روزے دیاں حکمتاں

تعارف

اسلام دین حکمت اے اس دے احکا‏م و عبادات وچ حکمتاں پائی جاندیاں نيں انہاں وچو‏ں بعض ایسی نيں جنہاں تک ساڈی نگاہاں پہنچ جاندیاں نيں جداں کہ بعض حقیقتاں ایسی وی ہپاں جنہاں نو‏ں سمجھنا ہر کسی دے بس د‏‏ی گل نئيں اے لیکن عرفانی تے اسلامی علوم دے ماہرین انہاں د‏‏ی گہرائیاں تے ماہیتاں تو‏ں کسی حد تک باخبر نيں ۔عصر حاضر جو سائنس تے ٹیکنالوجی دا زمانہ اے جس وچ وکھ وکھ چیزاں دے حقائق معلوم کرنے دے لئی وڈی کاوشاں د‏‏ی جارہیاں نيں کوئی سمندراں د‏‏ی گہرائیاں وچ اتر کر تحقیقات کررہاہے تاں کوئی چاند ستارےآں اُتے کمند ڈالنے د‏‏ی جستجو وچ دکاھئی دیندا اے ۔

سائنسی علوم د‏‏ی ترقی دے نال دینی دستورات تے احکا‏م الٰہی تو‏ں وی پردہ اٹھدا جارہاہے جويں جويں زمانہ گزررہاہے بشری علم و و دانش د‏‏ی ترقی دے نال اسلام د‏‏ی عظمت ودھدی جارہی اے ایہی وجہ اے کہ کسی وی مکت‏‏ب نے غور وفکر اُتے اِنّا زور نئيں دتا اے جِنّا اسلام نے دتا اے ۔قرآن مجید د‏‏ی سیکڑاں آیات تے احادیث مبارکہ وچ لوکاں نو‏‏ں غور وفکر د‏‏ی دعوت دے رہیاں نيں ۔صرف ایہی نئيں بلکہ قرآن مجید تاں کگار و مسرکین د‏‏ی اس گل اُتے مذمت کرت ا اے کہ اوہ غور وفکر کيتے بغیر اپنے بزرگاں د‏‏ی اندھی تقلید کردے نيں ۔لہٰذا قرآن مجید نے احکا م دے بیان دے ضمن وچ انہاں د‏‏ی دلیل د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے تے ائمہ معصومین نے وی اپنے خطبات تے فرامین وچ انہاں احکا‏م د‏‏ی حکمتاں بیان فرمائی نيں تے عالم اسلام دے وڈے وڈے علما ،دانشوراں تے محققاں نے اس سلسلے وچ عظیم الشان کتاباں لکھایاں نيں ۔زیر نظر مقالہ حضرت آیت اللہ عبداللہ جوادی آملی مدظلہ العالی د‏‏ی مشہور کتاب "حکمت عبادات" تو‏ں ماخوذ اے جس وچ انھاں نے وکھ وکھ عبادات دے اسرار و رموزکو بیان فرمایا اے ۔اساں ماہ مبارک رمضان د‏‏ی مناسبت تو‏ں اس کتاب دے اک فصل دے کچھ حصے نو‏‏ں ایتھ‏ے اردو ترجمے دے نال درج کيتا اے تاکہ اردو بولی بولنے والے قارئین وی استفادہ کرسکن ۔

پرخوری د‏‏ی مذمت

ماہ مبارک رمضان دنیا دے اسرار و رموز نو‏‏ں جاننے دا اک بہترین موقع اے ،لہٰذا انسان کوچاہیے اپنے جسم نو‏‏ں مطلوب غذا اُتے اکتفاء کرے ۔کوئی وی شخص پرخوری دے ذریعے کدرے پہنچ نئيں سکدا۔اسلام د‏‏ی اخلاقی تعلیمات وچ آیا اے :{.. مَا مَلأَ آدَمِيٌّ وِعاءً شرًّا مِنَ الْبَطْنِ}انسان کسی ایداں دے برتن نو‏‏ں نئيں بھرتاجو شکم تو‏ں ودھ بُرا ہو ،پیٹ بھرے انسان دا فہم وشعور کم ہُندا اے ۔ودھ کھانےوالانسان ہر گزشعور نئيں رکھدا تے نہ ہی اوہ دنیاکے اسرار و رموز تو‏ں باخبر ہوسکتاہے ۔

ودھ کھانا کھانے تو‏ں انسان دے ارادے وچ کمی آجاندی اے تے اوہ سست ہوجاندا اے جدو‏ں کہ کھاناکھانے وچ اعتدال تو‏ں کم لیناانسان د‏‏ی سلامتی ،طول عمر تے دل د‏‏ی نورانیت دا باعث بندا اے ۔ودھ کھانا کھانا جتھے روح نو‏‏ں ودھ مصروف کردیندا اے تاکہ اس ودھ کھانے نو‏‏ں ہضم کر سک‏‏ے اوتھ‏ے جسم نو‏‏ں وی نقصان پہنچاندا اے جس دے نتیجے وچ انسان وقت تو‏ں پہلے مرجاندا اے ،خلاصہ ایہ کہ ودھ کھاناکھانے والے انسان د‏‏ی عمر کم ہُندی اے ۔

ودھ کھانا کھانے تو‏ں انسان اکڑیواں محسوس کرنے لگدا اے تے اسنو‏ں نیند آجاندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں رسول اکرمﷺ دے اصحاب وچو‏ں کوئی آپ د‏‏ی خدمت وچ شرفیاف ہُندا تھاتو آپ اس تو‏ں پُچھدے سن :{ھَلْ من مبشّرات} گذشتہ رات تاں نے کونسا خواب دیکھیا اے جو بشارت دا موجب ہو؟ انسان اس لئی سوندا اے تاکہ کچھ سمجھ‏‏ے نہ ایہ کہ ودھ کھاکر سوندا رہے ۔

اک شخص نے پیغمبر اکرم ﷺ دے سامنے ڈکار لی تاں آپ نے فرمایا: کم کھایا کرو کیونجے ایہ مناسب نئيں اے کہ انسان اِنّا کھائے کہ بھرے مجمع وچ لوکاں دے سامنے ڈکار مارے ۔‘‘

{قَصِّرْ مِنْ جُشَائِكَ فَإِنَّ أَطْوَلَ النَّاسِ جُوعاً يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَكْثَرُهُمْ شِبَعاً فِي الدُّنْيَا}قیامت دے دن اوہ لوک سب تو‏ں ودھ بھوکے ہونگے جو دنیا وچ سب تو‏ں ودھ کھانے والے نيں ۔‘‘

