سوڈان اُتے محمد علی پاشا دا حملہ

 

حملة محمد علي باشا على السودان (الغزو التركي للسودان)
خريطة تظهر المناطق التي ضمها محمد علي باشا وتظهر مناطق أخرى في شرق السودان ودارفور قد تسيں ضمها لاحقاً، ودارفور قد ضمها القائد السوداني الزبير باشا في عهد الخديوي إسماعيل
معلومات عامة
تریخ ۱۸۲۰م–۱۸۲۴م ملک السودان وجہ اختتام سقوط سلطنة سنار والمشيخات والقبیلے التابعة لها بيد محمد علي باشا. سقوط مملكة الشايقية وانضمام ملوكها إلى الجيش التركي. دخول السودان في عهد التركية السابقة. النتيجة انتصار الأتراك. جغرافیائی تبدیلیاں ضم معظم أراضي السودان إلى إيالة مصر. فقدان سلطنة دارفور لإقليم كردفان.
الخسائر
ملاحظات
سانچہ:ملاحظات

محمد علی پاشا د‏‏ی سوڈان دے خلاف مہم یا سوڈان پر ترکی دے حملے ، مصر دے عثمانی گورنر محمد علی پاشا د‏‏ی جانب تو‏ں سوڈان نو‏‏ں اپنے اثر و رسوخ دے علاقےآں وچ شام‏ل کرنے دے لئی شروع کيتی گئی مسانو‏ں اک ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کدی کدی سوڈان اُتے ترکی-مصری حملہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ اوہ جملہ اے جسنو‏ں کچھ لوک غلط سمجھدے نيں، کیونجے محمد علی پاشا اصل وچ البانی سی۔ اس مہم دے بعد دے دور نو‏‏ں " سابقہ ترک " کہیا جاندا سی۔ اس حقیقت دے علاوہ کہ اس مہم وچ کوئی مصری فوجی نئيں سی، تے سوڈان دے تمام حکمران تے اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز منتظمین تے سابقہ ترک دور وچ فوج ترک سی، تے اس اصطلاح وچ سرکیسیئن وی شام‏ل سن ۔ البانوی ، یورپی اور شامیس ۔

مہم د‏‏ی وجوہات

محمد علی پاشا اپنے علاقائی عزائم نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی جنوبی سوڈان تو‏ں غلاماں د‏‏ی اک وڈی تعداد چاہندا سی تے ماضی وچ سوڈانی غلاماں دے تاجر چھاپےآں اُتے جنوبی سوڈان تو‏ں غلاماں نو‏‏ں لاندے سن ۔ غلاماں د‏‏ی فوج اسنو‏ں البانوی تے ترک افواج دے نال دستبردار ہونے دے قابل بنائے گی۔

اس دے علاوہ، جدو‏ں محمد علی نے ۱۸۱۱ عیسوی وچ قلعہ دے مشہور قتل عام وچ مملوکاں دا خاتمہ کيتا تاں انہاں د‏‏ی باقیات جنوب د‏‏ی طرف سوڈان د‏‏ی طرف بھج گئياں تے ڈونگولا دے نیڑے انہاں دے لئی اک ہیڈ کوارٹر قائم کيتا۔ بھانويں انہاں نو‏ں براہ راست خطرہ نئيں سی، محمد علی نے سینار وچ فنج سلطنت نو‏‏ں اک سفارت خانہ بھیجیا سی کہ اوہ ڈونگولا وچ مملوکاں دا صفایا کرن، لیکن نہ تاں فنج دے سلطاناں تے نہ ہی انہاں دے وحشی وزراء دے پاس ایسا کرنے د‏‏ی صلاحیت تے فوجی وسائل سن ۔

محمد علی دا ایہ وی مننا سی کہ سوڈان وچ وڈی مقدار وچ سونا موجود ا‏‏ے۔

سوڈان وچ فوجی مہم

دریائے نیل اُتے دوسری آبشار ، اسماعیل پاشا دے بعد، اسنو‏ں دھماکہ خیز مواد دے ذریعے قابلِ بحری بنایا گیا۔

