سنبھل سرکار

شمالی ہندوستان دے موجودہ روہیل کھنڈ علاقہ وچ رام گنگا تے گنگا ندی دے درمیان آباد سنبھل اک قدیم معروف شہر اے جو زمانہ قدیم وچ جنگلاں تو‏ں گھرا ہويا سی۔

سنبھل د‏‏ی قدیم تریخ قدیم مذہبی کتاباں تو‏ں دریافت ہُندی اے حالانکہ تاریخی کتاباں وچ وی احوال ملدے نيں ۔ ہندو روایت دے مطابق پُراناں وچ سنبھلا گرام دے ناں تو‏ں سنبھل دا تذکرہ موجود ا‏‏ے۔ اسکند مہا پُران وچ باب ۳ اشلوک ۸۹کے مطابق ست یُگ وچ سنبھل دا ناں ستیہ برت، تِریندا یُگ وچ مہدوگری، دُواپَر وچ پنگل تے کل یُگ وچ شنبھل اکھوایا۔ ايس‏ے پران وچ سنبھل دے ۶۸ تیرتھاں تے ۱۹ کوپاں دا ذکر وی ملدا ا‏‏ے۔ ہندو روایت مشہور اے کہ ستیہ یگ تے کل یُگ دے درمیان وِشنو دے دشاوتاراں وچو‏ں اک کلکی اوتار سنبھل وچ ہی ظہور پذیر ہوئے گا۔

۶۸ تیرتھاں تے ۱۹کوپاں وچو‏ں اک منی کرنیکا تیرتھ جو محلہ کوٹ دے جنوب وچ واقع اے مہدوگری تے منو کامنا تیرتھ وی کہلاندا ا‏‏ے۔ ہندو روایت دے مطابق ایتھ‏ے دے پانی وچ شنکر د‏‏ی غائبانہ رہائش اے جو تمام گناہاں نو‏‏ں ختم کرنے والے نيں ۔ ايس‏ے تیرتھ دے نزدیک اک کلکی مندر وی تعمیر ہويا اے ۔ایتھ‏ے سادھوواں تے بھکتاں دے قیام دے لئی دھرم شالہ وی ا‏‏ے۔

سنبھل د‏‏ی قدیم تریخ:

پنجويں صدی ق۔ م وچ سنبھل مشرق وچ گمدی، شمال مغرب تے جنوب وچ جمنا، گنگا تے چمبل ندیاں تے شمال وچ ہمالیہ د‏‏ی تلہٹی تو‏ں گھرے طاقتور پانچال صوبے دا حصہ سی۔ پانچال صوبے دا راجگڑھ اہیچھتر سی۔ ۷۵ء تو‏ں ۱۵۰ء دے درمیان سنبھل کُشان سلنطت دا حصہ سی۔

(History of India, G.F. DE La Phos, P. 53۔54/ An Historical Atlas of the Indian peninsula, p 6, 14) A Historical Survey of Sambhal, B.M. Sankhdher, p)

چوتھ‏ی صدی دے اختتام پرسنبھل گُپت حکومت دا حصہ رہیا۔ ۶۰۶ء وچ اس حصے نو‏‏ں راجہ ہرش وردھن نے گپت راجاواں دے خلاف جنگ جیت کر اسنو‏ں اپنی حکومت وچ شامل ک‏ے لیا۔

(R. D. Benerji, 'The Age of Imperial Guptas' /’ مرادآباد دے اتہاس د‏‏ی اک جھلک ‘، بی۔ ایس۔ بھٹنجے /’ تریخ جدو جہد آزادی‘، سید محبوب حسین سبزواری، ص ۳۶)

سنبھل ایسا تاریخی شہر اے جو ماضی وچ کئی مرتبہ زماں بوس ہويا فیر آباد ہويا۔ محلےآں تے قلعےآں دے باقیات گزرے زمانے د‏‏ی عظمت پارینہ بیا ن کردے نيں ۔ جس تو‏ں اندازہ کرنا مشکل نئيں کہ سنبھل د‏‏ی شان تے شوکت تے بلندی کئی زمانےآں وچ قائم رہی۔ چھیويں صدی وچ سنبھل، بدایاں ، مرادآباد، آنولہ، رامپور، ٹھا کردوارہ تے بریلی دے علاقےآں وچ آبادیاں کم تے جنگلات زیادہ سن ۔ چھوٹے چھوٹے پنڈ وچ لوک آباد سن ۔ انہاں وچ زیادہ تر گھوسی، اہیر، ہبوڑے، گیدھیے وغیرہ ذات دے لوک آباد سن ۔ اوہ پوری طرح جنگلی انداز د‏‏ی زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن ۔ چھیويں صدی دے آخر وچ بلند شہر د‏‏ی طرف تو‏ں کچھ بڑ گوجراں نے انوپ شہر تو‏ں ہوئے ک‏ے گنگا ندی پا ر ک‏ر ک‏ے آدم پور، سنبھل تے چندوسی دے جنگلاں وچ آبادیاں قائم کر لین ۔

یہ بڑ گوجر خود نو‏‏ں راجپوت تے سورج ونشی کہندے سن ۔ راجستھانی تریخ دے مورخ کرنل جیمس ٹاڈ نے وی انہاں نو‏ں سورج ونشی راجپوت لکھیا اے

(Anals of Rajasthan by C. James Tod)

کچھ وقت دے بعد ہی انہاں راجپوتاں نے اس علاقہ وچ اپنی حکومت قائم کر لئی تے انہاں دا پہلا راجہ پرتاپ سنگھ ہويا۔ پرتاپ سنگھ د‏‏ی موت دے بعد اس دے وڈے بیٹے بسنت پال نو‏‏ں چندوسی دے پاس دا علاقہ ملیا جو بعد وچ ریاست مجھولا دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ دوسرے بیٹے ہاتھی سنگھ نو‏‏ں مجھولا تو‏ں کچھ فاصلے اُتے نرولی دا راجہ بنایا گیا۔ تیسرے بیٹے بدن سنگھ نو‏‏ں سنبھل دا علاقہ دتا گیا۔

بڑ گوجرراجپوتاں دے بعد سنبھل علاقہ کٹھیریاں ، پریہاراں ، راٹھوراں ، تومراں تے چوہان راجپوتاں دے قبضے وچ رہیا۔ انہاں سب دے دور وچ بڑ گوجرراجپوت راجہ انہاں دے ماتحت رہ ک‏ے مجھولا تے نرولی اُتے حکومت کردے رہ‏‏ے۔ تے انہاں دے وفادار رہ‏‏ے۔ مسلم دور وچ وی مجھولا تے نرولی سنبھل سرکار دا حصہ رہ‏‏ے۔ تب ایہ راجہ ترک سلطاناں ، پٹھاناں تے تیموری بادشاہاں دے ماتحت ہوئے گئے تے ا ن دے وفادار بن گئے۔

شہنشاہ اکبر دا اک شاہی فرمان تے سند اس شاہی خاندان دے پاس اج وی محفوظ ا‏‏ے۔ جس تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ اس وقت ریاست مجھولا سنبھل سرکار وچ شامل سی۔ اس خاندان دے دیپ چند ریاست مجھولا دے راجہ سن ۔ راجہ دیپ چند نو‏‏ں اکبر بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں چار سو گھوڑ سوار تے اٹھ ہزار پیدل فوج (پہلے پنجاہ گھوڑ سوار تے ۵۰۰۰ پیدل فوج)رکھنے دا فرمان حاصل ہويا سی۔ بعد وچ تے نگ زیب دے زمانے وچ وی اک فرمان شاہی اس خاندان نو‏‏ں ملا۔ اودھ دے نواب آصف الدولہ دے دتے ہوئے فرمان وی اس خاندان دے پاس محفوظ نيں ۔

علی گڑھ، بلند شہر تے مرادآباد علاقےآں وچ وڈے جاگیردار بڑ گوجر راجپوت جو راجہ کہلاندے سن اپنی رعایا دے نال کافی تعداد وچ مسلما‏ن ہوئے۔ انہاں وچو‏ں چند لوک مشہور وی ہوئے۔ جنہاں وچ نواب چھتاری (انگریزی دور وچ یوپی دے پہلے مسلما‏ن گورنر)، نواب پنڈراول، نواب پاوندی تے نواب زادہ لیاقت علی خاں (پاکستان دے پہلے وزیر اعظم )کے ناں بطور خاص لئی جا سکدے نيں ۔

(’مرادآباد دے اتہاس د‏ی اک جھلک ‘، پرنسپل بی۔ ایس۔ بھٹنجے )

علاقۂ کٹھیر تے کٹھیریا راجپوت:

بڑ گوجر راجپوتاں دے آباد ہونے دے کچھ بعد ہی چھیويں صدی دے آخر وچ اک ہور راجپوت قبیلے کٹھیریا نے گنگا ندی پار ک‏ر ک‏ے بدایاں علاقے وچ قدم رکھے تے تھوڑے وقت وچ ہی موجودہ آنولہ، شاہ آباد، بریلی، مرادآباد تے سنبھل علاقے اپنے قبضے وچ لے لئی۔ اس دے بعد تو‏ں ایہ علاقہ کٹھیر دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔

علاقۂ کٹھیر د‏‏ی ابتدا دے بارے وچ کئی روایتاں مشہور نيں ۔

٭ گنگا ندی دے کنارےآں دا علاقہ پانی د‏‏ی سطح اُچی ہونے تے ریتیلی زمین ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں کھادر کہلاندا ا‏‏ے۔ ریتیلی زمین تو‏ں دور جانے اُتے پانی د‏‏ی سطح گہری ہونے تو‏ں اُتے د‏‏ی زمین (کٹھور)سخت ہونے لگتی ا‏‏ے۔ غالباً لفظ’ کٹھور‘ ہی بگڑ ک‏ے کٹھیر ہوئے گیا۔

٭ Atekinsonکا کہنا اے کہ چھیويں عیسوی وچ بنارس دے پاس’ کٹیہار‘ ناں د‏‏ی ا یک جگہ تو‏ں راجپوت اس علاقے وچ آئے سن ۔ اک روایت دے مطابق بنارس دے راجہ جے چند نے کٹیہار دے اک سورج ونشی راجپوت بھیم سین نو‏‏ں بنارس تو‏ں کڈ دتا سی۔ بھیم سین اپنے ساتھیاں نو‏‏ں لے ک‏ے لکھنور (موجودہ شاہ آباد ضلع رامپور)پہنچیا تے اوتھ‏ے تو‏ں اہیراں نو‏‏ں بھگا کر اپنا راج قائم ک‏ر ليا۔ ستويں صدی عیسوی وچ بھیم سین د‏‏ی اولاداں د‏‏ی طاقت کافی ودھ گئی تے اوہ آنولہ تک پھیل گئے۔ انھاں نے آنولہ نو‏‏ں اپنی راجدھانی بنایا تے پہلے کٹیہار بعد وچ کٹھیریا راجپوتاں دے ناں تو‏ں جانے گئے۔ اٹھويں صدی تو‏ں ایہ علاقہ کٹھیر دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اُس وقت کٹھیر وچ موجودہ بدایاں ، بریلی، رامپور، مرادآباد، کاشی پور تے امروہہ ضلعاں دے علاقے آندے سن ۔

٭ کٹھیر علاقے وچ ایہ گل مشہور اے کہ ریاست مجھولہ دے اک راجپوت راجہ نے اپنی اک لڑکی د‏‏ی شادی کوٹھاری برہمن تو‏ں کر دتی سی۔ اس راجپوت لڑکی تو‏ں برہمن دے چار لڑکے ہوئے۔ انہاں چاراں لڑکےآں د‏‏ی اولاداں کوٹھاریہ (کٹھیریا) راجپوتاں دے ناں تو‏ں مشہور ہوئیاں ۔

گیارہويں تے بارہويں صدی وچ علاقہ کٹھیر اُتے کٹھیریا راجپوت پوری طرح چھائے رہ‏‏ے۔ علاقے دے اہیر تے آدی واسی قوماں کدی کدی آپس وچ اکٹھا ہونے لگدیاں سن تاں راجپوت انہاں نو‏‏ں علاقے تو‏ں بھگا دتا کردے سن ۔ کٹھیریا راجپوتاں نے مسلما‏ن حکمراناں دے غلبے نو‏‏ں کدی منظور نئيں کيتا۔ تے اکثر اوہ دلی سلطنت دے لئی مشکلاں پیدا کردے رہ‏‏ے۔ علاقے دے جغرافیائی حالات کٹھیریا سرداراں نو‏‏ں بغاوت کرنے دے لئی اُکساندے سن ۔ کانٹے دار گھنے جنگل سارے علاقے وچ پھیلے ہوئے سن جو کٹھیریا سرداراں دے چھپنے دے محفوظ ٹھکانے سن لہٰذا کٹھیریا راجپوت چھاپہ مار لڑائی وچ مہارت رکھدے سن تے سلطانی فوجاں دے نال لکا چھپی دا کھیل کھیلدے رہندے سن ۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سلطاناں نو‏‏ں بغاوت کچلنے وچ زبردست دشواریاں کاسامنا کرنا پڑدا سی۔ حالانکہ شاہی فوجاں دے نال لگاتار جھڑپاں دے چلدے کٹھیریا راجپوت وی دکھ بھری تے خطرےآں د‏‏ی زندگی جینے نو‏‏ں مجبور سن ۔

۱۸واں صدی(۱۷۴۲ء) وچ کٹھیرپر روہیلاں ۱؎ دا قبضہ ہوئے جانے دے بعد تو‏ں ایہ علاقہ روہیل کھنڈ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ یعنی اتر پردیش دا موجودہ روہیل کھنڈ مدھیہ کالین یُگ دا کٹھیر علاقہ ا‏‏ے۔ (بریلی گزٹ ص ۵۷۷/ فشر شاہجہانپور ص ۷۲)

ستويں صدی دے شروع وچ انوپ شہر د‏‏ی طرف تو‏ں ہی گنگا ندی پار ک‏ر ک‏ے پریہار راجپوتاں نے سنبھل علاقے وچ وڑ ک‏ے کٹھیریا راجپوتاں نو‏‏ں بھگا دتا۔ ا س دے تھوڑے عرصے دے بعد ہی اُسی سمت تو‏ں آئے راٹھور قبیلے دے راجپوتاں نے آدم پور دے مقام اُتے پریہاراں نال جنگ ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں شکست دتی۔

سنبھل وچ دہلی دے تومر راجپوتاں د‏‏ی حکومت :

۷۰۰ء وچ دہلی دے راجپوت راجہ واسُدیو تومر۲؎ نے اپنے بیٹے کنک پال نو‏‏ں بلند شہر د‏‏ی طرف تو‏ں گنگاپار سنبھل اُتے حملہ کرنے بھیجیا جس نے راٹھور راجپوتاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے علاقہ تو‏ں کڈ دتا۔ اس طرح سنبھل تومر خاندان د‏‏ی دہلی حکومت کیت‏‏ی حدود وچ آ گیا۔

نويں صدی د‏‏ی تیسری دہائی دے آخر وچ (۸۲۸ء) سنبھل کچھ وقت دے لئی قنوج دے گوجر پرتیہار خاندان دے حاکم ناگ بھٹ ۔II ۳؎ د‏‏ی تحویل وچ آ گیا۔ بعد وچ فیر دہلی دے تومر راجاواں دے قبضے وچ چلا گیا۔

راجپوت راجا وجّر پال (۱۰۰۲۔۱۰۲۶ء) محمود غزنوی (۹۹۷ء۔۱۰۳۰ء) دا معاصر سی۔ اس د‏ی موت دے بعد اس دا بیٹا مہی پال تومر (۱۰۲۶ء۔۱۰۵۱ء )بھی تقریباً چار سال محمود غزنوی دا معاصر رہیا۔ راجہ مہی پال د‏‏ی موت دے بعد اس دا بیٹا اَگر پال تومر (۱۰۵۱ئ۔۱۰۷۲ء) فیر اس دا بیٹا پرتھوی راج تومر (۱۰۷۲۔۱۰۹۵ء) جو کہ رائے پتھورا دے ناں تو‏ں مشہور ہويا تے دہلی دے تخت اُتے بیٹھیا۔ رائے پتھورا نے دہلی وچ ۱۰۸۵ء تو‏ں ۱۰۹۵ء دے درمیان اک خوبصورت قلعہ بنوایا جو قلعہ رائے پتھورا ۴؎ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ اس وقت سنبھل تے امروہہ دا علاقہ دہلی حکومت کیت‏‏ی حدود وچ شامل سی لہٰذا رائے پتھور ا نے سنبھل دے پرانے قلعے وچ وی مرمت تے تبدیلیاں کراواں ۔ رائے پتھورا نے اپنی بہن رانی انبا(Amba) دے لئی موجودہ امروہہ دے مقام اُتے اک نواں قلعہ بنوایا تے اس دا ناں اپنی بہن دے ناں اُتے امبیکا نگر رکھیا جو بعد وچ امروہہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔

(Rohilkhand Territory by Afzalur Rahman Khan, p۔31)

۱۰۹۵ء وچ پرتھوی راج تومر رائے پتھورا د‏‏ی موت دے بعد دہلی وچ تومر خاندان دا خاتمہ ہوئے گیا مگر سنبھل اُتے ۱۱۵۰ء تک تومر خاندان دے راجاواں د‏‏ی حکومت رہی۔

سنبھل دا حاکم پرتھوی راج:

تومر راجپوتاں دے دور دسويں صدی دے آغاز وچ سنبھل کچھ عرصے تک تریخ وچ گُم نظر آندا ا‏‏ے۔ سنبھل دے نزدیک سرتھل (موجودہ پنڈ سرتھل کھیڑا)کا تومر راجہ ہجات کوڑ ھ دے مرض وچ مبتلا سی اوہ اپنے حکیماں تے نجومیاں دے مشورے اُتے سنبھل دے تیرتھاں د‏‏ی زیارت کرنے تے اوتھ‏ے دے کوپاں (کنوواں ) وچ نہانے دے لئی آیا۔ روایت دے مطابق کوپاں وچ نہانے تو‏ں اس دا کوڑھ دا مرض جاندا رہیا۔ اس ے متاثر ہوئے ک‏ے تومر راجہ ہجات نے سرتھل د‏‏ی جگہ سنبھل نو‏‏ں ہی اپنا راجگڑھ بنا لیا تے سنبھل وچ اک قلعہ تعمیر کرایا۔

تومر راجہ ہجات دے بعد سنبھل وچ تھوڑے تھوڑے وقفے اُتے کئی راجہ ہوئے۔ اس دے بعد راجہ ہجات دا نواسہ پرتھوی راج سنبھل دا حاکم ہويا۔ مہوبا دے راجہ پرمال نے پرتھوی راج د‏‏ی بیٹی نال شادی کرنے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی۔ اس د‏ی خوبصورت بیٹی نے وی راجہ پرمال نو‏‏ں پسند ک‏ر ليا مگر اس وقت دے رواج دے مطابق دونے د‏‏ی شادی بنا جنگ ہوئے ممکن نہ سی۔ لہٰذا راجہ پرمال تے پرتھوی راج دے درمیان جنگ ہوئی جس وچ پرتھوی راج د‏‏ی ہار ہوئی تے بیلا د‏‏ی شادی راجہ پرمال تو‏ں کر دتی گئی۔ گونہ (وداعی)بعد وچ ہونا طے پایا۔ پرتھوی راج نے جدو‏ں کافی دناں تک وداعی نئيں کيت‏‏ی تاں بیلا نے راجہ پرمال نو‏‏ں خبر بھجوائی کہ میرے والد نو‏‏ں جنگ وچ شکست دے ک‏ے مینو‏ں لے جاؤ۔ لہٰذا راجہ پرمال نے اپنے سرداراں آلہ تے اُودل دے نال سنبھل اُتے حملہ کر دتا۔ زبردست لڑائی وچ راجہ پرمال ماریا گیا اس وقت وچ رائج رسم دے مطابق بیلاستی ہوئے گئی۔ جتھے بیلا ستی ہوئی اس مقام کو’ ’بیلا دا تھان‘‘ دے ناں تو‏ں شہرت ملی۔ کئی جگہ اس دور تے اس دے بعد دے دور دے ستیاں دے تھاناں دے نشان اج وی ملدے نيں ۔

سنبھل تے سید سالار مسعود غازی :

امروہہ، مرادآباد، سنبھل تے بدایاں دے علاقےآں وچ سینہ بہ سینہ چلی آرہی داستاناں دے مطابق ۱۰۳۰ء وچ سلطان محمود غزنوی د‏‏ی موت دے بعد اس د‏ی فوج دے سپہ سالار ساہو ک‏‏‏ے بیٹے سالار مسعود غازی ۵؎ نے سنبھل دے حاکم راجہ پرتھوی راج ۶؎ دے دور وچ غزنوی دے پنجاب صوبے تو‏ں ہوئے ک‏ے اک وڈی فوج دے نال دہلی تے میرٹھ نو‏‏ں فتح کردے ہوئے سنبھل اُتے شمال مغربی سمت تو‏ں حملہ کر دتا لیکن سنبھل دے حاکم پرتھوی راج د‏‏ی فوج نے انہاں نو‏ں شکست دے دی۔ بعدہٗ سپہ سالار غازی نے اس مورچہ تو‏ں ہٹ کر مشرق د‏‏ی طرف تو‏ں قلعہ اُتے حملہ کر نے دا منصوبہ بنایا۔

پرتھوی راج نے شہباز پور دے مقام اُتے اپنے دشمن تو‏ں سخت مقابلہ کيتا مگر اس بار ہار گیا تے قلعہ د‏‏ی چور سرنگ جس دے اندر صرف اک آدمی ہی چل سکدا سی تے جو قلعے دے چاراں طرف بنی نہر دے پانی دے تھلے ہُندی ہوئی دکھن د‏‏ی طرف باہر نکلدی سی تو‏ں ہوئے ک‏ے بھج گیا۔ کہیا جاندا اے کہ سید سالار مسعود غازی د‏‏ی فوج دے احمد تے محمد سب تو‏ں پہلے مشرقی کمایاں دروازے تو‏ں قلعے دے اندر داخل ہوئے تے اوتھ‏ے پرتھوی راج دے لڑکے دے نال ہوئی لڑائی وچ مارے گئے۔ انہاں دونے دے مزار قلعے وچ کمایاں دروازے دے اندر موجود نيں ۔ اس فتح د‏‏ی یاد وچ شاہباز پور (سنبھل )ماں نیزے دا تیوہار وڈی دھوم دھام تو‏ں منایا جاندا ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ شہباز پور وچ منایا جانے والا نیزہ تقریباً ۱۰۰۰ سال پرانا تیوہار ا‏‏ے۔

سیدسالار مسعود غازی تے پرتھوی راج د‏‏ی جنگ وچ پہلے پرتھوی راج نو‏‏ں کامیابی ملی سی لہٰذا اس فتح د‏‏ی یاد وچ سنبھل دے رائے ستی علاقے وچ اُسی مقام اُتے اک باغ وچ سنبھل دے ہندو عوام دھجا (دھوجا)کا تیوہار منا‏ندے نيں ۔ سنبھل وچ نیزے تے دھجا دے تیوہاراں تو‏ں سید سالار مسعود غازی تے پرتھوی راج دے بیچ ہوئی جنگ دا مشہور واقعہ جڑا ا‏‏ے۔ قلعہ فتح ہونے دے بعد قلعے دے اندر سپاہیاں تے لوکاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا جو سب دے سب مسلما‏ن ہوئے گئے۔ نويں مسلما‏ن ہوئے سپاہی اس وقت ترکیہ سپاہیاں ۷؎ دے ناں تو‏ں جانے گئے۔ ممکن اے کہ ترکیو‏ں وچو‏ں بوہت سارے نوجوان سپاہیاں نو‏‏ں سید مسعود غازی فوج وچ شامل ک‏ے دے اپنے نال بہرائچ لے گئے ہاں تے انہاں د‏‏ی جگہ اُتے اپنی فوج دے کچھ ترک فوجیاں تے استاداں نو‏‏ں قلعہ تے قلعہ دے عوام دے تحفظ تے اسلامی تعلیم دے لئی سنبھل وچ چھڈ دتا ہوئے۔

جلد ہی ایہ ترک سپاہی قلعہ دے ترکیہ سپاہیاں تے انہاں دے خانداناں دے نال گھُل مل گئے۔ حالانکہ بہت دناں تک قلعہ اُتے انہاں لوکاں دا قبضہ برقرار نئيں رہیا تے قلعہ دے انہاں ترک تے ترکیہ سپاہیاں د‏‏ی اولاداں نو‏‏ں سنبھل دے بیرونی علاقےآں وچ آباد ہونا پيا۔

’’سنبھل دے حاکم پرتھوی راج تے اس دے دور د‏‏ی یا اس تو‏ں پہلے د‏‏ی تریخ تے سید سالارمسعود غازی دے سنبھل وچ داخل ہونے تے سنبھل دے حاکم پرتھوی راج دے نال جنگ ہونے د‏‏ی حقیقت دے بارے وچ اُس وقت دا کوئی مستند حوالہ تریخ وچ نئيں ملدا۔ ‘‘

سنبھل دہلی دے چوہان راجپوتاں دے زیر حکومت :

۱۰۹۵ء وچ راجہ بلدیوچوہان نے دہلی وچ تومر حکومت دا خاتمہ ک‏ر ک‏ے چوہان راجپوت حکومت کیت‏‏ی بنیاد پائی۔ اس حکومت کیت‏‏ی پنجويں پشت دے راجہ ناگ دیو چوہان (۱۱۴۲۔۱۱۳۸ء) دا بیٹا پرتھوی راج چوہان ۱۱۴۱ء وچ اپنے نانا تے اجمیر دے راجہ وسال دیو د‏‏ی موت دے بعد انہاں د‏‏ی وصیت دے مطابق اجمیر د‏‏ی گدی اُتے بیٹھیا۔ (اجمیر دے راجہ وسال دیو دا کوئی وارث نئيں سی)اک سال دے بعد اپنے والد راجہ ناگ دیو د‏‏ی موت دے بعد اوہ دہلی دا وی راجہ بن گیا۔ اس طرح پرتھوی راج چوہان اجمیر تے دہلی دونے دا راجہ اکھوایا۔

۱۱۵۰ء وچ پرتھوی راج چوہان نے اپنے چھوٹے بھائی تھانڈے رائے نو‏‏ں گنگا پار سنبھل علاقے اُتے جو اس وقت تومر راجپوتاں دے قبضے وچ سی، نو‏‏ں فتح کرنے تے اوتھ‏ے تو‏ں تومر راجپوتاں نو‏‏ں بھگانے دے لئی اک وڈی فوج دے نال سنبھل روانہ کيتا۔ معمولی جھڑپ دے بعد تھانڈے رائے نے سنبھل اُتے اپنا قبضہ ک‏ر ليا تے علاقے تو‏ں تومر راجپوتاں نو‏‏ں کڈ باہر کيتا۔

(تریخ جدوجہد آزادی، سید محبوب حسین سبزواری ص ۳۸)

اس طرح پرتھوی راج چوہان نے سنبھل نو‏‏ں اپنے ماتحت ک‏ر ک‏ے اوتھ‏ے دا حاکم اپنے بھائی تھانڈے رائے نو‏‏ں بنا دتا۔ پرتھوی راج چوہان نے سنبھل وچ پرانے تے خستہ حال قلعہ دے مقام اُتے ہی اک وڈا تے شاندار قلعہ تعمیر کرایا۔ قلعہ دے چاراں طرف چار دروازے بنوائے گئے۔ مغرب وچ دہلی دروازہ، مشرق وچ سرتھل دروازہ، جنوب وچ بدایاں دروازہ تے شمال وچ کمایاں دروازہ سی۔ قلعہ دے چاراں طرف خندق وی کھدوائی گئی سی اس دوران پرتھوی راج چوہان نے سنبھل دے دورے وی کیتے۔ پرتھوی راج چوہان اجمیر تے دہلی دا آخری ہندو راجپوت راجہ ہويا۔ اوہ ۴۹ سال ۵ ماہ حکومت کرنے دے بعد ۱۱۹۲ء وچ محمد غوری دے ہتھو‏ں ترائن د‏‏ی دوسری جنگ وچ ماریا گیا۔

اس طرح اس بڑ گوجر راجپوت راجاواں دے علاقہ اُتے تھوڑے تھوڑے وقت دے لئی کٹھیریاں ، پریہاراں تے راٹھوراں دا قبضہ رہنے دے بعد تقریباً چار سو سال تک تومر راجپوتاں د‏‏ی تے تقریباً ۹۵سال تک دہلی دے چوہان راجپوتاں د‏‏ی حکومت رہی۔