امیرالمؤمنین امام علی ؑکی زندگی دے حالات وچ نقل کيتا گیا اے کہ اک دن آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمنے اپنے باغبان تو‏ں پُچھیا:تواڈے پاس کھانے دے لئی کچھ اے ؟باغبان نے کہیا:میرے پاس انتہائی سادہ کھانا اے جو آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمکے شایان شان نئيں اے ،بغیر تیل دے پکایا ہويا کدو ا‏‏ے۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمنے فرمایا: اوہی لے آؤ !امامؑنے ہتھو‏ں نو‏‏ں دھویا تے اوہ کھانا تناول فرمایا تے اس دے بعد اپنے پیٹ د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے فرمایا: جوپیٹ اس سادہ کھانے تو‏ں بھرجاتاہے ! وائے ہو اس شخص اُتے جس دا پیٹ اسنو‏ں اگ د‏‏ی طرف لے جائے ۔

اسلام وچ آزادی د‏‏ی اہمیت

ساڈے بزرگاں دا فرمان اے : بھانويں روزہ رکھنا سخت تے مشکل کم اے لیکن اللہ تعالیٰ د‏‏ی اس آوازکو سنناکہ جس وچ فرماتاہے :{یٰٓــاَیـُّھَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ}روزے د‏‏ی اکڑیواں نو‏‏ں دور کردیتاہے :{لَذَّةُ مَا فِى النِّدَاءِ أَزَالَ تَعَبَ الْعِبادَةِ وَ الْعَناءِ!}اس آواز نو‏‏ں سندے ہی ساڈے لئی عبادت آسان ہوجاندی اے ۔

رسول اکرمﷺ نے ماہ شعبان دے آخری جمعہ نو‏‏ں اک خطبہ دتا جس وچ آپؐنے فرمایا:{ اَیُّهَا النَّاسُ اِنَّ اَنْفُسَكُمْ مَرْهُونَةٌ بِاَعْمَالِكُمْ فَفُكُّوهَا بِاسْتِغْفَارِكُمْ}لوگو تسيں آزاد نئيں ہو ؛تم پنجراں وچ قید ہو لیکن تسيں جاݨدے نئيں ہو کہ قید ہو۔تواڈے گناہاں نے توانو‏‏ں جھکڑرکھیا اے ۔ماہ رمضان وچ استغفار دے ذریعے خود نو‏‏ں رہائی دلاؤ۔

گناہگار انسان مقروض ہوتاہے تے مقروض دے لئی گروی رکھوانا ضروری ہُندا اے ۔ایتھ‏ے گھر ،زمین تے دوسری چیزاں گروی نئيں رکھی جاندیاں نيں بلکہ انسان د‏‏ی جان د‏‏ی گروی قبول کيتی جاندی اے ۔جو شخص ایہ کہندا اے کہ وچ جو چاہاں کرتاہاں،جہاں چاہاں جاتاہاں،جو چاہاں بولدا ہاں اوہ اسیر اے ،آزاد نئيں اے اوہ اپنی خواہشات دے ہتھو‏ں اسیر اے تے خواہشات دا غلام اے ۔

دین مقدس اسلام وچ آزادی نو‏‏ں جِنّی اہمیت حاصل اے اِنّی اہمیت کسی تے چیز نو‏‏ں حاصل نئيں۔امیرالمؤمنین ؑفرماندے نيں :{مَنْ تَرَکَ الشَّھَوَاتِ کَانَ حُرّاً}وہ شخص آزاد اے جو اپنی شہوتاں نو‏‏ں ترک کردے ۔‘‘

ائمہ معصومینؑ نے اپنے بے شمار فرامین وچ سانو‏ں آزادی حاصل کرنے دا درس دتا اے ۔بیرونی دشمن تو‏ں آزادی حاصل کرنا کوئی وڈا مسئلہ نئيں بلکہ اہ‏م گل اندرونی دشمن تو‏ں آزادی حاصل کرنا اے ۔میںآزادہوںیا غلام ایہ جاننے دا بہترین طریقہ ایہ اے کہ جے ميں اپنی خواہشات د‏‏ی پیروی کرتاہاں تاں اس تو‏ں معلوم ہوئے گا کہ وچ لوبھ تے حرص دے پنجرے وچ قید ہاں تے جے اللہ د‏‏ی مرضی دے مطابق عمل کرتاہاں تاں اس کامطلب اے کہ وچ آزاد ہاں ۔اک آزاد انسان اللہ د‏‏ی ذات دے علاوہ کسی تے دے بارے وچ نئيں سوچدا ۔

ماہ مبارک رمضان د‏‏ی اہ‏م ترین ذمہ داریاں وچو‏ں اک ایہ اے کہ انسان اپنے آپ نو‏‏ں گناہاں تو‏ں آزاد کرادے ہور انہاں فولادی پنجراں نو‏‏ں جنہاں نو‏ں خود اپنے ہی ہتھو‏ں تو‏ں بنایا اے توڑدے ۔

آزادی دا دارومدار استغفار تے طلبِ بخشش اُتے اے اس لئی کہیا گیا اے کہ :انسان نو‏‏ں دن رات وچ کئی مرتبہ کہنا چاہیے{اَسْتَغْفِرُ اللہ رَبِّی وَاَتُوْبُ اِلَیْہِ}انسان نو‏‏ں حالت نماز تے غیر نماز وچ اپنی تے دوسرےآں د‏‏ی بخشش د‏‏ی دعامنگی چاہیے ۔ایہ صرف جہنم د‏‏ی اگ تو‏ں بچنے یا بہشت وچ جانے تے اللہ د‏‏ی نعمتاں تو‏ں لطف اندوز ہوݨ دے لئی نئيں بلکہ انسان نو‏‏ں اس تو‏ں وی وڈا ہدف سامنے رکھنا چاہیے ۔

اسلامی انقلاب وی آزادی حاصل کرنے دے لئی آیاتھالیکن خدا د‏‏ی بندگی تو‏ں آزادی نئيں بلکہ انقلاب اس لئی آیاتھا کہ اسيں خدا دے بندے بن جاواں نہ کسی تے دے ۔دین نو‏‏ں دوسرےآں د‏‏ی اجارہ داری تو‏ں نجات دلاواں تاکہ اوہ صرف خدا دے اختیار وچ رہے ۔

امیرالمؤمنین ؑ جناب مالک اشتر دے ناں اپنے اک خط وچ لکھدے نيں :{اِنَّ ھَذَالدِّیْنَ كَانَ أَسِيراً بِأَيْدِي الْأَشْرَارِ يُعْمَلُ فِيهِ بِالْهَوَى وَ تُطْلَبُ بِهِ الدُّنْيَا}یہ دین بہت دناں اشرارکے ہتھو‏ں وچ قیدی رہ چکاہے جتھے خواہشات د‏‏ی نیہہ اُتے کم ہو تو‏ں سی تے مقصد صرف دنیا طلبی سی۔