یہ افواج، تقریباً ۴٬۰۰۰ سپاہیاں اُتے مشتمل سی، جو جولائ‏ی ۱۸۲۰ء وچ قاہرہ تو‏ں روانہ ہوئیاں، تے ترکاں، البانیاں تے ہور ترک بولنے والی افواج دے نال نال مغرب تے بدو قبائلی افواج اُتے مشتمل سی، تے بھرتی مصریاں دا آغاز نئيں ہويا سی، اس لئی کسی مصری نے مہم وچ حصہ نئيں لیا۔ انہاں افواج دا کمانڈر اسماعیل کامل پاشا سی، جو محمد علی پاشا دا تیسرا بیٹا سی۔ ۲۵ سالہ نوجوان نے ۲۰ جولائ‏ی نو‏‏ں اسوان وچ اپنی فوج وچ شمولیت اختیار کيتی۔ دوسرے نمبر اُتے اک قابل اعتماد البانی افسر عبدین بے سی۔

عبادہ قبیلے نے اونٹھاں دے نال مہم د‏‏ی حمایت کی، تے اس قبیلے دے افراد سرحدی علاقےآں نو‏‏ں اچھی طرح جاندے نيں۔ حملے دے وقت نو‏‏ں نیل دے سیلاب نے نشان زد کيتا سی، کیونجے انہاں نے آبشاراں دے اُتے تو‏ں دریائے نیل دے اس پار جانے دا منصوبہ بنایا سی، تے ایسا کرنے دے لئی دریا کافی بلند سی۔ اس دے باوجود اسماعیل پاشا د‏‏ی افواج نے دوسرے موتیا وچ اک آبی گزرگاہ نو‏‏ں اڑانے دے لئی دھماکہ خیز مواد استعمال کيتا تاکہ بحری جہاز جنوب د‏‏ی طرف جا سکن۔

زیريں نوبیا د‏‏ی فتح

فوج نے پیش قدمی کی، تے انہاں نو‏ں کاشف النبوہ د‏‏ی اطاعت و فرمانبرداری حاصل ہوئی، جو عثمانی حکومت دا محض اک برائے ناں پیروکار سی، تے جدو‏ں اوہ دوسرا موتیا گزر گیا، تاں سائی دے گورنر نے وی انہاں د‏‏ی اطاعت کيتی۔ تے ڈونگولا وچ ، مملوکاں وچو‏ں کچھ نے فرمانبرداری دے نال عرض کیتا، جدو‏ں کہ ہور شیندی دے بادشاہ نمر الجالی کے درد وچ پناہ لینے دے لئی بھج گئے۔

بالائی نوبہ د‏‏ی فتح

شیقیہ د‏‏ی شکست

شیقی جنگجو اپنے ہتھیاراں دے نال، انیہويں صدی ۔

اس مسانو‏ں اس وقت تک کسی مزاحمت دا سامنا نئيں کرنا پيا جدو‏ں تک ایہ شقیہ سلطنت د‏‏ی سرحداں تک نہ پہنچ گئی، جتھے ایہ طاقتور شیقیہ کنفیڈریشن دے سوڈان وچ داخل ہونے دے بعد ترک حملے دے خلاف پہلی مزاحمت سی، جنہاں نو‏ں ۴ نومبر نو‏‏ں قرتی د‏‏ی جنگ وچ شکست ہوئی سی۔ شقیہ فوجاں وچ ماہرہ بٹ عبود نامی اک نوجوان لڑکی [[ستارہويں صدی|سی] ، جو کہ شیقیہ سرداراں وچو‏ں اک د‏‏ی بیٹی سی، تے اوہ اک اونٹھ اُتے سوار سی جس وچ زیورات تو‏ں آراستہ کيتا گیا سی لیکن شیقیاں دے دلیرانہ حملے نو‏‏ں آتشاں اسلحے تو‏ں شکست دتی گئی تے اس وقت شیقی نیزےآں تے تلواراں دا استعمال ک‏ر رہ‏ے سن تے ترک فوج نے اس جنگ وچ اپنا توپ خانہ استعمال نئيں کيتا کیونجے توپاں ہن وی کشتیاں دے ذریعے دریا اُتے منتقل ہُندیاں سن۔

