عمرانیات
عُمرانیات یا سماجیات سماجی رویے، اس دے مآخذ، ترقی، تنظیم تے ادارےآں دے مطالعے دا علم اے۔ ایہ اک ایسا سماجی علم اے جو مختلف تجرباتی تفتیشی طریقےآں تے تنقیدی جائزاں دے ذریعے معاشرتی نظم، بدنظمی تے معاشرتی تبدیلی دے بارے وچ اک علمی ڈھانچہ وضع کردا اے۔ اک ماہر عمرانیات دا عمومی ہدف سماجی پالیسی تے فلاح دے لئی براہ راست لاگو ہونے والی تحقیق منعقد کرنا ہُندا اے، اُتے عمرانیات دے علم وچ معاشرتی عمل دی تصوراتی تفہیم نوں بہتر بنانا وی شامل اے۔ موضوعاتی مواد دا احاطہ فرد دے کردار تے عمل توں لے کے پورے نظام تے سماجی ڈھانچے دی تفہیم تک جاندا اے۔
عمرانیات دے روايتی موضوعات وچ سماجی پرت بندی، سماجی طبقات، سماجی نقل و حرکت، مذہب، سیکولر کاری، قانون، جنسیت تے انحراف وغیرہ شامل نيں۔ سماجی ڈھانچے تے انفرادی کاوش دے وچکار باہم ربط ضبط دا اثر انسانی سرگرمی دی تمام سطحاں اُتے پڑدا اے ؛ جداں کہ طب، صحت، فوج، تعزیراندی ادارے، انٹرنیٹ، تعلیم تے سائنسی علوم اُتے سماجی سرگرمی دا کردار۔
سماجی علمی طریقہ کار دی حداں وسیع ہوئے رہیاں نيں۔ سماجی محققاں نے مقداری تے معیاری تکنیکاں دا اک وسیع تنوع وضع کيتا اے۔ ویہويں صدی دے وسط دے لسانی تے ثقافتی موڑاں دی وجہ توں معاشرے دے تجزیہ دا انداز بہت زیادہ وضاحتی، مفسرانہ تے فلسفیانہ ہوئے گیا سی۔ حالیہ عشراں وچ مبنی بر مامور نمونہ بندی (agent-based modelling) تے سماجی جال دے تجزیے ورگی حسابیاندی، ریاضیاتی تے تجزیاتی تکنیکاں نوں اقبال حاصل ہويا اے۔
سماجی تحقیق توں سیاست داناں، پالیسی سازاں، منصوبہ سازاں، قانون سازاں، منتظمین، ترقی دہندگان، تجارتی ادارےآں، ناظمین، سماجی کارکناں، سول سوسائٹی اورسماجی معاملات عامہ وچ دلچسپی رکھنے والے لوکاں نوں معلومات فراہم کردی اے۔ سماجی تحقیق، منڈی دی تحقیق تے ہور شماریاتی میداناں توں معلومات تے تصورات دا تبادلہ وی کردی اے۔
طبقہ بندی
سودھوعمرانیات / سماجیات نوں معاشرتی علوم دے اس عام نصاب دے نال گڈمڈ نہ کيتا جائے، جنہاں وچ سماجیاندی تصورات تے سماجی تحقیقی طریقہ کار دا بوہت گھٹ باہمی تعلق ہُندا اے۔ امریکا دے قومی موسسہ سائنس نے عمرانیات نوں اک STEM میدان دا درجہ دتا اے۔ STEM جنہاں حروف دا مخفف اے، اوہ انگریزی دے چار لفظاں دی نمائندگی کردے نيں؛ سائنس، ٹیکنالوجی، انجنیئرنگ تے ریاضی۔
ابتدا
سودھوعمرانیاندی استدلال دی رِیت، عمرانیات دے بطور علم تشکیل پانے دی نسبت پرانی اے۔ مغرب دی علمی تے فلسفیانہ روایت وچ سماجی تجزیاں دا ذخیرہ قدیم یونان توں آندا اے تے ایہ گھٹ توں گھٹ افلاطون دے زمانے توں جاری اے۔ سروے دا آغاز، یعنی افراد دے اک نمونے توں معلومات اکٹھا کرنے دا طریقہ 1086ء وچ لکھی گئی کتاب Domesday Book وچ ملدا اے، جدوں کہ قدیم فلسفی کنفیوشس نے سماجی کردار دی اہمیت اُتے قلم اٹھایا اے۔ قرون وسطی دے اسلامی عہد دے علمی ذخیرے وچ وی سماج دے تجزیاتی مطالعے دے شواہد ملدے نيں۔ بعض لوکاں دا خیال اے کہ 14 ويں صدی عیسوی وچ شمالی افریقی مسلمان دانشور ابن خلدون، علم عمرانیات دا باوا آدم اے۔ اس دی کتاب مقدمہ (جو اس دی تریخ دی کتاب دا ابتدائیہ سی، ہن وکھ توں مقدمہ ابن خلدون دے ناں توں جانی جاندی اے ) سماجی ہم آہنگی تے سماجی تصادم دے بارے وچ سماجی سائنسی استدلال توں کم لینے وچ پہلا وڈا سنگ میل اے۔ اس نے بدوی زندگی بمقابلہ حضری زندگی دا تصور وضع کيتا، اس نے انسانی پَود یا نسل دا تصور پیش کيتا تے طاقت وچ ناگزیر کمی دے نتیجے وچ صحرائی جنگجواں دے شہراں وچ آ گھسنے دے احوال بیان کیتے۔ عرب دانشور ساطع الحسری دا کہنا اے کہ مقدمہ نوں عمرانیات دی چھ اہم ترین کتاباں وچوں شمار دے کے پڑھیا جانا چاہیے۔ اس کتاب وچ احاطہ کیتے گئے موضوعات نيں؛ سیاست، شہری زندگی، معاشیات تے علم۔ ایہ علمی کم ابن خلدون دے مرکزی تصور "عباسیہ" دی بنیاد اُتے کھڑا اے، جس توں مراد سماجی ہم آہنگی، گراوہی یکجہتی یا قبائلیت اے۔ ایہ سماجی وحدت قبیلے تے چھوٹے رشتہ دار گروہاں وچ پروان چڑھدی اے ؛ اسنوں مذہبی نظریات دے ذریعے وسعت دتی جا سکدی اے۔ ابن خلدون دا تجزیہ اس عمل اُتے روشنی ڈالدا اے کہ کس طرح ایہ وحدت مختلف گروہاں نوں طاقت ور بناندی اے، لیکن اپنے باطن وچ اپنی طاقت دے زوال دے نفسیاتی، سماجی، معاشی تے سیاسی بیج وی پالدی اے، تاوقتیکہ کوئی اورقوی تر (یا گھٹ توں گھٹ نواں تے تازہ دم) گروہ، سلطنت یا قبیلہ اس دی جگہ نئيں لیندا۔
لفظ عمرانیات عربی دے لفظ عمران توں نکلیا اے، جس دے معنی نيں، آبادی، سماج، معاشرت، رہن سہن۔ سماج دے لئی عمران دا لفظ ابن خلدون نے استعمال کيتا سی۔[۱] اردو وچ عمرانیات دی اصطلاح سب توں پہلے 1935ء وچ علم الاخلاق وچ ملدی اے۔[۲] اس دے لئی انگریزی وچ لفظ Sociology مستعمل اے، جس دی اصل لاطینی تے یونانی اے۔ لاطینی لفظ "Socius" بمعنی ساسی، سنگتی تے یونانی لفظ "Lógos" بہ معنی علم یا سخن۔ سوشیالوجی دی اصطلاح دا سب توں پہلے فرانسیسی انشائیہ نگار عمانوئیل جوزف سیئیس (1748–1836) نے اپنے اک غیر مطبوعہ قلمی نسخے وچ استعمال کيتا۔ بعد وچ فرانسیسی سائنسی فلسفی اگستے کمدے (1798–1857) نے 1838ء وچ آزادانہ طور اُتے اس دی تعریف وضع کيتی۔ کمدے نے اسنوں سماج دے پرکھنے دے لئی اک بالکل نويں نظر قرار دتا سی۔ کمدے نے ابتدا وچ اس دے لئی سماجی طبعیات (Social Physics) دا لفظ استعمال کيتا سی، لیکن بعد وچ اس وچ بہتری دی گنجائشاں کڈی جاندی رہیاں، جنہاں وچ سب توں قابل زکر ناں بلجیئن ماہر شماریات ایڈولف کوئتلے دا اے۔ کمدے نے تریخ، نفسیات تے معاشیات نوں سائنسی فہم دے ذریعے سماجی میدان وچ یکجا کے دتا۔ انقلاب فرانس دی بے چینی دے کچھ ہی بعد، اس نے تجویز کيتا کہ سماجی برائیاں نوں سماجی اثباتیت دے ذریعے ختم کيتا جا سکدا اے، اس نے اپنی کتاب "اثباندی فلسفے دا نصاب" (Cours de Philosophie Positive) مطبوعہ 1830–1842 تے "اثباتیت اُتے اک عمومی نظر" (Discours sur l'ensemble du positivisme) مطبوعہ 1848ء وچ اک علمیاندی طرز فکر تشکیل دتا۔ کمدے دا مننا سی کہ اک مثبت مرحلہ، اک حتمی زمانہ ہوئے گا، جدوں وجدانی، روحانی تے مابعد الطبیعیاندی مراحل انسانی فہم دے ارتقا دا ماضی بن جاواں گے۔ کمدے دے ہاں سائنس وچ تصور تے مشاہدے دے باہم دائروی انحصار دے شعور تے علوم دی درجہ بندی دی روشنی وچ ، اسيں اسنوں جدید معنےآں وچ پہلا سائنسی فلسفی قرار دے سکدے نيں۔
| ” | کمدے نے عمرانیات دی ترقی نوں اک طاقتور امنگ بخشی، اک ایسی امنگ جو انیہويں صدی دے آخری عشراں وچ ثمربار ہوئی۔ ایہ کہنے دا مطلب ایہ دعویٰ کرنا بالکل نئيں اے کہ دورخائیم جداں فرانسیسی ماہر عمرانیات اثباتیت دے اس عظیم پیشوا دے نیازمند شاگرد سن ۔ بلکہ مراد ایہ دسنیا اے کہ اس نے انہاں سبھی ناقابل تخفیف بنیادی سائنسی علوم دے اس علم العلوم اُتے لاگو کرنے اُتے زور دتا، جنہاں دا رتبہ حفظ مراتب وچ طے شدہ اے، تے کمدے نے عمرانیات دی نوعیت کی، سماجی مظہر دے سائنسی مطالعے دے طور اُتے وکالت دی تے عمرانیات نوں نقشے دا حصہ بنایا۔ یقینی طور اُتے شروعات دے ڈانڈے بہت پہلے، مثال دے طور اُتے مانٹیسکو، یا فیر کوندورسیت تک جاندے نيں، جے کمدے توں کچھ ہی پہلے گزرے سینٹ سائمن نوں شمار نہ وی کيتا جائے۔ لیکن کمدے دے ہاں عمرانیات دا باقاعدہ سائنس دے طور اُتے واضح ادراک، تے اس دا اپنا کردار ہی سی، کہ دورخائم نے اسنوں اس سائنس دا بانی تے باوا آدم قرار دتا، اس حقیقت دے باوجود کہ دورخائم عمرانیات دی جانب کمدے دے طرز فکر اُتے تنقید کردا سی، تے اوہ اس دا تن حالتاں والا تصور تسلیم نئيں کردا سی۔
(فریڈرک کوپلسٹن، اے ہسٹری آف فلاسفی: 9 ماڈرن فلاسفی 1974ء) |
“ |
اگستس کمدے تے کارل مارکس، دونے تریخ تے سائنس دے فلسفےآں وچ بہت ساریاں تحریکاں توں روشنی لے کے، یورپی صنعت پذیری تے سیکولر سازی دی لہر دے بعد، سائنسی جواز دے حامل نظام وضع کرنے نکلے سن ۔ مارکس نے کمدے دی اثباتیت نوں رد کيتا سی، لیکن سماج دی سائنس وضع کرنے وچ مارکس دی کاوشاں نوں لے کے اسنوں عمرانیات دا بانی قرار نئيں دتا جاندا کیونجے سوشیالوجی دی اصطلاح دے مطالب وسیع تر سن ۔ عیسائیہ برلن دے بقول مارکس علم عمرانیات دا 'حقیقی باپ' سی۔ ہن تک شاید ہی کوئی اس توں زیادہ اس خطاب دا مستحق ہوئے۔