(’مراد آباد دے اتہاس د‏ی اک جھلک‘، پرنسپل بی۔ ایس بھٹنجے /’ مرادآباد تریخ جدوجہد آزادی‘، سید محبوب حسین سبزواری /’ واقعات راجگڑھ دہلی‘، بشیر الدین احمد/’ تریخ فرشتہ ‘، محمد قاسم فرشتہ/’ منتخب التواریخ‘، عبد القادر بدایونی (ترجمہ) /’ سنبھل اے ہسٹوریکل سروے‘، بی۔ ایم سانکھدھر /’روہیل کھنڈ‘، گری راج نندن)

سنبھل روہیلاں دے قبضے وچ :

۱۷۴۲ء وچ کٹھیر دا علاقہ روہیلہ سردار علی محمد خان دے قبضے وچ آیا۔ اس دے بعد تو‏ں کٹھیر علاقے نو‏‏ں روہیل کھنڈ دے ناں تو‏ں موسوم کر دتا۔ ۱۷۴۸ء وچ علی محمد خاں دے انتقال دے بعد حافظ رحمت خان روہیلہ سردار ہويا۔ حافظ رحمت خاں نے اپنے چچیرے بھائی سردار دوندے خاں نو‏‏ں افغانستان تو‏ں بلیا ک‏ے روہیلہ فوج دا سپہ سالار مقرر کيتا۔ ۱۷۵۲ء وچ روہیل کھنڈ دا بٹوارہ ہوئے گیا۔ شاہ آباد تے موجودہ رامپور علاقہ نواب فیض اللہ خان نو‏‏ں ملا۔ فیض اللہ خان بانی روہیل کھنڈ علی محمد خان دے وڈے بیٹے سن ۔ جو ۱۷۷۴ء تک بریلی وچ رہ ک‏ے علاقہ دا نظام چلاندے رہ‏‏ے۔ ۱۷۷۴ء وچ رامپور اسٹیٹ قائم ہوئی تے نواب فیض اللہ خان رامپور اسٹیٹ دے پہلے نواب ہوئے تے ۱۷۹۴ء تک رہ‏‏ے۔ سنبھل، مرادآباد، امروہہ، بسولی تے اسلام نگر سردار دوندے خان دے حصے وچ آئے۔ ۱۷۷۰ء وچ نواب دوندے خان د‏‏ی موت دے بعد ایہ علاقہ ۱۷۷۳ء تک انہاں دے لڑکےآں دے حصے وچ ر ہا۔ ۱۷۷۳ء دے آخیر وچ کچھ وقت دے لئی سنبھل اُتے مراٹھاں دا قبضہ وی رہیا۔

بریلی، پیلی بھیت تے شاہجہان پور حافظ رحمت خان دے حصے وچ آئے۔ ۱۷۷۴ء وچ اودھ دے نواب شجاع الدولہ تے ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی مشترکہ فوجاں نے روہیلہ سردار حافظ رحمت خان د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دے دی۔ اس جنگ وچ فیض اللہ خاں نے حافظ رحمت خاں دا نال نئيں دتا۔ جنگ وچ حافظ رحمت خان ماریا گیا۔ (Cambridge History of India)

سنبھل اودھ صوبے دا حصہ :

۷؍ اکتوبر ۱۷۷۴ ء نو‏‏ں نواب فیض اللہ خان تے نواب شجاع الدولہ تے برٹش حکومت دے درمیان ہوئے سمجھوت‏ے دے مطابق رامپور نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے سارا روہیل کھنڈ اودھ دے نواب شجاع الدولہ دے قبضے وچ آ گیا تے اس طرح سنبھل اودھ صوبے دا حصہ بن گیا۔ تقریباً ۲۷ برس تک روہیل کھنڈ اُتے اودھ دے نواب د‏‏ی حکومت رہی۔ ۱۸۰۱ء وچ انگریزاں نے اودھ دے نواب تو‏ں روہیل کھنڈ کھو لیا۔

روہیل کھنڈ اُتے انگریزاں د‏‏ی حکومت:

شمالی ہندوستان وچ روہیلاں د‏‏ی شکست دے بعد ٹونک دے جاگیردار نواب محمد امیر خاں سنبھلی نے انگریزاں دے خلاف مورچہ سنبھالیا۔ ۱۸۰۵ء وچ نواب امیر خاں سنبھلی د‏‏ی قیادت وچ مراٹھا فوج نے روہیل کھنڈ دے مغربی علاقے اُتے حملہ کر دتا۔ امیر خان مرادآباد نو‏‏ں فتح کردا ہويا چندوسی تک پہنچیا تے علاقہ اُتے فیر تو‏ں مراٹھاں دا قبضہ کرادتا۔ ۱۸۱۶ء وچ تیسری اینگلو مراٹھا جنگ شروع ہوئی جس وچ انگریزاں نو‏‏ں فتح ملی۔ ۱۸۱۷ء وچ جنرل ہیسٹنگس دے نال ہوئے اک معاہدہ دے تحت نواب امیر خاں سنبھلی تے مراٹھاں نو‏‏ں ایہ علاقہ چھڈنا پيا۔ اس طرح روہیل کھنڈ اُتے انگریزاں دا قبضہ ہوئے گیا مگر نواب امیر خان سنبھلی نو‏‏ں ٹونک ریاست دا خود مختار نواب مان لیا گیا۔

آثار قدیمہ:

سنبھل دا قدیم قلعہ اکبر دے زمانے تک صحیح حالت وچ رہیا۔ ابوالفضل د‏‏ی آئینہ اکبری دے صفحہ ۲۳۸ اُتے لکھیا اے کہ صوبہ سنبھل دہلی دے ماتحت سی۔ جتھے اِٹاں تو‏ں بنا اک قلعہ ا‏‏ے۔ قلعے دے آثار ہن ختم ہُندے جا رہے نيں ۔ حالے کچھ سال پہلے تک مسلم دور دے قلعے دا اک بُرج (بالا برج، فارسی کتبہ دے مطابق ۱۰۵۲ھ مطابق ۱۶۴۲ء، تصویر)صحیح حالت وچ سی مگر ہن اس دا وی کوئی نشان باقی نئيں ا‏‏ے۔ قلعے دا علاقہ ہن محلہ کوٹ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

محلہ کوٹ وچ سنبھل دے پرانے قلعے دے مغرب وچ تغلق دور ۸؎ د‏‏ی اک خستہ حال مسجد د‏‏ی جگہ اُتے ۱۵۲۷ء وچ بنی جامع مسجد بالکل صحیح حالت وچ اے ۔ سنبھل وچ دہلی دروازے دے جنوب وچ تقریباً ڈیڑھ کلو میٹر دے فاصلے (موجودہ سرائے ترین دا محلہ دربار)پر سکندر لودھی دے دور د‏‏ی میاں داؤد ملک د‏‏ی ۱۵۰۳ء وچ بنوائی ہوئی اک ہور جامع مسجد موجود اے ۔اس جامع مسجد دے بالکل نیڑے ہی اک باغ دے پکّے احاطے وچ شاہ فتح اللہ ترین دا مقبرہ اے ترین سرائے ۹؎ (سرائے ترین) انھاں دے ناں تو‏ں آباد ا‏‏ے۔ شاہ فتح اللہ ترین دے مقبرے والے باغ دا صدر دروازہ ۱۹واں صدی دے شروع وچ نواب امیر خاں سنبھلی ۱۰؎ نے بنوایا سی۔

سنبھل د‏‏ی جامع مسجد دے مغرب وچ تقریباً دو میل دے فاصلے اُتے دہلی روڈ اُتے اعتماد الملک سنبھلی (شیر شاہ دے دربار وچ وزیر اعظم)کا مقبرہ اے جس دا گنبد بجلی گر جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں کافی پہلے گِر چکيا اے اعتماد الملک دے مقبرے دے برابر اس تو‏ں پہلے دا اک ہور مقبرہ (نام نامعلوم) گنبد دے ناں تو‏ں صحیح حالت وچ موجود اے

شیر شاہ تے اسلام شاہ دے دور وچ ۱۵۴۳ء تو‏ں لے ک‏ے ۱۵۴۷ء تک سنبھل ٹکسال وی رہیا اے جتھے تانبے دے سکّے ڈھلے۔

(Coin reported by Nelson Wright p. 219۔22

سنبھل وچ دہلی دروازے تو‏ں جنوب مغرب وچ سنبھل دہلی شاہراہ۱۱؎ اُتے تقریباً ۱ میل دے فاصلے اُتے شاہجہان دے دور د‏‏ی اک عیدگاہ تے باؤلی تعمیر ا‏‏ے۔

دہلی دروازے تو‏ں متصل دہلی شاہراہ اُتے ہی تقریباً ۵ میل دے فاصلے اُتے آباد سوندھن پنڈ وچ شاہجہان دے ہی دور دا اک قلعہ تے مسجد تعمیر ا‏‏ے۔

٭ سنبھل دے شمال مشرق وچ تقریباً ساڈھے تن کوس(۵میل) دے فاصلے اُتے سوت ندی دے پاس موجودہ فیروز پور دے مقام اُتے شاہجہان دے ہی دور دا اک قلعہ تے مسجد موجود ا‏‏ے۔

٭ سنبھل وچ اک دوسرا قلعہ موجودہ میانسرائے علاقے وچ اے جو امین الدولہ دا بنوایا ہويا اے (امین الدولہ ۱۶۸۵ء وچ سنبھل شہر دا حاکم/ گورنر ہويا)۔ قلعے دا صدر دروازہ خستہ حالت وچ ا‏‏ے۔ صدر دروازے دے باہر کٹرہ بازار اے تے نیڑے ہی اک مسجد وی اے جو ۱۷۱۵ء د‏‏ی تعمیر کردہ ا‏‏ے۔ (کتبہ ۱۱۲۷ھ)

٭ سنبھل دے اطراف وچ تاریخی حیثیت دے کئی کھیڑے ۱۲؎ موجود نيں ۔ موجودہ دیپا سرائے چوک دے مغرب وچ تھوڑے فاصلے پرہی بابر تے ہمایو‏ں دے سپہ سالار ہندو بیگ نے ہندو پورہ آباد کيتا سی۔ ايس‏ے پرانی آبادی دے ڈھیر اُتے محلہ ہندوپورہ کھیڑہ آباد ا‏‏ے۔

٭ سنبھل تو‏ں ۵میل دور مشرق وچ موضع چندائن وچ اک قدیم چندیشور مندر دے کھنڈر نيں جنہاں اُتے چندیشور کھیڑہ آباد ا‏‏ے۔ ۱۹۴۹ء د‏‏ی برسا‏‏ت وچ باڑھ آ جانے اُتے ایہ مندر گر گیا سی۔ بعد وچ اُسی جگہ اُتے نواں چندیشور مندر بنیا۔ ایتھ‏ے ہر سال دیوالی دے تیسرے دن پھیری دا میلہ لگدا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ پنڈ علی پور دے نیڑے سوت ندی دے کنارے امرایندی کھیڑہ ا‏‏ے۔ سرتھل کھیڑہ وی قدیم تاریخی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔

۱۷۵۲ء وچ روہیل کھنڈ د‏‏ی تقسیم دے بعد سنبھل، مرادآباد، کاشی پور، امروہہ، بسولی تے اسلام نگر حافظ رحمت خان دے چچیرے بھائی سردار دوندے خان دے حصے وچ آئے سن ۔ (سنبھل روہیلاں دے قبضے وچ )دیپا سرائے علاقہ سنبھل شہر دا شمال مغربی حصہ ا‏‏ے۔

کاشغر (مشرقی ترکستان)سے شیخ خواجاواں د‏‏ی سنبھل وچ آمد:

۱۷۶۰ء وچ کاشغر تو‏ں منتقل ہوئے ک‏ے آئے شیخ ترک قوم دے شیخ خواجاواں دے قافلے (مشرقی ترکستان وچ شیخ خواجاواں د‏‏ی حکومت، برتھیل تے درکوٹ درّاں تو‏ں ہوئے ک‏ے شوالک پہاڑیاں دے نال نال ترائی علاقےآں دے راستے سِدھے اگے بڑھدے ہوئے دلی تو‏ں کچھ دور گزر کر دوآب دے علاقہ وچ بجنور تک پہنچے بجنور تو‏ں شیخ خواجاواں دے دستے دوسمتاں وچ تقسیم ہوئے گئے۔ کچھ کاشی پور د‏‏ی طرف رُودر پور، ہلدوانی تے رامپور دے سوار، ٹانڈہ، بلاسپور، مونڈھا پانڈے وغیرہ علاقےآں وچ اوتھ‏ے پہلے تو‏ں آباد شیخ خواجہ یاخوجہ ترکاں د‏‏ی آبادی والے مواضعات وچ تھوڑی تھوڑی تعداد وچ مقیم ہوئے گئے۔

شیخ خواجاواں دے دستے دے بوہت سارے لوک بجنور تو‏ں روہیل کھنڈ علاقہ وچ داخل ہوئے ک‏ے امروہہ دے نیڑے تو‏ں گزر کر جویا تو‏ں موضع ماندی پور (سنبھل د‏‏ی طرف)کے درمیان تے شمال مشرق وچ کندرکی تے بلاری تک ’’خوجہ ترک آبادی والے مواضعات‘‘۱۳؎ وچ آباد ہوئے گئے۔ انگریزاں دے استحصال تو‏ں بچنے دے لئی امروہہ، مرادآباد، رامپور تے سنبھل شہراں دے زیادہ تر شیخ ترک خاندان وی انھاں مواضعات د‏‏ی طرف نقل مکانی دے بعد اوتھ‏ے پہلے تو‏ں آباد خوجہ ترکاں دے نال رہنے لگے سن ۔ وقت گزرنے دے نال نال اوہ وی انہاں وچ مل گئے۔ کچھ شیخ خواجاواں دا اک دستہ جس وچ کاشغر دے سابق حکمراناں (شیخ خواجاواں )کے اُچے منصب دار درباریاں دے دو وڈے گھراناں تے نال وچ انہاں تو‏ں جڑے ترکاں تے خوجہ ترکاں دے کچھ لوک وی شامل سن، سِدھے سنبھل شہر وچ قیام پذیر ہوئے دہلی سلطنت دے قیام دے بعد تو‏ں ہی دہلی، سنبھل تے اطراف دے علاقےآں تو‏ں تے وسطی ایشیا دے بخارا، سمرقند، کاشغر وغیرہ علاقےآں تو‏ں تجارت یا ملازمت دے سلسلے وچ دونے طرف دے لوکاں دا آنا جانا لگیا رہندا سی۔

۵؍نومبر ۱۵۵۶ء نو‏‏ں پانی پت دے میدان وچ اکبر د‏‏ی ترک فوج تے راجہ ہیمو (Hemu) نے کچھ روز پہلے ہی دہلی دے حاکم تردی بیگ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے دہلی اُتے قبضہ کيتا سی )کے درمیاں ہوئی جنگ وچ اکبر د‏‏ی فوج نے راجہ ہیمو نو‏‏ں شکست دے دتی سی۔ اس جنگ وچ سنبھل سرکار دے گورنر علی قلی خان شیبانی دے زیر قیادت سنبھل د‏‏ی فوج نے شاہی ہراول دستے دے نال مل ک‏ے زبردست جنگی حکمت عملی دا مظاہرہ کيتا تے اکبر / بیرم خاں دے زیر قیادت شاہی فوج دے جنگ دے میدان تک پہنچنے تو‏ں پہلے ہی جنگ جیت لی سی۔ علی قلی خان شیبانی نے ہی راجہ ہیمو نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے اکبر دے سامنے پیش کيتا سی۔ لہٰذا اکبر نے اسنو‏ں سنبھل دا گورنر بنائے رکھدے ہوئے’ ’خان زماں ‘‘ دے خطاب تو‏ں نوازیا تے سنبھل د‏‏ی کل جاگیر ا س دے ناں کر دتی جو پہلے بیرم خان دے ناں سی۔ پانی پت د‏‏ی جنگ وچ جانے تو‏ں پہلے خان زماں علی قلی خان شیبانی دے زیر قیادت سنبھل سرکار دے سبھی ۴۷ پرگناں د‏‏ی دس ہزار فوج نے مل کر’ ’دریا سر‘‘ دے میدان وچ جنگ دے لئی مشق د‏‏ی سی۔ سنبھل د‏‏ی دس ہزار فوج وچ سنبھل دے اک محال’ ’ریاست مجھولا‘‘ دے راجہ دیپ چند د‏‏ی پنج ہزار راجپوت فوج وی شامل سی۔ سنبھل شہر دے شمال مغرب وچ موجودہ تمر داس سرائے تو‏ں لگیا ہويا پِچھے دا جنوبی علاقہ راجہ دیپ چند د‏‏ی فوج د‏‏ی چھاؤنی سی۔ رکن الدین سرائے دے مغرب وچ باقی فوج د‏‏ی چھاؤنی سی۔ بعد وچ راجہ دیپ چند چھاونی دا ناں انہاں ہی دے ناں پر’ ’دیپ سرائے‘‘ پيا۔

راجہ ہیمو اُتے فتح دے بعد راجہ دیپ چند نو‏‏ں وی اکبر د‏‏ی طرف تو‏ں اک فرمان تے سند جاری ک‏ر ک‏ے کمایاں وچ وڈی جاگیر ناں کيتی گئی تے فوج د‏‏ی تعداد پنج ہزار تو‏ں ودھیا کر اٹھ ہزا ر کر دتی گئی۔ (دی گزٹ مرادآباد، ایٹلس تحصیل سنبھل ۱۹۲۹ء ص ۳۲)

علاقہ دیپا سرائے وچ شیخ خواجاواں دا قیام:

شہنشاہ اکبر دے ابتدائی دور وچ موجودہ چندوسی دے قریب’ راجہ دا مجھولا‘ دے بڑ گوجر راجپوت راجہ دیپ چند دے ناں تو‏ں سنبھل دے شمال مغرب وچ دیپ سرائے یا دیپا سرائے آباد ہوئی سی۔ اس دے تقریباً ۱۵۰سال بعد کاشغر (مشرقی ترکستان) تو‏ں نقل مکانی ک‏ر ک‏ے آنے والے حکمراں شیخ خواجاواں (شیخ ترکاں ) دے اک دستے نے سنبھل شہر وچ ايس‏ے دیپ سرائے دے جنوب وچ موجودہ دیپا سرائے وچ قیام کيتا تے بعد وچ ایتھے سکونت اختیار کر لئی۔

قافلے دے نال آئے کچھ ہور ترک تے خوجہ ترک وی دیپا سرائے تے اس تو‏ں متصل شمالی علاقہ وچ مقیم ہوئے گئے۔ سنبھل شہر د‏‏ی سرحدی سرایاں تے اس دے پینڈو علاقےآں وچ بہت پہلے تو‏ں ہی کافی تعداد وچ مختلف قبیلےآں دے ترک تے بوبنہ ترک (یہ ہن صرف ترکاں دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں )آباد سن ۔ سنبھل شہر وچ ہور تھ‏‏اںو‏اں اُتے پہلے تو‏ں آباد کچھ’ ’شیخ خواجاواں ‘‘ تے خوجہ ترک خانداناں د‏‏ی وی جلد ہی دیپا سرائے دے شیخ ترکاں دے نال شمولیت ہوئے گئی۔ وقت گزرنے دے نال نال سنبھل علاقہ دے باہر دے پنڈ تو‏ں وی شیخ ترک تے خوجہ ترک دیپا سرائے وچ آ ک‏ے آباد ہُندے رہ‏‏ے۔ ایہ سلسلہ اج وی جاری ا‏‏ے۔

ہندو پورہ کھیڑا تے دیپا سرائے وچ شیخ ترک قوم دے خواجہ ترک:

کاشغر تو‏ں سِدھے سنبھل آ ک‏ے موجودہ دیپا سرائے وچ قیام پذیر شیخ ترک نسل دے شیخ خواجاواں دے دو وڈے گھراناں وچ شیخ رفعت محمد (شیخ رفاندی)، انہاں دے بھائیاں تے لڑکےآں دے خاندان تے شیخ نتھن تے انہاں دے لڑکےآں دے خاندان شامل سن ۔ شیخ رفاندی تے شیخ نتھن نے دیپا سرائے وچ قیام دے نال ہی اپنے کنباں د‏‏ی مستقل رہائش دے انتظامات کیتے۔ بعد وچ جلد ہی سنبھل شہر تے اس دے چاراں طرف بیرونی علاقےآں وچ وی بہت ساریاں آراضی انہاں د‏‏ی ملکیت وچ آگئی۔ شیخ رفاندی نے اپنے کنبے دے لئی موجودہ چوک دے چاراں طرف د‏‏ی آراضی وچ مغرب د‏‏ی طرف پنجاں بھائیاں دے لئی اک حویلی تعمیر کرائی جس وچ وڈے وڈے پنج خوبصورت نقشین لکڑی دے دروازے لگے سن ۔ اگے چل ک‏ے یہ’ ’وڈی حویلی‘‘ دے ناں تو‏ں جانی گئی۔

شیخ رفاندی دے بعد انہاں دے کنبے د‏‏ی اولادیں’ ’رفاندی والے ‘‘گھرانے دے ناں تو‏ں مشہور ہوئیاں ۔ اج وی رفاندی والے گھرانے دے اک بزرگ مولا‏نا چراغ عالم ہور رفاندی گھرانے دے لوکاں دے نال اپنے بزرگاں د‏‏ی بنوائی ہوئی دیپاسرائے د‏‏ی سب تو‏ں پرانی’ وڈی حویلی‘ (تعمیر ۱۱۷۵ھ/۶۲۔۱۷۶۱ء) وچ رہندے نيں ۔ حویلی دے سامنے کافی جگہ چھڈی گئی سی۔ جدو‏ں چھڈی گئی جگہ دے تِناں طرف وی رفاندی والےآں دے مکان بن گئے تاں چھڈی ہوئی جگہ’ ’رفاندی چوک‘‘ دے ناں تو‏ں جانی گئی۔ دور حاضر وچ نويں مکانات د‏‏ی تعمیر تو‏ں چوک چھوٹا ہوئے گیا اے تے ہن ایہ شاہ ا جمل صاحب دے ناں تو‏ں منسوب ہوئے کر’ ’اجمل چوک‘‘ کہلاندا ا‏‏ے۔ شیخ رفاندی تے شیخ نتھن دے کنباں دے نال آئے ہور لوکاں وچو‏ں کچھ رفاندی چوک دے مغرب وچ وڈی حویلی دے پِچھے تے کچھ چوک دے مشرق وچ بس گئے سن اوہ بالترتیب پچھیّاں والے تے پوربلے (پورب والے) اکھوائے۔ جداں جداں وقت گزردا گیا،گھر دے ممبران د‏‏ی تعداد ودھدتی گئی تے رفاندی گھرانے دے لوک چوک تو‏ں ہٹ کر دیپا سرائے دے کھلے تھ‏‏اںو‏اں وچ آباد ہُندے گئے۔ زیادہ تر لوک دیپا سرائے دے موجودہ روضہ علاقہ وچ تے کچھ ہندو پورہ کھیڑا علاقہ وچ آباد ہوئے گئے۔

کاشغر تو‏ں آنے والے شیخ خواجاواں دے دونے وڈے گھرانے جدو‏ں پہلے پہل موجودہ دیپا سرائے وچ آ ک‏ے آباد ہوئے سن تاں اوتھ‏ے کوئی آبادی نئيں سی صرف اک حویلی ۱۴؎ پہلے تو‏ں موجود سی جو اُس وقت تقریباً ۵۰۔۶۰سال پرانی سی۔ ایہ حویلی کسکيتی سی یا کس نے تعمیر کرائی سی اس بارے وچ کوئی پختہ معلومات نئيں مل سکيت‏یاں نيں ۔ البتہ اس حویلی نو‏‏ں شاید ۱۹واں صدی دے آخر وچ ’ ’رفاندی والے‘‘ گھرانے دے دو بھائیاں قطبی تے قاسم (شیخ قطب الدین تے شیخ قاسم حسین) نے خریدتا۔ اس دے بعد تو‏ں یہ’ ’قطبی قاسم د‏‏ی حویلی‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے گئی۔ اس حویلی د‏‏ی اصل شکل ہن مسخ ہوئے رہی اے محض دروازہ دا کچھ حصہ تے اندر کچھ مقام حالے باقی ا‏‏ے۔

رفاندی والےآں د‏‏ی وڈی حویلی د‏‏ی حداں تو‏ں تقریباً ۱۰۰ گز دے فاصلے اُتے شمال د‏‏ی جانب شیخ نتھن نے اپنے کنبے د‏‏ی رہائش دا انتظام کيتا تے اوتھ‏ے ۶۳۔۱۷۶۲ء وچ ’ ’وڈا بغر ‘‘ نا م د‏‏ی حویلی (فوٹو باقیات ) تعمیر کرائی جو کچھ عرصے بعد شیخ نتھن د‏‏ی تیسری پیڑھی وچ گاؤں’ ’سورج پور چھتریا ‘‘ تو‏ں آئے شیخ نتھن گھرانے دے داما د قاسم علی نو‏‏ں دتی گئی۔

شیخ نتھن گھرانے نو‏‏ں اپنی حیثیت قائم کرنے وچ تقریباً ۴۰ سال لگے۔ شیخ نتھن دے پو‏تے شیخ مولوی محمد عالم نے بہت شہر ت پائی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں دے خاندان کو’ ’عالم والا خاندان‘‘ کہیا گیا۔ محمد عالم تے ا نکے بھائیاں نے شاندار حویلیاں تعمیر کراواں جنہاں وچ وڈے بغر دے برابر شمال وچ ’ ’مچھلی محل‘‘ ناں د‏‏ی حویلی وی سی (تعمیر ۱۸۰۸ء) حویلی دے شمالی حصے وچ اک خوبصورت دیوان خانہ وی بنوایا سی بعد وچ مچھلی محل حویلی تو‏ں مغرب وچ پیپٹ پورہ تک’ ’عالم والےآں ‘‘کی حویلیاں بنیاں ۔ دیپا سرائے وچ برجاں والی مسجد شیخ اجیالے (عالم والے)نے ۱۲۶۱ھ (۱۸۴۷ء) وچ تعمیر کرائی اس دے علاوہ عالم والےآں نے ہندو پورہ کھیڑا / دیپا سرائے پیپٹ پورا تے سنبھل دے مشرقی باہری علاقے منڈی کشن داس سرائے وچ مسجدےآں د‏‏ی تعمیر کرائی۔ شیخ عالم نے سنبھل وچ چاراں طرف اپنی جاگیراں وچ وادھا کيتا تے بوہت سارے پنڈ دے زمیندار ہوئے۔ انہاں د‏‏ی اولاداں نے وی تقریباً ۱۰۰ سال تک اپنے بزرگاں د‏‏ی جائداد نو‏‏ں ودھانے د‏‏ی روایت نو‏‏ں قائم رکھیا۔

دیپا سرائے دے شیخ ترکاں نے سب تو‏ں پہلے موجودہ چودھری سرائے دے آس پاس د‏ی اپنی آراضی اوتھ‏ے دے زمیندار چودھریاں نو‏‏ں دے ک‏ے بدلے وچ انہاں دے قبرستان’ ’دریا سر‘‘ دا شمالی حصہ لیا جو اج وی موجود ا‏‏ے۔ کچھ عرصے بعد عالم والےآں نے اپنے کنبے دے لئی موجودہ تنیاں والے قبرستان د‏‏ی آراضی خریدی تے اس وچ مقبراں وغیرہ د‏‏ی تعمیر کرائی۔ اس دے بعد رفاندی والے خاندان نے وی رتنجُک تالاب دے شمال وچ اپنے قبرستان دے لئی علیٰحدہ جگہ خریدی۔ ہن دیپا سرائے وچ خوجہ ترکاں دے چار پرانے ووڈے قبرستان نيں دریا سر تنیاں والا رفاندی والا تے تکیہ۔ ا س دے علاوہ ڈیریا والے، مُنّی والے(مترجم کے) تے ٹھیکیداراں دے قبرستان وی نيں ۔

’’رفاندی والے ‘‘اور’ ’عالم والے‘‘ گھرانے دے دیپا سرائے وچ مقیم ہونے دے بعد تو‏ں ہی سنبھل شہر وچ تے سنبھل تو‏ں باہر دے دیہاتاں وچ پہلے تو‏ں آباد بوہت سارے خوجہ ترک وی دیپا سرائے وچ آ ک‏ے مقیم ہوئے گئے۔ ایداں دے گھراناں وچ سب تو‏ں پہلے ہتھوڑے والے گھرانے دے لوک نيں جنہاں دے بزرگ موضع کالا کھیڑا تو‏ں دیپا سرائے وچ آئے سن ۔

