سات سمندر پار
محمود نظامی نے نويں سفر نامے دے لئی جو راہاں کھولاں انہاں اُتے سب توں پہلے بیگم اختر ریاض الدین نے قدم رکھیا۔ اردو ادب وچ سوانیاں لکھاریاں دی شروع ہی توں کمی رہی اے۔ سفر نامے وچ ایہ تعداد قلیل اے۔ نازلی رفیہ سلطانہ بیگم دا سفر نامہ”سر یورپ“ اوررفیہ فیضی ” دا زمانہ تحصیل “ ایداں دے ابتدائی سفر نامے نيں جو انہاں خطوط اُتے مشتمل نيں جو انھاں نے سفر دے دوران اپنے عزیزاں نوں لکھے۔ چنانچہ انہاں سفر ناواں نوں سفرنامنے دی اک تکنیک تاں کہیا جا سکدا اے لیکن مکمل سفر نامے نئيں کھلائے جا سکدے۔ ایسی قلت دے دور وچ بیگم اختر ریاض الدین دا سفر نامہ” ست سمندر پار “ تازہ ہويا دا جھونکا ثابت ہويا۔
بیگم صاحبہ 15 اکتوبر 1928کو کلکتہ وچ پیداہوئی۔ 1949 ء وچ لاہور توں بی۔ اے کيتا۔ تے 1951ء وچ گورنمنٹ کالج لاہور توں انگریزی ادب وچ ایم اے دی ڈگری حاصل کيتی۔ عملی زندگی وچ انہاں نے تدریسی شعبے دا انتخاب کیہ اوہ انگریزی روزنامچہ ”پاکستان ٹائمز “ دی باقاعدہ لکھاری رہیاں نيں۔ لیکن مولانا صلاح الدین دے بے حد اصرار اُتے اردو وچ وی طبع آزمائی دی جو بے حد کامیاب ثابت ہوئی۔ مولانا دی فرمائش تے اصرار اُتے ہی انہاں نے 1963ء وچ ”ٹوکیو“، ”ماسکو“، ” لینن گراڈ“، ”قاہرہ“، ” نیپلز“، ”لندن“ تے ”نیویارک“ دے سفر اُتے مبنی پہلا سفر نامہ، ”ست سمندر پار“ دے ناں توں لکھیا۔ انہاں دا دوسرا سفر نامہ ”دھنک اُتے قدم “ اے جسنوں آدم جی ایوارڈ توں نوازیا گیا۔
بیگم صاحبہ دا شمار انہاں گنے چنے سفرنامہ نگاراں وچ ہُندا اے جنہاں نوں فطرت دے حسن کوکاغذ اُتے اتارنے دا فن آندا اے۔ انہاں دے سفر ناواں مے ں نشو و نما، رنگینی تے لطافت دا حسین امتزاج دکھائی دیندا اے۔ آؤ ”ست سمندر پار“ دے حوالے توں اُنہاں دے کم دا جائزہ لیندے نيں۔
سچاسیاح
سودھوانہاں دا سفر نامہ ”ست سمندر پار“ نوں دلکش اسلوب او ر بولی و بیان کيتی فنی خوبیاں دا مرقع کہیا جاندا اے اک سواݨی ہونے دے ناطے انھاں اک سچے سیاح دی خوبیاں دا مرقع کہیا جاندا اے۔ اک سواݨی ہونے دے ناطے اوہ اک سچے سیاح دی خوبیاں توں مزاں نيں تے انھاں نے ایہ سفر اپنے شوہر دے نال کيتا اے انہاں دے شوہر نوں فرائض منصبی دے سلسلے وچ ملک توں باہر جانے دا موقع ملیا تاں بیگم صاحبہ نوں وی نال لے گئے۔ لیکن جتھے گھومنے پھرنے تے قیام کرنے دا موقع ملیا انھاں نے اک سچے سیاح دی نظر توں انہاں مناظر نوں دیکھیا۔ جے ہر نويں منظر نوں دیکھنے دا اشتیاق تے خوشی تے حیرت دا اندازہ لگایاجائے تاں اوہ بچےآں ورگی معصومیت دا اظہار کردی دکھائی دیندی اے۔ بیگم صاحبہ نے دنیا نوں اک غیر جانبدار دی نظر توں دیکھیا اے تے اس معصومیت نوں جگایا اے جو فطرت دا حصہ اے۔ انھاں نے دنیا نوں بازیچہ اطفال سمجھ کر دیکھیا تے اس اُتے اک شوخ سا تاثر ثبت کيتا۔ محمود نظامی منظر توں متاثر ہو کے تریخ بیان کرنے لگدے نيں۔ جدوں کہ بیگم صاحبہ منظر تے تریخ دونے پراپنی بے تکلفی تے بے ساختگی توں فتح حاصل کرنے دی کوشش کردیاں نيں۔
