سیدہ جعفر
شہر حیدرآباد علم و ادب دا گہوارہ رہیا اے ۔ اس دی رنگا رنگ گنگا جمنی رہتل اک ممتاز و منفرد مقام عطا کردی اے ۔ حیدرآباد وچ جامعہ عثمانیہ دی رہتل تے علمی سرگرمیاں درخشاں و تابناک رہیاں نيں ۔ پروفیسر سیدہ جعفر ايسے جامعہ دی مایہ ناز خاتون سن ۔ اوہ اپنے علمی ، ادبی ، تدریسی ، تحقیقی و تنقیدی کارنامےآں دے باعث ہندوستان گیر شہرت دی حامل سن ۔ انہاں نے اردو بولی و ادب دی بیش بہا خدمات انجام دتیاں ۔ سیدہ جعفر اک اعلیٰ خاندان نال تعلق رکھدیاں سن ۔ انہاں دے والد سید جعفر علی تے شوہر سید احمد مہدی جو ایڈوکیٹ سن ، نواب مہدی نواز جنگ ،سابق گورنر گجرات ، سیدہ جعفر دے دادا سید سجاد علی دے چھوٹے بھائی سن ۔ اُنہاں دے جد اعلیٰ سید رضی سن جنہاں نے حضرت علیؓ دے خطبات دا مجموعہ ’’نہج البلاغہ‘‘ دے عنوان توں مرتب کیتا۔ سید محمد والہ موسوی وی اُنہاں دے جد سن ۔ حکیم شمس اللہ قادری نے سید محمد والہ دی سوانح لکھی جو مثنوی ’’طالب و موہنی ‘‘ دے خالق سن ۔ مثنوی طالب و موہنی نوں ڈاکٹر محی الدین قادری زور نے اپنے مقدمہ دے نال 1957 ء وچ شائع کیتا سی ۔ اس دے علاوہ محمد تقی ہمدم نے وی ’’لمعات شمس ‘‘ وچ والہ دے خاندان حالات تفصیل توں قلمبند کیتے نيں ۔
ماہنامہ ’’اردو دنیا ‘‘ وچ سردار سلیم دا پروفیسر سیدہ جعفر توں لیا ہويا انٹرویو اپریل 2013 ء دے شمارے وچ شائع ہويا ۔ اس وچ ادارہ نے اس طرح تعارفی کلمات لکھے نيں۔ ’’سیدہ جعفر اردو تحقیق و تنقید دا اک وڈا ناں اے ۔ اردو دے تحقیقی و تنقید ی ادب وچ خواتین دی حصہ داری بوہت گھٹ رہی اے تے جنہاں خواتین نے صرف تحقیق و تنقید نوں کار ادب دے طور اُتے اختیار کیتا ہوئے ، انہاں دی تعداد تاں تے وی کم اے ۔ انہاں سب وچ کوئی وی محترمہ سیدہ جعفر دا ہمسر نئيں ‘‘ ۔ انہاں نے پروفیسر عبدالقادر سروری دی زیرنگرانی ’’اردو مضمون دا ارتقا ‘‘ دے موضوع اُتے مقالہ لکھ کے 1959 ء وچ جامعہ عثمانیہ توں پی ایچ۔ ڈی دی ڈگری حاصل کيتی ۔ 1965 ء وچ شعبہ اردو جامعہ عثمانیہ وچ ریڈر بنائی گیئں ۔ 1983 ء وچ پروفیسر تے 1984 ء توں 1986 ء تک صدر شعبہ دے عہدے اُتے فائز رہیاں ۔ فبروری 1991 ء وچ سیدہ جعفر بحیثیت پروفیسر اردو حیدرآباد سنٹرل یونیورسٹی منتقل ہوئیاں ۔ اوتھے انہاں نوں 1994 ء وچ وظیفہ اُتے سبکدوش ہونے دے بعد ہور دو سال دی توسیع دتی گئی ۔ ادبی تحقیق و جستجو نے انہاں نوں پاکستان ، ایران تے لندن جداں ملکاں تک پہنچایا ۔ انہاں ملکاں توں انہاں نے علمی استفادہ کیندا ۔
پروفیسر سیدہ جعفر اک کثیر اللکھتاں ادیب سن ۔ انہاں دا زور قلم ہمہ وقت جنبش وچ رہندا اے ۔ انہاں دا طرز نگارش بصیرت افروز ، سنجیدہ تے عالمانہ ہُندا۔ انہاں دا اردو تے انگریزی دا مطالعہ نہایت وسیع تے عمیق سی ۔ انہاں دی تاحال 32 کتاباں شائع ہوکے علمی و ادبی حلفےآں وچ پزیرائی حاصل کرچکيتیاں ناں ۔ جنہاں وچ بعض کتاباں دے ترجمے انگریزی ، عربی ، مراٹھی تے میتھلی بولی وچ ہوچکے نيں ۔ اوہ دکنیات دے علاوہ رثائی ادب اُتے وی گہری نظر رکھدی نيں ۔ انہاں نے رثائی ادب نوں فنی زاویے توں دیکھیا تے پرکھیا ۔ معروف نقاد پروفیسر شارب ردولوی نے اپنے تبصرے وچ اس طرح لکھیا ۔’’ ڈاکٹر سیدہ جعفر نے اپنے نوں صرف قدیم ادب یا دکنیات تک محددو نئيں رکھیا اے … لیکن جدید ادب اُتے وی انہاں دی دسترس ايسے طرح اے جس طرح دکنیات اُتے ۔ انہاں نے ادب دے افق اُتے ہونے والی تبدیلیاں دا بہت غور توں مطالعہ کیتا اے ‘‘ ۔ ڈاکٹر زور دے کہنے اُتے سیدہ جعفر نے شاہ تراب چشتی دی مثنوی ’’منا سمجھاون ‘ اُتے کم کیتا تے ثابت کیتا کہ ایہ مراٹھی دے شاعر رام داس دی کتاب’’ شری مناچے شلوک‘‘ توں متاثر ہوکے لکھی گئی ۔ دکنیات وچ ایہ انہاں دی پہلی تحقیقی تصنیف سی ، اس دے دیباچے وچ پروفیسر مسعود حسین خاں نے لکھیا ۔’’ وچ شعبۂ اردو جامعہ عثمانیہ دی جانب توں اک ادبی تحفہ تے علمی چیلنج پیش کردا ہاں ‘‘ ۔ ہور ایہ وی لکھیا ۔ ’’سیدہ جعفر نے مرحوم عبدالحق ، وحید الدین سلیم تے ڈاکٹر زور دی روایات دا بھرم رکھیا اے ‘‘ ۔
سیدہ جعفر دی پہلی کتاب ’’ماسٹر رام چندر تے اردو نثر دے ارتقا وچ انہاں دا حصہ ‘‘ سی ۔ دکنیات وچ ان دی ایہ کتاباں قابل ذکر نيں ۔ من سمجھاون ، دکنی رباعیاں ، سکھ انجن ، دکنی نثر دا انتخاب ، مثنوی یوسف زلیخا ، چندر بدن و مہیار ، کلیات محمد قلی قطب شاہ ، مثنوی ماہ پیکر ، جنت سنگار ، دکنی ادب وچ قصیدے دی روایت ، مثنوی گلدستہ تے نوسرہار دے علاوہ دکنی لغت ۔ ’’کلیات محمد قلی قطب شاہ ‘‘ سیدہ جعفر نے محمد قلی دی بارہ غزلاں نوں اردو دنیا توں متعارف کروایا۔ ایہ غزلاں انہاں نے لندن وچ اوتھے دے اک نوادرات دے تاجر توں حاصل کيتیاں سن ۔ دکنی لغت وچ انہاں نے ساڈھے تیرہ ہزار اندراجات دے علاوہ ہر لفظ دی جنس (تذکیر و تانیث) جمع واحد ، ماخذ تے محل استعمال کیتی نشان دہی دی اے ۔ انہاں نے دکنی تحقیق توں ہٹ کر تنقید ، ترجمہ ، لغت نویسی تے ادبی تریخ وچ کارہائے نمایاں انجام دتے ۔ ترجمے وچ ہر دتا کماری دی تصنیف ’’ویلاتھال‘‘ دا اردو وچ کامیابی توں ترجمہ کیتا جو ساہتیہ اکیڈیمی توں 1990 ء وچ شائع ہوئی ۔ ساہتیہ اکیڈیمی دی جانب توں سیدہ جعفر دی تن لکھتاں اردو ادب دے معمار سلسلے دی ’’ڈاکٹر زور ‘‘ ، ’’مخدوم محی الدین تے ’’فراق گورکھپوری ‘‘ شائع ہوئیاں جو اہمیت دی حامل نيں ۔ انہاں دی تنقیدی کتاباں ، تنقید تے انداز نظر ، مہک تے محک ، فن دی جانچ تے تفہیم و تجزیہ اردو ادب دے سرمایہ وچ قابل قدر اضافہ نيں ۔’’ فن دی جانچ ‘‘ دے پیش لفظ وچ پروفیسر سید احتشام حسین ایويں رقمطراز نيں ۔ ’’سیدہ جعفر نوں دو حیثیتاں توں خصوصیت حاصل اے ۔ اول ایہ کہ انہاں دی ذہنی صلاحیتاں تحقیق تے تنقید دونے میداناں وچ سرگرم کار نيں تے دوسرے ایہ کہ انہاں دی رفتار نگارش وچ ہمواری تے توازن اے ‘‘ ۔پروفیسر گیان چند جین ’ اردو مضمون دا ارتقا ‘ کتاب دے بارے وچ اپنے مضمون ’’سیدہ جعفر بہ حیثیت محقق ‘‘ وچ اس طرح لکھدے نيں ۔’’ اس مقالے دا حصار بہت وڈا اے ۔ اس وچ سماجی ، اصلاحی ، تاریخی ، سیاسی ، رومانی ، مذہبی ، فلسفیانہ ، مزاحیہ ، تنقیدی تے تحقیق سبھی قسماں دے مضامین دا جائزہ لیا گیا اے ‘‘ ۔ (پرکھ تے پہچان ص 357 ، 1990 ء دہلی)