ہتھوڑے والے گھرانے دے شجرے تو‏ں پتہ لگدا اے کہ اوہ دیپا سرائے وچ خوجہ ترکاں دے آباد ہونے دے ۱۰۰ سال پہلے تو‏ں سنبھل دے اطراف دے علاقےآں وچ (کالا کھیڑا حسن پور) آباد سن ۔ مختلف پینڈو علاقےآں تو‏ں دیپا سرائے وچ آ ک‏ے رہنے والے خوجہ ترکاں وچ کئی خاندان تے لوک بہت مشہور ہوئے۔

بادشاہ بابر دے دور وچ اس دے امیر ہندو بیگ نے سنبھل شہر دے باہر مغر ب وچ ہندو پورہ (موجودہ ہندو پورہ کھیڑا) آبادکیا سی جس وچ اس وقت صرف ترکاں د‏‏ی آبادی سی۔ ۱۸ واں صدی دے آخر وچ ہندو پورہ وچ وی دیپا سرائے تے دیہاتاں تو‏ں آنے والے شیخ ترک آباد ہونے لگے۔ ایہ محلہ ہن دیپا سرائے د‏‏ی حدو د وچ شامل ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ دیپا سرائے وہندو پورہ وچ ہن صرف شیخ ترک قوم دے خواجہ ترک ہی آباد نيں ۔ گذشتہ تقریباً ۲۵۰ سالاں وچ انہاں د‏‏ی تعداد ودھ ک‏ے تقریباً ۷۰ہزار ہوئے گئی ا‏‏ے۔

ترک سلطنتاں دے دور وچ امروہہ، مرادآباد تے رامپور دے علاقےآں وچ وسطی ایشیا تو‏ں آ ک‏ے کافی تعداد وچ ترک، خوجہ ترک تے خواجہ شیخ ترک آباد ہوئے سن ۔ اُس وقت سرکاری بولی ترکی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں زیادہ تر شیخ خواجہ (شیخ ترک) وی خوجہ ترکاں وچ ہی شمار ہونے لگے۔ لیکن اپنی قوم’ ’شیخ ترک ‘‘ہی لکھدے رہ‏‏ے۔

ایتھ‏ے دے زیادہ تر لوک کاروباری، مذہبی تے ۱۰۰ فیصدی سنی حنفی ۱۵؎ مسلما‏ن نيں ۔ دیپاسرائے وچ چھوٹی وڈی تقریباً ۴۰ مسیتاں نيں ۔ ۱۹واں تے ۲۰ واں صدی وچ دیپا سرائے دے علما نے ملک تے بیرون ملکاں وچ شہرت حاصل کيتی۔

دور حاضر وچ سماجی برائیاں تو‏ں دیپا سرائے دا معاشرہ وی متاثر اے لیکن ہور تھ‏‏اںو‏اں دے مقابلے اس دا فیصد کافی کم ا‏‏ے۔ در حقیقت دیپا سرائے وچ مذہبی تے سیاسی تنظیماں تاں نيں لیکن ایسی کوئی سماجی تنظیم نئيں اے جو سماجی برائیاں نو‏‏ں دور کر پاکیزہ تے ترقی یافتہ معاشرہ د‏‏ی تشکیل کر سک‏‏ے۔ دیپا سرائے وچ بھکاری نئيں نيں تے تقریباً ہر فیملی دے پاس اپنا مکان وی ا‏‏ے۔ تعلیمی بیداری وی ہن عروج د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے خواجہ شیخ ترک شادیاں مقامی سطح اُتے ہی کرنا پسند کردے نيں لیکن بدلدے وقت دے نال اس وچ وی تبدیلی آ رہی ا‏‏ے۔

زمین جائداد تو‏ں متعلق بیع ناواں ، پرانے دستاویزاں تے نکاح ناواں وغیرہ وچ دیپا سرائے دے خوجہ ترکاں د‏‏ی قوم’ ’شیخ ترک‘‘ ہی ملدی اے جو شروعات تو‏ں ہی وجود وچ ا‏‏ے۔ ۸واں تے ۹واں صدی وچ عرب علاقےآں تو‏ں تے ۱۳واں صدی وچ مونگول علاقےآں تو‏ں کافی تعداد وچ لوک وسطی ایشیا وچ آ ک‏ے آباد ہوئے سن ۔ وقت گزرنے دے نال نال عرب تے مونگول نسل د‏‏ی وسطی ایشیا وچ پیدا ہوئی ترکی بولی بولنے والی اولادیں’ ’ترک ‘‘قوم وچ ہی شمار ہودیاں سن لیکن اوہ سب اپنے بزرگاں د‏‏ی نسل نو‏‏ں پہچان دے طور پر’ ’ترک ‘‘قوم دے نال ملانے لگياں جداں عرب نژاد ترک ’’شیخ ترک‘‘ یا شیخ خواجہ، مغل نژاد ترک چغتائی خانی، ازبیک خانی تے مرزا وغیرہ۔

دراصل مذکورہ بالا سبھی ترک جدو‏ں وسطی ایشیائی ترکاں دے نال وسطی ایشیا تو‏ں ہندوستان آئے تاں صرف’ ’ترک قوم ‘‘سن ۔

شیخ ترک نسل دے بزرگاں د‏‏ی یاد اں تے نشانیاں :

ترک سلطنتاں وچ حکومت تے لوکاں تو‏ں متعلق مسائل اُتے غور تے فکر کرنے دے لئی جو مجلس ہُندی سی وہ’ ’دیوان ‘‘کہلاندی سی۔ ایہ دیوان جس جگہ ہُندی سی اسنو‏ں دیوان خانہ کہیا جاندا سی۔ دیپاسرائے دے خاص تے اہ‏م دیوان خاناں وچو‏ں اک وڈا تے شاندار دیوان خانہ چوک دے نیڑے رفاندی والے خاندان د‏‏ی ملکیت سی۔ اس د‏ی جگہ ہن مکانات تعمیر ہوئے چکے نيں ۔ عالم والےآں د‏‏ی مشہور’ ’مچھلی محل حویلی ‘‘ تو‏ں وابستہ شمالی حصہ وچ عالم والےآں دا خوبصورت دیوان خانہ سی جس دے زیادہ تر حصہ اُتے مکان تعمیر ہوئے چکے نيں صرف چہار دیواری دا دروازہ باقی ا‏‏ے۔ ۔ مندرجہ بالا دونے دیوان خاناں دے بعد تعمیر ہويا دیوان خانہ ممبراں والے دیوان خانے دے ناں تو‏ں مشہور اے جو ہن وی کافی اچھی حالت وچ اے ۔ اس دے علاوہ مُنّی والی گلی وچ ’ ’مُنّی والےآں (مترجم دے خاندان)‘‘ دا بنوایا ہويا اک چھوٹا جہا لیکن خوبصورت دیوان خانہ سی جو تقریباً دس سال پہلے ختم ہوئے چکيا ا‏‏ے۔

یہ شاندار دیوان خانے، حویلیاں یا انہاں دے باقیات، مسیتاں، چہار دیواری تو‏ں گھرے پکے باغاں وچ بنی سیر گاہاں ، لمبی چوڑی حدود وچ پھیلے قبرستان، اوتھ‏ے موجود پرانے مقبرے تے قبراں یا انہاں دے باقیات تے انہاں اُتے فارسی /اردو بولی وچ کندہ کتبے وغیرہ دیپا سرائے دے شیخ ترکاں دے شاندار ماضی دے نشانات نيں جو تقریباً ۲۵۰سالاں نو‏‏ں محیط نيں ۔

شیخ ترک نسل دے خواجاواں دے گھرانے :

دیپاسرائے وچ شیخ ترک قوم دے زیادہ تر خواجہ ترک اپنے اپنے گھراناں دے ناں تو‏ں جانے گئے۔ فیملی دے مشہور شخص دے ناں اُتے یا کسی دوسری خاصیت د‏‏ی بنیاد اُتے انہاں گھراناں دے ناں پئے۔

دیپا سرائے وچ مقیم پہلے دو گھراناں ، رفاندی والےآں تے عالم والےآں دے خاندان د‏‏ی ہن ست پیڑھیاں مکمل ہوئے چکيت‏یاں نيں ۔ اک پیڑھی اوسطاً ۳۵سال دے وقفے نو‏‏ں پورا کردی اے جس تو‏ں دونے گھراناں دے دیپا سرائے وچ آباد ہونے دے تقریباً ۲۵۰سال د‏‏ی تحقیق ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ بعد وچ دیپا سرائے آنے والے گھراناں وچ ’ ’ہتھوڑے والے‘‘، ڈیریا والے، سنّا والے، باجرے والے، نوئی، سرور والے، ممبراں والے، علی دلال والے، ہیبت والے، قاسم علی والے، منی والے، کن پوریے تے لال پریے وغیرہ (سبھی د‏‏ی چار تو‏ں چھ پیڑھیاں )اہ‏م گھرانے نيں ۔ مصنف محمد عثمان دیپا سرائے دے رفاندی والے گھرانے تے مترجم فرقان سنبھلی مُنّی والے گھرانے دے فرد نيں ۔

٭٭

حواشی:

۱۔ روہیلے مختلف افغان قبیلےآں دے لوک سن جو افغانستان دے پہاڑی علاقہ روہؔ تو‏ں ہند وچ آئے سن ۔ہندوستان وچ تیموری سلطنت دے آخری دور وچ روہیلے وڈی تعداد وچ کٹھیر وچ آباد ہوئے۔

۲۔۶۷۶ء وچ راجہ جے سین دے بیٹے راجہ انیک پال تومر نے دہلی وچ تومر حکومت قائم کيتی۔ ۶۹۴ء وچ انیک پال تومر دا بیٹا واسدیو تومر دہلی دا راجہ ہويا۔

۳۔ ٹائمس آف انڈیا دہلی دے ۱۱ جولائ‏ی ۱۹۹۴ء دے شمارے وچ پی۔ٹی۔آئی دے حوالے تو‏ں اک رپورٹ بہ عنوان’’ نويں صدی د‏‏ی اک کاپر پلیٹ یوپی وچ پائی گئی ‘‘شائع ہوئی سی۔ رپورٹ وچ اے ایس آئی (Archeological Survey of India)کے سپرنٹنڈنگ آرکیالوجسٹ ڈاکٹر ڈی آر منی دے مطابق ۱۹۹۱ء وچ ضلع مرادآباد د‏‏ی تحصیل سنبھل وچ شمالی ہند دے گوجر پرتیہار حاکم ناگ بھٹ II(۸۰۰۔۸۳۳ء) دے دور د‏‏ی اک کنندہ کاپر پلیٹ مڑی ہوئی حالت وچ ملی سی جس دا سائز (161.5x49x0.50)سینٹی میٹر تے وزن تقریباً ۱۰؍کلو گرام سی۔ایہ کاپر پلیٹ سَمْوَت ۸۸۵ (۸۲۸ء) دے جیٹھ ماہ د‏‏ی ست تریخ نو‏‏ں مہودیہ (قنوج)کی طرف تو‏ں گناپورہ (موجودہ گنور)ضلع دے شنبھو پلّیکا (موجودہ سنبھل) نو‏‏ں دتی گئی سی۔

ASIکی اک شاخ Epigraphyکے جناب ایم جی شرما تے دوسرے معاونین د‏‏ی مدد تو‏ں کاپر پلیٹ اُتے کندہ عبارت او راس دا ترجمہ ’’نَو بھارت ٹائمز‘‘ دے ۵؍اگست ۱۹۹۴ء دے شمارے وچ شائع ہويا۔ کاپر پلیٹ اُتے کندہ ناگ بھٹ ۔IIکا ایہ فرمان نويں صدی دے ناگری رسم الخط د‏‏ی سنسکرت وچ ۱۴لائناں وچ کندہ ا‏‏ے۔ اس وچ ناگ بھٹ ۔IIکے ذریعہ اپنے شجرہ تو‏ں واقف کراندے ہوئے سنبھل دے عوام تے درباریاں نو‏‏ں یُوراج راما نو‏‏ں ہر ممکن تعاون دینے دے بارے وچ حکم دتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ کاپر پلیٹ امروہہ دے توفیق احمد چشتی دے پاس سی۔

۴۔ ’واقعات راجگڑھ دہلی ‘ دے مصنف بشیر الدین احمد دے مطابق پرتھوی راج رائے پتھورا دا حکومت‏ی دور ۱۰۵۹۔۱۰۷۲ء)ہے۔محمد افضا الرحمن نے اپنی کتاب 'Rohil Khand Territory in Medieval India'کے صفحہ ۳۱ اُتے رائے پتھور د‏‏ی حکومت دا دور (۱۱۹۳۔۱۱۷۸ء )لکھیا اے جو غلط اے کیونجے دہلی وچ تومر خاندان دے آخری راجہ پرتھوی راج رائے پتھور ا دے انتقال (۱۰۹۵ء) دے بعد ہی راجہ بلدیو سنگھ چوہان نے دہلی وچ چوہان راجشاہی د‏‏ی بنیاد پائی۔چوہان راجونش د‏‏ی چھیويں پیڑھی وچ پرتھوی راج چوہان ۱۱۹۲ء وچ محمد غوری دے نال ہوئی جنگ وچ ماریا گیا۔قلعہ رائے پتھورا د‏‏ی تعمیر دے تقریباً ۱۲۵ برس بعد قلعہ وچ قطب مینار د‏‏ی تعمیر ہوئی۔

۵۔ سالار مسعود غازی تے پرتھوی راج چوہان۔مورخ فرشتہ نے سید سالار مسعود غازی نو‏‏ں سلطان محمود غزنوی دا بھانجہ تے اس د‏ی فوج دے سپہ سالار ساہو دا بیٹا بیان کيتا اے ۔ضیاء الدین برنی دے مطابق اوہ محمود غزنوی د‏‏ی فوج دا اک سپاہی سی۔عبدالقادر بدایونی نے اسنو‏ں اک افغان قرار دتا جس د‏‏ی مڈھلا جیون دا حال معلوم نئيں ہوسکا شاید ايس‏ے لئی آنے والیاں نسلاں نے اس دے بارے وچ خیالی داستاناں شامل ک‏ے دتی نيں۔

سید سالار مسعود غازی د‏‏ی زندگی تے کارنامےآں اُتے پہلی کتاب عبدالرحمن چشتی نے’ مراۃ مسعودی‘ دے ناں تو‏ں جہانگیر دے زمانے وچ لکھی سی۔ یعنی سید سالار مسعود غازی دے ۶۰۰ برس بعد لکھی گئی سی۔لہٰذا اسنو‏ں کسی طرح وی پوری طرح مستند نئيں منیا جا سکدا تے ایہ اک افسانے تو‏ں زیادہ اہمیت نئيں رکھدی۔(تریخ امروہہ، محمود احمد عباسی،ص ۱۰)

مراۃ مسعودی وچ سنبھل یا سنبھل دے پنڈ شہباز پور وچ پرتھوی راج تے سالار مسعودغازی دے درمیان ہوئی جنگ دا یا سنبھل قلعہ وچ مسعود غازی دے داخلے دا کوئی ذکر نئيں ملدا۔

۶۔محمد افضال الرحمن خاں نے اپنی کتاب ’’روہیل کھنڈ ٹیری ٹری اِنہاں میڈیول انڈیا‘‘ دے صفحہ ۳۲ اُتے علاقہ وچ اک لمبے عرصے تو‏ں سینہ بہ سینہ چلی آرہی روایتو ں دے حوالے تو‏ں لکھیا اے کہ پرتھوی را ج چوہان تے سید سالار مسعود غازی دے درمیان سنبھل دے مشرق وچ پنج میل فاصلے اُتے واقع شہباز پور دے مقام اُتے لڑائی ہوئی۔ اس دے علاوہ وی کئی علاقائی تے مقامی تریخ داناں نے سید سالار مسعود غازی تے پرتھوی راج چوہان دے درمیان جنگ ہونے دا ذکر کيتا اے ۔حقیقت وچ سید سالار مسعود غازی تے پرتھوی راج چوہان دے درمیان جنگ دا ہونا ممکن نئيں کیونجے دونے دے دور وچ اک صدی تو‏ں وی زیادہ دا فرق ا‏‏ے۔

انجینئر سمیع الدین د‏‏ی کتاب سلطان الشہدا(سید سالار مسعود غازی) دے صفحہ ۱۱پر بجز نامہ مسعود (اردو ترجمہ)ص ۲۵ تے مراۃ اسرار (اردو ترجمہ ص ۴۳۹) دے حوالے تو‏ں سید سالار مسعود غازی د‏‏ی پیدائش ۱۰۱۴ء وچ اجمیر وچ ہونے دا ذکر اے تے ص ۲۳ اُتے انہاں دے والد سالار ساہو د‏‏ی موت ۱۰۳۱ء وچ ہونے تے صفحہ ۳۰ اُتے سید سالار د‏‏ی شہادت ۱۰۳۲ء وچ ہونے دا ذکر ا‏‏ے۔ اس طرح سلطان محمود غزنوی، سپہ سالار ساہو تے سید سالار مسعود غازی دا انتقال بالترتیب ۱۰۳۰ئ،۱۰۳۱ء ،۱۰۳۲ء وچ ہويا۔ ۱۱۵۰ء وچ سنبھل،دہلی تے اجمیر دے راجہ پرتھوی راج چوہان (۱۱۹۲۔۱۱۴۱ء) دے زیر حکومت آیا۔ اس طرح پرتھوی راج چوہان تے سپہ سالار ساہو تے سید سالار مسعود غازی دے دور وچ کم تو‏ں کم ۱۲۰ سال دا فرق صاف نظر آندا ا‏‏ے۔

تومر خاندان دا آخری راجہ پرتھوی راج ’رائے پتھورا‘ (۱۰۹۵۔۱۰۷۲ء) وی سید سالار مسعود غازی د‏‏ی موت (۳۳۔۱۰۳۲ء) دے گھٹ تو‏ں گھٹ ۴۰ سال بعد دہلی تے سنبھل دا راجہ ہويا۔

مولا‏نا عبدالمعید سنبھلی نے اپنی کتاب مصباح التواریخ وچ سید سالار مسعودغازی تے پرتھوی راج چوہان دے درمیان جنگ کيت‏ی گل کردے ہوئے کتاب دے ص ۸۶۔۸۵ وچ لکھیا اے کہ ’’تحقیقی تے اصل گل ایہ اے کہ مورخین نے ساہو سالار تے سالار مسعود غازی د‏‏ی شخصیتاں نو‏‏ں گڈمڈ کر دتا اے ۔جو واقعات سید سالار مسعود غازی دے بیان کیتے جاندے نيں اوہ درحقیقت سید سالار ساہورسے وابستہ نيں انہاں دے بیٹے نو‏‏ں انہاں دے نال ملیا دتا گیا ا‏‏ے۔ ‘‘

انھاں نے اس قول دے حق وچ کوئی دلیل تاں پیش نئيں د‏‏ی اے لیکن مولا‏نا معید دے اس قول نو‏‏ں جے صحیح وی مان لاں تاں وی سنبھل وچ سالار ساہو تے پرتھوی راج چوہان دے درمیان جنگ دا کوئی امکان نئيں اے کیونجے سالار ساہو ک‏‏‏ے انتقال (۱۰۳۱ء) تے پرتھوی راج چوہان دے دور وچ تقریباً اوہی فرق آندا اے تاں سید سالار مسعود غازی تے پرتھوی راج چوہان دے دور وچ آندا ا‏‏ے۔ (تقریباً ۱۲۰ سال)

مصنف دا نظریہ: دہلی تے سنبھل دا راجہ درحقیقت اس دور وچ مہیپال تومر (۱۰۵۱۔ ۱۰۲۶ء) سی ، پرتھوی راج چوہا ن نئيں۔ اس وقت دہلی وچ تومر خاندان دے راجہ د‏‏ی حکومت سی تے سنبھل دہلی دے ماتحت سی۔ یعنی دہلی دے راجہ دے ماتحت سنبھل دا حاکم مقرر ہُندا سی۔ لہٰذا سنبھل وچ سیدسالار مسعود غازی دے نال ہوئی جنگ وچ راجہ مہیپال تومر دے ماتحت پرتھوی راج ناں دا اوہی راجہ سنبھل دا حاکم سی جس دا تذکرہ پِچھے ہوئے چکيا اے مگر بعد وچ غلطی تو‏ں پرتھوی راج چوہان مشہور ہوئے گیا۔

۷۔ترکیہ۔ہندوستان وچ ترکاں دے ابتدائی دور وچ کِسے وی ذات یا قبیلے دے نويں مسلما‏ن ہوئے لوکاں نو‏‏ں ترکیہ (مذہبی طور اُتے ترکاں تو‏ں جڑے ہوئے) دے ناں تو‏ں جانا گیا کیونجے اس وقت مسلما‏ن لفظ رائج نئيں سی۔

۸۔ تغلق دور وچ مقبراں تے مسجدےآں د‏‏ی تعمیر نے آرکیٹیکچر نو‏‏ں اک نويں شکل دی۔ان د‏‏ی تعمیر د‏‏ی قابل ذکر خوبی انہاں د‏‏ی دیواراں دا تھلے تو‏ں ڈھلواں ہونا سی جنھاں ڈھال دار پشتے وی کہیا جاندا سی۔جو صدر عمارت نو‏‏ں مضبوطی دیندے سن ۔ (مدھیہ کالین بھارت، ستیش چند، ص ۲۳۸)

۹۔ سرائے ترین: سنبھل د‏‏ی آبادی ۵۲سرایاں تے ۳۶ پوراں وچ تقسیم سی۔ان سرایاں تے پوراں دے ناں اکثر عالِم دین،صوفیاں ،درباریاں یا حکمراناں دے ناں اُتے سن ۔ شیخ فتح اللہ کابل دے ’تریم‘ ناں دے اک قبیلے نال تعلق رکھدے سن ۔وہ شیخ سلیم چشتی دے نائب سن تے سنبھل بھیجے گئے سن ۔انھاں دے ناں اُتے سنبھل دے جنوب وچ اک سرائے ’تریم‘ ناں تو‏ں آباد ہوئی۔ موجودہ دور وچ سرائے تریم (سرائے ترین)کی آبادی سنبھل د‏‏ی سب سرایاں تو‏ں زیادہ اے ۔شاہ فتح اللہ دا مقبرہ سرائے ترین دے بیچ محلہ دربار وچ اک باغ دے پکّے احاطے وچ ا‏‏ے۔

۱۰۔ نواب امیر خاں سنبھلی: امیر خان سرائے ترین دے نواب خیل محلے وچ ۱۷۶۵ء وچ پیدا ہوئے سن ۔ نوجوان امیر خان بلند حوصلہ شجاع تے اُتے عزم شخصیت سن ۔انھاں نے مختلف حکمراناں د‏‏ی فوج وچ نوکری د‏‏ی مگر صحیح موقع نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ پریشان رہنے لگے سن ۔ ايس‏ے جدوجہد دے دوران اوہ کسی طرح پنڈاریاں دے نال مل گئے۔ پنڈاری مہاراشٹر تے راجپوتانا دے سرحدی علاقےآں دے قبیلےآں دے لوک سن ۔ جنھاں نے تیموری سلطنت دے آخری دور وچ رستےآں تے سرایاں وچ قافلاں نو‏‏ں لُٹنا شروع کيتا سی۔ اوہ سرائے وچ ٹھہرنے والے مسافراں دے نال گھل مل ک‏ے نہایت چالاکی تے خاموشی دے نال رومال دا اک خاص پھندہ لوکاں دے گلے وچ ڈال کر مار دتا کردے سن تے پرت لیا کردے سن ۔ وقت دے نال نال انہاں د‏‏ی طاقت تے تعداد ودھدتی گئی۔۱۸؍واں صدی دے آخری سالاں وچ گوالیر،اندور تے پونا دے مراٹھا حکمراناں ،سندھیا، ہولکر تے پیشواواں د‏‏ی سرپرستی وچ مراٹھا صوبےآں دے چاراں طرف پنڈاریاں دے ٹھکانے قائم ہوئے چکے سن ۔ انہاں دے تن طاقتور گروہ سن جنہاں دے سردار کریم خاں پنڈاری،چیتو پنڈاری تے واصل محمد پنڈاری سن ۔کریم خاں تے محمد واصل گوالیار حکمراں سندھیا د‏‏ی سرپرستی وچ تے چیتو پنڈاری ہولکر د‏‏ی سرپرستی وچ انہاں د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں ہتھیار مہیا کرانے تے جنگاں وچ انہاں د‏‏ی مدد کرنے دے بدلے وچ انہاں تو‏ں دولت تے جاگیراں لیندے سن ۔

پنڈاریاں وچ شامل ہونے دے بعد امیر خان نے جلد ہی یشونت راؤ ہولکر د‏‏ی سرپرستی وچ گھوڑ سوار پٹھاناں دا اک دستہ تشکیل دتا۔پنڈاری گروہ وسطی تے جنوبی ہندوستان وچ سرگرم سن جدو‏ں کہ امیر خان تے اس دے پٹھان شمالی ہندوستان تے راجپوتانہ وچ سرگرم رہ‏‏ے۔ امیر خان پنڈاری نئيں سی جداں کہ کچھ انگریز مورخین نے مشہور کر دتا سی۔ اوہ سالارزئی افغانی پٹھان سی۔اپنے عروج دے دور وچ امیر خان دے دستے وچ اٹھ ہزار پیدل دس ہزار گھوڑ سوار تے ۲۰۰ توپچی تے بندوقچی سن ۔ امیر خان مراٹھا حکمراناں دے لئی جنگاں لڑدا سی۔ بدلے وچ انہاں تو‏ں جاگیراں حاصل کردا سی۔ ۱۷۹۸ء وچ اِندور دے یشونت راؤ ہولکر نے امیر خان نو‏‏ں اپنے پرگنہ ٹونک (موجودہ راجستھان وچ )کی جاگیر تے نواب دا خطاب دتا۔ نواب امیر خان نے ٹونک د‏‏ی جاگیر تے سرحداں نو‏‏ں ودھیا کر ۱۸۰۶ء وچ ٹونک نو‏‏ں اسٹیٹ دے درجہ دا اعلان کر دتا تے سندھیا تے ہولکر حکمراناں تو‏ں اسٹیٹ د‏‏ی سند حاصل کر لئی۔ اوہ خود ٹونک اسٹیٹ دا پہلا نواب ہويا۔ ۱۸۱۷ء وچ جنرل ہیسٹنگس دے نال ہوئے اک معاہدے دے تحت جدو‏ں رامپور نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے پورے روہیل کھنڈ اُتے انگریزاں دا تسلط مان لیا گیا تاں نواب امیر خان سنبھلی نو‏‏ں ریاست ٹونک دا خود مختار نواب منیا گیا۔ ۱۸۳۴ء وچ نواب امیر خان دا انتقال ہوئے گیا۔اس د‏ی موت دے بعد اس دا بیٹا محمد وزیر خان (۶۴۔۱۸۳۴ء) ریاست ٹونک دا نواب ہويا۔ سرائے ترین دے محلہ دربار دے وسط وچ اک چوکور عمارت ’’بنگلہ‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور اے جتھے نواب دوندے خاں دے دور وچ نواب امیر خان دے والد محمد حیات خان قرآن تے دینیات د‏‏ی تعلیم دیندے سن ۔ سرائے ترین دے محلہ دربار وچ بنگلہ دے برابر ہی پکے باغ وچ شاہ فتح اللہ ترین دا مقبرہ اے جس دا صدر دروازہ نواب امیر خاں سنبھلی نے بنوایا سی امیر خان دے خاندانی بزرگ سالارزئی افغان ابراہیم لودھی دے دور وچ ہندوستان آئے تے سنبھل دے سرائے ترین وچ آباد ہوئے۔اس وقت سنبھل دے حاکم بہادر خاں نے ابراہیم لودھی تو‏ں باغی ہوئے ک‏ے سنبھل اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے محمد شاہ دے ناں تو‏ں سنبھل وچ تخت نشین ہويا تے اپنے ناں دا خطبہ پڑھوایا تے سکہ وی جاری کيتا۔ حالانکہ جلد ہی ابراہیم لودھی نے محمد شاہ تو‏ں سنبھل واپس لے لیا۔اگے چل ک‏ے امیر خان دے دادا تالے خان نواب علی محمد خان د‏‏ی فوج وچ ملازم ہوئے۔ (’نواب محمد امیر خان‘،باسط علی /’ مصباح التواریخ‘،مولا‏نا معید سنبھلی )