انگریزی صحافت توں استفادہ:۔
سودھوکسی انسان دے لئی ایہ تصور نہایت خوشگوار ہُندا اے کہ ساری کائنات تے اس دی دلکشی اس دے لئی بنی اے۔ سورج بالخصوص اس دے لئی اے۔ بارش اس دے لئی برستی اے۔ چرند پرند، رنگ تے خوشبوئاں اس دے لئی بنائے گئے نيں۔ بیگم صاحبہ وی ہر منظر دے لئی اُس دے منظر وچ اس طرح کھو جاندیاں نيں کہ قاری نوں ایہ احساس ہوتاہے کہ جے ایہ منظر سامنے نہ آندا تاں زندگی ادھوری سی۔ اس طرح اوہ سارے سفر نامے وچ مسرتاں ونڈدی دکھائی دیندی نيں۔ انگریزی صحافت توں فائدہ اٹھاندے ہوئے انہاں دے اسلوب وچ مزاح تے روانی دا حسین امتزاج ملدا اے۔ اوہ منظر اُتے جامد نظر نئيں ڈالدی بلکہ اُسنوں تخلیق کيتی اکھ توں دیکھ لیندی اے۔ چنا نچہ انہاں نے فطرت دے حسن نوں شاعری دے قلم توں کاغذ اُتے اتارا اے۔ انہاں دے شوخ رنگ قاری اُتے جادو کر دیندے نيں۔
نسوانیت دا اثر:۔
سودھو مرد سفر نامہ نگار منظر دی کی قوس و قزح بکھیرنے دی کوشش کردے نيں۔ جدوں کہ بیگم صاحبہ چھوٹی چھوٹی جزئیات نوں چندی نيں۔ تے ایسی تصویراں مرتب کردیاں نيں کہ پورا منظر متحرک ہو کے سامنے آجاتااے۔ انہاں دی نسوانیت دا اک دوسرا نداز اس حقیقت دی نشان دہی کردا اے کہ انھاں نے صرف تھیٹراں، عجائب خاناں تے تاریخی تھانواں نوں اہمیت نئيں دتی بلکہ اک سواݨی ہونے دے انہاں نوں ہوٹلاں، ذاتی گھراں تے باورچی خاناں تک رسائی حاصل اے اس طرح اوہ تمام گلاں جنہاں نوں مرد سفر نامہ نگار غیر ضروری سمجھ کر چھڈ دیندے نيں ا ن دی تفصیل اس سفر نامے دا حصہ اے اوہ جس خوبصورتی توں غیر ملکی کھانےآں نوں متعارف کراندی نيں اس دا ہلکا جہا پرتو وی مرد سفر نامہ نگاراں دے ہاں نئيں ملدا۔ اک روسی پکوان دا ذکر ایويں کردیاں نيں۔
” پیروشکی اک باریک پرت دار دی طرح سمونال کيتی طرح ہُندی اے جس وچ قیمہ یا چاول یا سیب دا قوام بھریا جاندا اے ہونٹاں دی ہلکی سی جنبش توں ٹُٹ جاندی اے تے جِنّی وی کھا ڈالو پیٹ وچ رسید وی نئيں ملدی۔“
دلچسپ گل ایہ اے کہ بےگم صاحبہ نے تشبیہات دے لئی وی نسوانی انداز نوں اہمیت دتی تے اپنایا۔ انہاں دی بولی و بیان کيتی خاص خوبی ایہی تشبیہات نيں مثلاً
”اوہ اس گنجان جزیر ے وچ جتھے انسان اچار دی طرح ڈباں وچ بند اے ۔“
” انہاں ساحلاں دی ٹھنڈی عنبرین ریت گیلے بدن اُتے ایويں پھسلدی سی جداں ٹیلکم پاوڈر۔“