قومی کونسل دی جانب توں سیدہ جعفر نے گیان چند جین دے اشتراک توں ’’تریخ ادب اردو 1700 ء تک ’’ پنج جلداں وچ لکھی ۔ گیان چند جین ايسے مضمون وچ اس بارے وچ ایويں رقمطراز نيں ۔
’’ مینوں تے انہاں نوں مشترکہ طور اُتے ایہ ذمہ داری دتی گئی ۔ ميں نے ابواب دا خاکہ بناکر ادھا کم اپنے پاس رکھیا ،ادھا سیدہ جعفر دے ذمہ کر دتا ۔ انہاں نے ایہ کم اِنّی شرح و بسط توں کیتا کہ وچ بالکل دب کر رہ گیا ۔ ميں نے اپنے حصے نوں چار سو صفحاں وچ پورا کر دتا ، سیدہ جعفر نے 1700 صفحات گھسیٹ دتے تے کمال دی گل اے کہ کچھ وی غیر متعلق نئيں ‘‘ ۔اس دے علاوہ سیدہ جعفر نے ’’تریخ ادب اردو ‘‘ (عہد میر توں ترقی پسند تحریک تک) چار جلداں وچ لکھی جو ’’بے منت غیر ‘‘ 2002 ء وچ شائع ہوئیاں ۔ اس تریخ ادب توں انہاں دی علمی استعداد دا پتہ چلدا اے ۔ ’’تریخ ادب اردو ‘‘ دی ستائش ڈاکٹر گوپی چند نارنگ نے اہم کارنامہ کہہ کے تے شمس الرحمن فاروقی نے گرانقدر تے عظیم الشان بناکر دی اے ۔ پروفیسر سیدہ جعفر دی انہاں لکھتاں دے علاوہ سینکڑاں پر’مغز نثر پارے ‘ مضامین ، انشائیے تے خاکے مختلف رسالے ، جریدے تے اخبارات وچ شائع ہوچکے نيں ۔ پروفیسر اشرف رفیع نے مجلہ عثمانیہ 2004 ء وچ اس طرح اظہار خیال کیتا اے ۔’’سیدہ جعفر دی تحقیقی کاوشاں ، تاریخی تہذیبی تے ادبی شعور دی ترجمان نيں ۔ انہاں نے دکنی ادب پارےآں دی اشاعت توں دکنی ادب دے سرمایہ وچ نہ صرف گرانقدر اضافہ کیتا اے بلکہ گولکنڈہ تے بیجاپور دی رہتل و سبھیاچار نوں ازسرنو زندہ کر دتا اے ‘‘ ۔پروفیسر سیدہ جعفر دی نگرانی وچ 9 اسکالرز نے پی ایچ۔ ڈی تے گیارہ اسکالرز نے ایم فل دی ڈگری حاصل کيتی ۔ انہاں دے شاگردو ںماں ڈاکٹر افضل الدین اقبال ، ڈاکٹر لیئق صلاح ، ڈاکٹر سلمیٰ بلگرامی ، ڈاکٹر مہر جتھے ، ڈاکٹر سعیدہ بیگم ، ڈاکٹر شاہانہ امیر ، ڈاکٹر کوکب النساء تے ڈاکٹر عابد النساء وغیرہ قابل ذکر نيں۔ڈاکٹر شفیق النساء روبینہ نے سیدہ جعفر دی حیات و ادبی خدمات اُتے مقالہ لکھ کے گلبرگہ یونیورسٹی توں پی ایچ۔ ڈی دی ڈگری لی تے ڈاکٹر امیر علی نے سیدہ جعفر دی شخصیت تے کارنامہ اُتے مقالہ لکھ کے جامعہ عثمانیہ توں پی ایچ ۔ ڈی دی ڈگری حاصل کيتی ۔
پروفیسر سیدہ جعفر دی ادبی و علمی خدمات اُتے انہاں نوں دو درجنہاں توں ودھ اعزازات و انعامات توں نوازیا گیا ۔ جنہاں وچ قابل ذکر قاضی عبدالودود ایوارڈ برائے تحقیق ، مخدوم ادبی ایوارڈ ، ڈاکٹر زور ایوارڈ ، نوائے میر ایوارڈ، فراق گورکھپوری ایوارڈ ، ساہتیہ اکیڈیمی ایوارڈ تے عالمی فروغ اردو ادب ایوارڈ برائے 2009 ء ہندوستان توں پروفیسر سیدہ جعفر نوں تے پاکستان توں ڈاکٹر جمیل جالبی نوں دوحہ (قطر) وچ دتا گیا ۔ پروفیسر سیدہ جعفر اردو دنیائے ادب دے لئی بیش بہا علمی و ادبی اثاثہ چھڈ کے /24 جون 2016 ء نوں اس دارفانی توں کوچ کرگیئں ۔ پروفیسر سیدہ جعفر /24 جون 2016 ء بروز جمعہ /18 رمضان المبارک نوں اس دار فانی توں کوچ کر گیئں ۔