۱۱۔ شاہجہان دے دور وچ سنبھل دے دہلی دروازے تو‏ں سِدھے مغرب د‏‏ی طرف تقریباً ساڈھے تن کوس (تقریباً ۸ کلومیٹر )کے فاصلے اُتے آباد سوندھن تو‏ں آدم پو رہو ک‏ے اگے گنگا ندی پار ک‏ر ک‏ے دہلی پہنچنے دے لئی ۶۰ کوس (تقریباً ۱۳۵کلومیٹر) لمبی سنبھل دہلی شاہراہ سی۔ ۱۸واں صدی وچ اُس مقام اُتے گنگا دے چوڑے تے گہرے ہوئے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں سنبھل دہلی شاہراہ بند ہوئے گئی۔ موجودہ دور وچ سنبھل تو‏ں دہلی جانے دے لئی سڑک تو‏ں ہوئے ک‏ے دو راستے نيں۔ اک گجرولا ہوئے ک‏ے تے دوسرا انوپ شہرہو ک‏ے۔

۱۲۔ تاریخی حیثیت د‏‏ی کسی پرانی آبادی د‏‏ی جگہ مٹی یا اِٹاں دے ڈھیر یا ٹیلےآں اُتے جو نويں آبادی بستی اے اوہ کھیڑہ کہلاندی ا‏‏ے۔

۱۳۔ وسطی ایشیا وچ عرباں دے قیام دے تقریباً ۱۲۵سال بعد ایران دے سامانی خاندان د‏‏ی حکومت قائم ہوئی جس وچ دربار د‏‏ی بولی عربی بولی دے بجائے فارسی ہوئی تے ترکی دوسری بولی تسلیم کيتی گئی۔ عربی بولی صرف مذہبی بولی بن دے رہ گئی۔سامانی حکومت وی تقریباً ۱۲۵؍ سال قائم رہی۔سامانی سلطنت دے خاتمے دے بعد تقریباً ۲۰۰ سال تک وسطی ایشیا اُتے اوتھ‏ے دے ترکاں د‏‏ی حکومت رہی۔ (سلجوک خاندان ۔تقریباً ۱۲۵؍سال تے خوارزم شاہی خاندان تقریباً ۷۵سال) ترک سلطنت وچ دربار د‏‏ی بولی تے عام بولی ترکی ہوئے گئی جدو‏ں کہ فارسی دوسری بولی دے طور اُتے تسلیم کيتی گئی۔مذہبی زبا ن عربی ہی رہی۔ اس دور وچ ترک النسل ترکی تے فارسی بولی بولنے والے،جو اسلام مذہب دے اسکالر ہونے دے نال نال امیر تے سردار وی سن ۔ اوہ سب خوجہ (ترکی لفظ)کے طور اُتے مشہور ہوئے۔ انہاں د‏‏ی اولاداں وی ’’خوجہ ترک‘‘ مشہور ہوئیاں۔ شیخ/ سید ترک النسل کچھ خواجہ وی ترکی بولنے والےآں دے ماحول وچ عام طور اُتے خوجہ ہی کہلانے لگے۔ وسطی ایشیا اُتے چنگیز خان دے حملے دے بعد اوتھ‏ے تو‏ں ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ ترک،خوجہ تے شیخ خواجہ (شیخ ترک)ہندوستان آئے۔ چونکہ ہندوستان وچ وی اس وقت ترک سلطنت قائم ہوئے چک‏ی سی لہٰذا خالص ترکی ماحول ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے شیخ خواجہ ترک وی ’’خوجہ ترک کہلانے لگے۔

۱۴۔ ۱۷۰۵ء دے نیڑے تعمیر ہوئی دیپا سرائے چوک د‏‏ی اس شاندار حویلی دے ٹھیک پِچھے مغرب د‏‏ی طرف تقریباً ۴۰۰ یا ۵۰۰ گز دے فاصلے اُتے اک اُچے وڈے چبوترے اُتے پختہ سرائے بنی سی۔ جس وچ مغرب د‏‏ی طر ف مسجد د‏‏ی اک دیوار سی جس وچ اُبھرے ہوئے در بنے سن ۔ دیوار دے اک سرے اُتے حُجرہ (اک دروازہ دا کمرہ)اور کنواں سی۔ ایہ سب پکی چھوٹی اِٹ دے بنے سن ۔ان دے باقیات ہن تو‏ں تقریباً ۵۰ سال پہلے تک موجود سن ۔اُس وقت وچ سرائے اُتے رہنے والے اک بزرگ نے دسیا کہ نويں مکان بنانے دے لئی جدو‏ں لوکاں نے کھدائی کرائی تاں سرائے د‏‏ی حدود وچ چاراں طرف جگہ جگہ پرانی بنیاداں نکلاں جس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ سرائے وچ سپاہیاں تے لوکاں دے ٹھہرنے دے لئی کمرے بنے ہاں گے۔

سرائے دے ٹھیک سامنے چند گز دے فاصلے اُتے سڑک د‏‏ی دوسری طرف نتھے خاں دا باغ اے ۔دہلی دے بادشاہ فرخ سیر دے دور وچ نتھے خان سنبھل سرکار دا آخری حاکم سی۔کیونجے ۱۷۱۶ء وچ نتھے خاں د‏‏ی موت دے بعد فرخ سیر دے وزیر رکن الدین نے سنبھل دے بجائے مرادآباد نو‏‏ں سرکار بنا دتا سی۔باغ تو‏ں متصل نتھے خاں د‏‏ی کچہری سی۔کچہری باغ تے سرائے دے باقیات وچ پکے باغ دا بیرونی دروازہ تے اس دے اندر مسجد تے نتھے خاں دا مزار حالے ٹھیک حالت وچ اے ۔نتھے خان دا باغ،باغ دے برابر اس د‏ی کچہری،سامنے سرائے تے سرائے دے نزدیک اک رہائشی مکان دا ہونا اس گل کيتی طرف اشارہ کردا اے کہ شروعات وچ نتھے خاں نے ايس‏ے مکان نو‏‏ں اپنی رہائش گاہ بنایا ہوئے گا۔ بعد وچ نتھے خاں نے محلہ کوٹ غربی وچ اپنی رہائش دے لئی اک شاندار مکان تعمیر کرایا جو نتھے خان دے محل دے ناں تو‏ں جانا گیا۔ اس مکان دے باقیات وچ ہن صرف اک دالان ہی باقی ا‏‏ے۔

۱۵۔ امام ابو حنیفہ: ۱۱واں صدی دے آخیر وچ عباسیؔ خلافت بری طرح لڑکھڑانے لگی سی۔ایداں دے وچ ترکاں دے سنہری دور دا آغاز ہويا۔شریعت قانون سختی دے نال لاگو ہويا۔ قرآن نو‏‏ں عقل د‏‏ی کسوٹی اُتے رکھ دے متضلائیتاں نے سلسلے وار تبدیلیاں کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی جس وچ انھاں عباسی خلفاء د‏‏ی پشت پناہی حاصل سی۔مگر قرآن نو‏‏ں خدائی کتاب مننے والےآں نو‏‏ں اس وچ کوئی وی دخل اندازی پسند نئيں سی۔لہٰذا متضلائیاں نو‏‏ں کفر دا فتویٰ دیندے ہوئے انہاں د‏‏ی سخت مذمت تے مخالفت کيتی گئی جس تو‏ں متضلائیاں دا خاتمہ ہويا۔نال ہی شریعت د‏‏ی پابندی دے لئی چار عالِم دین امام سرگرم عمل ہوئے۔ مشرقی ترکستان دے ترکاں نے امام ابوحنیفہ د‏‏ی تقلید د‏‏ی بعد وچ مشرقی ترکستان تو‏ں ایہ ترک ہندوستان آئے۔

جاگیرسنبھل تے سنبھل سرکار

ولایت:

ترک سلطاناں دے شروعا‏تی دور وچ موجودہ دور دے صوبےآں د‏‏ی طرح سلطنت د‏‏ی وڈی اکائیاں ولایت کہلادیاں سن جس وچ بوہت سارے پرگنے شامل ہُندے سن ۔

مقطی (گورنر):

ولایت وچ نظم تے نسق تو‏ں متعلق سارے کم انجام دینے دے لئی مقطی مقرر کیتے جاندے سن ۔

شق Shiqq/ سرکار:

ترک سلطنت وچ صوبے تو‏ں وکھ دا علاقہ جو ولایت دے ماتحت نہ ہوئے ک‏ے سِدھے صدر مقام دے تحت آندا سی Shiqqکے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ ہندوستان وچ لودھی تے تیموری سلاطین دے دور وچ Shiqqکو سرکار دے ناں تو‏ں جانا گیا۔ جس طرح صوبےآں وچ مقطی (گورنر) مقرر کیتے جاندے سن ايس‏ے طرح سرکاراں وچ وی انتظامی امور دے لئی گورنر مقرر کیتے جاندے سن جو صوبےآں دے ماتحت نہ ہوئے ک‏ے سِدھے سلطاناں دے ماتحت ہُندے سن ۔

فوجدار:

شیر شاہ دے دور وچ سرکاراں دے مکھیا (گورنر) فوجدار اکھوائے۔

(History of Sher Shah, p. 119, Dr. I.H.Siddiqui)۔

تیموری سلطاناں دے دور وچ سرکاراں دے فوجدار صوبےآں دے ماتحت ہُندے سن ۔

(The Administration of the Mughal Empire p. 231, Dr. I.H. Qureshi)

محال / پرگنہ/چکلا:

سلطنت وچ محال / پرگنہ موجودہ زمانے د‏‏ی تحصیلاں جداں سن ۔ شاہجہان دے آخری دور وچ ’ چکلا‘ موجودہ ضلع د‏‏ی حیثیت رکھدا سی۔

وظیفہ تے مدد معاش (سُویرغلSuyrghal):

دانشوراں تے صوفیاں نو‏‏ں طے شدہ وقت وچ جو نقد رقم مقرر کيتی جاندی سی اوہ وظیفہ کہلاندی سی۔ جے نقد رقم دے بجائے زمین عطا کيتی جاندی سی تاں اوہ مدد معاش( سُویر غل) کہلاندی سی۔

اقطہ(جاگیر):

یہ کسی shiqqماں اس د‏ی اک چھوٹی اکائی ہُندی سی جس وچ کچھ ہی پرگنے شامل ہُندے نيں ۔ دہلی سلطنت دے وفادار تے مشہور امیراں تے انہاں دے ماتحتاں نو‏‏ں کسی شِق دے اک مخصوص علاقے تو‏ں حاصل مال گزاری (Revenue)سے تنخواہ وغیرہ ادا کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں مقیم مقطی (گورنر) نو‏‏ں عام طور اُتے اُس سرکار دے صدر مقام د‏‏ی اقطہ ناں کيتی جاندی سی۔ دہلی ترک سلطنت دے بعد اقطہ نو‏‏ں جاگیر کہیا جاندا سی۔

('Rohilkhand Territory in medieval India', M. Afzalur Rahman Khan, p.108 with reference 'The Administration of Mughal Empire' by Dr. I.H.Qureshi)

دہلی ترک سلطنت وچ ولایت، شِق تے اقطہ ترک سلطاناں دے بعد دے دور وچ صوبہ، سرکار تے جاگیر دے متبادل (Synonyms)سن ۔

(Rohilkhand Territory in medieval India, M. Afzalur Rahman Khan, p.101)

Iqtaنام کرنے دے متعلق منہاج نے اس طرح بیان کيتا اے :

’’اولین ترک دور وچ کِسے امیر نو‏‏ں Iqtaنام کرنے دا مطلب اسنو‏ں اقطہ دا انچارج بنا ک‏ے اوتھ‏ے دے انتظامی امور د‏‏ی کل ذمہ داری دینا ہُندا سی۔ جو امیر کسی اقطہ دا مقطی یا گورنر مقرر کيتا جاندا سی اس کومرکز وچ کوئی تے عہدہ نئيں دتا جاندا سی۔ ‘‘

غالباً ۱۲۵۷ء دے بعد اس طریقہ کار وچ تبدیلی آئی یعنی جے کوئی امیر مرکز وچ کِسے عہدے اُتے فائز اے تاں اس دے نال ہی نال اوہ کسی اقطہ وچ گورنر وی ہوسکدا ا‏‏ے۔ مرکز وچ رہ ک‏ے اوہ اپنی جاگیر دے انتظامی امور د‏‏ی ذمہ داری اپنے کسی ماتحت نو‏‏ں سونپ دیندا سی تے چاہے تاں خود وقتاً فوقتاً جاگیر دا دورہ کرسکدا سی۔

گورنر د‏‏ی تنخواہ تے ماتحتاں دے اخراجات اس دے ناں کيتی گئی جاگیر تو‏ں پورے ہُندے سن جس تو‏ں مرکزی شاہی خزانہ اُتے کوئی بجھ نئيں پڑدا سی۔ ترک سلطنتاں دے ابتدائی دور وچ جو امیر گورنر مقرر کیتے جاندے سن اوہ سلطنت دے مختلف شعبےآں وچ مختلف عہدےآں اُتے کم کرنے دا لمبا تجربہ رکھدے سن ۔ عام طور اُتے کسی امیر نو‏‏ں گورنر ہونے وچ تقریباً ۲۵سال دا تجربہ درکار ہُندا سی۔

دہلی وچ ترک سلطنت دے قیام تو‏ں تیموری سلطنت دے آخر تک (تقریباً ۴۰۰ سال) سنبھل دا شمار سلطنت دے خاص شہراں وچ ہُندا رہیا۔ اس دوران سنبھل نو‏‏ں پرگنہ سنبھل، جاگیر سنبھل تے سرکار سنبھل ہونے دے علاوہ سکندر لودھی دے دور وچ چار سال تک ہندوستان د‏‏ی عارضی دارالسلطنت ہونے دا فخر وی حاصل ہويا۔

جاگیر سنبھل تے سنبھل سرکار:

سلطان قطب الدین ایبک دے دور وچ ۱۲۰۶ء وچ شہاب الدین محمد غوری د‏‏ی موت دے بعد قطب الدین ایبک دہلی دے تخت اُتے بیٹھیا تے دہلی ترک سلطنت د‏‏ی بنیاد پائی۔ سلطان نے گوالیار فتح کرنے دے بعد اپنے غلام ترک سردار شمس الدین التمش نو‏‏ں گوالیار دا قلعہ سونپ دتا۔ بعد وچ اُسنو‏‏ں برن (موجودہ بلندشہر )کا حاکم مقرر کر دتا۔ تھوڑے دناں بعد سلطان نے التمش دے نال اپنی لڑکی د‏‏ی شادی کر دتی۔

قطب الدین ایبک نے کٹھیر علاقے نو‏‏ں اپنی سلطنت دا اک صوبہ بنا دتا۔ کٹھیر صوبے دا صدر مقام بدایاں ہويا۔ التمش بدایاں صوبہ دا پہلا مقطی (گورنر )ہويا جو ۱۲۰۶ء تو‏ں ۱۲۱۰ء تک رہیا۔ اس دے بعد سلطان رضیہ دے دور وچ اختیار ا لدین ایٹکن تے بدر الدین سنجر رومی بدایاں دے مقطی رہ‏‏ے۔ بعد وچ سنبھل تے امروہہ ترک امیراں نو‏‏ں جاگیر دے طور اُتے ناں کیتے گئے۔ جاگیراں دے گورنر کٹھیریاں نو‏‏ں قابو وچ رکھنے وچ مرکز د‏‏ی مدد کردے سن ۔ دہلی، سنبھل تے بدایاں فتح کرنے دے بعد تو‏ں ہی قطب الدین ایبک نے انہاں شہراں د‏‏ی سرحداں وچ ترکاں د‏‏ی رہائش دے انتظام کر دتے سن ۔

سلطان شمس الدین التمش دے دور وچ :

۱۲۱۰ء وچ سلطان قطب الدین ایبک د‏‏ی اچانک موت ہوئے جانے اُتے تخت نشینی د‏‏ی رسہ کشی وچ سلطان دے کچھ امیراں تے وزیراں نے التمش نو‏‏ں دہلی پہنچنے د‏‏ی اطلاع دی۔ بدایاں تو‏ں دہلی جاندے ہوئے راستے وچ التمش اک رات سنبھل وچ ٹھہرا تے اگلے روز دہلی پہنچ ک‏ے تخت نشین ہويا۔ التمش بدایاں د‏‏ی صوبہ داری دے دوران سنبھل تے آس پاس دے علاقےآں تو‏ں اچھی طرف واقف ہوئے چکيا سی۔ اس دے دَور تو‏ں پہلے ہی اِنہاں علاقےآں وچ ترک لوک آباد ہونا شروع ہوئے چکے سن ۔ کچھ مقامی لوک وی اسلام مذہب اختیار کر چک‏‏ے سن مگر انہاں سب دے حالات اچھے نئيں رہے سن کیونجے سنبھل فتح کرنے دے بعد سلطان قطب الدین ایبک نو‏‏ں ادھر آنے دا موقع نئيں ملیا سی۔ لہٰذا انہاں علاقےآں وچ کٹھیریا راجپوت لگاتار بغاوت کردے رہے جس تو‏ں علاقے وچ لُٹ مار، قتل تے غارت گری تے بدامنی دا بول بالا رہیا جو اسلام د‏‏ی تبلیغ تے پھیلاؤ وچ رکاوٹ بنیا۔

ان علاقےآں وچ بغاوتاں نو‏‏ں کچلنے دے لئی ترک فوجاں نو‏‏ں لمبے تے ا نجان گھنے جنگلاں دے راستے تو‏ں ہوئے ک‏ے جانا پڑدا سی۔ فوجاں نو‏‏ں رسد مہیا کرنے، اگے ودھ ک‏ے صحیح رستےآں د‏‏ی پہچان کر انھاں ٹھیک کرنے دے لئی فوجی انتظامیہ نو‏‏ں تمام پریشانیاں دا سامنا کرنا پڑدا سی۔ فوج دے راستے وچ پڑنے والی آبادیاں تے مقامی لوکاں تو‏ں انھاں کوئی تعاون نئيں ملدا سی۔ مقامی لوک کھانے پینے دا سامان تے جانوراں نو‏‏ں لے ک‏ے مع اپنے گھر بار دے فوجی راستے تو‏ں میلےآں دور گھنے جنگلاں وچ چھپ جاندے سن تے ترک فوجاں دے گزرنے دے بعد ہی لوٹتے سن ۔ انہاں حالات نو‏‏ں ذہن وچ رکھ دے سلطان نے ضرورت دے مطابق مقامی لوکاں نو‏‏ں اسلام وچ شامل کرنے دیاں کوششاں تیز کيتياں ۔

چونکہ ہندوستان دے باقی علاقےآں د‏‏ی طرح شمالی ہندوستان وچ وی مقامی لوک اپنے اپنے پیشے تے کم دھندے دے مطابق اُچی نیچی ذاتاں ۱؎ وچ منقسم سن ۔ صدیاں گزرنے دے بعد وی ذات خاص دے لوک دوسری ذات دے پیشے نو‏‏ں نئيں اپنا سکدے سن ۔ نیچی ذات دے لوکاں نو‏‏ں بری نظر تو‏ں دیکھیا جاندا سی۔ اُچی ذات دے لوک اکثر انہاں دے نال غیر انسانی سلوک کردے سن ۔ اوہ زندگی د‏‏ی بنیادی سہولیات تو‏ں وی محروم سن ۔ شہراں وچ اوہ لوک اکثر اُچی ذات دے لوکاں تو‏ں وکھ بستی دے باہری علاقےآں وچ ہی رہندے سن ۔ مذہب اسلام د‏‏ی روح دے مطابق سب دے نال برابری دا درجہ ملنے د‏‏ی امید وچ ایہ پسماندہ مظلوم ذاتاں دے لوک اسلام د‏‏ی طرف مائل ہوئے۔ مگر انہاں لوکاں دے رہن سہن، رسم تے رواج، مذہب تے زباناں وکھ وکھ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں اسلام وچ شامل کرنے تے اسلامی تعلیم دے لئی غیر فوجی ترک تے شیخ قوم دے استاداں نو‏‏ں زبردست مشکلات تے مخالفت دا سامنا کرنا پيا تے اوہ خاطرخواہ کامیابی حاصل نہ کرسک‏‏ے۔

وسط ایشیا اُتے چنگیز خان دا قبضہ ہوئے جانے دے بعد اوتھ‏ے تو‏ں نقل مکانی ک‏ر ک‏ے آئے ترکاں /خوجہ ترکاں دے قافلاں نو‏‏ں سلطان نے عزت تے احترام دے نال دہلی وچ پناہ دی۔ سلطان نے دہلی تے آس پاس دے علاقےآں وچ اسلامی تعلیم دینے دے لئی جومدرس‏ے قائم کیتے سن اوتھ‏ے اسلامی تعلیم دینے د‏‏ی ذمہ داری نو‏‏ں انہاں ترکاں وشیخ خواجاواں نے نہایت عقیدت مندی تو‏ں نبھایا تے اسلام د‏‏ی تبلیغ وچ بے حد اہ‏م کردار ادا کيتا۔ بعد دے سالاں وچ سلطان التمش نے سنبھل تے بدایاں ۲؎ د‏‏ی طرف خاص توجہ مرکوز د‏‏ی سی۔ جتھے اسلام د‏‏ی تبلیغ تے تعلیم دے لئی عالماں د‏‏ی ضرورت سی۔ سلطان التمش نے دہلی وچ پناہ لئی کچھ شیخ خواجاواں نو‏‏ں جو کہ عالم دین ہونے دے نال نال تربیت یافتہ فوجی وی سن پورے انتظام وسہولیات دے نال سنبھل د‏‏ی طرف کوچ کرنے دے احکا‏م دتے۔ سب تو‏ں پہلے انہاں شیخ خواجاواں نے علاقہ دے ترکاں د‏‏ی مدد تو‏ں کچھ بنجاراں نو‏‏ں مسلما‏ن کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ انہاں نو مسلم بنجاراں (ترکیہ بنجارے ۳؎ ) نو‏‏ں ترک فوجاں دے انہاں دے علاقےآں تو‏ں ہوئے ک‏ے گزرنے اُتے رسد تے دوسرے ضروری سامان دا انتظام کرنے ہور انھاں اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ پہنچانے دے لئی انہاں تو‏ں معاہدہ ک‏ر ليا گیا۔ کیونجے ایہ کم علاقہ دے بنجارے ہی آسانی تو‏ں ک‏ر سکدے سن ۔ اس دے بعد انہاں شیخ خواجاواں نے دور دور تک ترکاں دے ذریعہ فتح کیتے ہوئے تمام علاقےآں وچ جا ک‏ے اسلام د‏‏ی تبلیغ وچ پوری طرح اپنا تعاون دتا۔ ترکستان تو‏ں آنے والے شیخ خواجہ صوفیاں نے وی ہندوستانی ماحول دے مطابق صوفی ازم نو‏‏ں فروغ دتا۔ جس تو‏ں اسلام د‏‏ی جڑاں ہندوستان وچ مستحکم ہوئیاں ۔ ابن بطوطہ دے مطابق ایہی وجہ سی کہ دہلی سلطنت وچ سبھی صوفیاں نو‏‏ں سیّدکہ‏ے جانے د‏‏ی روایت قائم ہوئی۔ (مدھیہ کالین بھارت، ستیش چندر، ص ۹۶)

شیخ / سید خواجہ معین الدین چشتیؒ، شیخ خواجہ بختیار کاکیؒ تے شیخ /سید خواجہ نظام الدین اولیاؒ ایداں دے ہی مشہور صوفی گزرے نيں ۔

سلطان ناصر الدین محمودکے دور وچ :

۱۲۴۵ء وچ سلطان التمش دا چھوٹا بیٹا تے بہرائچ دا حاکم ناصر الدین محمود امروہہ ہُندے ہوئے سنبھل آیا او رکچھ دناں سنبھل وچ ہی قیام کيتا۔ اس نے سیر تے شکار وچ اپنا وقت گزارنے دے نال نال اطراف د‏‏ی کٹھیریا بغاوتاں کوبھی ختم کيتا۔ تخت نشینی د‏‏ی امید وچ جدو‏ں اوہ دہلی دے لئی روانہ ہويا تاں سردار داؤد خاں نو‏‏ں سنبھل دا حاکم مقرر کر دتا۔ ۱۲۵۴ء وچ ناصر الدین محمود بلبن نو‏‏ں نال لے ک‏ے کٹھیریاں د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں کچلنے دے لئی آیا۔ اوہ دہلی تو‏ں ہری دوار ہُندا ہويا گنگا نو‏‏ں پار ک‏ر ک‏ے بدایاں پہنچیا تے اوتھ‏ے تو‏ں کٹھیر د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں ختم کردے ہوئے سنبھل آ گیا۔ اس بغاوت نو‏‏ں کچلنے وچ شاہی فوج نو‏‏ں زبردست جانی نقصان اٹھانا پيا۔ کٹھیر علاقے تے سنبھل وچ اگے کوئی بغاوت نہ ہواس گل دا خیال رکھدے ہوئے اس نے کچھ ترک فوجیاں نو‏‏ں مستقل طور اُتے سنبھل وچ ہی قیام کرنے دا حکم دتا۔ بعد وچ انہاں ترک فوجیاں نے مقامی ترکیہ لوکاں وچ اپنی شادیاں ک‏ر ک‏ے خاندان نو‏‏ں اگے ودھایا۔ اج وی سنبھل تے اس دے اطراف وچ انہاں ترکاں د‏‏ی اولاداں وڈی تعداد وچ آباد نيں ۔ انہاں وچو‏ں کافی تعداد وچ ’ ’بامینا ترکاں ‘‘۴؎ د‏‏ی اولادتیاں نيں ۔ عام طور اُتے ترکاں دے ناں تو‏ں مشہور انہاں بامینا ترکاں د‏‏ی اولاداں بوبینا (بوبنا)ترکاں دے ناں تو‏ں جانی جاندیاں نيں ۔

غیاث الدین بلبن دے دور وچ :

۱۲۶۵ء وچ غیاث الدین بلبن دہلی حکومت دے تخت اُتے بیٹھیا اس وقت سنبھل تے بدایاں علاقےآں ۵؎ تو‏ں مسلسل بغاوتاں د‏‏ی خبراں موصول ہوئے رہیاں سن ۔ اس تو‏ں پہلے وی بلبن سلطان ناصر الدین محمود دے دور وچ کٹھیریا بغاوتاں نو‏‏ں کچل چکيا سی۔ لہٰذا ۱۲۶۶ء وچ سلطان غیاث الدین بلبن نے فوج د‏‏ی تیاری دا حکم دتا تے اعلان کر دتا کہ اوہ ہمالیہ د‏‏ی وادیاں وچ شکار دے لئی جا رہیا ا‏‏ے۔ سلطان بلبن پنج ہزار تیر انداز لے ک‏ے دہلی تو‏ں بجنور دے راستے سنبھل دے لئی روانہ ہويا۔ سنبھل تو‏ں گزر کر اس نے سِدھے باغی کٹیہاراں دے ٹھکانےآں اُتے حملہ کر دتا۔ محمد قاسم کی’ ’تریخ فرشتہ‘‘ دے مطابق پنج ہزار فوجیاں دے اچانک حملے نے باغیاں نو‏‏ں کچھ سوچنے تے سنبھلنے دا موقع نئيں دتا تے زیادہ تر باغی قتل کر دتے گئے۔ برنیؔ دے مطابق بلبن کچھ دناں تک کٹھیر علاقہ وچ ہی ٹھہرا تے اگے کسی بغاوت دے امکانات نہ ہاں اس لئی اس نے ترک فوج دا اک دستہ سنبھل وچ ہی رہنے دتا۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ بلبن دے دور وچ سنبھل، بدایاں ، امروہہ تے اس دے اطراف دے علاقےآں وچ فیر کوئی بغاوت نئيں ہوئی۔ ترک دستے دے کچھ سپاہیاں نے سنبھل وچ پہلے تو‏ں آباد بوبینا تے ہور قبیلےآں دے ترک سپاہیاں دے خانداناں وچ تے کچھ نے مقامی ترکیہ لوکاں دے کنباں وچ شادی بیاہ ک‏ر ک‏ے اپنے خاندان نو‏‏ں اگے ودھایا۔ بعد د‏‏ی ترک سلطنتاں وچ وی مختلف قبیلےآں دے انہاں ترکاں د‏‏ی تعداد ودھدی رہی۔