| ” | اپنے زمانے دے مشغول ترین ذہن دے آدمیاں دے نظریاتی سوالےآں دے مانوس تجربی لفظاں وچ واضح تے یک جہت جواب دے پانا، تے دو چیزاں گلاں دی بناوٹی کڑیاں ملائے بغیر انہاں جوابات توں واضح عملی ہدایات دا اخذ کر پانا، مارکسی فکر دی بنیادی کامیابی سی۔ تاریخی تے اخلاقی مسائل دا عمرانی علاج، جو کمدے تے اس دے بعد سپنسر تے تائنے نے زیر بحث لیا کے اس دی نقشہ کشی کی، اک ٹھوس تے جامع مطالعہ بن دے سامنے آیا۔ تاوقتیکہ عسکریت پسند مارکسیت نے اس دے ثمرات نوں اک سلگدا ہويا سوال بنا دتا، تے ایويں اس توں شواہد دی تلاش زیادہ سرتوڑ ہوئے گئی تے طریقہ کار اُتے توجہ ہور ودھیا دتی گئی۔
عیسائیہ برلن؛ کارل مارکس، ہِز لائف اینڈ انوائرنمنٹ، 1937ء |
“ |
ہربرٹ سپنسر (پ 27 اپریل 1829- وف 8 دسمبر 1903) انیہويں صدی دا سب توں مقبول تے بااثر ماہر عمرانیات سی۔ کہیا جاندا اے کہ اس دی زندگی وچ اس دی دس لکھ کتاباں فروخت ہوئیاں تے ایہ فروخت اس وقت دے کسی وی ماہر عمرانیات توں زیادہ اے۔ اس دے انیہويں صدی دے مفکرین وچ اثر دی مثال اس گل توں دتی جا سکدی اے کہ ایمیلے دورخائم اپنے تصورات نوں اس دے افکار دے تعلق وچ بیان کردا سی۔ دورخائم دا تقسیمِ محنت دا تصور وسیع تر زاویے توں دیکھیا جائے تاں سپنسر دے نال مباحثاں دا نتیجہ اے تے بوہت سارے مبصرین اس توں اتفاق کردے نيں کہ دورخائم دی عمرانیات وڈے پیمانے اُتے سپنسر توں مستعار لی ہوئی اے۔ اک قابل زکر ماہر حیاتیات دی وجہ توں سپنسر نے "بقائے موزاں ترین" دا تصور پیش کيتا۔ چونکہ مارکسی فکر عمرانیات دی اک شاخ دی تعریف کردا اے، سپنسر سوشلزم دا نقاد اے تے "لیزلے-فیری" یعنی آزاد کر دو دے طرزِ حکومت دا قائل اے۔ اس دے خیالات نوں رجعت پسند سیاسی حلفےآں وچ بہت پزیرائی ملی، بالخصوص امریکا تے برطانیہ دے حلفےآں وچ ۔
درسی علم دی بنیاد
سودھورسمی درسی عمرانیات دی تشکیل دا سہرا ایمیلے دورخائم دے سر اے، جس نے عملی سماجی تحقیق دی بنیاد اثباتیت اُتے کھی۔ اگرچہ اس نے کمدے دے فلسفے دی بہت ساریاں جزویات نوں رد کيتا اے، اُتے اس نے اس دے طریقہ کار نوں ناصرف تسلیم کيتا بلکہ اس وچ بہتری وی لیایا۔ اس نے تسلیم کيتا کہ سماجی سائنسی علوم، انسانی سرگرمی دے میدان وچ فطری علوم دا ہی منطقی تسلسل نيں، اس نے زور دتا کہ سبب تے مسبب دے انداز فکر وچ وی اوہی معروضیت تے معقولیت قائم رہنی چاہیے۔ دورخائم نے 1895ء وچ یونیورسٹی آف بوردیاکس وچ یورپ دا پہلا شعبہ عمرانیات قائم کيتا تے اپنے عمرانیاندی طریقہ کار تے اصول شائع کیتے۔ دورخائم دے نزدیک عمرانیات توں مراد "ادارےآں، انہاں دی تکوین تے انہاں دی کارکردگی دی سائنس" اے۔
دورخائم دا طبعزاد رسالہ خودکشی (1897ء)، کیتھولک تے پروٹسٹنٹ آبادیاں وچ خودکشی دا مطالعہء معاملہ اے، جو نفسیات یا فلسفے توں وکھ اک عمرانیاندی تجزیہ اے۔ ایہ ساختیاندی کارکردگیت دے نظریاتی تصور وچ اک اہم وادھا اے۔ مختلف سیناں وچ خودکشیاں دی اطلاعات نوں احتیاط دے نال جانچنے دے بعد، اس نے اخذ کيتا کہ کیتھولک گروہاں وچ پروٹسٹنٹ لوکاں دی نسبت خودکشی دی شرح کم اے۔ ایويں اس نے نفسیاتی یا شخصی اسباب دی بجائے سماجی اسباب نوں موضوع بنایا۔ اس نے عمرانیات دی سائنس وچ مطالعے دے لئی معروضی "سماجی حقائق" دا خیال وضع کيتا۔ اس طرح دی تحقیق توں اس نے ایہ ثابت کيتا کہ علم عمرانیات دے ذریعے ہی ایہ طے ہوئے گا کہ کوئی سماج 'صحتمندانہ' اے یا 'مریضانہ' تے سماجی آسیباں یا نامیاندی انہدام توں بچنے دے لئی سماجی اصلاحات دا راستہ کڈیا جائے۔