لیکن اس توں ایہ نتیجہ اخذ کرنا مناسب نئيں کہ بیگم صاحبہ نے محض گھرداری تے امور خانہ داری نوں اہمیت دتی اے ایہ تاں انہاں دے مشاہدے دی اک اضافی جہت اے حقیقت ایہ اے کہ انگریزی ادب دی تدریس تے صحافت دے عملی تجربے نے انہاں دے ذہنی افق نوں نہایت وسعت دتی اے۔ انہاں دے سفر ناواں وچ تریخ، رہتل و معاشرت تے سیاست دے موضوعات نوں بنیادی حیثیت حاصل اے۔
سماجی زندگی:۔
سودھو بیگم صاحبہ نے وی محمود نظامی دی طرح اپنی پسند دے تن شہراں ٹوکیو، ماسکو تے لینن گراڈ اُتے خصوصی توجہ دتی اے۔ جاپانی لوکاں دی نفسیات انہاں دی رسومات آداب، انہاں دے تعلیمی تے انتظامی ادارےآں تے انہاں دے قومی و سماجی زندگی دے حالات اُتے اوہ گلاں ہی گلاں وچ دلچسپ تذکرہ پیش کردیندی نيں۔ بنیادی طور اُتے انہاں دی طبیعت باتونی اے۔ تے اوہ اپنی گلاں توں نہ صرف قار ی نوں محضوظ کردی اے بلکہ اُسنوں اپنی بھر پور رفاقت دا احساس دلاندی اے۔ اس سفر نامے وچ عوامی زندگی تے اُس توں جڑے ہوئے مسائل کم ملدے نيں زیادہ تر بیگم صاحبہ نے اعلیٰ طبقے دی نمائندگی دی اے عوامی طبقے دی اک ہلکی سی جھلک جو اس سفر نامے وچ شامل اے تے ٹوکیو دا حصہ اے قاری نوں افسردہ کر دیندی اے۔ بیگم صاحبہ اپنا مشاہدہ بیان کردے ہوئے دسدی نيں کہ،
” جاپان دی سڑکاں اُتے ایداں دے مزدوراں دی کمی نئيں جو صبح سویر ے سرمایہ داراں دے پاس اپنی کوئی چیز گروی رکھ دے رقم ادھار لیندے نيں۔ بعض مزدور ایداں دے وی نيں جنہاں دے پاس اپنے اُبلے ہوئے چاولاں دے علاوہ گروی رکھنے دے لئی کچھ وی نئيں ہُندا۔“
عام زندگی دی ایہ مختصر سی جھلک بیگم صاحبہ دے درد مند شعور دی عکاس اے۔
لفظاں اُتے گرفت:۔
سودھو بیگم صاحبہ نوں اسلوب تے لفظاں اُتے گرفت حاصل اے۔ اوہ لفظاں توں کھیلنا جانتی اے اس طرح لاشعور ی طور اُتے خوبصورت، موزاں تے بر محل تشبیہات خود بخود انہاں دی تحریر دا حصہ بندے چلے جاندے نيں جس دی وجہ توں شعوری کوشش کااحساس نئيں ہُندا۔ سفر نامے دا ابتدائی حصہ جو جاپان دی سیاحت اُتے مبنی اے۔ اس حصے وچ انہاں دی ایہ صلاحیت اپنے عروج اُتے دکھائی دیندی اے۔ چند مثالاں باآسانی پیش کيتی جا سکدیاں نيں۔
”لمبی تان کر اُٹھی تاں سورج دیوتا کمرے وچ تے میرا دیوتا کمرے دے باہر۔“
”اوہ بولدی دے ا اے کہ منہ توں رس ٹپکتا اے تے ساڈے مرداں دے منہ توں پانی۔“
”جب کسی عورت دی اسيں بد صورت کہنا نئيں چاہندے تاں ایہی کہہ دیندے نيں کہ اس دی شکل اللہ میاں نے بنائی ہوئی اے ٹوکیو دی شکل وی اللہ میاں دی بنائی ہوئی اے۔
دلچسپ جملے:۔
سودھو دلچسپ جملے چست کرنا انہاں کامحبوب مشغلہ اے لیکن ایسا کردے وقت انہاں دے لہجے وچ طنز یا تضحیک دا شائبہ وی نئيں ملدا۔ روس دے سفر دے دوران مختلف مشروبات دا ذکر کردے ہوئے شکر ادا کردی اے کہ روس وچ ”کوک“ نئيں پیتا جاندا انہاں دا خیال اے مشرق و مغرب وچ کوک ایسی متعدی بیماری دی طرح پھیل گئی اے کہ سارے ملک اس رشتے وچ بندھے ہوئے نظرآندے نيں اس ضمن وچ انہاں دا اک جملہ نہایت رواں وی اے تے مزاح دے پردے وچ شائستہ طنز نوں وی محسوس کيتا جاسکدا اے۔ اوہ لکھدی نيں،