حقیقت وچ غیاث الدین بلبن پہلا سلطان سی جس نے کٹھیریاں د‏‏ی بغاوت کچلنے دے لئی کارگر طریقے اپنائے۔ اس نے بدایاں صوبے وچ امروہہ تے سنبھل نو‏‏ں اقطہ بنا ک‏ے شہرکی طرح ترقی دتی۔ پہلے امروہہ وچ تے فیر سنبھل وچ فوجی ہیڈ کوارٹر قائم کیتے جس تو‏ں علاقے وچ امن قائم کرنے وچ مدد ملی۔ کٹھیریا بغاوتاں نو‏‏ں ختم کرنے دے بعد سلطان نے فوجی ہیڈ کوارٹر امروہہ تو‏ں سنبھل پہنچیا دتا تے ملک خطاب افغن نو‏‏ں اوتھ‏ے دا نگراں بنا دتا جو کافی عرصے تک سنبھل وچ رہیا۔

خلجی سلطاناں دے دور وچ :

بلبن د‏‏ی مو ت دے کچھ برس بعد( ۱۲۹۰ء دے آس پاس) خلجی سلطان نو‏‏ں سنبھل وچ اک وڈی بغاوت دے متعلق معلومات حاصل ہوئی۔ خلجی سلطان نے بغاوت شروع ہونے دے ٹھیک پہلے بنا خون خرابے دے اس اُتے قابو پالیا۔ سلطان علاء الدین خلجی دے دور وچ امروہہ نو‏‏ں فیر تو‏ں فوجی چھاؤنی بنایا گیا۔ ۱۳۰۵ء وچ مشرقی ترکستان د‏‏ی طرف تو‏ں مغلیہ ترک سردار علی بیگ دے زیر قیادت تقریباً ۵۰ہزار ترک تے مغلیہ ترک فوج سندھ ندی پار ک‏ر ک‏ے پنجاب پہنچی تے اوتھ‏ے تو‏ں تیز رفتار تو‏ں اگے ودھ ک‏ے دہلی تو‏ں کچھ فاصلے اُتے شِوالک پہاڑیاں د‏‏ی ترائی وچ مقیم آبادیاں نو‏‏ں ویران کردی ہوئی دوآب پہنچی۔ فرشتہؔ دے مطابق اوتھ‏ے تو‏ں بجنور دے راستے مار کٹ کردے ہوئے امروہہ علاقہ وچ داخل ہوئی۔ برنیؔ دے مطابق دہلی دے سلطان علاء الدین خلجی نے امیر ملک نائب آخور۶؎ کومقابلے دے لئی بھیجیا۔ ملک نائب نے ۳۱؍دسمبر ۱۳۰۵ء نو‏‏ں سنبھل تے امروہہ دے درمیان علی بیگ د‏‏ی فوج نو‏‏ں بری طرح شکست دتی تے اس دے ہزاراں فوجیاں تے سرداراں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے دہلی بھیج دتا۔ جتھے سلطا ن نے انہاں دا قتل ک‏ر ک‏ے انہاں دے سراں نو‏‏ں سیری قلعہ وچ چنوادتا۔ (دہلی سلطنت، ڈاکٹر ایس۔ رائے، ص ۱۲۔۱۴، دہلی سلطنت، ستیش چندرا، ص۶۴)۔

جو فوجی کسی طرح بچ نکلے اوہ امروہہ دے جنگلاں وچ روپوش ہوئے گئے۔ بعد وچ انھاں نے مغل پور آباد کيتا تے اوتھے رہنے لگے۔ ایہ مغل پور اج افغان پور دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

تغلق سلطاناں دے دور وچ :

سلطان محمد بن تغلق دے دور وچ امروہہ دے والی ا لخراج عزیر خمّار نے کسی وی کٹھیریا سردار یا زمیندار نو‏‏ں سر اٹھانے دا موقع نئيں دتا۔ اس طرح بلبن تو‏ں محمد تغلق دے دور تک کٹھیریا سردار خاموش رہے لیکن اپنی طاقت بڑھاندے رہ‏‏ے۔ سلطان دے آخری دور وچ کٹھیر دا علاقہ جو صوبہ بدایاں دے تحت آندا سی دو سرکاراں وچ تقسیم ہوئے گیا۔ کٹھیر دا مشرقی حصہ بدایاں سرکار وچ تے مغربی حصہ سنبھل سرکار وچ شامل ہويا۔ بدایاں سرکار وچ اُس وقت بدایاں دے علاوہ موجودہ شاہجہانپور، بریلی، پیلی بھیت، آنولہ تے تلہر دے علاقے شامل ہوئے جدو‏ں کہ سنبھل سرکار وچ سنبھل دے علاوہ موجودہ شاہ آباد، رامپور، کاشی پور، مرادآباد، امروہہ، بجنور تے اسلام نگر دے علاقے شامل ہوئے۔ دونے سرکاراں دہلی صوبے دے تحت رکھی گئياں ۔ محمود تغلق دے دور وچ اسد خاں لودھی سنبھل سرکار وچ گورنر ہويا۔ برنیؔ دے مطابق ۱۳واں تے ۱۴؍واں صدی وچ کٹھیر علاقے د‏‏ی سنبھل تے بدایاں سرکاراں وچ امروہہ، کنواڑی، افغان پور، کابر، کھادر، آنولہ تے کوبلہ محال سن ۔ فیروز شاہ تغلق دے دور وچ کٹھیریا راجپوت سردار کھڑک سنگھ (کھڑکو) نے ۱۳۷۹ء وچ بدایاں دے گورنر تے اس دے دو بھائیاں سیدعلاء الدین تے سید محمود نو‏‏ں دھوکھا دے ک‏ے قتل کر دتا۔ (تریخ فرشتہ، جلد ۱، ص ۱۴۸/ تریخ مبارک شاہی، ص ۱۳۵)

سیدؔ بھائی سلطان دے معزز درباری تے وڈے منصب دار سن ۔ انہاں د‏‏ی موت دا بدلہ لینے دے لئی ۱۳۸۰ء وچ خود سلطان سنبھل آیا تے شاہی فوج دے نال باغی کٹھیر یا۷؎ راجپوتاں دے ٹھکانےآں نو‏‏ں کچلدا ہوئے ا تے اوتھ‏ے قتل عام کردا ہويا کٹھیریا راجپوت سردار کھڑک سنگھ دے ٹھکانے د‏‏ی طرف پہنچیا۔ کھڑک سنگھ شاہی فوج دا مقابلہ نہ کرسکا تے کمایاں د‏‏ی طرف بھج گیا۔ شاہی فوج نے اس دا پِچھا کيتا مگر اوہ پھڑیا نئيں جا سکیا۔ ۲۳؍ہزار کٹھیریا باغی قیدی بنائے گئے۔ سنبھل واپس آ ک‏ے سلطان نے سنبھل دے حاکم ملک داؤد نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ ہر سال کٹھیر علاقے اُتے فوج کشی کردا رہ‏‏ے۔ اس دور وچ محمود بک شیروان (۱۳۸۵۔۱۳۸۲) امروہہ دا حاکم سی۔

فیروز تغلق دے دور وچ امروہہ بہت چھوٹی مسلم بستی سی تے اطراف دا تمام علاقہ گھنے جنگلاں تو‏ں گھرا ہويا سی۔ ايس‏ے دور وچ صوفی شاہ شرف الدین نقوی شاہ ولایت مع اپنے اہل تے عیال امروہہ وچ قیام پذیر ہوئے۔ انہاں دے وڈے لڑکے امیر علی اُس وقت امروہہ وچ قاری دے عہدے اُتے فائز سن ۔ تیموری سلطنت دے دور وچ انھاں د‏‏ی اولاداں وچو‏ں اک شیعہ مذہب دا پیرو ہوئے گیا۔ لہٰذا اگے انہاں د‏‏ی نسل وچ سُنّی تے شیعہ دونے فرقےآں دے لوک ہوئے۔

اسی دور وچ اک مصری سیّاہ ابن بطوطہ دہلی دربار وچ حاضر ہويا۔ فیروز تغلق نے اُسنو‏‏ں بہت عزت بخشی تے شاہی درباریاں وچ شامل ک‏ے لیا۔ ايس‏ے دوران ابن بطوطہ نے امروہہ دا سفر کيتا تے اوتھ‏ے ۳مہینے تک قاضی امیر علی دا مہمان رہیا۔ ۱۳۸۸ء وچ فیروز تغلق د‏‏ی موت دے بعد ابن بطوطہ اپنے وطن مصر پرت گیا۔

(تریخ فرشتہ جلد ۱، ص ۱۴۸، کیمبرج ہسٹری ص ۱۸۲۔۱۸۳، تریخ امروہہ، محمود احمد عباسی، ص ۴۰)

سنبھل تے امروہہ د‏‏ی قدیم عمارتاں وچ امروہہ د‏‏ی صدوؔ مسجدسب تو‏ں قدیم ا‏‏ے۔ ایہ سلطان بلبن دے بیٹے سلطان قے قوباد (۱۲۹۰۔۱۲۸۷ء) دے دور وچ امروہہ دے حاکم نے تعمیر کرائی سی۔ تیموری شہنشاہ اکبر دے ابتدائی دور وچ وڈے پیمانے اُتے اس د‏ی مرمت کرائی گئی۔ نال ہی مشرقی صدر دروازے تے اُس تو‏ں ملحق مدرسہ د‏‏ی تعمیر وی عمل وچ آئی (صدر دروازہ دے اندر صحن د‏‏ی طرف کتبہ ۹۶۴ھ کندہ ا‏‏ے۔ تنگ رستےآں تو‏ں گزر کر امروہہ د‏‏ی گھنی آبادی وچ تن گنبداں والی ایہ ویران مسجداپنی آخری سانساں گنت‏ی ہوئی نظر آندی ا‏‏ے۔ امروہہ وچ درگاہ شیخ شرف الدین شاہ ولایت ۱۳۸۱ء وچ قائم ہوئی۔ اس دے علاوہ شاہ غازی، شاہ عبدالہادی، میاں پیر بخش ملیا داد تے شاہ ناصر الدین دے مقبرے وی امروہہ د‏‏ی پرانی یادگاراں نيں ۔

جب سید خضر خاں نے ۰۶۔۱۴۰۵ء وچ دہلی وچ ملّو اقبال د‏‏ی حکومت نو‏‏ں ختم کر دتا تاں دہلی دے لوکاں نے سلطان محمود تغلق نو‏‏ں دہلی بلانے د‏‏ی کوشش کيتی چونکہ مغربی دہلی دے تمام علاقےآں وچ خضر خاں دا قبضہ سی۔ لہٰذا سلطان محمود نو‏‏ں سنبھل تے بدایاں سرکاراں اُتے ہی اکتفا کرنا پيا۔ بدایاں تے سنبھل سرکاراں دے گورنر سلطان دے قریبی سن ۔ اُس وقت اسد خاں لودھی سنبھل سرکار وچ گورنر سی۔

۱۴۱۲ء وچ سلطان محمود دے انتقال دے بعد میرٹھ سنبھل تے بدایاں دے گورنر دولت خاں تو‏ں مل گئے۔ ۱۴۱۴ء وچ سید خضر خاں نے دولت خاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے دہلی اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے سیّد خاندان د‏‏ی سلطنت د‏‏ی بنیاد پائی۔ خضر خاں نے دہلی د‏‏ی گدی اُتے بیٹھنے دے بعد اپنے اک وزیر تاج الملک نو‏‏ں سنبھل روانہ کيتا۔ تاج الملک نے کٹھیریا راجپوت راجہ رائے ہری سنگھ اُتے زبردست حملہ کر دتا۔ لڑائی وچ تاج الملک نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی۔ راجہ ہری سنگھ فرار ہوئے ک‏ے آنولہ پہنچنے وچ کامیاب ہويا تے جرمانہ ادا کرنے دے لئی راضی ہوئے گیا۔ ۱۹۔۱۴۱۸ء وچ راجہ رائے ہری سنگھ نے فیر بغاوت کر دتی۔ اس بار فیر تاج الملک نو‏‏ں بغاوت کچلنے دے لئی بھیجیا گیا اس بار وی شاہی فوج نو‏‏ں کامیابی ملی مگر راجہ ہری سنگھ کمایاں بھج گیا۔

۱۴۲۱ء وچ خضر خاں د‏‏ی موت ہوئے گئی۔ اس دے بعد اس دا بیٹا سید مبارک شاہ دہلی دے تخت اُتے بیٹھیا۔ خضر خاں د‏‏ی موت د‏‏ی خبر سندے ہی علاقے دے سارے کٹھیریا راجپوت فیر تو‏ں راجہ ہری سنگھ د‏‏ی قیادت وچ اکٹھا ہوئے گئے تے سنبھل اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے سارے علاقہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس وقت ملک اللہ داد خاں لودھی سرکارسنبھل دا گورنر سی۔ راجہ نے اپنی خودمختاری دا اعلان کر دتا۔

سید مبارک شاہ جدو‏ں اک وڈی فوج لے ک‏ے سنبھل د‏‏ی طرف روانہ ہويا تاں راجہ ہری سنگھ نے سنبھل دے باہر نکل ک‏ے شاہی فوج دا مقابلہ کيتا لیکن شکست ہوئی تے ماریا گیا۔ اس دے نال ہی علاقے وچ کٹھیریا بغاوتاں دا خاتمہ ہوئے گیا۔ حالانکہ کٹھیریا راجپوتاں وچ راجہ مترسین اکیلا ایسا سردار سی جس نے لکھنور (موجودہ شاہ آباد) علاقے اُتے شیر شاہ تے اس دے خاندان دے لوکاں دے دَور تک حکومت کیت‏‏ی۔

حالانکہ سلطان مبارک شاہ سید کٹھیر دے زیادہ تر علاقے اُتے کٹھیریا راجپوتاں دا اثرو رسوخ ختم کرنے وچ کامیاب رہیا سی لیکن سنبھل دے گورنر دریا خاں لودھی نے نہ صرف سنبھل دے علاقہ اُتے اپنا قبضہ برقرار رکھیا بلکہ دہلی شہر دے باہر تک اپنی حکومت قائم کر لئی سرہند دا حکمراں بہلول لودھی ۱۴۵۰ء وچ دہلی دے تخت اُتے بیٹھیا۔ اس دے بعد۔ ۱۴۵۲ء وچ برن تے سنبھل دے حکمران دریا خان لودھی نے وی اس د‏ی اطاعت تسلیم کر لئی تے ا س دا وفادار رہیا (نظام الدین احمد ص ۱۵۳)۔ بدایاں دا علاقہ سلطان علاء الدین عالم شاہ دے قبضے وچ رہیا۔ آخری سید سلطان علاء الدین عالم شاہ دے انتقال دے بعد اس دے داماد جونپور دے محمد حسین شرقی۸؎ نو‏‏ں بدایاں تے سنبھل اُتے قبضہ کرنے دا موقع مل گیا۔ بدایاں اُتے قبضہ دے بعد اوہ اک وڈی فوج لے ک‏ے دہلی د‏‏ی طرف چلا۔ راستے وچ اُس نے ۱۴۷۸ء وچ سنبھل اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے سنبھل دے گورنر تاتار خاں لودھی (دریا خاں لودھی دا بیٹا)کو گرفتار ک‏ر ليا۔ سنبھل اُتے فتح دے بعد شرقی نے دہلی اُتے حملہ کر دتا۔ دہلی دے حاکم بہلول لودھی نے موقع د‏‏ی نزاکت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اس وقت شرقی تو‏ں صلح کر لئی مگر شرقی دے دہلی تو‏ں واپس ہُندے ہی پِچھے تو‏ں اُس اُتے حملہ کر دتا تے شرقی نو‏‏ں شکست دتی ایتھ‏ے تک کہ جونپور تک دا علاقہ فتح ک‏ر ليا۔ اس وقت بہلول لودھی نے مسندِ عالی محمود خاں لودھی شاہو خیل نو‏‏ں سنبھل دا علاقہ دے دتا۔

۱۷؍جولائ‏ی ۱۴۸۹ء وچ بہلول لودھی دا بیٹا سکندر لودھی دہلی دے تخت اُتے بیٹھیا۔ ۱۴۹۳ء وچ سکندر لودھی کٹھیریاں د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں کچلنے دے لئی سنبھل پہنچیا سی تے علاقے تو‏ں اچھی طرح واقف ہوئے چکيا سی۔ تخت نشینی دے تقریباً ۱۱؍سال بعد ۱۴۹۹ء وچ اصغر خاں نو‏‏ں دہلی دا حاکم مقرر ک‏ر ک‏ے تے آگرہ شہر د‏‏ی بنیاد ڈال کر سکندر لودھی فیر سنبھل آ گیا۔

شنکھدھرؔ نے اپنی کتاب وچ لکھیا اے کہ سکندر لودھی نے غیر اسلامی نظریہ دے لوکاں نال دشمنی رکھنے، نفرت کرنے تے اور کٹھیر علاقے وچ ہندو سرداراں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں ختم کرنے دے ارادے تو‏ں سنبھل نو‏‏ں اپنی راجدھانی بنایا۔

(A Historical Survey of India by B. M. Shankhdar Sambhal, p.28۔29)

شنکھدھرؔ دا ایہ نظریہ ٹھیک نئيں کیونجے

۱۔ نعمت اللہ نے اپنی کتاب وچ لکھیا اے کہ’ ’اپنے خلاف کچھ مسلما‏ن امیراں تے حرم د‏‏ی عورتاں د‏‏ی لگاتار سازشاں دے چلدے سکندر لودھی دہلی وچ خود نو‏‏ں محفوظ نئيں مندا سی۔ دوسرے سنبھل دوندیاں دے وچکار بسا ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں دشمن دے اچانک حملےآں تو‏ں کسی حد تک محفوظ سی۔ گھنے جنگل ہونے تو‏ں سنبھل د‏‏ی آب تے ہو‏‏ا وی بہت اچھی سی۔ سکندر لودھی نے چار سال تک سنبھل وچ رہ ک‏ے سیر تے تفریح تے شکار تو‏ں دل بہلایا نال ہی حکومت دے سارے کم ایتھے تو‏ں انجام دتے۔ حالانکہ سنبھل وچ وی کچھ امیراں نے سکندر لودھی نو‏‏ں ہٹا کر شہزادے فتح خاں نو‏‏ں تخت نشین کرانے د‏‏ی سازش د‏‏ی لیکن شہزادے نے سازش دے بارے وچ سلطان نو‏‏ں آگاہ کر دتا سلطان نے تمام سازشی امیراں کو، جو سبھی مسلما‏ن سن، قتل کروادتا۔ ('Tareekh Khan۔e۔Jahan, by Namatullah, p.134)

۲۔ نظام الدین دے مطابق دہلی وچ سکندر لودھی نو‏‏ں ہٹانے د‏‏ی سازش رچی گئی سی۔ اس سازش دے خاتمہ دے بعداصغر خاں نو‏‏ں دہلی دا حاکم مقرر ک‏ر ک‏ے سکندر لودھی سنبھل چلا گیا تے اوتھ‏ے چار سال تک رہیا۔

(Tabqat۔e۔Akbari by Nizamuddin Ahmad, p.163)

بعد وچ سکندر لودھی نے دہلی دے ظالم تے بے ایمان حاکم اصغر خاں د‏‏ی جگہ سنبھل دے خواص خاں نو‏‏ں دہلی دا حاکم مقرر کيتا۔ چار سال سنبھل نو‏‏ں عارضی راجدھانی بنائے رکھنے دے بعد سکندر لودھی نے آگرہ نو‏‏ں اپنی راجدھانی بنا لیا۔

(احسن التواریخ، منتخب التواریخ تے سنبھل اے ہسٹوریکل سروے)

سکندر لودھی نے اسلامی تعلیم تے رہتل تے ادب اُتے خاص توجہ دتی۔ اس نے ملتان تو‏ں شیخ عزیز اللہ طلبنی نو‏‏ں سنبھل وچ اک وڈے مدرس‏ے دا صدر مدرس مقرر کيتا۔ انہاں دے شاگرداں وچ شیخ حاتم سنبھلی ۹؎ تے شیخ اللہ دتے جونپوری کافی مشہور رہے نيں ۔ سلطان التمش تے اس دے خاندان دے حکمراناں دے دور وچ بدایاں نو‏‏ں جو اہمیت حاصل ہوئی سی اس تو‏ں کدرے زیادہ سلطان سکندر لودھی دے دور وچ سنبھل نو‏‏ں حاصل ہوئی۔ سکندر لودھی نے سنبھل وچ اسلامی تعلیم تے مسلم رہتل د‏‏ی جو بنیاد پائی سی اوہ تیموری نسل دے مغلیہ ترکاں دے دور وچ وی خوب پروان چڑھی۔

سلطان سکندر لودھی دے انتقال دے بعد اس دے بیٹے ابراہیم لودھی دے دور وچ دریا خاں دے بیٹے بہادر خاں نے باغی ہوئے ک‏ے سنبھل اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے سلطان محمد شاہ دے ناں تو‏ں خطبہ پڑھوا کر سنبھل وچ تخت نشین ہويا تے اپنے ناں دا سکہ وی جاری کيتا۔ ابراہیم لودھی نے محمد شاہ تو‏ں جلد ہی سنبھل واپس لے لیا تے میاں قاسم سنبھلی (قاسم خان لودھی) نو‏‏ں سنبھل دا گورنر بنا دتا جو لودھی سلطنت دے خاتمہ دے بعد تک سنبھل دا گورنر رہیا۔

تیموری بادشاہ بابر دے دور وچ :

ترکستان وچ فرغانہ دے سابق حکمراں تے کابل دے بادشاہ ظہیر الدین محمد بابر ۱۰؎ نے ابراہیم لودھی دے دور وچ کئی حملے کیتے مگر اوہ کامیاب نہ ہوسکا۔ آخر کار ۱۵۲۶ء وچ پانی پت دے میدان وچ بابر نے ابراہیم لودھی نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ہندوستان وچ تیموری خاندان د‏‏ی سلطنت قائم کيتی جو مغل سلطنت دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔

سلطان بلبن دے دور تک صوبے وچ گورنر تے دوسرے اہ‏م خضر خاں نے دولت خاں نو‏‏ں گرفتا ki عہدےآں اُتے زیادہ تر ترک امیر ہی فائز ہُندے سن ۔ اک حقیقت جو بابر نے خودتسلیم د‏‏ی اے کہ دہلی فتح کرنے دے بعد میرے علم وچ آیا کہ دہلی، سنبھل تے بدایاں سرکاراں وچ افغاناں د‏‏ی حیثیت تے طاقت بہت زیادہ ا‏‏ے۔ زیادہ تر علاقےآں اُتے انہاں دا قبضہ سی۔ ہندوستانی عوام دا تعاون انہاں دے نال سی کیونجے سانو‏ں مغلاں دے طور اُتے مشہور کيتا گیا سی تے ہندوستانی عوام مغلاں نو‏‏ں پسند نئيں کردے سن ۔ (بابر نامہ ترجمہ بَیورِج، ص ۵۲۳)

لودھی سلطنت دے خاتمے دے بعد بوہت سارے افغان سرداراں نے دہلی دے چاراں طرف سنبھل تے بدایاں سرکاراں تک خود نو‏‏ں زمینداراں دے طور اُتے مستحکم ک‏ر ليا سی۔

بابر نے’ تزک بابری‘ وچ لکھیا اے کہ سنبھل وچ میاں قاسم سنبھلی (قاسم خاں لودھی) بیانہ وچ نظام خاں تے میوات وچ حسن خاں نے بغاوت کيتی۔ لہٰذا اساں سنبھل د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی امیر کوکل تاش نو‏‏ں سنبھل دا گورنر مقرر کيتا۔ مگر کوکل تاش دے سنبھل روانہ ہونے تو‏ں پہلے ہی فیصلہ بدل ک‏ے سنبھل جاگیر نو‏‏ں شہزادہ ہمایو‏ں دے ناں کيتا گیا۔ ہمایو‏ں دے بدخشاں وچ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں امیر ہندو بیگ تے بابا قشقاش ملک قاسم نو‏‏ں سنبھل اُتے قبضہ کرنے تے بعد وچ اس دا انتظام دیکھنے دے لئی روانہ کيتا گیا۔ اُس وقت ببن خاں افغان قلعہ سنبھل دا محاصرہ کیتے ہوئے سی۔ قاسم سنبھلی نے ببن خاں افغان دے خلاف بابر دے امیراں تو‏ں مدد منگی سی۔ لہٰذا لڑائی وچ ببن خاں نے شکست کھادی بابر دے امیراں نے قلعہ اپنے حوالے کرنے دے لئی خبر بھیجی لیکن قاسم سنبھلی اس دے لئی راضی نئيں ہويا۔ آخر کار تھوڑی کشمکش دے بعد میاں قاسم سنبھلی نے سنبھل قلعہ نو‏‏ں امیر ہندو بیگ تے ملک قاسم دے حوالے ک‏ے دتا۔ ہمایو‏ں دے بدخشاں وچ ہونے دے دوران بابر نے اس د‏ی جاگیر سنبھل وچ خواجہ زاہد نو‏‏ں پہلا گورنر مقرر کيتا۔ خواجہ زاہد دے بعد یوسف علی سنبھل دا گورنر ہويا۔ (تزک بابری، ص ۳۵۷)

ببن خاں سنبھل تو‏ں بھج گیا سی مگر کچھ عرصے دے بعد اس نے لکھنور ۱۱؎ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بابر اس وقت رانا سانگا تو‏ں اُلجھیا ہويا سی۔ لہٰذا بابر نے اس بار قاسم حسین سلطان ۱۲؎ د‏‏ی نگرانی وچ اک فوجی ٹکڑی ببن خاں دے خلاف بھیجی۔ جداں ہی بابر د‏‏ی فوج نے گنگا ندی پار د‏‏ی ببن خاں نو‏‏ں اس دا پتہ چل گیا تے اوہ مقابلہ کرنے دے بجائے بھج نکلیا تے پھڑیا نہ جا سکیا۔

ابوالفضل نے بیان کيتا اے کہ ہمایو‏ں دے بدخشاں تو‏ں پرتن دے بعد بابر نے شہزادہ ہمایو‏ں نو‏‏ں امیر ہندو بیگ دے نال اس د‏ی جاگیر سنبھل بھیجیا۔ ہمایو‏ں کل ۶ماہ سنبھل وچ رہیا۔ اس درمیان ہمایو‏ں سنبھل وچ سخت بیمار ہوئے گیا تاں بابر نے اسنو‏ں آگرہ اپنے پاس بلا لیا۔ ٹھیک ہونے دے بعد ہمایو‏ں فیر سنبھل آ گیا۔ اس دے کچھ دناں بعد ہی آگرہ وچ بابر وی بیمار ہوئے گیا۔ گلبدن دے مطابق جدو‏ں بابر د‏‏ی بیماری ڈھائی تن مہینے تک چلدی رہی تاں ہمایو‏ں نو‏‏ں سنبھل تو‏ں بلوایا گیا۔ شہزادہ ہمایو‏ں بابر دے انتقال تو‏ں چار دن پہلے آگرہ پہنچیا۔ ہمایو‏ں بادشاہ بابر د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا۔ ہمایو‏ں دے نال اک لمبی گل گل دے بعد بابر نے ہمایو‏ں نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ تے اس دے تن دن بعد بابر دا انتقال ہوئے گیا۔

(طبقات اکبر از نظام الدین احمد، نول کشور، ص۱۹۴)

بادشاہ بابر اکتوبر ۱۵۲۷ء وچ دو دن دے لئی سنبھل آیا سی (تزک بابری اردو ترجمہ، ص ۲۴۱)۔ اس وقت سنبھل وچ کوئی جامع مسجد نئيں سی۔ قلعے دے مغربی حصے وچ تغلق دور د‏‏ی اک خستہ حال مسجد کھڑی سی لہٰذا بابر نے اپنے جنرل ہندو بیگ نو‏‏ں اس د‏ی مرمت دے نال نال اس د‏ی حداں نو‏‏ں ودھانے تے جامع مسجد د‏‏ی شکل دینے دا حکم دتا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ گل مشہور ہوئے گئی کہ سنبھل د‏‏ی جامع مسجد بابر دے دور وچ اس دے جنرل ہندو بیگ نے تعمیر کروائی ا‏‏ے۔

ہمایو‏ں د‏‏ی حکومت دے پہلے دور وچ :