صنعت پذیری، شہراں دی توسیع، سیکولرسازی تے "معقولیت" دے عمل جداں جدت دے پروردہ مسائل دے رد عمل وچ ، عمرانیات بہت جلد اک درسی علم دے طور اُتے ترقی پا گیا۔ براعظم یورپ وچ ایہ علم بہت جلد پھیل گیا تے بعد وچ برطانوی علم الانسانیات تے شماریات وی اپنے وکھ وکھ رستےآں اُتے پے گئے۔ ویہويں صدی دے آندے آندے، اینگلو سکسان دنیا وچ بوہت سارے مفکرین سرگرم سن ۔ آغاز دے ماہر عمرانیات اپنے مضمون تک محدود رہے تے نال وچ اس علم دا معاشیات، نفسیات، قانون تے فلسفے سمیت بوہت سارے علوم دے نال اختلاط عمل وچ لیایا جانے لگا۔ ہن تک عمرانیاندی علمیات، طریقہ ہائے کار تے سوالات دے ڈھانچے وڈے پیمانے اُتے وسعت حاصل کر چکے نيں۔
دورخائم، مارکس تے جرمن مفکر میکس ویبر (1864–1920) نوں عام طور اُتے عمرانیات دے تن بنیادی معمار کہیا جاندا اے۔ ہربرٹ سپنسر، ولیم گراہم سمنر، لیسٹر ایف وارڈ، وی وی بی دو بوئے، وِلفریدو پاریتو، الیکسس دتی ٹکیاولی، ورنر سومبارت، تھورسٹائن ویبلن، فرڈیننڈ تونیس، جارج سیمیل تے کارل مانہائم نوں درسی نصاباں وچ اس علم دے بانی مفکرین قرار دتا جاندا اے۔ انہاں نصاباں وچ شارلٹ پرکنز، ماریانے ویبر تے فریڈرک اینگلز نوں عمرانیات دی نسائی روایت دے بانی کہیا جا سکدا اے۔ انہاں وچوں ہر مفکر کے ہاں اک مخصوص تناظر تے زاویہ نگاہ اے۔
| ” | مارکس تے اینگلز نے سرمایہ داری دے ترقی پانے دے نال جدید معاشرے دے ابھرنے دا پتہ دتا؛ دورخائم دے نزدیک اس دا تعلق صنعت پذیری تے اس دے نتیجے وچ سامنے آنے والی تقسیمِ محنت توں اے۔ ویبر دے نزدیک ایہ اک ممتاز طرز فکر تے عقلی حساب کتاب توں متعلق اے، جسنوں اوہ پروٹسٹنٹ اخلاقیات توں جوڑدا سی۔ انہاں سب کلاسیکی ماہرین عمرانیات دے کماں نوں گڈنز نے حال وچ 'جدت دے ادارےآں اُتے کثیر جہتی نظر' قرار دتا اے، جو جدت دے کلیدی ادارےآں دے طور اُتے ناصرف صنعت پذیری تے سرمایہ داری دی تلقین کردے نيں، بلکہ 'نگرانی (یعنی معلومات اُتے قابو تے سماجی نگرانی) تے 'فوجی قوت' (جنگ کيتی صنعت پذیری دے لئی تشدد دے طریقےآں اُتے قابو) دی بھی۔
جان ہیرس؛ دتی سیکنڈ گریٹ ٹرانسفارمیشن؟ کیپیٹل ازم ایٹ دتی اینڈ آف ٹونٹی اتھ سنچری: مطبوعہ 1992 |
“ |
اثباتیت تے ضدِ اثباتیت
سودھواثباتیت
سودھواثباتیت دا اک بنیادی اصول ایہ اے کہ عمرانیات نوں وسیع تر انداز وچ فطری سائنس دے طور اُتے لیا جانا چاہیے۔ عمرانیاندی تحقیق نوں آزمودہ بنیاد فراہم کرنے دے لئی تجربیت تے سائنسی طریقہ کار اُتے زور دتا جانا چاہیے، اس خیال دے نال کہ معتبر علم صرف سائنسی علم ہی اے تے ایسا علم سائنسی طریقہ کار دی یقین دہانی دے بغیر حاصل نئيں کيتا جا سکدا۔