”یو۔ این۔ او توں زیادہ اس نے دنیا نوں متحد کيتا اے ۔“
مشرق دی نمائندگی:۔
سودھو بیگم صاحبہ ہر جگہ مشرق دی نمائندہ کرہیاں نيں مشرقی معاشرے دا اک المیہ جنریشن گیپ وی اے بھانويں ساڈے ہاں ایہ مسئلہ اِنّی شدت توں موجود نئيں لیکن جاپان وچ شدت اختیار کرچکيا اے اوتھے خاندان دا اجتماعی تصور ختم ہو توں جا رہیا اے بیگم صاحبہ نے اس تجزیے نوں اپنے گہرے مشاہدے دے ذریعے بیان کيتا اے۔ اوہ لکھدی نيں۔
اوتھے معاشرے وچ اک خلیج بہت عمیق اے تے اوہ اے قدامت پسند بزرگاں تے نويں نسل دے درمیان، بزرگ بچےآں نوں بربری وحشی کہندے نيں۔ بچے بزرگاں نوں زندہ لاشاں سمجھدے نيں۔ درمیانی نسل نے جو کچھ بزرگاں توں سکھیا اک دم بھلیانا پيا، سکھیا کچھ سی سکھانا کچھ پيا۔
خامیاں:۔
سودھو اس سفر نامے دے اوہ حصے غیر دلچسپ تے اضافی معلوم ہُندے نيں جو بیگم صاحبہ نے ڈائری رکھ دے لکھے نيں انہاں وچ کراچی توں نیپلز، قاہر ہ تے نیو یارک دا سفر شامل اے اس سفر دے بیان وچ ڈائری جداں لطف تاں موجود اے لیکن اوہ گل نظر نئيں آندی جو ٹوکیو، ماسکو اورلندن دے سفر وچ اے۔ اس دے علاوہ بیگم صاحبہ نے اپنے سفر نامے وچ اُچے طبقے دی بیگمات دا ذکر عمدہ ذرائع آمدورفت تے اعلیٰ درجے دے ہوٹلاں دا ذکر تکرار دے نال کيتا اے ایہ تکرار وی سفر دا پورا حصہ بننے توں رہ گئی اے تے ایويں معلوم ہُندا اے کہ خود نمائی دا شوق اس صورت وچ سامنے آیا اے۔ ایہی وجہ اے کہ بعض ناقدین اس سفر نامے نوں اعلیٰ طبقے دی آسائش پسند سواݨی دی کاوش قرار دیندے نيں۔ بہر حال انہاں گلاں توں قطع نظر بیگم صاحبہ دے ہاں کئی ایسی چیزاں مل جاندیاں نيں جو عام دلچسپی کیتیاں ناں۔ مثلاً انہاں دے ہاں کوئی تعصب نظر نئيں آندا۔ سیاسی انتشار نئيں زندگی دا باریکی تے نیڑے توں مطالعہ تے مشاہد ہ کرنے دی عادی نيں۔ قدرتی مناظر توں عشق اے اسلامی روایات نال محبت اے انہاں دے تحفظ دا احساس اے پرانی رہتل محض اس لئی مسترد نئيں کردی کہ اوہ پرانی اے تے نويں رہتل دی پرستش اس لئی نئيں کردی کہ اوہ فیشن یا تن آسانی اے بلکہ دونے دا موازنہ کرکے بہتر نتائج اخذکردی اے۔ اس سلسلے وچ بقول قدرت اللہ شہاب،
” ست سمندر پار وچ جدت اے، جتھے باں نظر اے، شوخی اے۔ مشرق و مغرب دا امتزاج اے، اس دی رنگینی تے لطافت دے پس منظر وچ مغربی فکر وچ مشرق دا دل دھڑکتا اے ۔“
اپنے عہد دی عکاسی:۔