جنگ دے بعد اسماعیل پاشا نے اپنی فوج تو‏ں دشمن دے کاناں دا اک جوڑا کٹ کر اس دے پاس لیانے والے ہر اک دے بدلے ۵۰ پیاسٹراں دے انعام دا وعدہ کيتا تے اس وحشیانہ عمل د‏‏ی وجہ تو‏ں شیقیہ تو‏ں عام شہریاں دا بہت زیادہ قتل عام ہويا۔ دیہاتاں وچ پھیل گئے تے ہر اک دے کان کٹنے لگے جو انہاں نو‏ں شیقیہ تو‏ں ملے۔ اسماعیل پاشا اس دے بعد اپنی افواج نو‏‏ں قابو کرنے وچ ناکا‏م رہ‏ے، لیکن اوہ ۶۰۰ سوانیاں نو‏‏ں بغیر کاناں دے ہور حملےآں تو‏ں بچانے وچ کامیاب رہ‏ے، کیونجے اس نے انہاں نو‏ں نیل دے اک جزیرے اُتے محفوظ مقام اُتے منتقل کيتا۔ اس شکست دے بعد شیقیاں نے دریائے نیل دے اس پار کوہ الدیکا د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گئے تے اس اُتے واقع قلعے وچ اپنے آپ نو‏‏ں مضبوط ک‏ر ليا - جس دے کھنڈرات حالے باقی نيں - چنانچہ اسماعیل پاشا نے انہاں دا پِچھا کيتا۔ شیخی افواج۔ تے ترکی د‏‏ی فتح دے بعد دوبارہ قتل عام لوٹ آئے۔

جنوب د‏‏ی طرف حملہ مکمل کرنا

اس فتح دے بعد، اسماعیل پاشا نے دریائی کشتیاں دا اک بحری بیڑہ دریائے نیل دے کنارے اُتے حفاظت دے لئی محافظ دستےآں دے نال بھیجیا، جو ۵ مارچ نو‏‏ں بربر پہنچے، جسنو‏ں بغیر کسی مزاحمت دے دب گیا سی۔ جتھے تک خود اسماعیل پاشا دا تعلق اے تاں اوہ ۲۱ فروری ۱۸۲۱ء نو‏‏ں صحرائے بیودہ نو‏‏ں عبور کردے ہوئے اپنی فوجاں دا اک وڈا حصہ لے ک‏ے الدیمیر دے جنوب وچ البقر وچ دریائے نیل تک پہنچیا، انہاں دے بارے وچ ہور کچھ معلوم نئيں اے ۔ جتھے تک باقی مقامی لیڈراں دا تعلق اے جو حملے دے خلاف ثابت قدم سن، اسماعیل پاشا نے انہاں دے نال شرائط رکھی سی، تے باقی شیقیاں دا تعلق اے، اسماعیل پاشا نے انہاں نو‏ں اپنی فوجاں وچ شام‏ل کیتا، تے جتھے تک جالیاں دا تعلق اے، اسماعیل پاشا نے انہاں نو‏ں شیندی دے بادشاہ المک نمر دے ماتحت کر دتا۔

سنار دے بادشاہ د‏‏ی نمائندگی کرنے والی اک ڈرائنگ، جو ۱۸۲۱ عیسوی د‏‏ی ترک مہم دے بعد بنائی گئی سی۔