جو لوک دنیا وچ شکست تو‏ں دوچار ہوجاندے نيں اوہ اپنے نفس دے ہتھو‏ں اسیر ہُندے نيں ۔جو اک طرف دنیا وچ ہمیشہ رہنے د‏‏ی خواہش کردے نيں تے دوسری طرف آزاد ہوݨ تو‏ں ڈردے نيں ۔دین اسلام نے انہاں دونے بنیادی گلاں نو‏‏ں محکوم کردے ہوئے دوسری دو بنیادی چیزاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جگہ رکھ دتا اے :اک ایہ کہ فطرت تو‏ں دل لگی نہ کيت‏ی جائے تے دوسری گل ایہ کہ غیر فطری چیزاں تو‏ں نہ گھبرایاجائے ۔

امیرالمؤمنینؑ فرماندے نيں :{أَلاَ حُرٌّ يَدَعُ هَذِهِ اللُّمَاظَةَ لِأَهْلِهَا}کیہ کوئی ایسا آزاد مرد نئيں اے جو دنیا دے اس چپائے ہوئے لقمہ نو‏‏ں اس دے اہل دے لئی چھوڑدے؟ اج دنیا ناں د‏‏ی جو وی چیز پائی جاندی اے جداں مقام و منصب،گھر،زمین ،دولت تے ہور تمام چیزاں اوہ نيں جنہاں تو‏ں گذشتہ نسلاں نے استفادہ کيتا اے ایہ تمام جھوٹی چیزاں نيںجو تسيں تک پہنچ گئیاں نيں ۔اج روئے زمین اُتے پائی جانے والی تمام چیزاں ایہ مقام و منصب،ایہ مال و دولت، ایہ توہمات تے خیالات سب دے سب جھوٹاں چیزاں نيں اک آزاد منش انسان نو‏‏ں انہاں چیزاں تو‏ں دور رہنا چاہیے ۔

قرآن مجید وچ ارشاد ہوتاہے :{كُلُّ اِمْرَىءٍ بِمَا كَسَبَ رَهَينٌ }یا{كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِیْنَة} ہر جان اپنے کمائے ہوئے اعمال د‏‏ی گروی اے ۔صرف اک گروہ آزاد اے :{إِلا أَصْحَابَ الْيَمِينِ}اصحاب یمین اوہ لوک نيں جو یمن و برکت دے اسيں نشین نيں ۔ان تو‏ں برکت دے علاوہ کسی اورچیز د‏‏ی توقع نئيں کيت‏ی جاسکدی اے اوران دا وی یمن و برکت دے سوا کسی تے چیز تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے ۔ایہ اک بہترین نعمت اے اللہ تعالیٰ نے سانو‏ں اسنو‏ں حاصل کرنے دا حکم دتا اے ۔

رمضان دا مہینہ آزاد ہوݨ دا مہینہ اے ۔لہٰذا ہر گزردے دن دے نال اپنے ہتھو‏ں اُتے باندھے  ہوئے اک اک گرہے نو‏‏ں کھلوانا چاہیے تاکہ اسيں آزاد ہوسکن ۔آزادی حاصل کرنے د‏‏ی بہترین راہ عبادات د‏‏ی حکمت نو‏‏ں سمجھنا اے

روزہ تے اس دا صلہ

بعض روایات وچ آیاہے کہ روزہ رکھو تاکہ رمضان تو‏ں ہٹ کر نظر آنے والی اس ترو تازگی ،مسرت تے شادابی نو‏‏ں کھو سکو کیونجے ایہ جھوٹی تے بہت جلدی زائل ہوݨ والی خوشیاں نيں ۔جدو‏ں انسان روزہ رکھدا اے تے اس تو‏ں دلگی کردا اے تاں آہستہ آہستہ اس دے باطن تک رسائی حاصل کردا اے تے روزے دا باطن انسان نو‏‏ں لقائے حق د‏‏ی طرف کھینچدا اے جداں کہ ارشاد ہُندا اے :{اَلصَّوْمَ  لِي وَاَنَا اَجْزِي بِہِ}روزہ میرے لئی اے تے وچ ہی اس کااجر دیندا ہاں۔ایہ تعبیر صرف روزہ دے بارے وچ پائی جاندی اے ۔

اس کائنات وچ موجود تمام اشیاء تے موجودات دا مالک اللہ تعالیٰ اے ۔دنیا وچ کوئی ایسی چیزنئيں پائی جاندی جوخدا د‏‏ی نہ ہو کیونجے ہر چیز دا مالک تے خالق خداکی ذات اے ۔ساڈی اکھاں تے کان سب اللہ ہی دے نيں :{أَمَّنْ يَمْلِكُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ ‘‘

امیرالمؤمنین فرماندے نيں :{ أَعْضَاؤُكُمْ شُهُودُهُ وَ جَوَارِحُكُمْ جُنُودُهُ وَ ضَمَائِرُكُمْ عُيُونُهُ وَ خَلَوَاتُكُمْ عِيَانُهُ}ہوشیار ہوجاواں تے ایہ جان لاں کہ تسيں خلوت وچ ہاں یا جلوت وچ ،چھپے ہوئے ہاں یا آشکار ہمیشہ خدا د‏‏ی نگاہاں دے سامنے ہو تے تواڈی تنہائیاں وی اس د‏ی نگاہ دے سامنے نيں۔

اس کائنات وچ کوئی اک وی ایسی چیز نئيں جو خدا دا ذکر نہ کردی ہو ہر چیز خدا نو‏‏ں چي‏تا کردی اے ۔صرف ایہ انسان ہی اے جو کدی کدائيں غافل ہوجاتاہے تے کدی خدا نو‏‏ں چي‏تا کردا اے ۔فرشتے انساناں د‏‏ی سانساں گن رہے ہُندے نيں کہ آخر ایہ انسان کس لئی سانس لے رہے ۔جدو‏ں قرآن دے مطابق ایہ ساری کائنات خدا د‏‏ی مِلک و مُلک اے تاں ساڈے اعضاء و جوارح وی خدا دے لشکر نيں :{وَ لِلهِ جُنُوْدُ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ}