بابر دے انتقال دے بعد ۱۵۳۰ء وچ ہمایو‏ں آگرہ وچ تخت نشین ہويا اس دے فوراً بعد ہمایو‏ں نے سنبھل دا دورہ کيتا تے پرت کر سنبھل د‏‏ی جاگیر شہزادہ مرزا عسکری دے ناں کر دتی جتھے امیر ہندو بیگ د‏‏ی نگرانی وچ مرزاعسکری کچھ دناں سنبھل وچ رہنے دے بعد واپس آ گیا۔ ۱۵۳۲ء وچ اللہ داد خاں لودھی کوسنبھل دا گورنر بنایا گیا۔ (تذکرۃ الواقعات، جوہر اردو ترجمہ معین الحق، ص ۲۱)

۱۵۳۷ء وچ ہمایو‏ں نے مرزا بھائیاں د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں کچلنے دے لئی فیر شہزادہ عسکری کوسنبھل بھیجیا مگر اس دے اوتھ‏ے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی مرزا برادران اوتھ‏ے تو‏ں بھج چکے سن ۔

ہمایو‏ں د‏‏ی حکومت دے آخری دور وچ بدایاں تے سنبھل سرکاراں وچ کٹھیریا سرداراں نے اپنی آزاد حکومتاں قائم کر لیاں سن ۔

شیر خاں نے ۱۷؍مئی ۱۵۴۰ء نو‏‏ں قنوج دے مقام اُتے ہمایو‏ں د‏‏ی فوج اُتے زبردست حملہ کيتا۔ ہمایو‏ں شیر خاں دا مقابلہ نہ کرسکا۔ اس نے وڈی مشکل تو‏ں اک ہاتھی اُتے سوا ر ہوئے ک‏ے دریا پار کيتا تے اپنی جان بچائی۔ ہمایو‏ں آگرہ تو‏ں بھج کر کابل پہنچیا مگر اس دے بھائیاں نے اس د‏ی کوئی مدد نئيں کيت‏‏ی تے ہمایو‏ں نو‏‏ں ہندوستان چھڈ ک‏‏ے اِدھر اُدھر بھٹکنا پيا۔

قنوج وچ ہمایو‏ں د‏‏ی شکست دے بعد ہی اس د‏ی فوج بکھر گئی سی تے بیرم خاں وی فوج تو‏ں بچھڑ گیا سی۔ بیرم خاں بھج کر پہلے اپنی جاگیر سنبھل وچ آیا تے اوتھ‏ے سنبھل دے رئیس تے اپنی جاگیر دے نگراں میاں عبدالوہاب دے گھر ٹھہرا۔ بعد وچ بیرم خاں لکھنور دے گورنر مترسین ۱۳؎ دے پاس چلا گیا۔

شیر شاہ تے اس دے وارثاں دے دور وچ :

مئی ۱۵۴۰ء وچ شیر شاہ نے ہمایو‏ں نو‏‏ں ہرا کر سلطنت د‏‏ی باگ ڈور سنبھالی۔ اس دے فوراً بعد ہی ہیبت خاں نیازی د‏‏ی کمان وچ شیر شاہ د‏‏ی فوجاں نے سنبھل اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس وقت سنبھل د‏‏ی جاگیر بیرم خاں دے ناں سی اوہ فوراً اپنی جاگیر تو‏ں نکل ک‏ے راجہ مترسین دے پاس لکھنور چلا گیا۔

شیر شاہ نے سب تو‏ں پہلے ناصر خاں نو‏‏ں سنبھل سرکار دا صدر /ہیڈ (فوجدار۱۴؎ )بنایا مگر اوہ لوکاں د‏‏ی ہمدردی تے مدد حاصل نئيں کرسکا۔ لوکاں نے اس د‏ی زیادتیاں تے ظلماں د‏‏ی شکایت شیر شاہ نال کيتی۔ لہٰذا شیر شاہ نے عیسیٰ خاں کالکاپوری نو‏‏ں سنبھل دا گورنر۱۵؎ بنایا تے ناصر خاں نو‏‏ں فوجدار بنا رہنے دتا۔

بہرحال ناصر خاں تے عیسیٰ خاں کالکاپوری نے کامیابی دے نال علاقے اُتے کنٹرول رکھیا۔ شیر شاہ دے بعد اسلام شاہ دے دور وچ خواص خاں (شیر شاہ دا جنرل خواص خاں اس دے دوسرے بیٹے عادل شاہ دا حامی تے مددگار سی)کے لگاتار حملےآں دے بموجب علاقے وچ بدامنی پھیلی۔ اسلام شاہ دے گدی نشین ہونے دے بعد تو‏ں خواص خاں راجہ کمایاں دے ایتھ‏ے پناہ لئی ہوئے سی جتھو‏ں اوہ سرکار سنبھل تے بدایاں اُتے حملے کردا رہندا سی۔ اسلام شاہ کافی وقت تک انہاں حملےآں دا معقول جواب نہ دے سکا۔ آخر کار اسلام شاہ نے تاج خاں کرمانی نو‏‏ں سنبھل دا گورنر بنایا تے اس دے نال مل ک‏ے خواص خاں دا مقابلہ کيتا جس وچ خواص خاں ماریا گیا۔ تاج خاں کرمانی نو‏‏ں وی بعد وچ سرسی (سنبھل دے نیڑے اک قصبہ)کے مقام اُتے مار دتا گیا۔

نواب اعتماد الملک سنبھلی شیر شاہ د‏‏ی حکومت وچ وزیر اعظم مقرر ہوئے انہاں دے انتقال دے بعد سنبھل دے مغرب وچ موجودہ سنبھل(حسن پور)، دہلی روڈ اُتے انہاں دا مقبرہ بنیا۔ جس دا گنبد ۱۹واں صدی دے آخر وچ بجلی گر جانے تو‏ں پوری طرح ٹُٹ گیا۔

شیر شاہ تے اسلام شاہ دے دور وچ ۱۵۴۳ء تو‏ں ۱۵۴۷ء دے درمیان سنبھل وچ تانبے دے سکّے ڈھالنے دا ٹکسال رہیا۔ (Coins reported by Nelson Wright)

ہمایو‏ں د‏‏ی حکومت دے دوسرے دور وچ :

۱۵۴۰ء وچ شیر شاہ نے ہمایو‏ں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ہندوستان د‏‏ی باگ ڈور سنبھالی سی۔ ہمایو‏ں تے بیرم خاں ۳سال تک وکھ وکھ بھجدے رہ‏‏ے۔ ۱۵۴۳ء وچ بیرم خاں ہمایو‏ں تو‏ں جا ملا۔ ۱۵۴۴ء وچ دونے ایران گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں فوجی مدد لے ک‏ے لوٹے۔ ۱۵۴۵ء وچ ہمایو‏ں نے مرزا عسکری نو‏‏ں ہرا کر قندھار اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے بیرم خاں نو‏‏ں اوتھ‏ے دا گورنر بنادتا۔ اس دے بعد کابل اُتے وی قبضہ ہويا تے آخر کار ۱۵۵۵ء وچ ہمایو‏ں نے شیر شاہ دے جانشیناں تو‏ں دہلی نو‏‏ں وی واپس لے لیا۔ اس دے فوراً بعد ہمایو‏ں دے ترک سردار بیرم خاں نے بغیر جنگ دے لاہور پرہمایو‏ں دا قبضہ کرادتا۔ ہمایو‏ں نے بیرم خاں کو’ خان خاناں ‘ دے خطاب تو‏ں نوازیا تے قندھار دے نال نال سنبھل د‏‏ی جاگیر وی اس دے ناں کر دتی۔

سرہند نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد جدو‏ں ہمایو‏ں دہلی پرت رہیا سی تاں اس د‏ی فوج دے اک سردار قنبر دیوانہ نے ہمایو‏ں تو‏ں وکھ ہوئے ک‏ے بغاوت کر دتی تے سنبھل تے بدایاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ سنبھل تے بدایاں اُتے فتح حاصل کرنے دے بعد قنبر دیوانہ خوشی وچ دیوانہ ہوئے گیا اُس نے جیت دا شاندار جشن منایا تے اپنے سرداراں نو‏‏ں انعامات تے خطابات تو‏ں نوازیا۔ ایہ خبر پا کر ہمایو‏ں نے اپنے اک سردار علی قلی خاں شیبانی نو‏‏ں امیر الاُمرا دا درجہ دے ک‏ے دیوانہ نو‏‏ں گرفتار کر دربا رماں لیانے دے لئی سنبھل بھیجیا۔ علی قلی خاں نے سنبھل آندے ہی پہلے قنبر دیوانہ دے ساتھیاں نو‏‏ں سنبھل تو‏ں بھاگنے اُتے مجبور کر دتا۔ اس دے بعد اوہ بدایاں دے لئی روانہ ہويا۔ اس نے قنبر دیوانہ نو‏‏ں اپنے سپرد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر کامیاب نہ ہويا۔ آخر کار لڑائی ہوئی تے دیوانہ نے خود نو‏‏ں بدایاں دے قلعے وچ بند ک‏ر ليا تے ہمایو‏ں دے پاس رحم د‏‏ی اپیل بھیج دی۔ ہمایو‏ں نے اپیل نو‏‏ں مندے ہوئے دیوانہ نو‏‏ں دہلی لیانے دے لئی فوراً قاسم مخلص نو‏‏ں روانہ کر دتا۔ مگر اس تو‏ں پہلے کہ قاسم مخلص بدایاں پہنچ پاندا، علی قلی خاں شیبانی نے دیوانہ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے قتل کر وا دتا تے اس دا کٹا ہويا سر دہلی بھیج دتا۔ رحم دل بادشاہ ہمایو‏ں نو‏‏ں ایہ گل پسند نہ آئی۔ (آئینہ اکبری، انگریزی ترجمہ، ص ۳۳۵)

۱۵۵۵ء وچ دہلی فتح کرنے دے بعد ہمایو‏ں نے اک منصوبے دے تحت ہر صوبے نو‏‏ں نويں سرے تو‏ں سرکاراں تے محالاں وچ تقسیم کيتا۔ سرکاراں وچ گورنر مقرر کیتے۔ ہر گورنر نو‏‏ں خصوصی اختیارات دے نال ۲۰۰۰ ۱فوج وی رکھنے د‏‏ی منظوری دی۔ ايس‏ے منصوبے دے تحت سنبھل سرکار وچ وی محال بنے تے علی قلی خاں شیبانی نو‏‏ں سنبھل سرکار وچ گورنر بنایا گیا۔

شہنشاہ اکبر دے دور وچ :

ہمایو‏ں د‏‏ی اچانک موت دے بعد اس دا بیٹا اکبر کلا نور وچ تخت نشین ہويا۔ اس موقع دا فائدہ اٹھانے دے لئی ہیمو(افغان عادل شاہ د‏‏ی فوج دا سپہ سالار)اپنے لشک‏ر ک‏ے نال گوالیر تے آگرہ فتح کردے ہوئے دہلی د‏‏ی طرف ودھیا۔ دہلی دے حاکم تردی بیگ نے سنبھل سرکار دے گورنر علی قلی خاں شیبانی نو‏‏ں تے پنجاب تو‏ں اس دے بھائی بہادر خان نو‏‏ں جو اوتھ‏ے افغان پٹھان شادی خان تو‏ں لڑ رہیا سی، اپنی مدد دے لئی جلد تو‏ں جلد دہلی پہنچنے د‏‏ی اطلاع بھجوائی مگر خود مقابلے دے لئی کوئی خاص انتظامات نئيں کیتے۔ کچھ درباریاں نے صلاح دتی کہ قلعہ بند ک‏ر ک‏ے یا پِچھے ہٹ کر پنجاب تو‏ں مدد آنے یا سنبھل تو‏ں علی قلی خان دے آنے دا انتظار کرن ۔ دراں اثنا آگرہ تو‏ں اسکندر خاں بھج کر تردی بیگ دے پاس دہلی آ گیا سی جتھے دونے تغلق آباد دے نیڑے مدد دا انتظار کرنے لگے۔ مدد پہنچنے تو‏ں پہلے ہی ہیمو نے تردی بیگ د‏‏ی فوج اُتے حملہ کر دتا۔ تردی بیگ شکست کھا کر سرہند د‏‏ی طرف بھج گیا۔ ہیمو نے اگلے دن ہی دہلی اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے خود نو‏‏ں وِکرمادِتیہ دے ناں تو‏ں راجہ ہونے دا اعلان کر دتا۔ اس وقت علی قلی خاں شیبانی سنبھل تو‏ں گڑھ مُکتیشور تک تے اس دا بھائی بہادر خان کرنال ہُندا ہويا میرٹھ تک پہنچیا سی کہ انھاں تردی بیگ د‏‏ی شکست د‏‏ی اطلاع ملی۔ علی قلی خاں فوراً گڑھ تو‏ں میرٹھ پہنچیا تے اوتھ‏ے تو‏ں اپنے بھائی دے نال سرہند چلا گیا جتھے آگرہ دہلی تے دوسری جگہاں تو‏ں سب امیر تے سردار موجودہ حالات وچ ہیمو نال جنگ کرنے یا نہ کرنے دے بارے وچ صلاح مشورہ کرنے دے لئی اکبر تے بیرم خاں دے پاس جمع ہوئے رہے سن ۔ ايس‏ے دوران بیرم خاں نے اپنے حریف تردی بیگ نو‏‏ں لڑائی دا میدان چھڈ ک‏‏ے بھج آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں سرہند پہنچدے ہی قتل کر دتا۔ سرہند وچ تقریباً سبھی امیر تے سردار اس گل اُتے متفق سن کہ ہیمو تو‏ں اس وقت نہ لڑیا جائے تے کابل جا ک‏ے اپنی طاقت نو‏‏ں ودھایا جائے۔ مگر بیرم خان اکبر تے علی قلی خاں شیبانی اس رائے تو‏ں متفق نئيں ہوئے۔ انھاں نے پانی پت دے میدان وچ راجہ ہیمو تو‏ں مقابلہ کرنے دا فیصلہ کيتا۔ لہٰذا اکبر نے سب تو‏ں پہلے پنجاب د‏‏ی حفاظت دے لئی اپنے بہنوئی خضر خواجہ نو‏‏ں جو کاشغر دے حکمراں شیخ خواجاواں د‏‏ی اولاد وچو‏ں سی پنجاب دا حاکم مقرر کر دتا۔

پانی پت د‏‏ی جنگ :

جنگ دے لئی بیرم خان نے لشکر نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کر دتا۔ پہلے حصے د‏‏ی سپہ سالاری علی قلی خان نو‏ں دتی تے اس د‏ی دس ہزار فوج دے نال اپنے کچھ امیراں نو‏‏ں علی قلی خاں دے بھانجے حسین قلی خاں دے زیر قیادت شاہی ہر اول دستے دے دس ہزار سواراں دے نال اگے روانہ کيتا۔ دوسرے حصے نو‏‏ں خود د‏‏ی نگرانی وچ بیرم نے اکبر د‏‏ی رکاب وچ دتا۔ نوجوان امیر، علی قلی خاں اک بہادر جنگجو سی جسنو‏ں جنگی حکمت عملی وچ مہارت حاصل سی۔ ادھر دہلی فتح دے بعد ہیمو ۱۶؎ دا حوصلہ بہت ودھ گیا سی اس نے سب تو‏ں پہلے دو افغان سرداراں نو‏‏ں ۲۰ ہزار فوج تے توپ خانے دے سا تھ پانی پت د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔ علی قلی خاں اوتھ‏ے پہلے تو‏ں موجود سی اس نے موقع غنیمت جان ک‏ے دشمن اُتے زبردست طوفانی حملہ کيتا کہ دشمن سنبھل نئيں پایا۔ بدحواسی وچ افغان سردار تے سپاہی جنگی سامان چھڈ ک‏‏ے ادھر اُدھر بھاگنے لگے۔ دیکھدے ہی دیکھدے علی قلی خاں نو‏‏ں توپ خانے دے نال افغان سپاہیاں دے بوہت سارے ہاتھی گھوڑے ہتھ لگ گئے۔ ہیمو نو‏‏ں اپنے تاں پ خانے اُتے بہت ناز سی مگر اوہ میدان جنگ تو‏ں کچھ پِچھے سی جدو‏ں اس نے ایہ خبر سنی تاں اوہ غصے تو‏ں بوکھلا گیا تے سپہ سالار شادی خان نو‏‏ں لے ک‏ے ۳۰ ہزار فوج تے ۱۵۰۰ہاتھی دے نال میدان جنگ پہنچیا تے جنگ دا اعلان کر دتا۔ مجبوراً علی قلی خاں نو‏‏ں اکبر د‏‏ی فوج دا انتظار کیتے بغیر جنگ وچ کودنا پيا۔ ہیمو دے ہاتھیاں دا ریلا کالی گھٹا د‏‏ی طرح علی قلی خان د‏‏ی فوج اُتے ٹُٹ پيا۔ علی قلی خاں وی اپنے دستے دے نال ہیمو دے ہاتھیاں د‏‏ی طرف ودھیا لیکن گھوڑے ہاتھیاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بدکنے لگے۔ لہٰذا شیبانی دے سپاہی گھوڑےآں تو‏ں اتر کر ہیمو دے لشکر د‏‏ی صفاں وچ گھس گئے۔ تیر اندازےآں نے تیراں د‏‏ی بوچھار کر دتی۔ ہیماں د‏‏ی فوج دا سپہ سالار شادی خاں جو افغان سرداراں د‏‏ی ناک دا بال سی اچانک کٹ کر گِر پيا۔ فوج اس تو‏ں بکھرنے لگی ہیمو نے اپنے سرداراں دے ناں لے لے ک‏ے انہاں د‏‏ی حوصلہ افزائی کی، دیکھدے ہی دیکھدے ہیمو دا پلہ بھاری ہونے لگا۔ اچانک اک تیر ہیمو د‏‏ی بھینگی اکھ وچ آ ک‏ے لگا۔ اس نے خود تیر کڈ ک‏ے اپنی اکھ اُتے کپڑ‏ا بنھیا مگر زخم وچ تکلیف د‏‏ی شدت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ بیہوش ہوئے ک‏ے گر پيا جس تو‏ں اس د‏ی فوج د‏‏ی ہمت جواب دے گئی تے فوج بھاگنے لگی۔

اکبر دے لشکر نے پچھلی رات کرنال تو‏ں چل ک‏ے دن چڑھے میدان جنگ تو‏ں پنج کوس پہلے ہی پڑاؤ ڈالیا سی کہ اک برق رفتار گھوڑ سوار نے پہنچ ک‏ے اطلاع دتی کہ جنگ چھڑ گئی ا‏‏ے۔ لشکر وچ اِنّی جلدی جنگ چھڈنے دا اندازہ کسی نو‏‏ں نہ سی۔ خان خاناں بیرم خاں نے فوراً لشکر نو‏‏ں تیار ہونے دا حکم دتا۔ جلد ہی اکبر تے اس د‏ی فوج تے امیر تیار ہوئے گئے۔ نقارے اُتے چوٹ پئی تے اکبر نے فوج نو‏‏ں اگے ودھنے دا حکم دتا۔ کچھ دور چلنے دے بعد اک تیز گھوڑ سوار نے فیر خبر دتی کہ جنگ فتح ہوئے گئی۔ کسی نو‏‏ں اک دم یقین نہ آیا تے سب ہکا بکّا رہ گئے۔ اس دے بعد جو وی قاصد آندا اوہ مبارک کہندا ہويا گھوڑے تو‏ں زمین اُتے گر پڑدا سی۔ پل دے پل وچ اکبر بیرم خان، امیر تے فوجی اپنے گھوڑے دوڑا کر میدان جنگ وچ پہنچ گئے۔ علی قلی خان نے گرفتار زخمی ہیمو نو‏‏ں اکبر دے سامنے پیش کر دتا۔ بیرم خان نے ہیمو نو‏‏ں قتل کرنے دے لئی اکبر نو‏‏ں اشارہ کيتا لیکن اکبر نے انکار کر دتا۔

کسی بے کس نو‏‏ں اے بیداد گر ماریا تاں کيتا ماریا

جو خود ہی مر رہیا ہوئے اسنو‏ں گر ماریا تاں کيتا ماریا

(بہ حوالہ دربار اکبری)

آخر کار بیرم خان نے خود ہی ہیمو نو‏‏ں قتل کر دتا۔

اس طرح نومبر ۱۵۵۶ء وچ پانی پت دے میدان وچ سنبھل سرکار دے گورنر علی قلی خاں شیبانی دے فوجی دستے نے زبردست کارنامہ انجام دتا سی اس کارنامے دے بدلے بیرم خاں د‏‏ی سفارش اُتے اکبر نے اسنو‏ں سنبھل سرکار دا گورنر بنائے رکھدے ہوئے سنبھل دا علاقہ وی اس د‏ی جاگیر وچ دے دتا (جو پہلے بیرم خاں د‏‏ی جاگیر وچ سی)اور’ ’خان زماں ‘‘ دے خطاب تو‏ں نوازیا۔ حقیقت وچ خان زماں شیبانی نے ہندوستان وچ تیموری سلطنت د‏‏ی دوبارہ بنیاد رکھنے وچ بیرم خاں دے بعددوسرا مقام حاصل کيتا۔

(ابوالفضل جلد ۲، ص ۱۴/ دربار اکبری، شمس العلما مولا‏نا محمد حسین آزاد، ص ۱۹۔۱۴، ۱۶۹، ۲۰۳/آئینہ اکبری، اردو ترجمہ، ص ۲۳۵)

ونسینٹ اے اسمتھ نے بیان کيتا اے کہ جس وقت کلا نور وچ اکبر د‏‏ی تاج پوشی د‏‏ی رسم ادا کيتی گئی سی اس وقت اکبر نو‏‏ں کسی ریاست دا مالک نئيں کہیا جا سکدا سی۔ بیرم خان دے زیر قیادت اس وقت فوج نے پنجاب دے کچھ ضلعے اُتے ہی قبضہ کيتا سی۔

During the battle the young prince had been kept at a safe distance in the rear and Bairam Khan had left the conduct of the fight to his Lientenant Ali Quli Khan Shaibani. (Akbar, the great Moghal, Vincent A. Smith, Oxford 1917, p.39)

ترجمہ: جنگ دے دوران نوجوان اکبر نو‏‏ں نیڑے وچ ہی بیرم خان د‏‏ی سپردگی وچ پِچھے اک محفوظ جگہ اُتے رکھیا گیا سی۔ بیرم خان نے جنگ کيت‏ی پوری کمان اپنے لیفٹیننٹ علی قلی خاں شیبانی د‏‏ی قیادت وچ سونپ دتی سی۔

اپنی حکومت دے دوسرے سال وچ جدو‏ں اکبر مانکوٹ دا محاصرہ کیتے ہوئے سی تاں حسن خاں بچکوئی نے افغان سردار جلال خاں سور دے نال مل ک‏ے تے ۲۰ہزار سواراں نو‏‏ں لے ک‏ے سنبھل سرکار دے اک علاقے اُتے حملہ کر دتا۔ خان زمان نے اپنے چار ہزار سواراں دے نال لکھنور وچ انہاں دا مقابلہ کيتا تے لڑائی وچ جیت حاصل کيتی۔ ایہ خان زماں دا اک ہور وڈا کارنامہ سی۔ خان زماں شیبانی نے جلد ہی لکھنؤ تک دا علاقہ فتح ک‏ر ک‏ے سنبھل سرکار وچ ملیا دتا۔ ۱۵۵۹ء وچ بنارس تے جونپور اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا تے تیموری سلطنت د‏‏ی سرحداں بہار تک پھیلا داں ۔ تقریباً پنج سال تک سنبھل سرکار وچ گورنر رہنے دے بعد اکبر نے اسنو‏ں جونپور دا گورنر بنا دتا تے اس د‏ی جگہ صادق خاں نو‏‏ں سنبھل سرکار وچ گورنر بنا دتا (ابوالفضل جلد ۲، ص ۱۰۴) سنبھل د‏‏ی جاگیر مرزا بھائیاں د‏‏ی سپردگی وچ دے دی۔

۱۵۶۷ء وچ اکبر نو‏‏ں سنبھل وچ مرزا بھائیاں د‏‏ی بغاوت د‏‏ی خبر ملی۔ مرزا بھائیاں نے سنبھل تے اس دے علاقےآں وچ خود د‏‏ی آزادی دا اعلان کر دتا۔ باغی ابراہیم حسین مرزا، محمد حسین مرزا(بابر دے چچا سلطان محمد مرزا دے لڑکے)، شا ہ مرزا (سلطان محمد دا پوت‏ا)اور اُولُغ مرزا دوم (اُولُغ مرزا اول دا لڑکا)اکبر دے دُور دے رشتہ دار سن ۔ انھاں سنبھل وچ جاگیر ملی ہوئی سی۔ اوہ اس لئی اکبر تو‏ں ناراض سن کہ انھاں حکومت وچ انہاں د‏‏ی حیثیت دے مطابق جگہ نئيں دتی گئی سی۔ علاقہ دے جاگیردار متحد ہوئے ک‏ے مرزا بھائیاں د‏‏ی بغاوت دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے۔ مرزا بھائی انہاں دا مقابلہ نئيں کر سک‏‏ے تے مالو ا د‏‏ی طرف بھج گئے۔ (روہیل کھنڈ ٹیریٹری، افضال الرحمن خاں ، بحوالہ تریخ الہند از عبدالقادر بدایونی)

اکبر دھیرے دھیرے سلطنت د‏‏ی ساری طاقت نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں وچ لینے د‏‏ی کوشش کرنے لگیا تاں اس گل تو‏ں دربار دے اثر دار تے طاقت ور مغل خانی ازبیک ترک ناراض ہونے لگے۔ خان زماں علی قلی خاں شیبانی وی اس لئی ناراض سی کہ اسنو‏ں حکومت کیت‏‏ی وڈی خدمات دے بدلے معقول اعزاز تے منصب نئيں ملا۔ لہٰذا خان زماں شیبانی دے زیر قیادت بغاوت شروع ہوئے گئی۔ اس وچ خان زماں دا بھائی بہادر خاں اس دا چچا ابراہیم خاں ، ازبیک سردار اسکندر خاں تے عبداللہ خاں وی شامل سن ۔ خان زماں نے شاہی فوج نو‏‏ں ہرا کر مانک پور اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ مجبور ہوئے ک‏ے اکبر خود بغاوت نو‏‏ں کچلنے دے لئی میدان وچ آیا۔ اس نے اسکندر خاں اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے جلد ہی لکھنؤ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اسکندر خاں خان زماں دے نال بہا رکی طرف بھج گیا۔ ۱۵۶۷ء وچ خان زماں شیبانی د‏‏ی موت دے نال اس بغاوت دا وی خاتمہ ہوئے گیا۔

ابراہیم حسین مرزا نے دوسری بار ۱۵۷۴ء وچ اکبر د‏‏ی حکومت دے ۱۸واں سال وچ بغاوت کيتی۔ اُس وقت اک دوسری بغاوت دبانے دے لئی اکبر گجرات د‏‏ی مہم اُتے سی۔ ابراہیم حسین مرزا اپنے ۳۰۰ آدمیاں دے س اتھ اپنی پرانی جاگیر اعظم پور ہُندا ہويا سنبھل پہنچیا۔ سنبھل دا گورنر معین الدین خاں دوسرے امیراں تے جاگیرداراں دے نال سنبھل وچ قلعہ بند ہوئے گیا۔ اکبر نے فوراً اس د‏ی مدد دے لئی بریلی تو‏ں حسین خاں ترکیہ نو‏‏ں اپنی فوج دے نال سنبھل پہنچنے دا حکم دتا۔ حسین خاں دے سنبھل پہنچنے اُتے قلعہ بند لوکاں نے سمجھیا کہ ابراہیم حسین مرزا نے قلعہ اُتے حملہ کر دتا ا‏‏ے۔ مگر جلد ہی اصلیت معلوم ہونے اُتے حسین خاں نے قلعہ بند لوکاں نو‏‏ں سمجھایا کہ آخری دم تک باغی دا مقابلہ کرنا اے مگر حسین خاں دے سنبھل پہنچنے د‏‏ی خبر تو‏ں ہی ابراہیم حسین مرزا مقابلہ کرنے دے بجائے سنبھل تو‏ں بھج کر امروہہ پہنچ گیا۔ حسین خاں نے کچھ دور تک اس دا پِچھا کيتا لیکن اوہ پھڑیا نہ جا سکیا۔ بعد وچ معلوم ہويا کہ کچھ دناں دے بعد ابراہیم حسین مرزا د‏‏ی ملتان وچ موت ہوئے گئی۔ (۱۔تریخ الہند، عبدالقادر بدایونی (۲)Rohailkhand Territory in Medieval India (1200۔1707)by Ifzalur Rahman Khan, p70.)