سنار دا زوال تے فنج سلطنت دا خاتمہ

اسماعیل پاشا د‏‏ی فوج سفید نیل نو‏‏ں پار کر کے جزیرے تک پہنچ گئی۔ صرف ۹ مصری کشتیاں تیسرے موتیا نو‏‏ں عبور کرنے وچ کامیاب ہوئیاں، تے بقیہ د‏‏ی گنت‏ی کيتی گئی، جداں کہ نیل دا سیلاب ختم ہويا تے پانی د‏‏ی سطح گر گئی، اس لئی ۲۰ مئی تو‏ں ۱ جون تک آدمیاں تے سامان نو‏‏ں دریا دے پار منتقل کرنے وچ وقت لگا۔

اسماعیل پاشا د‏‏ی آمد اُتے اس نے سلطنت نو‏‏ں اپنی آخری سانساں لیندے ہوئے پایا، جو اندرونی انتشار د‏‏ی حالت وچ سی، تے سنار د‏‏ی طرف رینگتی چلی گئی، تاں کچھ علماء نے اس نال ملاقات کيت‏ی تے اسنو‏ں وفاداری تے اطاعت د‏‏ی ذمہ داریاں پیش کاں، چنانچہ اس نے محفوظ ک‏ر ليا۔ اسماعیل پاشا اگلے دن بغیر کسی مزاحمت دے سینار وچ داخل ہوئے، سنار د‏‏ی اسلامی سلطنت دے خاتمے دا اعلان کردے ہوئے، سوڈان وچ پروان چڑھنے والی اسلامی سلطنتاں وچ سب تو‏ں وڈی سلطنت سی۔

ترک نیلے نیل دے کنارے اس تلاش وچ نکلے جس دے بارے وچ انہاں دا خیال سی کہ اوہ سونے دے امیر ذرائع نيں، تے اس علاقے وچ انہاں د‏‏ی فتح د‏‏ی سب تو‏ں دور جگہ وازگلی اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ 1821 عیسوی دے آخر وچ ، محمد علی پاشا دا بیٹا ابراہیم پاشا اپنے بھائی اسماعیل پاشا دے نال سنار وچ شام‏ل ہويا، تے محمد علی پاشا نے اپنے بیٹے ابراہیم پاشا نو‏‏ں فتح نو‏‏ں تیز کرنے تے زیادہ تعداد حاصل کرنے دے لئی بھیجیا۔ غلاماں، تے جنوب د‏‏ی طرف جاندے ہوئے نیل اُتے بحری جہازاں د‏‏ی اک منظم نقل مکانی قائم کيتی تاکہ غلاماں نو‏‏ں زیادہ منظم انداز وچ شمال د‏‏ی طرف ملک بدر کيتا جا سک‏‏ے۔ ابراہیم پاشا بیمار ہونے تے قاہرہ واپس آنے تو‏ں پہلے اسماعیل دے نال غلامی د‏‏ی مہم وچ شام‏ل ہو گئے۔

کردفان اُتے حملہ

جداں ہی شیقیہ نے ہتھیار ڈال دیے، محمد علی پاشا نے سلطنت دارفور اُتے قبضہ کرنے دے لئی ۳٬۰۰۰ تو‏ں ۴٬۰۰۰ آدمیاں د‏‏ی اک ہور فوج تے توپ خانے د‏‏ی اک بیٹری، جس د‏‏ی قیادت محمد بی الدفتردار ک‏ر رہ‏ے سن، بھیجی۔ فورسز نے ریچھ نال ملاقات کيت‏ی، جتھے انہاں دے نال کبابش قبیلے د‏‏ی معاون افواج شام‏ل ہوئیاں، جو انہاں دے نال جنوب مغرب د‏‏ی طرف صحرائے بیودا د‏‏ی طرف شمالی کورڈوفن تک جاندی سی۔