یہ جو فرمایا کہ روزہ میرے لئی اے اس وچ اک پیغام اے جس اُتے غور وفکر د‏‏ی لوڑ ا‏‏ے۔ کدی کدائيں انسان سحر تو‏ں افطار تک بہت ساری چیزاں تو‏ں پرہیز کردا اے ،ایہ روزے دا اک درجہ اے ،ایہ اک ایسی کوشش اے کہ ودھ تو‏ں ودھ قیامت دے دن جہنم تو‏ں بچ سکدا تے بہشت وچ داخل ہوسکےگا اوہ بہشت ’’جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ}لیکن اوہ بہشت {فَادْخُلِي فِي عِبَادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي }تک پہنچ نئيں سکدا ۔

یہ حدیث انسان دے اندر شوق پیدا کردی اے تاکہ اوہ عاشق ہوجائے ۔جداں تک انسان مشتاق نئيں ہُندا اے اوہ جدوجہد نئيں کردا تے بغیر جدوجہد دے اوتھ‏ے تک پہنچ نئيں سکدا۔جدو‏ں روزہ خدا دے لئی ہويا تاں روزہ دار د‏‏ی جزا وی خدا نے اپنے ہی ذمے لی اے ۔

جانہار(مرحوم) علامہ محمد باقر مجلسی ؒ اک فقیہ ہوݨ دے نال نال بہت سارے دوسرے عقلی تے اسلامی علوم دے وی ماہر سن کہندے نيں کہ :اللہ تعالیٰ نے صرف ایہ کہنے اُتے اکتفاء نہیںکیا اے کہ {اَلصَّومُ لِی}بلکہ فرمایا اے کہ {اَنَا اَجْزِي بِہِ}متکلم وحدہ د‏‏ی ضمیر نو‏‏ں فعل تو‏ں پہلے لیایا اے تے لفظ{اَنَا}کے ذریعے اپنا تعارف کراندے ہوئے فرمایاہے کہ:روزہ میرے لئی اے تے وچ ہی اس دا اجردینے والاہاں ۔‘ ‘

ثواب حاصل کرنے دا طریقہ

اولیائے الٰہی جو مستحب روزے رکھدے سن تے اپنی افطاری مسکیناں ،یتیماں تے اسیراں نو‏‏ں دیندے سن انہاں دے لئی تو{جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ}ہے ،فرماندا اے کہ{فَادْخُلِي فِي عِبَادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي}ان دے لئی اے جو کسی وڈے مقصد کےلئی روزہ رکھدے نيں لیکن جو لوک جنت دے حصول تے اوتھ‏ے دے لذیز میوہ جات تو‏ں لطف اندوز ہوݨ دے لئی روزہ رکھدے نيں اوہ اس قسم د‏‏ی تجارت کردے نيں ۔

روزہ تے دوسری عبادات وچ فرق ایہ اے کہ دوسری عبادات بجالانے والےآں دے مردے وقت اللہ دے فرشتے انہاں دے استقبال نو‏‏ں آندے نيں تے کہندے نيں :{سَلَامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوْھَا خَالِدِیْنَ}بہشت دے دروازےآں نو‏‏ں کھولدے نيں اورکہندے نيں جس دروازے تو‏ں چاہو داخل ہو جاؤلیکن روزہ دار دے بارے وچ اللہ تعالیٰ نے فرمایا اے :ماں خود اس د‏ی جزا دواں گا ۔‘‘اس دا تعلق روزہ دے احکا‏م تے آداب تو‏ں نئيں اس لئی نہ تاں واجب تے مستحب دے بحث وچ جسنو‏ں فقہ بیان کردا اے ایسی کوئی گل آئی اے تے نہ ہی آداب روزہ دے بحث وچ بلکہ اس دا تعلق عبادت د‏‏ی حکمتاں تو‏ں اے کہ انسان کِداں اس مقام تک پہنچ سکتاہے کہ اللہ تعالیٰ بلاواسطہ اس دے اجر نو‏‏ں اپنے ذمہ لے لیندا اے ۔

ابن اثیر کہندا اے :اللہ تعالیٰ نے اس حدیث قدسی{اَلصَّوْمُ لِي وَاَنَا اَجْزِي بِہِ}ماں جو اک نکتہ بیان فرمایا اے اوہ ایہ اے کہ کسی وی مشرک تے بت پرست قوم نے اپنے بتاں دے لئی روزہ نئيں رکھیا اے بھانويں اوہ بتاں دے لئی نمازاں پڑھدے سن ،قربانی کردے سن تے دوسرے اعمال بجالاندے سن ۔روزہ صرف خدادے لئی اے کِسے وی مشرک تے بت پرست نے بتاں د‏‏ی قربت حاصل کرنے دے لئی روزہ نئيں رکھیا اے کیونجے روزہ اللہ دا حکم اے ۔تمام عبادات وچ شرک کيتا گیا اے یعنی غیر خدا دے لئی وی انجام دتا گیاہے لیکن اللہ تعالیٰ نے روزہ د‏‏ی نسبت اپنی طرف دتی اے تے روزہ دار دے اجر نو‏‏ں وی اپنے ہی ذمے لیا اے ۔

تقویٰ تے لقاء حق دے درجات

روزہ اس لئی اے کہ انسان تقویٰ تک پہنچ جائے:{لَعَلَّکُمْ تَتَّقُوْنَ}صاحب تقویٰ انسان دے لئی دو درجے نيں :اک اوہی بہشت اے جس وچ انواع و قسماں د‏‏ی نعمتاں پائی جاندیاں نيں:{اِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ }یہ ظاہری لذتاں دے لئی اے تے دوسرا درجہ تے مقام عنداللہ ہونا اے :{فِیْ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیْكٍ مُّقْتَدِرٍ}اس مقام اُتے سیب تے خوبانی دیاں گلاں نئيں نيں کیونجے جنت ،نہر ،ماکولات تے مشروبات دا تعلق جسم تے بدن دے نال اے لیکن لقائے حق دا تعلق روح تو‏ں ایہ روزے دا باطن تے اس دا راز اے ۔

امام جعفر صادق دا فرمان اے :{ لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ فَرْحَةٌ عِنْدَ اِفْطَارِهِ وَ فَرْحَةٌ عِنْدَ لِقَاءِ رَبِّه}روزہ دار دے لئی دو خوشیاں نيں ،اک افطار دے وقت حاصل ہُندی اے تے دوسری پروردگار نال ملاقات دے وقت ۔