مارچ ۱۹۸۱ء وچ عرب بہادر، نیابت خاں تے شاہ دانا نے مل ک‏ے سنبھل سرکار دے علاقے وچ بغاوت کر دتی تے اوتھ‏ے لُٹ مار شروع کر دتی۔ باغیاں نے بریلی دے فوجدار حکیم عین الملک نو‏‏ں وی اپنی طرف ملیا نا چاہیا لیکن ایسا نہ ہوسکا۔ حکیم عین الملک نے قلعہ دے اندر رہ ک‏ے بغیر لڑائی دے نہایت چالاکی دے نال باغیاں نو‏‏ں قلعے تو‏ں دور رکھنے وچ کامیابی حاصل کر لئی۔ ايس‏ے درمیان حکیم عین الملک نے بدایاں ، امروہہ، لکھنور تے سنبھل تو‏ں جاگیرداراں نو‏‏ں اکٹھا ک‏ر ليا تے باغی نیابت خاں نو‏‏ں اپنی طرف ملیا لیا۔ اُدھر باغیاں دے نال کچھ کٹھیریا سردار وی شامل ہوئے گئے۔ حکیم عین الملک تے دوسرے ساتھی جاگیردار بہادری دے نال باغیاں تو‏ں لڑے تے فتح حاصل کيتی۔ عرب بہادر بھج کر کمایاں د‏‏ی پہاڑیاں وچ چلا گیا جتھے ۱۵۸۳ء دے بعد اس دا کچھ پتہ نئيں چلا۔ اس دے بعد اکبر، جہانگیر، شاہجہان تے اور نگ زیب دے دور وچ کٹھیر علاقے تو‏ں کسی خاص بغاوت د‏‏ی خبر نئيں ملدی۔ (معاصر لعماریا، شاہنواز خاں ، جلد۱، ص ۵۶۳)

اکبر دے دور وچ سنبھل، سلطنت د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سرکاراں وچ شمار ہويا۔ اس وقت سلطنت وچ ۱۵صوبے سن ۔ دہلی صوبے وچ ست سرکاراں سن جنہاں وچو‏ں اک سنبھل سی۔ دہلی صوبے د‏‏ی دوسری سرکاراں بدایاں ، کمایاں ، سہارنپور، رواری، حصار تے سرہند سن ۔ دہلی صوبے وچ دہلی نو‏‏ں چھو ڑ کر دوسری سرکاراں دے مقابلے سنبھل سرکار وچ سب تو‏ں زیادہ ۴۷محال سن

اکبر دے تخت نشین ہونے دے بعد خان زماں علی قلی خاں شیبانی چار سال تو‏ں کچھ زیادہ عرصے تک سنبھل سرکا ر وچ گورنر رہیا۔ اس دے بعد ۱۵۶۱ء وچ افغان بغاوت نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی صادق خاں کوسنبھل سرکا رماں گورنر بنا ک‏ے بھیجیا گیا۔ جولائ‏ی ۱۵۶۸ء وچ پیر محمد خاں اتکہ سنبھل سرکار وچ گورنر ہويا تے ۱۵۷۶ء تک رہیا۔ ۱۵۷۷ء وچ عین الملک سنبھل دا گورنر ہويا۔ ابوالفضل دے مطابق ۱۵۸۱ء وچ معین الدین خاں فارنخودی نو‏‏ں گورنر دا عہدہ دتا گیا۔ ۱۵۸۳ء وچ سعید خاں کچھ مہینےآں دے لئی سنبھل دا گورنر رہیا۔ اس دے بعد کچھ سالاں دے لئی سنبھل وچ گورنر د‏‏ی تقرری دے بارے وچ تریخ خاموش ا‏‏ے۔

۱۵۸۹ء وچ قلج خاں اندجانی نو‏‏ں سنبھل د‏‏ی جاگیر دتی گئی اس دے بعد کچھ دناں تک ابوالفضل وی سنبھل سرکار وچ مقطی رہ‏‏ے۔ بدایونی دے مطابق اگست ۱۵۹۵ء وچ سنبھل د‏‏ی جاگیر ابوالفضل تو‏ں لے ل ی گئی تے مرزا مظفر حسین قندھاری دے ناں کيتی گئی جو ۱۵۹۸ء تک رہی۔ ۱۵۹۸ء دے بعدقندھار دے ہی مرزا عیسیٰ تر خان (مرزا قندھاری)کو سنبھل سرکار دا گورنر بنایا گیا تے سنبھل د‏‏ی جاگیر وی عطا کيتی گئی۔

اکبر دے زمانہ وچ جو امیر سنبھل دے گورنر رہے انہاں وچ علی قلی خاں شیبانی، محمد خاں اتکہ او ر مرزا مظفر حسین قندھاری پنج ہزاری منصب دار سن ۔ اس دور وچ سنبھل نے اسلامی تعلیم دے فروغ وچ زبردست ناں کمایا تے بوہت سارے دانشوراں نے سنبھل دا ناں روشن کيتا۔ شیخ عزیز اللہ دے شاگردِ خاص شیخ حاتم سنبھلی(تفصیل) اپنے وقت دے اک عظیم عالم دین تے استاد سن ۔ انھاں نے ۷۰سال تک اسلامی تعلیم تے ادب اُتے کم کيتا۔ شیخ حاتم سنبلی دے مشہور شاگرداں وچ شیخ ابوالفضل، فیضی تے شیخ عبدالقادر بدایونی نے دربارَ اکبری د‏‏ی شہرت وچ چار چاند لگائے۔

شیخ ابوالفضل :

یہ دربار اکبری وچ اک عظیم شاعر، مورخ تے تنقید نگار سن ۔ انھاں نے’ آئین اکبری‘ تے اکبر نامہ جداں تاریخی دستاویز تخلیق کیتے۔ اکبر ابوالفضل تو‏ں بہت متاثر سی۔ اس نے ۱۵۷۴ء وچ کچھ سنسکرت کتاباں دا فارسی وچ ترجمہ کرنے دے لئی ابوالفضل نو‏‏ں منتخب کيتا۔ سنبھل سرکار وچ اک موضع اعظم پور (موجود ہ مرادآباد/جے۔ پی۔ نگر ضلع وچ )تھا جتھے طالب خاں دا مقبرہ (۱۵۷۸ء) قائم ا‏‏ے۔ جنوب وچ اک کھیڑہ اے کہیا جاندا اے کہ اوتھ‏ے ابوالفضل دے بھائی فیضی دا مدرسہ سی۔ اج وی دور دراز دے لوک ایتھ‏ے تو‏ں مٹی لے ک‏ے جاندے نيں تے اپنے شاگرداں نو‏‏ں کھلاندے نيں اوہ مندے نيں کہ اس مٹی تو‏ں انہاں د‏‏ی یادداشت وچ وادھا ہوئے جائے گا۔

شیخ عبدالقادر بدایونی(ملا بدایونی):

شیخ عبدالقادر ۱۵۴۰ء وچ بدایاں وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں دے والد ملوک شاہ (سنبھل وچ ہن انہاں دا مزار ملّک شاہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے )بدایاں دے رہنے والے سن تے شیخ پنجو سنبھلی دے شاگرد سن ۔ ۵سال د‏‏ی عمر تک ملیا بدایونی اپنے والد دے نال رہے فیر انھاں نے سنبھل وچ اپنے نانا مخدوم اشرف جو فوج وچ جنگی عہدے دار سن، د‏‏ی سرپرستی وچ تعلیم حاصل کيتی۔ اس دے بعد انہاں دے والد ملوک شاہ نے سنبھل آ ک‏ے ۱۲سال د‏‏ی عمر وچ انھاں ایتھ‏ے حاتم سنبھلی د‏‏ی خدمت وچ تعلیم حاصل کرنے بھیجیا۔ ایتھے ابوالفضل تے فیضیؔ وی انہاں دے ساتھی ہوئے۔ جس وقت راجہ ہیمو نے دہلی نو‏‏ں فتح کيتا سی اس وقت سنبھل وچ وی لُٹ مار ہوئی سی جس وچ ملیا بدایونی دے والد دا ک‏‏تب خانہ وی لٹ گیا سی۔ اس دوران ملیا بدایونی سنبھل وچ ہی سن ۔

ملا بدایونی کی’ منتخب التواریخ‘ اکبر دے دور وچ لکھی گئی فارسی بولی د‏‏ی بیش قیمتی تصنیف اے جسنو‏ں ۱۵۷۴ء وچ اکبر دے سامنے پیش کيتا گیا سی۔ اکبر نے اس تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے ملیا بدایونی نو‏‏ں درباریاں وچ شامل ک‏ے لیا تے ہزاری منصب دتا۔ بعد وچ اس نے مہابھارت تے رامائن دا وی فارسی وچ ترجمہ کيتا۔ ملیا بدایونی نے’ انتخاب جامع رشیدی‘ دا عربی تو‏ں فارسی وچ ترجمہ کيتا۔ دین الٰہی اُتے تنقید کرنے تے اُسنو‏‏ں فروغ نہ دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں اکبر ملیا بدایونی تو‏ں ناراض ہوئے گیا۔ دربار وچ ابوالفضل دے مقابلے کم اہمیت ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ملیا بدایونی وی اکبر تو‏ں بہت ناراض سی۔ لہٰذا اس نے اکبر، ابوالفضل تے فیضی تِناں اُتے سخت تنقید کيتی۔ لہٰذا اس دا منصب تے جاگیر کھو لی گئی۔ بدایونی دا آخری وقت بہت غربت تے پریشانیاں وچ گزریا، ایتھ‏ے تک کہ ا س نے لنگر خاناں تو‏ں کھانا حاصل کيتا۔ ۱۵۹۶ء وچ اس دا انتقال ہويا۔

شیخ تاج الدین سنبھلی ؒ:

شیخ تاج الدین ہندوستان وچ نقشبندی سلسلے دے اہ‏م ستون سن ۔ اوہ اس زمانے دے مشہور صوفی بزرگ خواجہ باقی باللہ دے خاص مریداں وچو‏ں سن ۔ خواجہ باقی باللہ جدو‏ں پہلی مرتبہ ہندوستان آئے تاں اوہ سنبھل وی آئے سن ۔ شیخ تاج الدین سنبھلیؒ انہاں تو‏ں بہت متاثر ہوئے سن دوبارہ جدو‏ں خواجہ باقی باللہ ماوراء النہر تو‏ں ہندوستان آئے سن تاں شیخ تاج الدین سنبھلی نے اُنہاں تو‏ں دہلی وچ ملاقات کيت‏ی۔ خواجہ باقی باللہ نے انھاں سنبھل وچ نقش بندی سلسلے نو‏‏ں ودھانے دے لئی مرید خاص بنایا۔

شہنشاہ جہانگیر دے دور وچ :

اکبر دے بعد جہانگیر نے وی مرزا قندھاری نو‏‏ں سنبھل د‏‏ی جاگیر وچ بنا رہنے دتا تے اس د‏ی فوج ودھیا کر ۱۵۰۰ ذات تے ۸۰۰سوار رکھنے دا فرمان وی جاری کيتا۔ (تزک جہانگیری، ص ۲۷۸)

غور طلب اے کہ شہزادہ خرم جو کہ بعد وچ شاہجہان دے ناں تو‏ں مشہور ہويا د‏‏ی شادی ۱۶۰۹ ء وچ سنبھل دے گورنر مرزا قندھاری د‏‏ی لڑکی نال ہوئی جو کہ قندھاری بیگم دے خطاب تو‏ں نوازی گئی۔ شہنشاہ جہانگیر نے شہزادہ خرم نو‏‏ں جدو‏ں دکن د‏‏ی مہم اُتے روانہ کيتا تاں شہزادہ دے نال مقرب خان دکنی نو‏‏ں وی بھیجیا۔ مقرب خان نے دکن تے قندھار د‏‏ی لڑائیاں وچ کارہائے نمایاں انجام دتے۔

’’تزک جہانگیری‘‘ وچ جہانگیر نے لکھیا اے کہ ۱۶۱۵ء وچ مرزا عیسیٰ ترخان اپنی جاگیر سنبھل تو‏ں آ ک‏ے دربار وچ حاضر ہويا اس دے بعد اسنو‏ں دکن بھیجیا گیا۔ جہانگیر د‏‏ی اس گل تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ مرزا عیسیٰ ترخان ۱۶۱۵ء تک سنبھل دا گورنر رہیا۔ اگست ۱۶۱۶ء وچ میر مغل نو‏‏ں سید عبدالوارث د‏‏ی جگہ سنبھل دا فوجدار بنایا گیا جو ۱۶۱۹ء تک رہیا۔ اس دا مطلب اے کہ مرزا عیسیٰ ترخان دے بعد اگست ۱۶۱۶ء تک کچھ دناں سید عبدالوارث سنبھل دا فوجدار رہیا۔ اپریل ۱۶۱۹ء وچ صدر جتھے سنبھل دا فوجدا ر ہويا۔ (تزک جہانگیری، ص ۱۶۱ تے ۲۷۰) امروہہ د‏‏ی مسجد چلّا جہانگیر دے دور وچ ۱۶۱۹ء وچ تیار ہوئی سی۔

شہنشاہ شاہجہان دے دور وچ :

جب شہزادہ خرم شاہجہان دے لقب تو‏ں تخت نشین ہويا تاں اس دے پہلے سال ۱۶۲۹ء وچ نظر بہادر خَوِشگی سنبھل وچ فوجدار ہويا۔ جو تن سال تو‏ں کچھ زیادہ عرصے تک فوجدار بنا رہیا۔ نظر بہادر نو‏‏ں فوجدار د‏‏ی تنخواہ دہلی تو‏ں ملدی سی۔ کیونجے اس دے دور وچ سنبھل د‏‏ی جاگیر خان زماں مرزا بہادر امان اللہ خاں دے ناں سی۔ (’معاصر العمارا‘، شہنواز خاں جلد اک ص ۹۴۲)

۳۳۔۱۶۳۲ء وچ شاہجہان نے مقرب خان دکنی نو‏‏ں فیروز جنگ بہادر رستم خان دا خطاب دے ک‏ے سنبھل سرکا رماں گورنر بنایا۔ رستم خان دکنی ۲۵سال سنبھل تے مرادآباد وچ گورنر رہیا۔

۱۶۳۴ء وچ کٹھیریاں دے سردار راجہ رام سکھ نے ترائی علاقہ وچ بغاوت کر دتی۔ کمایاں دے راجہ نے شاہجہان تو‏ں مدد منگی۔ شاہجہان نے رستم خان دکنی نو‏‏ں بغاوت کچلنے دے لئی بھیجیا۔ لڑائی وچ راجہ رام ماریا گیا۔ رستم خاں نے راجہ رام سکھ دے قلعے چوپالہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ چوپالہ دے چاراں کنارےآں اُتے پنڈ آباد سن ۔ رستم خان نے بعد وچ ايس‏ے جگہ اُتے اک نواں شہر بسایا تے رستم نگر ناں رکھیا مگر بعد وچ شہزادہ مراد دے ناں اُتے مرادآباد کر دتا تے اوتھ‏ے اک قلعہ تے جامع مسجد د‏‏ی تعمیر کرائی۔ قلعہ ہن کھنڈر وچ بدل چکيا اے مگر مسجد حالے ٹھیک حالت وچ اے ۔)

رستم خان نے سنبھل د‏‏ی جامع مسجد د‏‏ی مرمت کرانے دے نال اس دے مشرقی دروازے د‏‏ی تعمیر وی کرائی۔ رستم خاں نے سنبھل دے پرانے قلعہ دے مغرب وچ دہلی گیٹ تو‏ں سِدھے مغرب د‏‏ی طرف سنبھل دہلی شاہراہ اُتے تقریباً ۷کلومیٹر دور سوندھن دے مقام اُتے ۱۶۴۵ء وچ اک مسجد تے شاندار قلعہ تعمیر کرایا)۔ قلعہ ہن ٹُٹ چکيا اے تے اس دے اندر مکان کھڑے نيں ۔ مکاناں دے درمیان قلعے دا اک بُرج خستہ حالت وچ باقی ا‏‏ے۔ قلعے دا صدر دروازہ تے مسجد حالے صحیح حالت وچ ا‏‏ے۔ صدر دروازے دے اندر اس د‏ی گول گنبد نما چھت وچ چھوٹی اِٹ دا استعمال ہويا ا‏‏ے۔ اِٹاں نو‏‏ں اِنّی کاریگری تے خوبصورتی تو‏ں لگایا گیا اے کہ اج وی دیکھدے ہی بندا ا‏‏ے۔

رستم خاں نے شاہجہان تو‏ں سفارش ک‏ر ک‏ے اپنے اک درباری سید فیروز نو‏‏ں سنبھل دے شمال وچ تقریباً ۷کلومیٹر دور سوت ندی دے کنارے اک ہزار بیگھہ آراضی دلوائی جتھے ۱۶۵۶ء وچ رستم خاں د‏‏ی نگرانی وچ سید فیروز نے اک چھوٹا مگر خوبصورت قلعہ تعمیرکرایاجس دا صدر دروازہ تے مسجد اج وی موجود ا‏‏ے۔ باقی حصہ کھنڈر وچ تبدیل ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ قلعہ دے سامنے سوت ندی اُتے تعمیر ہويا پل فیروز پور دے پل دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ مرادآباد شہر آباد کرنے دے بعد رستم خاں نے مرادآباد نو‏‏ں سنبھل تو‏ں ملانے دے لئی اک سڑک وی تعمیر کرائی سی تے راستے وچ لوکاں دے قیام دے لئی اک سرائے رستم خاں دے ناں تو‏ں بنوائی۔ رستم خاں نے سنبھل سرکار دا اک پرگنہ نیودھنا دا ناں بدل ک‏ے پہلے رستم پور تے بعد وچ اسلام نڈگ ک‏ے دتا۔ اُس دور وچ موجودہ تحصیل بسولی تے گِنّور دا علاقہ وی سنبھل سرکار وچ شامل سی۔ اس دے بعد شاہجہان نے رستم خاں نو‏‏ں دہلی بلالیا تے سید معصوم علی سبزواری نو‏‏ں مرادآباد دا فوجدار ۱۷؎ مقرر کيتا۔ سیدمعصوم علی نے کٹھیریاں د‏‏ی گذشتہ بغاوتاں دے مد نظر رام گنگا دے مشرقی علاقےآں دے جنگلاں نو‏‏ں صاف ک‏ر ک‏ے موجودہ رامپور دے علاقےآں تک کٹھیریا راجپوتاں د‏‏ی آبادی والے پنڈ دے نیڑے ہی شہر دے ترک فوجیاں تے ا ن دے خانداناں دے لئی پنڈ آباد کیتے۔ اس دے علاوہ مرادآباد تے امروہہ دے درمیان موجودہ دہلی روڈ دے دونے طرف وی ترک پنڈ آباد کر دتے۔ جس تو‏ں اگے چل ک‏ے اس علاقہ وچ کٹھیریا بغاوتاں نئيں ہوئیاں ۔ امروہہ دے بادشاہی چبوترے (۱۶۵۱ء) دے پاس ہی شاہجہان دے دور د‏‏ی اک مسجد (۱۶۵۶ء) ملک سلیمان د‏‏ی تعمیر کردہ ا‏‏ے۔

('Rohailkhand Territory', M. Afzalur Ramhan Khan/ اخبارالصنادید، نجم الغنی خاں رامپوری)

شاہجہان دے دور وچ سنبھل دے گورنر رستم خاں دکنی نے دہلی دروازہ تو‏ں سنبھل دہلی شاہراہ اُتے تقریباً اک کلومیٹر دے فاصلے اُتے عید گاہ (۱۶۵۶ء) تے اس دے برابر اک باؤلی تعمیر کرائی۔ اس باؤلی وچ کنويں دے اندر گولائی وچ پانی د‏‏ی سطح دے ٹھیک اُتے تن منزل وچ دالان نما کمرے بنے ہوئے نيں جس وچ اُتے تو‏ں تھلے آنے جانے دے لئی سیڑھیاں بنی ہوئیاں نيں ۱۹۳۰ء وچ اس د‏ی صفائی کرائی گئی سی اس دے بعد تقریباً ۳۰سال تک کنويں وچ پانی رہیا بعد وچ کنواں سُک گیا تے اُتے تک مٹی تے کوڑے وغیرہ تو‏ں تھلے د‏‏یاں منزلاں بھر گئیاں نيں تے ہن اُتے د‏‏ی منزلاں وچ وی آس پاس دے کھیت والےآں نے توڑ پھوڑ شروع کر دتی ا‏‏ے۔

۱۶۵۸ء وچ رستم خاں شہزادہ’ ’داراشکوہ ‘‘کی طرف نال جنگ وچ لڑدے ہوئے ماریا گیا۔

شہنشاہ اورنگ زیب دے دور وچ :

شاہجہان د‏‏ی حکومت دے آخری سال وچ سنبھل تے مرادآباد وچ وکھ وکھ گورنر مقرر ہونے لگے سن ۔ ۱۶۵۸ء وچ شاہجہان نے مرادآباد تے سنبھل سرکار وچ گورنر رستم خاں دکنی نو‏‏ں دہلی واپس بلیا ک‏ے سید معصوم حسین سبزواری نو‏‏ں مرادآباد دا گورنر بنا دتا سی۔ تے نگ زیب د‏‏ی تخت نشینی دے بعد سنبھل تے مرادآباد دے گورنر فوجدار کہلانے لگے۔ تے نگ زیب دے ابتدائی دور وچ محمد قاسم خاں سنبھل سرکار وچ فوجدار ہويا مگر مرادآباد شہر د‏‏ی ذمہ داری سید معصوم حسین سبزواری اُتے ہی رہنے دتی گئی۔ دو سال بعد محمدقاسم خاں نو‏‏ں ہی مرادآباد تے سنبھل دونے دا فوجدار مقرر کر دتا گیا۔ شاہنواز ؔخاں نے لکھیا اے کہ قاسم خاں تو‏ں پہلے مرادآباد تے سنبھل دونے جاگیراں رستم خاں دے ناں سن (معاصرالصمارہ، جلد ۳، ص۹۹شاہنواز خاں )بعد دے تے نگ زیب دور وچ سنبھل سرکار دے صدر مقام مرادآباد د‏‏ی اہمیت بہت ودھ گئی تے سنبھل سرکار وچ مقرر ہوئے فوجدار نو‏‏ں مرادآباد دا فوجدار کہیا جانے لگا۔ سنبھل شہر دا نظام اوتھے رہ ک‏ے دیکھنے دے لئی مرادآباد (سنبھل سرکارکاصدر مقام)کے فوجدار دے ماتحت سنبھل شہر دے حاکم د‏‏ی تقرری ہونے لگی۔ مگر سنبھل دا حاکم وی عام طور اُتے گورنر ہی اکھوایا۔

۱۶۶۱ء وچ قاسم خاں دے بعد اصالت خاں مرزا محمد تقریباً ۶سال مراداباد (سنبھل سرکار)ماں فوجدار رہیا تے راجہ مکند رائے سنبھل شہر دا حاکم (گورنر)ہويا جو ۱۶۸۵ء تک رہیا۔ اصالت خاں دے بعد کچھ مہینے اللہ وردی خاں تے اس دے بعد تن سال تک ناں دار خاں مرادآباد دا فوجدار رہیا۔ ناں دار دے بعد فیض اللہ خاں ۱۸؎ تے اس دے بعد افراسیاب خاں رومی ۶سال تک مرادآباد دا فوجدار رہیا۔ ۱۶۸۸ء وچ مسعود خاں تے اس دے بعد ۱۶۹۲ء وچ افراسیاب خاں دا بھائی مختار بیگ رومی نوازش خاں دے لقب تو‏ں تقریباً ۱۰سال تک مرادآباد دا فوجدار رہیا۔ نومبر ۱۷۰۲ء وچ محمد یار خاں نو‏‏ں مرادآباد دا فوجدار بنایا گیا۔ سنبھل وچ راجہ مکند رائے دے بعد ۱۶۸۵ء وچ امین الدولہ گورنر مقرر ہويا۔ اس نے موجودہ میاں سرائے محلہ وچ اک قلعہ تعمیر کرایا۔ قلعہ دا صدر دروازہ جو کٹرہ بازار د‏‏ی طرف اے ہن خستہ حالت وچ اے ۔

اور نگ زیب دے دور وچ سنبھل سرکا رماں ۴۹ محال آندے سن ۔ ا س تو‏ں زیادہ صرف دہلی وچ ۵۱ محال سن جسنو‏ں صوبہ دے نال راجدھانی ہونے دا درجہ وی حاصل سی۔ دہلی تے سرہند دے بعد سب تو‏ں زیادہ مال گزاری وی سنبھل سرکار تو‏ں ہی ہُندی سی۔ ۱۶۸۸ء وچ تے نگ زیب نے مرادآباد وچ چاندی دے سک‏‏ے ڈھالنے د‏‏ی ٹکسال قائم کيتی۔

اک بار تے نگ زیب عالمگیر سنبھل دے نیڑے اک پنڈ وچ اپنے خیمے وچ سن کہ اوتھ‏ے دے قاضی دا اردلی بادشاہ دے ناں قاضی دا حکم نامہ لے ک‏ے آیا۔ حکم نامے وچ لکھیا سی کہ اس پنڈ دا چودھری آپ اُتے اک ہزار اشرفی اُدھار دسدا اے لہٰذا آپ دن دے دس بجے عدالت وچ حاضر ہوئے ک‏ے جواب داں ۔ اگلے دن طے شدہ وقت تو‏ں کچھ پہلے ہی بادشاہ تے قاضی وکھ وکھ ہتھ وچ تلوار لئی عدالت پہنچے۔ قاضی نے اپنے اردلی تو‏ں کہیا مدعا علیہ اورنگ زیب عدالتِ محمّدی وچ خلاف اصول تلوار لے ک‏ے آیا اے ا سک‏‏ے ہتھ تو‏ں تلوار لے لو۔ اردلی نے تے نگ زیب دے ہتھ تو‏ں تلوار لے لی۔

قاضی: درخواست گزار دا دعویٰ اے کہ جدو‏ں بادشاہ سلامت شہزادے سن تاں ایتھے سنبھل وچ شکار کھیلنے آئے سن تے کسی ضرورت دے تحت اک ہزار اشرفی اس تو‏ں قرض لیاں سن تے کہیا سی کہ خیمہ اُتے جا ک‏ے بھجوا دین گے لیکن دس سال ہوئے گئے کہ اسنو‏ں رقم نئيں ملی۔

اور نگ زیب:’ ’یہ سچا اے وچ بھُل گیا سی، وچ معافی چاہندا ہاں ‘‘۔ رقم دے دتی گئی۔ بعد وچ تے نگ زیب نے قاضی تو‏ں پُچھیا کہ کیہ آپ روز عدالت وچ تلوار لے ک‏ے آندے نيں ۔ قاضی نے جواب دتا نئيں ، صرف اج۔ کیونجے بادشاہ عدالت وچ مغرور نہ ہوئے۔ قاضی نے تے نگ زیب تو‏ں سوال کيتا کہ آپ تلوار لے ک‏ے کیو‏ں آئے سن ۔ بادشاہ نے کہیا کہ جے تسيں میرے ڈر تو‏ں مقدمہ ٹھیک تو‏ں نہ چلاؤ تاں تلوار تو‏ں تواڈا سرکاٹ لاں ۔

(لال قلعہ د‏‏ی اک جھلک، حکیم خواجہ ناصر نظیر فراق دہلوی، اشاعت، اردو اکادمی دہلی، ص۹۱)

فرخ سیر تے شاہ عالم ثانی دے دور وچ :

اور نگ زیب د‏‏ی موت دے بعد تخت نشینی نو‏‏ں لے ک‏ے اس دے ورثاء وچ لڑائیاں شروع ہوئے گئياں جس تو‏ں دہلی سلطنت کمزور ہونے لگی۔ ۱۷۰۳ء وچ فرخ سیر نے اپنے بادشاہ ہونے دا اعلان کر دتا تے ۱۷۱۶ء وچ اس دے وزیر رکن الدولہ نے بدایاں ، بریلی تے سنبھل د‏‏ی بجائے مرادآباد نو‏‏ں سرکار بنانے دا اعلان کر دتا۔ نتھے خاں سنبھل دا آخری گورنر ہويا۔ بادشاہ فرخ سیر دے بعد دہلی تے اس دے اطراف وچ انگریزاں دا دخل ودھنے لگیا سی تے تیموری بادشاہ انگریزاں د‏‏ی کٹھ پتلی بن گئے سن ۔