سودھوماسکو دی سیاحت دے دوران اوتھے دے بے ضرر کھیل، پتلیاں دا تماشا تے بیلے رقص دا ذکر کردیاں نيں۔ تے انہاں دا خیال اے کہ ماسکو وچ یورپ ورگی شبینہ زندگی دی عیاشیاں مفقود نيں ہو سکدا اے کہ ایہ 1963ءکا کوئی وقت ہو لیکن اج ماسکو تے یورپ وچ چنداں فرق نئيں بہر حال اس حصے نوں اس عہد دے تناظر وچ دیکھنا ضروری اے سارے سفر نامے وچ کِسے خاص شخصیت دا پرتو نظر نئيں آندا صرف لینن گراڈ دے سفر دے دوران زویا جو روسی گائیڈ اے تے مسز ہلالی دوکردار ابھردے نيں لیکن کوئی نمایاں نقش نئيں چھوڑدے۔
دلکش مشاہدہ و تجزیہ:۔
سودھو سفر نامے دے آخری حصے وچ کراچی توں نیپلز تک دا سفر شامل اے اس حصے وچ افراد دے حوالے توں دلچسپ تے دلکش مشاہدہ تے تجزیہ ملدا اے اوہ انساناں وچ چھپی تجلی نوں وی دیکھ سکدیاں نيں لیکن اس خوبی توں زیادہ فائدہ نئيں اٹھایا گیا۔ بیگم صاحبہ رہتل و روایت کيتی دلدادہ نيں ايسے لئی اوہ لندن دی ستائش کردیاں نيں تے نیویاک نوں اس موازنے وچ کم تر قرار دیندی اے لندن دے سلسلے وچ انہاں دی پسندیدگی صاف ظاہر اے لیکن اس پسندیدگی دے لئی جو دلائل اوہ سامنے لاندی نيں اوہ خاصے وزنی نيں۔ نیویارک تے لندن دا موازنہ کچھ ایويں کردیاں نيں۔
”لندن دی دیرینہ تاریخی عمارت اُتے کائی اگ رہی اے نیو یارک دے حرارت خاناں وچ تریخ اگائی جا رہی اے ۔“
”آزادی لندن وچ اک اساسی حق اے اک سیاسی عادت اے نیویارک وچ اک مجسمہ اے اک بت اے ۔“
انتظامی امور نظام تعلیم:۔
سودھو اس سفر نامے دے بنیادی موضوعات مختلف ملکاں دے سیاسی، سماجی تے تہذیبی حالات انتظامی امور تے نظام تعلیم اے بیگم صاحبہ دا تعلق شعبہ تدریس توں سی۔ شائد ایہی وجہ اے کہ انہاں نے ہر ملک دے نظام تعلیم دا بغور مشاہدہ کيتا اس طرح مذہبی نظریات نوں وی پرکھنے دی کوشش کيتی اے۔ لیکن اس گھمبیر موضوع نوں برتتے وقت انہاں دا اسلوب نہایت، سبک تے شوخ رہیا اے مثلاً جاپان وچ مسیحیت دے نہ پھیلنے دی وجہ وڈے دلچسپ انداز وچ بیان کردیاں نيں،
”کئی جاپانی مذہب دے حوالے توں اپنے آباو اجداد دی روحاں دی پرستش کردے نيں مسیحی پادری نے کہہ رکھیا اے کہ جنت وچ صرف اوہ لوک جاواں گے جو مسیحی ہون گے ہن کوئی جاپانی ایہ برداشت نئيں کر سکدا کہ اوہ خود تاں مزے لوٹے تے اس دے آباواجداد دوزخ وچ سڑدے رہیاں اس لئی جاپان وچ مسیحیت نوں قبول عام نہ مل سکا۔
مجموعی جائزہ:۔
سودھوہر فن پارہ مخصوص غائیت دا حامل ہُندا اے تے آنے والا وقت اس دی قدر و قیمت دا اندازہ کرتااے۔ بلاشبہ اس سفر نامے وچ بے شمار ادبی، فنی تے فکر ی موضوعات موجود نيں۔ لیکن آ ج تے کل دے ناقدین جس گل اُتے ہمیشہ متفق رہن گے اوہ اس سفر نامے دے اسلوب دی دلکشی اے۔ بقول اک نقاد عورت وڈی باتونی اے گفتگو اُتے آئے تاں گلزار کھلا دے سوچنے اُتے آئے تاں اک دنیا سجا دے اس گلزار تے سجاوٹ کانام ست سمندر پار اے۔
بقول قدرت اللہ شہاب:
| ” | انھاں نے جو کچھ دیکھیا اپنی اکھ توں دیکھیا تے جو کچھ لکھیا اپنی قلم توں لکھیا میری نظر وچ ایہ اک قابل رشک کامیابی اے ۔ | “ |