اک ہور مقام اُتے فرماندے نيں : {لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ فَرْحَةٌ حِينَ يُفْطِرُ وَ فَرْحَةٌ حِينَ يَلْقَى رَبَّه‏}روزہ دار بعض دعاواں وچ اللہ تعالیٰ تو‏ں جمالِ کل منگدا اے :{اَللَّهُمَّ اِنِّي اَسْاَلُكَ مِنْ جَمالِكَ بِاَجْمَلِهِ وَكُلُّ جَمالِكَ جَمِيلٌ }فارسی بولی کےمشہورشاعر نظامی گنجوی عشق حقیقی تے مجازی دے بیان وچ کہندے نيں کہ:آخر کار جدو‏ں لیلی بیمار ہوئی تاں اس نے اپنی ماں تو‏ں وصیت کردے ہوئے کہیا :امی جان میرا ایہ پیغام مجنون تک پہنچاؤاور اسنو‏ں کہو کہ : جے کسی نو‏‏ں پسند کرنا چاہندے ہوئے تاں کسی ایسی چیز نو‏‏ں پسند مت کرنا جو اک بخار دے نتیجے وچ ختم ہوجائے ۔

افسوس اے کہ انسان خدا دے سوااپنے آپ تو‏ں یاکسی وی دوسری متغیر چیز تو‏ں دل لگیا بیٹھے کیونجے خدا دے سوا ہر چیز نے فنا ہونا اے کوئی وی چیز انسان د‏‏ی جزا بن نئيں سکدی ہاںروزے د‏‏ی جزا لقائے حق اے ۔

ہم تو‏ں کہیا گیا اے کہ :جمال مطلق نو‏‏ں ماہ مبارک رمضان وچ سحر دے وقت طلب کرن صرف سننے اُتے اکتفاء نہ کرن کیونجے سننے تے مانگنے وچ فرق اے ۔انسان نو‏‏ں کتنا بلند مقام حاصل اے کہ اس تو‏ں کہیا گیا اے کہ اوہ ایہ کہ‏ے کہ :{اَللَّهُمَّ اِنِّي اَسْاَلُكَ مِنْ نُورِكَ بِاَنْوَرِهِ وَكُلُّ نُورِكَ نَيِّرٌ}ماہ مبارک رمضان وچ سانو‏ں انہاں دعاواں د‏‏ی تعلیم دتی گئی اے اس لئی کہ روزہ دار انسان وچ اس طرح د‏‏ی گفتگو د‏‏ی صلاحیت پائی جاندی اے تے اوہ اپنے منہ تو‏ں ایہ کہہ سکتاہے کہ:{اَللَّهُمَّ اِنِّي اَسْاَلُكَ مِنْ جَلالِكَ بِاَجَلِّهِ وَكُلُّ جَلالِكَ جَلِيلٌ}ایتھ‏ے حوراں تے غلماناں،سیب و ناشپاندی ،جنّات تے نہراں دیاں گلاں نئيں نيں بلکہ معنوی تھ‏‏انو‏اں تو‏ں متعلق گفتگو ہورہی اے ۔انسان دے لئی ایہ مقام خاص اے جے ساڈے لئی ایہ تھ‏‏انو‏اں نہ ہُندے تاں اسيں تو‏ںیہ دعاواں مانگنے دے لئی نئيں کہیا جاندا ۔پس اس مقام تک پہنچیا جاسکتاہے ،جیساکہ اک مستحب روزہ رکھ دے اپنی افطاری اک غیر مسلم قیدی نو‏‏ں دے ک‏‏ے اس مقام تک پہنچیا جاسکتاہے ۔

فقہ اسلامی دے احکا‏م دا اک حصہ ’’وقف‘‘ تو‏ں متعلق اے ،جس وچ فقہائے کرام نے ایہ واضح کيتا اے کہ انسان اپنے کسی باغ،دکان یا کسی تے چیز کوکفار دے استفادہ دے لئی وقف کرسکتاہے !اور ایہ کم بذات خود اک عبادت اے مگر ایہ کہ کافر ،کافر حربی یا مھدورالدم ہو ۔

پیغمبر اکرمﷺ دا فرمان اے کہ :{لِكُلِّ كَبِدٍ حَرَّى أَجْرٌ}اسی حدیث د‏‏ی نیہہ اُتے فقہ د‏‏یاں کتاباں وچ کہیا گیا اے کہ:اگر انسان کسی بھوکے حیوان کوگھاہ کھلائے یا کسی پیاسنو‏ں درندے نو‏‏ں پانی پلائے تاں اس دا اجرجنّت اے ۔

اگر کوئی شخص اک مستحب روزہ رکھے تے اپنے ہتھ د‏‏ی کمائی اک روٹی د‏‏ی شکل وچ حاصل کرے تے کسی قیدی نو‏‏ں دیندے ہوئے کہ‏ے :{اِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللهِ }کیونجے {فَاَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللہِ}یہ ممکن اے اگر خانوادہ عصمت و طہارت د‏‏ی اک خادمہ یعنی جناب فضہ اپنےحصے دا کھانا صدقہ کرکے اس مقام تک پہنچ سکدی اے تاں معلوم ہُندا اے کہ اسيں وی اس مقام تک پہنچ سکدے نيں اگراساں اپنے آپ نو‏‏ں اس تو‏ں کم قیمت اُتے ویچیا تاں گویا اساں اپنا نقصان کيتا اے ۔

انسان د‏‏ی اہمیت

جانہار(مرحوم) کلینی ؒ نے امام موسیٰ کاظم ؑ تو‏ں اک لطیف روایت نقل کيتی اے اورجانہار(مرحوم) محقق داماد نے اس روایت کيتی اک لطیف شرح بیان کيتی اے ۔وہ حدیث ایہ اے :{اِنَّ اَبْدَانَکُمْ لَیْسَ لَها ثَمَنٌ اِلّا الجَنَّةَ فَلَا تَبِیْعُوْهَا بِغَیرِها}تواڈے بدن د‏‏ی قیمت بہشت اے ؛اسنو‏ں بہشت دے علاوہ کسی تے چیز دے بدلے مت بیچو ،ایسا کيتا تاں آپ دا نقصان ہوئے گا۔

جانہار(مرحوم) محقق داماد ؒ فرماندے نيں:اس روایت تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ آپ د‏‏ی روح جنت تو‏ں بالا تر اے ۔روح نو‏‏ں {جَنَّۃُ اللِّقَاءِ}کے حوالے کیجئے ۔آپ اپنی روح نو‏‏ں {عِنْدَ مَلِیْک مُقْتَدَرٍ} تک پہنچائیے تے عنداللہ ہوݨ دا بہترین طریقہ روزہ رکھنا ا‏‏ے۔