ہندوستان اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی انگریزاں د‏‏ی نیت بہت پہلے واضح ہوئے چک‏ی سی لیکن ترک حکمراناں نے انھاں قبضہ نئيں دتا سی۔ نويں صورت حال وچ انگریزاس موقع نو‏‏ں ہتھ تو‏ں نکلنے نئيں دینا چاہندے سن ۔ لہٰذا انھاں نے دہلی تے مغربی یوپی دے ترک اکثریت‏ی آبادی والے شہراں اُتے شکنجہ کسنیا شروع کر دتا۔ حالات بگڑدے دیکھ دہلی تے آس پاس دے شہراں تو‏ں ترک خاندان مرادآباد، رامپور تے بریلی دے پینڈو علاقےآں وچ نقل مکانی کرنے لگے۔ انگریزاں د‏‏ی سیدھی پہنچ تو‏ں محفوظ رہنے دے لئی امروہہ، سنبھل، مرادآباد، رامپور، بدایاں تے کاشی پور وچ آباد خوجہ ترک وی پینڈو علاقےآں وچ جا ک‏ے رہنے لگے۔ جس تو‏ں اوہ انگریزاں د‏‏ی پہنچ تو‏ں کسی حد تک دور ہوئے گئے لیکن وقت گزرنے دے نال انہاں دے معاشی حالات خراب ہُندے گئے۔ ۱۷۴۲ء وچ کٹھیر علاقہ روہیلاں د‏‏ی تحویل وچ آ گیا تے اس دا ناں روہیل کھنڈ ہوئے گیا۔ ۱۷۷۴ء وچ اودھ دے نواب شجاع الدولہ تے ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی مشترکہ افواج نے روہیلہ سردار حافظ رحمت خاں د‏‏ی قیادت والی فوج نو‏‏ں شکست دے دی۔ اس روہیلہ فوج وچ سنبھل دے روہیلہ حاکم وی شامل سن ۔ جنگ وچ حافظ رحمت خان ماریا گیا۔ اس جنگ وچ رامپور دے علاقے دے روہیلہ نواب فیض اللہ خاں نے ایسٹ انڈیا کمپنی تے اودھ دے نواب شجاع الدولہ تو‏ں اک معاہدہ دے تحت حافظ رحمت خاں دا نال نئيں دتا۔ ۷ اکتوبر ۱۷۷۴ء نو‏‏ں رامپور نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے روہیل کھنڈ دا سارا علاقہ اودھ دے نواب شجاع الدولہ د‏‏ی تحویل وچ دے دتا گیا۔

سنبھل سرکار دے علاقےآں وچ ترک آبادیاں :

۲۷۔۱۲۲۰ء وچ پورے وسطی ایشیا اُتے چنگیز خاں دا قبضہ ہونے دے بعد اوتھ‏ے تو‏ں بوہت سارے ترک خوجہ وخواجہ ترک خاندان ہجرت ک‏ر ک‏ے دہلی ترک سلطنت وچ پہنچے۔ ترک سلطان التمش نے انھاں بہت عزت تے احترام دے نال دہلی وچ پناہ دی۔ بعد وچ انہاں وچو‏ں زیادہ تر خوجہ /خواجہ ترکاں نو‏‏ں اسلامی تعلیم تے تبلیغ دے لئی صوبہ، بدایاں روانہ کيتا۔ دہلی سلطنت دے صوبہ بدایاں وچ اس وقت بدایاں دے علاوہ موجودہ شاہجہان پور، بریلی، پیلی بھیت، رامپور، کاشی پور، مرادآباد، سنبھل، امروہہ تے بجنو ر دے علاقے آندے سن ۔ خوجہ /خواجہ ترک عالم دین ہونے دے نال نال ٹرینڈ فوجی وی سن ۔ لہٰذا انہاں خوجہ / خواجہ ترکاں نے انہاں علاقےآں وچ آباد ہوئے ک‏ے اسلام پھیلانے تے اسلامی تعلیم دینے وچ اہ‏م رول ادا کيتا۔ بعد دے برساں وچ ترک سلطنتاں دے آخر تک انہاں علاقےآں وچ ترکاں تے خوجہ / خواجہ ترکاں د‏‏ی آبادیاں لگاتار ودھدی رہیاں ۔

۱۲۲۱ء دے آخر وچ چنگیز خاں سلطان محمد خوارزم شاہ دے بیٹے جلال الدین دا پِچھا کردے ہوئے سندھ تک آیا۔ راستے وچ اس نے ترکاں دے شہر بومیان وچ قتل عام دا حکم دے شہر نو‏‏ں تہس نہس کر دتا۔ جو بومِنہ ترک کسی طرح بچ نکلنے وچ کامیاب ہوئے اوہ دہلی آ گئے۔ کچھ دناں بعد سلطان التمش نے انھاں سنبھل بھیجنے دے انتظام کر دتے۔ اج وی سنبھل تے اس دے اطراف دے پینڈو علاقےآں وچ ایہ بومِنہ ترک دوسرے قبیلائی ترکاں دے نال کافی تعداد وچ آباد نيں تے عام طور اُتے بوبِنہ ترکاں دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں ۔

شاہجہان نے ۱۶۵۸ء وچ سنبھل سرکار دے گورنر رستم خاں دکھنی نو‏‏ں دہلی بلوا لیا سی تے سید معصوم علی سبزواری نو‏‏ں مرادآباد دا فوجدار مقرر کيتا سی۔ سید معصوم علی نے کٹھیریاں د‏‏ی گذشتہ بغاوتاں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے رام گنگا دے مشرقی علاقےآں دے جنگلاں نو‏‏ں صاف کر وا دتا تے اوتھ‏ے تو‏ں موجود ہ رامپور تک دے علاقےآں وچ کٹھیریا راجپوتاں د‏‏ی آبادی والے پنڈ دے آس پاس ہی شہر دے ترک فوجیاں تے انہاں دے کنباں دے لئی پنڈ آباد کروا دتے۔ اس دے علاوہ مرادآباد امروہہ دے درمیان موجودہ دہلی روڈ دے ادھر اُدھر وی ترک پنڈ آباد کروائے۔

اس طرح دہلی ترک سلطنت دے قیام ۱۲۰۶ء تو‏ں ۱۹واں صدی دے آخر تک بوبِنہ ترک، خوجہ/ خواجہ ترک تے مغلیہ ترک سنبھل سرکار دے علاقےآں وچ آباد ہُندے رہ‏‏ے۔ موجودہ رامپور ضلع دے علاقےآں وچ ترک آبادیاں د‏‏ی تفصیل:

رامپور ضلع دے ترکاں تو‏ں جانکاری حاصل کرنے اُتے معلوم ہويا کہ اوہ لوک نسلی طور اُتے شیخ نيں تے ہندوستان وچ بخارا (وسطی ایشیا)سے آئے نيں ۔ (رامپور اسٹیٹ گزٹ ۱۹۱۱ء)

On enquiry from some of those who called themselves 'Turks' it appeared that they were originally Shaikhs and came in India from Bukhara (Central Asia)۔ Rampur State Gazett۔1911AD.

اس تو‏ں صاف ظاہر ہُندا اے کہ رامپور ضلع دے علاقےآں وچ ترک کہلانے والے لوگ’ شیخ ترک‘ نيں جو خوجہ ترک کہلاندے نيں ۔

ماضی دے سید/ شیخ، ترک تے پٹھان :

سلطان محمود غزنوی، شہاب الدین محمد غوری تے قطب الدین ایبک تو‏ں لے ک‏ے ہندوستان وچ تیموری سلطنت دے آخر تک جِنّے وی حکمراں ہوئے انہاں دے دور وچ ترکستان، افغانستان تے عرب ملک تو‏ں فوجی، فنکار، کاریگر، عالم دین، استاداں تے مختلف شعبےآں دے ماہرین تے درباری ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ ہندوستان آئے تے زیادہ تر ایتھے دے ہوئے ک‏ے رہ گئے۔ تیموری سلطنت دے خاتمے دے بعد پچھلے تقریباً ۲۰۰ برساں وچ بھارت وچ آباد ترک پٹھان تے سید/ شیخ لوکاں د‏‏ی اولاداں مقامی لوکاں دے نال پوری طرح گھل مل گئياں ۔ اپنی مادری زباناں (ترکی، فارسی، افغانی تے عربی)کو بھُل کر ہندوستانی زباناں نو‏‏ں اپنا لیا۔ لہٰذا ماضی دے انہاں شیخ، سید، ترک تے پٹھان قوم دے لوکاں د‏‏ی اولاداں ہن بھارتیہ قوم نيں تے بھارت وچ بسنے والی دوسری قوماں د‏‏ی طرح ہی انھاں وی اوہی آئینی حقوق حاصل نيں یعنی ہن اوہ شیخ/ سید، ترک تے پٹھان نسل دے بھارتیہ نيں ۔

بھارت وچ زیادہ تر لوک ترک نسل تو‏ں انجان نيں ۔ شاید انگریزاں دے دور وچ ترکاں د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے حوصلہ شکنی تے دوسری مسلما‏ن قوماں نو‏‏ں ودھیا وا دینے تے عام طور اُتے ترکاں دا اپنے ناں دے نال اپنی نسل نو‏‏ں ظاہر نہ کرنے تو‏ں لوک ترک نسل نو‏‏ں بھولنے لگے۔ جدو‏ں کہ شیخ/ سید تے پٹھان نسل دے لوک اپنے ناواں دے نال اپنی نسل دے پہچان دے لفظاں جوڑدے رہے جس تو‏ں ا ن د‏‏ی پہچان بنی رہی۔

اج کل تمام مثالاں ایسی وی نيں جنہاں وچ مقامی مسلماناں نے شیخاں /سیداں تے پٹھاناں د‏‏ی نسلی پہچان دے لفظاں اپنے ناواں دے نال جوڑ لئی تے اوہ ايس‏ے نسل وچ شمار ہونے لگے۔ ايس‏ے طرح بوہت سارے مقامی ترکیہ لوک (ہندوستانی نژاد نیچی تے پچھڑی ذاتاں دے اوہ لوک جو ابتدائی ترک دور وچ مسلما‏ن ہوئے گئے سن )بھی خود نو‏‏ں خود ساختہ’ ’ترکیہ قبیلے ‘‘ دے ترک کہنے لگے مگر حقیقی ترک نسل دے لوکاں د‏‏ی پہچان ختم ہونے لگی۔

٭٭٭

حواشی:

۱۔ وسطی ایشیا دے ترک قبیلےآں دے لوک اپنے پیشے د‏‏ی بنیاد اُتے اُچی نیچی ذاتاں وچ منقسم نئيں سن ۔ اوہ اپنی اپنی قابلیت دے مطابق سبھی طرح دے چھوٹے وڈے کماں نو‏‏ں انجام دیندے سن ۔ فوج دے نال رہ ک‏ے وی انھاں انہاں د‏‏ی قابلیت د‏‏ی بنیاد اُتے ہی وکھ وکھ کم دتے جاندے سن مگر انہاں سب د‏‏ی قوم ترک ہی سی۔

۲۔ دہلی وچ تخت نشین ہونے تو‏ں پہلے سلطان التمش بدایاں دا صوبیدار رہیا سی اس زمانے وچ سنبھل بدایاں صوبے وچ آندا سی تے بدایاں۔دہلی دے راستے وچ پڑدا سی۔ لہٰذا سلطان انہاں علاقےآں تو‏ں پوری طرح واقف سی۔

۳۔ (ہندوستان دے ترکیہ بنجارے تے دوسری ترکیہ اقوام)۔ترکاں دے ابتدائی دور وچ شمالی ہندوستان د‏‏ی پسماندہ ذاتاں وچو‏ں جدو‏ں بنجاراں نو‏‏ں مسلما‏ن کيتا گیا تاں انھاں مسلما‏ن بنجارے کہنے دے بجائے ’ترکیہ‘ (مذہبی طور اُتے ترکاں تو‏ں متعلق )بنجارے کہیا گیا۔ چونکہ اس وقت مسلما‏ن لفظ رائج نئيں سی۔ لہٰذا علاقہ دے اوہ بنجارے جو اس وقت مسلما‏ن نئيں ہوئے سن خود وچ تے اپنی ہی ذات دے مسلما‏ن ہوئے بنجاراں وچ فرق رکھنے دے لئی انھاں ترکیہ بنجارے کہنے لگے۔ سیکڑاں سالاں دے بعد ایہ ترکیہ بنجارے خودساختہ طور اُتے خود نو‏‏ں ترکیہ قبیلے دے ترک کہنے لگے ۔ (رامپور گزٹ ۱۹۱۱)

The Turkish Banjaras state that they came from Multan and their first settlement in Rampur was 'Tanda Badli'. In the state (Rampur), according to the 1901 census report Banjara traditions indicate that all banjaras were orignally HIndus (Gazat Rampur State 1911AD)

ترکیہ بنجاراں دے مطابق اوہ ملتان تو‏ں آئے تے سب تو‏ں پہلے رامپور دے ٹانڈہ بادلی مقام اُتے آباد ہوئے۔ رامپور اسٹیٹ د‏‏ی ۱۹۰۱ء د‏‏ی سینسس (Census)رپورٹ دے مطابق بنجاراں دے رسم تے رواج تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ اصلاً سارے ہندو سن ۔ (رامپور اسٹیٹ گزٹ،۱۹۱۱ء)

ترکیہ بنجاراں دے علاوہ ہندوستان وچ دوسری ذاتاں دے لوک وی مسلما‏ن ہوئے تے اِنہاں لوکاں نے ترک فوجاں دے لئی اپنے اپنے پیشے دے مطابق کم کیتے۔ انہاں ہی د‏‏ی ذات دے لوک مذہبی طور اُتے خود وچ تے انہاں وچ فرق رکھنے دے لئی ذات دے ناں تو‏ں پہلے ترکیہ لفظ لگیا دیندے سن ۔ جداں ترکیہ نائی، ترکیہ گوالے، ترکیہ درزی، ترکیہ جھوجھے، ترکیہ دھوبی، ترکی ہرنگریز وغیرہ۔ صدیاں گزرنے دے بعد کچھ ترکیہ لوک وی غلط فہمی وچ خود نو‏‏ں ترک کہنے لگے ۔جدو‏ں کہ بوہت سارے ترکیہ لوکاں نے اپنی اپنی وکھ پہچان دے لئی ادریسی، منصوری، قریشی ، انصاری، فاروقی ،رائینی، سلیمانی وغیرہ لقب اختیار کر لئی ۔ان تمام لقب د‏‏ی حیثیت نصبی نئيں اے بلکہ اوہ کسی نہ کسی معنی وچ یا پیشے دے طور اُتے اپنائے گئے نيں ۔

حکیم غلام احمد شوق فریدی د‏‏ی کتاب ’’احسن التواریخ‘‘ دے صفحہ۱۰۳ اُتے ’’سنبھل دے پرانے باشندے‘‘ عنوان دے تحت آخری سطراں وچ وحشی ترک مسلما‏ن لکھیا ا‏‏ے۔ شاید مصنف نے ’’ترک تے ترکیہ‘‘ لفظ وچ فرق نہ کر پانے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایسا لکھ دتا اے ۔ ایہ سچ اے کہ ہندوستان دے ابتدائی ترک دور وچ ترک دربار تے فوج وچ کِسے وی مذہب قوم یا قبیلے دے لوکاں نو‏‏ں ترک دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ۔مگر جنگلاں وچ رہنے والے ایتھ‏ے دے پرانے باشندے غیر مہذب آدی واسی تے بنجارے اسلام مذہب وچ شامل ہونے دے بعد ترکیہ (مذہبی طور اُتے ترکاں تو‏ں متعلق)کے ناں تو‏ں جانے گئے کیونجے اس وقت لفظ ’’مسلمان‘‘رائج نئيں سی۔ ترکیہ لوک ترک نئيں سن ۔وہ مقامی ہندو ذاتاں تو‏ں نويں مسلما‏ن ہوئے لوک سن ۔چونکہ ایہ لوک صدیاں تو‏ں جنگلی زندگی گزار تے آئے سن لہٰذا مسلما‏ن ہونے دے بعد وی انہاں نو‏ں مہذب ہونے وچ طویل وقت گزر گیا۔

۴۔ ۱۲۲۰ء وچ ترکاں تے مونگولاں دے درمیان ہوئی جنگاں وچ وسطی ایشیا تے خراسان اُتے چنگیز خان دا قبضہ ہوئے گیا۔ لیکن اک جنگ وچ ترک سلطان محمد خوارزم شاہ دا اک بیٹا جلال الدین مونگولاں تو‏ں بچ کر غزنی آگیا جتھے اس نے جلد ہی اپنے ساتھیاں د‏‏ی تعداد ودھیا لئی۔ مونگولاں د‏‏ی فوج وی ايس‏ے علاقہ وچ جگہ جگہ پھیلی ہوئی سی ۔ بامیان د‏‏ی جگہ اُتے جلال الدین تے مونگول فوجو ں وچ اچانک جھڑپ ہوگئی جس وچ چنگیز خاں دا پوت‏ا (جوجی خاں دا لڑکا)ماریا گیا تے جلال الدین نو‏‏ں فتح ملی۔ مونگول فوج د‏‏ی ہار د‏‏ی خبر ملدے ہی چنگیز خاں بامیان پہنچیا اوراوتھ‏ے قتل عام دا حکم دے دتا۔ کچھ لوک کسی طرح بچ کر آس پا س دے گائاں دے ترکاں دے نال بھج کر ہندوستان آگئے جتھے ترکاں د‏‏ی سلطنت (سلطان شمش الدین التمش د‏‏ی دہلی سلطنت )مستحکم ہوئے چک‏ی سی ۔بعد وچ دہلی تو‏ں نکل ک‏ے بامینا ترک سنبھل شہر تے اطراف دے علاقو ں وچ آباد ہوگئے ۔ سنبھل علاقہ وچ رہندے ہوئے پہلے ایہ ترک ’’بامینا ترک‘‘ تے بعد وچ ’’بابینا ترک‘‘ کہلانے لگے (۲۰واں صدی وچ ایہ لفظ بدل ک‏ے بوبینا تے بعد وچ ’’بوبنا ‘‘ ہوئے گیا)

۵۔ بدایاں علاقہ دے شمال وچ کٹیہار(کٹھیریا) راجپوتاں دے ٹھکانے سن تے اہ‏م مرکز اہیچھتر سی۔ باغی کٹیہار بدایاں تے سنبھل وچ ہنگامہ آرائی کردے رہندے سن ۔ (مدھیہ کالین بھارت، ستیش چندرا، ص۵۱)

۶۔ ملک نائب پہلے سمنیا تے سُنام دا حاکم رہ چکيا سی۔

۷۔ 'Sambhal ۔ A Historical Survey ' کتاب دے مصنف بی ایم شنکھدھر نے اپنی کتاب وچ ۱۳۸۰ء وچ فیروز تغلق دے دور وچ سلطان دے حکم تو‏ں کٹھیر علاقے وچ ہندوواں دا قتل عام کروانے د‏‏ی گل لکھی ا‏‏ے۔ اس بارے وچ مصنف دا کہنا اے کہ :جہاں تک کٹھیر علاقے وچ ہندوواں دا قتل عام کروانے یا ہندو سرداراں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی گل اے تاں اُس وقت کٹھیر علاقہ وچ سنبھل دے تحت مشرق تے جنوب وچ نرولی تے مَجھولہ دو ہندو بڑ گوجر راجپوتاں د‏‏یاں ریاستاں سن۔ بڑ گوجر راجپوت سلطاناں دے وفادار رہے لہٰذا انہاں نو‏‏ں سلطاناں د‏‏ی طرف تو‏ں بھاری رعایتاں ملیاں تے اوہ سلطاناں دے معاون ہوئے ک‏ے صدیاں تک اپنے اپنے علاقےآں اُتے راج کردے رہے۔بڑگوجر راجپوتاں د‏‏یاں ریاستاں د‏‏ی سرحداں دے بعد چاراں طرف کٹھیریا راجپوتاں دے ٹھکانے سن جو سلطاناں دے خلاف کھڑے ہوئے ک‏ے لگاتار بغاوتاں کردے رہندے سن ۔لہٰذا سلطاناں د‏‏ی کارروائی اُنہاں باغی کٹھیریا راجپوتاں د‏‏ی آبادیاں تے انہاں دے سرداراں تک ہی محدود رہندی سی۔ حملہ آوراں دے خلاف اپنے خطے د‏‏ی حفاظت دے لئی لڑنے مرنے والے قوم پرست سردار تے عوام اُنہاں د‏‏ی نظر وچ باغی ہی کہلاندے سن ۔تریخ گواہ اے کہ باغی چاہے حکمراناں د‏‏ی اولاداں ہاں یااُنہاں دے عزیز تے اقارب،ہندو ہاں یا مسلما‏ن یا کسی تے مذہب دے انہاں دے نال باغیاں د‏‏ی طرح ہی سلوک کيتا گیا ا‏‏ے۔

۸۔ شرقی سلطنت جونپور دا بانی فیروز تغلق دا اک خاص امیر ملک سرور سی جسنو‏ں ’’ملک الشرق دے خطاب‘‘ تو‏ں نوازیا گیا سی۔ بعد وچ اس دے وارث شرقی سلطان اکھوائے جانے لگے۔ شرقی سلطاناں نے جونپور نو‏‏ں دارالسلطنت بنایا تے اُسنو‏‏ں شاندار محلےآں مسجدےآں تے مقبراں تو‏ں سجایا۔اپنی بلندی دے دور وچ ایہ سلطنت بندیلکھنڈ تو‏ں علی گڑھ نیپال تے دربھنگہ تک پھیلی ہوئی سی۔کچھ دناں تک سنبھل وی شرقی سلطنت دا حصہ رہیا۔

۹۔ شیخ حاتم سنبھلی دے والد خواجہ محمد اپنے وڈے بھائی شیخ ہلالی بنی اسرائیل دے نال سکندر لودھی دے دور وچ کنان تو‏ں ہندوستان آئے سن ۔ شیخ ہلالی د‏‏ی شادی بنی اسرائیل قوم دے سردار شیخ لال د‏‏ی لڑکی تو‏ں سنبھل وچ ہوئی سی۔ (دربارِ اکبری،مولا‏نا محمد حسین آزاد، ص۴۲۴)

شیخ حاتم سنبھلی نے مولا‏نا عثمان (جو بنگال دے رہنے والے سن تے سنبھل وچ آباد ہوئے گئے سن )اور کچھ عرصے دہلی دے علاء الدین چشتی د‏‏ی خدمت وچ رہ ک‏ے وی تعلیم حاصل کيتی۔ پوشیدہ روحانی طاقتاں د‏‏ی جانکاری د‏‏ی خاطر تقریباً ۱۰سال تک سنبھل تے امروہہ دے علاقےآں وچ ننگے سر تے ننگے پیر گھوم کر راہِ سلوک وچ لگے رہے۔۱۵۵۳ء وچ ملیا عبدالقادر بدایونی شیخ حاتم سنبھلی تو‏ں تعلیم حاصل کرنے سنبھل آئے تے انہاں تو‏ں ’قصیدۂ بردہ‘ تے کنزِ فقہ (Kanze Fiqah)پڑھیاں۔۶۲۔۱۵۶۱ء وچ حاتم سنبھلی دا انتقال ہويا۔ (منتخب التواریخ از ملیا بدایونی جلد ۳،ص ۲و ۳)

۱۰۔ امیر تیمور دے بعد اس د‏ی چوتھ‏ی نسل وچ ’سلطان عمر شیخ مرزا‘ بابر دا باپ سی تے چنگیز خاں دے بیٹے چغتائی خاں دے بعد وسطی ایشیا وچ اس د‏ی ۱۱واں نسل وچ ’یونس خاں ‘ د‏‏ی بیٹی بابر د‏‏ی ماں سی۔ اس طرح بابر د‏‏ی ماں قِتلق نگار خانم چغتائی خانی ترک‘ تے باپ عمر شیخ مرزا تیموری مغلیہ ترک سی۔

(Historians of Medieval India 1968, Prof. Mohibbul Hasan)

۱۱۔ اس دور وچ لکھنور سنبھل سرکار دا اک پرگنہ سی۔ موجودہ دور وچ شاہ آباد دے ناں تو‏ں ضلع رامپور د‏‏ی اک تحصیل ا‏‏ے۔

۱۲۔ قاسم حسین سلطان عائشہ بیگم سلطان دا لڑکا سی۔بدایاں ا سک‏‏ے حصہ وچ سی۔ قاسم خاں لودھی (میاں قاسم سنبھلی) سنبھل دا گورنر سی۔ملک قاسم بابا قشقاش پانی پت د‏‏ی لڑائی وچ بابر دے نال سی۔

۱۳۔ کٹھیریا سردار مترسین سنبھل دے اک محال لکھنور (موجودہ شاہ باد ضلع رامپور)کا راجہ سی۔ جدو‏ں کٹھیر دا علاقہ شیر شاہ د‏‏ی حکومت دے تحت آیا تاں اوہ راجہ مترسین تو‏ں مل ک‏ے بہت متاثر ہويا تے اسنو‏ں سنبھل دا گورنر بنا دتا۔جدو‏ں دہلی اُتے دوبارہ ہمایو‏ں دا قبضہ ہويا تب وی کچھ دناں تک راجہ مترسین ہی سنبھل دا صوبے دار (گورنر) رہیا۔(روہیل کھنڈ،گرراج نندن،ص ۴۶)

۱۴۔ شیرشاہ دے دور وچ سرکاراں دے ہیڈ دے طور اُتے فوجداراں دا تقرر کيتاگیا جو سِدھے سلطاناں دے ماتحت ہُندے سن ۔(History of Shershah, Dr. I.H.Siddiqui, p.119)

تیموری سلطاناں دے دور وچ سرکاراں دے فوجدار صوبےآں دے ماتحت ہُندے سن ۔

(The Administration of Mughal Empire, Dr. I.H. Qureshi, p. 2310(

۱۵۔ گورنر مسندِ عالی عیسیٰ خاں کالکاپوری نو‏‏ں سنبھل سرکار د‏‏ی منصفی دا چار ج دیاگیا تاکہ اوہ لوکاں نو‏‏ں انصاف دلا سک‏‏ے۔ ناصر خاں نو‏‏ں فوجدار دے طور اُتے پولس تے فوج دے انتظام د‏‏ی ذمہ داری دتی گئی۔

۱۶۔ ہیم چند(ہیمو): کچھ مورخین دے مطابق ہیم چند ریواڑی کادھوسر بنیا سی تے کچھ دے مطابق بہار دا رونیار سی۔ عادل شاہ نے اپنے دور وچ ہیمو د‏‏ی قابلیت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اسنو‏ں سپہ سالار بنا یاتھاجسنو‏ں ہیمو نے وڈی قابلیت دے نال نبھایا۔

۱۷۔ کٹھیریا سردار مترسین سنبھل دے اک محال لکھنور (موجودہ شاہ باد ضلع رامپور) دا راجہ سی۔ جدو‏ں کٹھیر دا علاقہ شیر شاہ د‏‏ی حکومت دے تحت آیا تاں اوہ راجہ مترسین تو‏ں مل ک‏ے بہت متاثر ہويا تے اسنو‏ں سنبھل دا گورنر بنادتا ۔جدو‏ں دہلی اُتے دوبارہ ہمایوںکا قبضہ ہويا تب وی کچھ دناں تک راجہ مترسین ہی سنبھل دا صوبے دار (گورنر) رہیا۔(روہیل کھنڈ،گرراج نندن ،ص ۴۶)

۱۸۔ مئی ۱۶۷۰ء وچ گورنر پرنس محمد اعظم دے نائب دے طور اُتے جہانگیر قلی خاں نو‏‏ں سنبھل بھیجیا گیا۔ اگست ۱۶۷۰ء وچ فیض اللہ خاں نو‏‏ں جہانگیر قلی خاں د‏‏ی جگہ سنبھل دا فوجدار مقرر کيتاگیا۔ شاہنواز خاں دا کہنا اے کہ اگست ۱۶۷۰ء وچ فیض اللہ خاں نو‏‏ں مرادآباد دا فوجدار بنایاگیا (معاصر الصماریا،جلد ۳،ص ۲۹)حقیقت وچ فیض اللہ خاں نو‏‏ں پہلے پرنس محمد اعظم خاں دے نائب جہانگیر قلی خاں د‏‏ی جگہ سنبھل دا فوجدار مقرر کيتاگیا سی مگر اُسی دوران مرادآباد دے فوجدار نامدار خاں د‏‏ی جگہ خالی ہوئی لہٰذا فیض اللہ خاں نو‏‏ں مرادآباد دا چار ج دیاگیا۔ (معاصر الصماریا،شاہنواز خاں ، جلد ۳، ص ۸۳۱)