108سے 109
- ↑ أحکام الزواج في الفقہ الإسلامي‘ عبد الحمان الصابوني‘ ص214
- ↑ Marriage and Divorce under Islamic Law, P.8-11
- ↑ الفقہ الإسلامي و أدلتہ‘ وھبۃ زحیلی‘ ص 4473
- ↑ سنن الترمذی‘ باب تزویج المرأۃ مثلھا في السن
- ↑ المرأۃ بین تکریم الإسلام و إھانۃ الجاھلیۃ‘ الدکتور محمد بن احمد اسماعیل المقدم‘ ص 368
- ↑ الأحوال الشخصیۃ‘ امام ابو زھرۃ‘ ص124