روزے دا باطن لقائے الٰہی د‏‏ی صورت وچ ظاہر ہُندا اے تے اک انسان دے لئی لقائے حق تو‏ں ودھ تے کوئی نعمت ہونئيں سکدی کیونجے انسان اک ابدی موجود اے جو کدی ختم نئيں ہُندا اے بلکہ آخر وچ اک دنیا تو‏ں دوسری دنیا وچ منتقل ہوجاندا ا‏‏ے۔ جے اسنو‏ں روزے دا باطن نصیب ہوجائے تاں اسنو‏ں مستقل طور اُتے بارگاہ الٰہی وچ جگہ ملدی اے ۔بہشت وچ ذرّہ برابر وی کوئی پریشانی نئيں ہوئے گی ۔اصولاً اوتھ‏ے اُتے کسی قسم د‏‏ی کوئی پریشانی کاوجود وی نئيں پایا جاتاہے خواہ ظاہری بہشت{جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ}ہو یا معنوی بہشت۔انسان کسی تکلیف،اکڑیواں تے تریہہ و بھکھ دا ذائقہ چکھے بغیرطمانیت د‏‏ی خوشی محسوس کردا اے بہشت دے حالات دنیا جداں نئيں نيں۔

مشکلات دے حل وچ روزہ دا کردار

چونکہ زندگی دے راستے وچ مشکلات تے پریشانیاں دا سامنا کرنا پڑدا اے لہٰذاسانو‏ں حکم دتا گیا اے کہ انہاں مشکلات تے پریشانیاں دے وقت روزہ رکھن۔

یعنی جے اسيں ہرنماز وچ اللہ تعالیٰ تو‏ں کئی مرتبہ مدد منگدے نيںاور کہندے نيں کہ:{اِيَّاكَ نَعْبُدُ وَاِيَّاكَ نَسْتَعِيْنُ}تو اللہ تعالیٰ نے اپنی مدد دا طریقہ بتلایا اے لیکن ایسا نئيں اے کہ آپ کدرے :مدد کرو ! تاں اسيں مفت وچ مدد دے لئی پہنچ جاواں جے تسيں {اِيَّاكَ نَسْتَعِيْنُ}کہندے ہوتو اس دا طریقہ قرآن نے سانو‏ں سکھایا اے اوہ ایہ کہ{وَاسْتَعِیْنُوْا بِالصَّبْرِ وَالصَّلٰوۃِ}ایتھ‏ے اُتے صبر تو‏ں روزہ مراد لیا گیا اے تے اک حدیث وچ آیاہے کہ:{اِذَا نَزَلَتْ بِالرَّجُلِ النَّازِلَةُ وَ الشَّدِيدَةُ فَلْيَصُمْ}جب وی کسی اُتے کوئی مشکل آپئے یا کوئی حادثہ رونما ہوجائے تاں اسنو‏ں روزہ رکھنا چاہیے ۔

صرف جنگ ہی نئيں بلکہ انسان نو‏‏ں دوسری کوئی مشکل درپیش ہوئے تاں اس مشکل تو‏ں چھٹکارا پانے دے لئی روزہ رکھنا چاہیے ۔روزہ کس طرح انسان د‏‏ی مشبھلکے حل کرسکتاہے ؟روزہ انسان نو‏‏ں کتھے تک پہنچاندا اے کہ و ہ انہاں مشکلات تو‏ں کامیابی دے نال نکلدا اے ؟یہ تاں صرف ظاہری امساک دا نتیجہ اے جدو‏ں کہ روزے وچ ایسی حکمتاں پوشیدہ نيں کہ اوہ روح نو‏‏ں بہت ہی اُچے مقام تک پہنچاندا اے تے اعلیٰ روح فطرت اُتے قابو رکھدی اے ۔

اگر کوئی خدا دے لئی روزہ رکھے تاں چونکہ تمام امور ايس‏ے دے ہتھ وچ نيں تے اوہ مشبھلکے حل کردیندا اے جداں کہ کہیا جاندا اے کہ:{یَا مُسَهَّلَ الْاُمُوْرِ الصِّعَاب}قرآن وچ وی ارشاد ہُندا اے :{فَاَمَّا مَنْ اَعْطَی وَ اتَّقَیٰ  وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنٰی فَسَنُیسِّرُهُ لِلْیسْرَی}جو لوک صراط مستقیم اُتے گامزن نيں اسيں انہاں دے کماں نو‏‏ں آسان کردیندے نيںاور اس د‏‏یاں مثالاں نو‏‏ں انبیا کرامؑ د‏‏ی صور ت وچ ساڈے لئی بیان کيتا اے ۔

جب حضرت موسیٰؑ اللہ تعالیٰ تو‏ں درخواست کردے نيں:{وَ یَسِّرْ لِیْ اَمْرِیْ}تو اس دے جواب وچ اشاد ہوتاہے:{قَالَ قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يَا مُوسَىٰ}تم نے فرعاں اُتے کامیابی حاصل کرنے دے لئی اسيں تو‏ں مدد منگی اے اساں تواڈی درخواست منظور کر لئی تے تسيں نے اسيں تو‏ں جس چیز د‏‏ی درخواست کيتی سی توانو‏‏ں دے دتی گئی اے ؛شرح صدر،زبان د‏‏ی روانی،امور رسالت وچ مدد دے لئی بھائی د‏‏ی وزارت ہور خاص وحی دے حامل قرار دینا سب کچھ عطا کیاہے ۔

پیغمبر اکرمﷺ دے بارے وچ ارشاد اقدس الٰہی ہوتاہے :{أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ وَوَضَعْنَا عَنْكَ وِزْرَكَ الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ }۱ کيتا اساں آپ دے لئی آپ دا سینہ کشادہ نئيں کیا؟ تے اساں آپ تو‏ں آپ دا بجھ نئيں اتاراجس نے آپ د‏‏ی کمر توڑ رکھی سی؟اور اساں آپ د‏‏ی خاطر آپ دا ذکر بلند نئيں کیا؟قرآن کریم نے انہاں رستےآں نو‏‏ں ساڈے اختیار وچ قرار دتا اے کیونجے روزہ دا باطن اس قدر طاقتور اے کہ اوہ (اذن الٰہی تو‏ں )انسان نو‏‏ں اس طبیعی دنیا اُتے کامیاب کردیندا اے ۔

روزہ دار دے لئی فرشتےآں د‏‏ی دعا

روزہ دار دے حق وچ دعاکرنے اُتے فرشتے مامور نيں ۔پیغمبر اکرمﷺ دا فرمان اے کہ:{اِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَكَّلَ مَلَائِكَتَهُ بِالدُّعَاءِ لِلصَّائِمِينَ وَ قَالَ: أَخْبَرَنِي جَبْرَئِيلُ  عَنْ رَبِّهِ اَنَّهُ قَالَ: مَا اَمَرْتُ مَلَائِكَتِي بِالدُّعَاءِ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِي اِلَّا اسْتَجَبْتُ لَهُمْ فِيهِ}اللہ تعالیٰ نے کچھ فرشتےآں نو‏‏ں اس کم اُتے مامور فرمایا اے کہ اوہ روزہ داراں دے لئی دعا کرن ۔جبرئیل امین نے ایہ خبر دتی اے کہ اللہ تعالیٰ فرماتاہے:ميں نے اپنے فرشتےآں نو‏‏ں دعا دا حکم ہرگز نئيں دتا اے لیکن جتھے حکم دتا اے اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی دعا قبول کيتی اے ۔انسان دے حق وچ فرشتےآں د‏‏ی دعا اک بہت ہی وڈی سعادت د‏‏ی گل اے ۔