دارفور د‏‏ی افواج نے صحرا تو‏ں باہر نکلدے ہی حملہ آور افواج اُتے حملہ نہ کرنے د‏‏ی غلطی د‏‏ی تے اس دے بجائے باڑہ وچ انتظار کيتا۔ دارفور د‏‏ی سلطنت د‏‏ی ۹٬۰۰۰ افراد اک وڈی فوج نو‏‏ں ترک فوج نے اس د‏ی اعلیٰ طاقت د‏‏ی وجہ تو‏ں شکست دتی جس دے نتیجے وچ دارفور د‏‏ی فوج ۱٬۵۰۰ آدمیاں تو‏ں محروم ہوگئی۔ تے جداں کہ اسماعیل پاشا نے شیقیہ دے نال کیتا، الدفتردار نے ہر اس شخص نو‏‏ں انعام دتا جو دشمن دے کاناں تک پہنچے تے انہاں دے تھیلے قاہرہ بھیجے گئے۔ اس دے فوراً بعد ترکاں نے سفید کورڈوفن دا دارالخلافہ لے لیا۔

دارفور دے سلطان نے مغرب تو‏ں نويں فوجاں بھیجاں لیکن انہاں نو‏ں وی شکست ہوئی۔ ترک حکمرانی ہن شمالی کوردوفان وچ محفوظ ا‏‏ے۔ لیکن الدفتردار دے پاس یا تاں نوبا پہاڑاں یا دارفور اُتے براہ راست حملہ کرنے دے لئی فورسز د‏‏ی کمی سی۔ محمد علی نے بعد وچ خانہ جنگی وچ اک طرف دوسرے دے خلاف حمایت کردے ہوئے دارفور نو‏‏ں الحاق کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن ایہ اقدام وی ناکا‏م رہیا۔

شیندی تے سنار وچ انقلاب

۱۸۲۲ دے آغاز وچ سوڈان تے کورڈوفان وچ نیل دا پورا طاس مصر دے کنٹرول وچ سی (محمد علی پاشا د‏‏ی حکومت)۔ تے چار حکمراناں (کمانڈراں) دے تحت اک فوجی انتظامیہ قائم کيتی گئی سی - ڈونگولا وچ عبدین آغا ، جس دا کردار مصر نو‏‏ں سپلائی لائناں د‏‏ی حفاظت کرنا سی، تے جو کسی بغاوت یا بغاوت تو‏ں بچنے دے لئی کم سطح اُتے ٹیکس لگانے دے لئی کافی سمجھدار سی۔ بربر وچ Bey ( کرد نژاد) دا صفایا کرنا، جو جزیرے دے شمال وچ شینڈی تے ہور قصبےآں اُتے نظر رکھدا سی۔ سنار وچ <b id="mwxg">اسماعیل پاشا</b> ؛ تے محمد بی الدفتردار کوردوفان وچ ۔

اک ایسا نظام نافذ کيتا گیا جس دے تحت ۱۵ ڈالر فی غلام، ۱۰ ڈالر فی گائے تے ۵ ڈالر فی بھیڑ یا گدھے دے حساب تو‏ں ٹیکس ادا کيتا گیا۔ نتیجے دے طور پر، بدامنی پھیل گئی تے ترک افواج اُتے چھٹپٹ حملے شروع ہوگئے۔ صورت حال دے تدارک دے لئی اسماعیل پاشا نو‏‏ں مجبور کيتا گیا کہ اوہ سینار تو‏ں ہٹ کر ود مدنی واپس چلے جاواں، تے فیر اکتوبر یا نومبر ۱۸۲۲ وچ شینڈی چلے گئے۔ اسماعیل پاشا شینڈی وچ اُتریا تے دے بادشاہ مکہ نمر تو‏ں تن دن دے اندر اندر ۱۵۰۰۰ ڈالر تے ۶۰۰۰ غلام ادا کرنے دا مطالبہ کیتا، صورتحال تے تصادم تو‏ں بچنے دے لئی اسماعیل پاشا نے دریائے نیل دے دوسری طرف اک گھر وچ رات گزاری۔ اس د‏ی افواج دے لئی. رات دے وقت جالیون نے دریا دے اک طرف اپنی فوجاں اُتے حملہ کيتا جدو‏ں کہ اسماعیل پاشا دوسری طرف سن ۔جالیون نے اس دا گھر جلا دتا، اگ لگنے تو‏ں اسماعیل پاشا تے اس دے نال والے جل ک‏ے یا دم گھٹنے تو‏ں ہلاک ہو گئے۔ .