| ” | ہماریا مرکزی ہدف سائنسی معقولیت نوں انسانی رویاں تک پھیلیانا اے۔۔ ساڈے معنےآں وچ اثباتیت اوہی اے جو معقولیت دا نتیجہ ہوئے۔
ایمیلے دورخائم؛ دتی رُولز آف سوشیالوجیکل میتھڈ، مطبوعہ 1895ء |
“ |
اس اصطلاح نوں ایہ معنی اک طویل عرصے وچ حاصل ہوئے نيں؛ اثباتیت نوں لے کے وکھ وکھ علمیاندی حوالےآں دی تعداد بارہ توں کم نئيں ہوئے گی۔ انہاں وچوں کئی اک طرز فکر خود نوں "اثباتیت پسند" دی شناخت نئيں دیندے، کچھ اس لئی کہ اوہ خود اثباتیت دی پرانی شکل توں اختلاف رکھ دے سامنے آئے سن، جدوں کہ کچھ اس لئی کہ ایہ شناخت تصوراتی تجربیت دے نال غلط کڑیاں ملانے دی وجہ توں غلط اصطلاحی استعمال دا شکار رہی اے۔ رد اثباتیت پسند تنقید دے کئی اک رخ نيں، کچھ دی تنقید سائنسی طریقہ کار اُتے اے، جدوں کہ کچھ اسنوں ویہويں صدی دی فلسفہء سائنس وچ ہونیوالی پیش رفت مان کر اس وچ ترمیم دا مطالبہ کردے نيں۔ اُتے اثباتیت نوں (بہ لفظاں ہور وسیع تر معنےآں وچ معاشرے دے مطالعے دا سائنس انداز) ہن وی معاصر عمرانیات وچ غالب ترین رجحان اے، بالخصوص امریکا وچ ۔
لوئس واکوانت اثباتیت دی تن اہم شاخاں بیان کردا اے: دورخائم، منطقی تے میکانیکيتی۔ انہاں تِناں وچوں کوئی وی کمدے دی تعینات توں مشابہہ نئيں اے، جو اثباتیت دے سخت گیر (اور شاید نیک نیت) مسلک دی وکالت وچ منفرد سی۔ اگرچہ دورخائم نے کمدے دے فلسفے دی بہت ساریاں جزویات نوں رد کيتا اے، اُتے اس نے اس دے طریقہ کار نوں ناصرف تسلیم کيتا بلکہ اس وچ بہتری وی لیایا۔ اس نے تسلیم کيتا کہ سماجی سائنسی علوم، انسانی سرگرمی دے میدان وچ فطری علوم دا ہی منطقی تسلسل نيں، اس نے زور دتا کہ سبب تے مسبب دے انداز فکر وچ وی اوہی معروضیت تے معقولیت قائم رہنی چاہیے۔ اس نے عمرانیات دی سائنس وچ مطالعے دے لئی معروضی "سماجی حقائق" دا خیال وضع کيتا۔
عصرِ حاضر وچ اثباتیت دی سب توں غالب سمجھی جانے والی شاخ میکانیکی اثباتیت اے۔ ایہ طرز عمل طریقہ کار دی وضاحت، اعتبار، اعادہ پذیری تے سند دا خیال رکھنے دی وجہ توں علمیاندی تے مابعدالطبیعیاندی معاملات (مثلا سماجی حقائق دی نوعیت) وچ پڑنے توں گریز کردا اے۔ ایہ اثباتیت کم و بیش 'مقداری تحقیق' دی اسيں معنی اے تے پرانی اثباتیت دی واحد شاخ اے جو حالے تک عمل وچ لیائی جاندی اے۔ چونکہ ایہ طرز عمل کسی فلسفیانہ وابستگی دا حامل نئيں ہُندا، اس لئی اس دے ذریعے کسی وی مکتب فکر دا محقق اس توں استفادہ کر سکدا اے۔ اس طرز دی جدید عمرانیات دا سہرا کافی حد تک پال لیزرسفیلڈ دے سر جاندا اے، جس نے وڈے پیمانے اُتے سروے مطالعات دی نیو رکھی تے انہاں دے تجزیے دا شماریاتی طریقہ تیار کيتا۔