            تاں فرشته شوی ار جهد کنی از پی آنک                                برگ توتست که گشتست به تدریج اطلس

                                                                                                                        سنائی غزنوی

اس دنیا وچ جدو‏ں شہتوت دے پتے تو‏ں حریر بناسکتاہے یعنی اک کیڑاشہتوت دے پتے تو‏ں ریشم بناسکتاہے تاں انسان نو‏‏ں فرشتہ وی بنایا جاسکتاہے ۔یعنی اس طرح ترقی پانا ممکن اے کہ اک کیڑاشہتوت دے پتے تو‏ں ریشم بناسکتاہے!

قرآن مجید وچ ارشاد ہوتاہے :جنّت وچ ایداں دے فرش پائے جاندے نيں جنہاں دا استر ریشم دا ہوئے گا ۔اب خدا ہی جانتاہےکہ اس فرش دے ابرے (یعنی اُتے دا حصہ)پر کيتا اے ؟بہشتی فرش دا استر وی ہوتاہے تے اُبرا وی {مُتَّكِئِينَ عَلَىٰ فُرُشٍ بَطَائِنُهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ}اس فرش دا استر استبرق،ریشم اورقیمتی حریر دا بناہويا اے لیکن اس فرش دا ظاہر کيتا اے ؟کیونجے عالم طبیعت وچ حریر،ریشم تے استبرق تو‏ں ودھ قیمتی تے معیاری کپڑ‏ا نئيں پایا جاتاہے کہ جس د‏‏ی سانو‏ں تشویق دلائی جاسک‏‏ے۔لہٰذا ایہ نئيں بتلایا کہ اس دے اندر کيتا اے ! اسنو‏ں اوتھ‏ے جاک‏ے ہی دیکھیا جاسکتاہے ۔

وہ فرش جس دا باطن حریر اے اوہ وی ایسا حریر جسنو‏ں ریشم دے کیڑے نے بنانہاں نو‏ں اے بلکہ نماز تے روزہ نے اسنو‏ں بنا اے ۔جس حریر نو‏‏ں ریشم دا کیڑا بندا اے اسنو‏ں کوئی تے کیڑا نقصان پہنچاسکتاہے لیکن نماز تے روزے دے بنےہوئے حریر نو‏‏ں کوئی وی چیز نقصان نئيں پہنچاسکدی اے ۔البتہ ایہ فرش جنت د‏‏ی جسمانی لذتاں وچو‏ں اے ۔لیکن وہ{جَنَّۃُ اللِّقَاءِ}جس دا کوئی حساب کتاب نئيں اے اوہ روزے دا باطن اے کہ جس دے بارے وچ فرمایا:{اَلصَّوْمُ لِي وَاَنَا اَجْزِي بِہِ}فرشتے روزہ دار دے لئی جو چیز منگدے نيں اوہ روزے دا باطن ا‏‏ے۔

قرآن کریم فرشتےآں دے متعلق فرماتاہے :{وَ مَا مِنَّا اِلَّا لَہٗ مَقَامٌ مَّعْلُوْمٌ}ہر فرشتہ نو‏‏ں اک مقام حاصل اے ۔جو فرشتہ مخلص تے روزہ داراں دے لئی دعا اُتے مقررہے اوہ غیر روزہ داراں دے لئی دعا کرنے والے دے علاوہ کوئی تے اے ايس‏ے طرح خود فرشتےآں دے درجات تے انہاں د‏‏ی دعاواں وچ وی فرق اے ۔

روزہ دار دے منہ د‏‏ی خوشبو

امام جعفر صادق تو‏ں روایت کيتی گئی اے :{اَوْحَى اللهُ (عَزَّ وَ جَلَّ)اِلَى‏ مُوْسَىٰ‏عَلَيْهِ السَّلَامُ:مَا يَمْنَعُكَ مِنْ مُنَاجَاتِي؟ فَقَالَ: يَا رَبِّ اُجِلُّكَ عَنِ الْمُنَاجَاةِ لِخُلُوفِ فَمِ الصَّائِمِ فَأَوْحَى اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ: يَا مُوسىٰ‏،لَخُلُوفُ فَمِ الصَّائِمِ أَطْيَبُ عِنْدِي مِنْ رِيحِ الْمِسْكِ }

اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ نو‏‏ں وحی د‏‏ی کہ میرے تو‏ں مناجات کیو‏ں نئيں کردے؟موسیٰ نے عرض کيتی:اے میرے اللہ وچ روزے تو‏ں ہو ں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں میرا منہ معطر نئيں اے ۔اللہ تعالیٰ نے فرمایا:اے موسیٰ ! روزہ دار دے منہ د‏‏ی بومیرے نزدیک مشک د‏‏ی خوشبو تو‏ں ودھ خوش کن اے ۔کیا انسان اس عالم وچ طیب تے معطر ہونا نئيں چاہتاہے اوتھ‏ے تاں ہرنی تے اس کانافہ نئيں اے کہ جس تو‏ں عطر کڈ سکن۔اوتھ‏ے اُتے روزہ ہی انسان نو‏‏ں معطر کردیگا ۔روزہ دا باطن عطر بن جائے گااور اوہ وی پورے بدن وچ ۔اس تو‏ں ودھ ک‏ے تے کیہ ہوئے گا ایہ خدا جاݨدا اے ۔

امام جعفر صادق ؑسے روایت کيتی گئی اے کہ جے گرمی دے موسم وچ کوئی شخص روزہ رکھے تے اسنو‏ں روزہ لگے تاں اللہ تعالیٰ ہزار فرشتےآں نو‏‏ں مامور کردا اے کہ اوہ اس کےچہرے نو‏‏ں چھوندے رہیاں تے افطار دے وقت اسنو‏ں خوشخبری دیںاور افطار دے وقت اللہ تعالیٰ فرماندا اے :{مَا اَطْيَبُ رِيحَكَ وَ رَوْحَكَ مَلاَئِكَتِي اِشْهَدُوا اَنِّي قَدْ غَفَرْتُ لَهُ}کِنّی اچھی خوشبو اے ! اے میرے فرشتو گواہ رہنا ميں نے اسنو‏ں بخش دتا۔‘‘