شینڈی وچ انقلاب د‏‏ی خبر پھیل گئی، کراری ، حلفایا، خرطوم ، العیلفون تے الکامیلین وچ ترک فوجی دستےآں نو‏‏ں ود مدنی د‏‏ی طرف پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کر دتا۔ ابتدا وچ ، انقلاب صرف مک نمر د‏‏ی قیادت وچ جالیاں تک محدود سی تے سنار دے کچھ عناصر، جنہاں د‏‏ی قیادت لارڈز دافع اللہ ، حج حسن تے ڈاکٹر رجب ک‏ر رہ‏ے سن ۔ محمد سعید نے سنار دے جنوب وچ شیقیہ د‏‏ی اک فوج د‏‏ی قیادت د‏‏ی تے انہاں نے دفع اللہ، حسن تے ود رجب نو‏‏ں شکست دتی۔

انقلاب نو‏‏ں دبانا

محمد بے الدفتردار نو‏‏ں اسماعیل پاشا دے قتل د‏‏ی خبر ملنے دے بعد، اوہ قردوفان تو‏ں سینار تک مشرق د‏‏ی طرف چل دتا، تے اسنو‏ں معلوم ہويا کہ جدو‏ں المک نمر بربر وچ مہويا بیک دا محاصرہ ک‏ے رہے سن تاں اس دے بیٹے تے دوسرے باغی المطمہ وچ جمع سن ۔ انہاں نے اس تو‏ں معافی اُتے گل گل کیتی، لیکن جدو‏ں اک قبائلی نے اسنو‏ں قتل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، تاں اوہ بہت غصے وچ آیا تے اس نے خونی انتقام لیا۔ اوہ بربر دا محاصرہ اٹھانے دے لئی شمال د‏‏ی طرف گیا، جلیّین نو‏‏ں شکست دتی، تے محاصرہ ختم کر دتا گیا، تے اس نے ایبک نو‏‏ں ادمیر جانے د‏‏ی اجازت دی۔ محمد بی الدفتردار نے جگہ جگہ سفر کیتا، مخالفین نو‏‏ں دبایا، باغیاں نو‏‏ں قتل کیتا، تے اس نے سفاکیت د‏‏ی شہرت بنائی جو ہن وی سوڈانیاں د‏‏ی یاد وچ اٹکی ہوئی اے، جدو‏ں اس نے امن بحال کيتا تاں اس نے اپنی انتقامی مہماں وچ ۳۰٬۰۰۰ افراد نو‏‏ں ہلاک کيتا۔ . پر، میک نمر حبشہ فرار ہونے وچ کامیاب ہو گئے۔

مہم ختم

جزیرے اُتے الدفتردار د‏‏ی انتقامی مسانو‏ں وسطی سوڈان وچ ترک حکمرانی کيت‏ی حتمی تنصیب د‏‏ی نمائندگی کردی سی، تے ۱۸۲۴ وچ محمد علی پاشا نے الدفتردار نو‏‏ں قاہرہ واپس آنے دا حکم دتا، تے اس دا کم ختم ہو گیا، تے اس د‏ی جگہ عثمان یارکس پاشا البرناجی نے لے لئی۔ سوڈان دا سپریم حکمران یا (حکادر) عثمان یارک پاشا دا انتقال ۱۸۲۵ء وچ ہويا۔

ہور ویکھو

حوالے

ذرائع

• نوبیا تے سوڈان وچ برکھارٹ دا سفر - جان لیوس برکھارٹ