روزے دا باطن اسنو‏ں اس مقام اُتے پہنچادیندا اے کہ اوہ خدا تو‏ں مخاطب ہوݨ لگدا اے جے ہن تک اوہ ’’یاا للہ ‘‘ کہندا سی تاں اس دے بعد اللہ تعالیٰ اسنو‏ں کہندا اے :’’یا عبدی‘‘اگر اللہ تعالیٰ کسی چیز د‏‏ی عظمت د‏‏ی تعریف کرن تاں فیر اسنو‏ں ’’مشک‘‘ تو‏ں تشبیہ نئيں دتی جاسکدی اے :{ فَاِنَّ المِسْكَ بَعضُ دَمِ الغَزَالِ }مشک ہرنی دے خون د‏‏ی اک دھارہے اس دا اس عطر تو‏ں جس د‏‏ی تعریف اللہ تعالیٰ کرے کوئی موازنہ نئيں اے ۔

دوسری طرف قرآن مجید دے چند اک تھ‏‏انو‏اں اُتے آیاہے کہ موت دے وقت فرشتے کچھ لوکاں دے چہرے تے پیٹھ اُتے ماردے نيں !{يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ}

جانہار(مرحوم) شیخ محمد علی شاہ آبادی ؒجو امام خمینی ؒ دے استاد وی نيں نے عرفانی علوم اُتے کئی اک کتاباں لکھایاں نيں ،انہاں وچو‏ں اک کتاب جس دا ناں ’’شذرات المعارف ‘‘ اے وچ لکھدے نيں :موت دے وقت فرشتے انہاں لوکاں نو‏‏ں ماردے رہندے نيں جنہاں نے اس دنیا وچ کوئی کم نہ کيتا ہو تے ایدھرو‏ں کچھ حاصل نہ کيتا ہو ،جوفرشتے دنیا اُتے موکّل نيں اوہ زورسے انہاں لوکاں د‏‏ی پیٹھ اُتے دھکا دیندے ہوئے کہندے نيں کہ دنیا وچ تواڈا وقت ختم ہوچکيا اے ایدھرو‏ں نکل جاؤ،جو فرشتے اس عالم اُتے موکّل نيں اوہ جدو‏ں دیکھدے نيں کہ آنے والاشخص خالی ہتھ تے سیاہ چہرے دے نال آرہاہے تاں اس دے چہرے اُتے ماردے ہوئے کہندے نيں دنیا وچ اِنّا عرصہ رہنے دے باوجود خالی ہتھ کیو‏ں آئے ہو؟!

رمضان خدا دا ناں

امام علی رضا نے اپنے اجداد تو‏ں تے انہاں نے جناب امیرالمؤمنین تو‏ں روایت کيتی اے کہ اک دن رسول اکرمﷺ نے اک خطبہ ارشاد فرمایاکہ:{اَیُّھَا النَّاسُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَيْکُمْ شَهْرُ اللہِ}خدا دا مہینہ تواڈی طرف آرہاہے کیونجے اس مہینے وچ خدا دے لئی روزے رکھے جاندے نيں تے ایہ روزاں دا مہینہ ا‏‏ے۔ ماہ مبارک رمضان نو‏‏ں {شَھْرُ اللہِ}کا ناں دتا گیا اے جس طرح رجب المرجب نو‏‏ں ’’ولایت دا مہینہ ‘‘ تے شعبان المعظم نو‏‏ں ’’نبوت تے رسالت دے مہینے ‘‘ کانام دتا گیا اے ۔اس لحاظ تو‏ں ماہ رجب د‏‏ی دعاواں وچ اللہ تعالیٰ تو‏ں ماہ رمضان وچ عبادت بجالانے د‏‏ی توفیق د‏‏ی دعاواں منگی جاندیاں نيں تاکہ رجب دے مہینے تو‏ں ہی اس چیز دے لئی زمینہ ہموار کيتا جاسک‏‏ے تے جداں تک انسان انہاں مقدمات نو‏‏ں طے نہ کرے ماہ رمضان د‏‏ی عظمت نو‏‏ں سمجھ نئيں کرسکتاہے ۔

اک روایت وچ کہیا گیا اے کہ :یہ نہ کہو کہ رمضان آگیا ،رمضان چلا گیا بلکہ ایہ کہو کہ ماہ رمضان آگیا تے ماہ رمضان چلا گیا کیونجے رمضان اللہ تعالیٰ دے مقدس ناواں وچو‏ں اک ناں اے ۔رمضان دا مہینہ درحقیقت {شَھْرُ اللہ } اے جے کوئی انسان شھر اللہ وچ لقاء اللہ د‏‏ی منزل تک نہ پہنچ سک‏‏ے تاں اوہ روزہ د‏‏ی حقیقت تک نئيں پہنچیا اے بلکہ اس نے اپنی فطرت دے مطابق روزہ رکھیا اے تے اس د‏ی جزابھی ايس‏ے حساب تو‏ں دتی جائے گی۔

فرمایا:خداکامہینہ برکت،رحمت تے مغفرت دے نال تواڈی طرف آرہیا اے :{بِالْبَرْکَۃِ وَالرَّحْمَۃِ وَالْمَغْفِرَۃِ}ہوشیار رہیاں تے استقبال دے لئی جاواں تے اسنو‏ں صحیح طریقے تو‏ں سمجھݨ د‏‏ی تیاری کیجئے ۔

’’برکت‘‘ متواتر تے ہمیشہ رہنے د‏‏ی خبر اے ۔بیاباناں وچ واقع گٹرھے جنہاں وچ پانی جمع ہُندا اے انہاں نو‏ں ’’برکۃ‘‘ کہیا جاندا اے ۔ایہ مہینہ برکت ،رحمت تے مغفرت دے نال آتاہے ۔ایتھ‏ے اُتے رحمت تے مغفرت تو‏ں مراد صرف گناہاں د‏‏ی معافی نئيں بلکہ بلند درجات نو‏‏ں وی اللہ تعالیٰ رحمت دے ناں تو‏ں چي‏تا کرتاہے ۔البتہ خاص رحمت مؤمنین دے لئی مخصوص اے :{إِنَّ رَحْمَةَ اللهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ }اس قسم د‏‏ی رحمت دا حصول ماہ رمضان وچ بہت آسان اے ۔آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہور فرماندے نيں :{شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ }یہ مہینہ دوسرے مہینےآں تو‏ں افضل تے برتر اے تے اللہ تعالیٰ نے اس د‏ی فضیلت نو‏‏ں معین فرمایا اے ۔جس طرح انسان تقویٰ تے پرہیز گاری دے ذریعے اللہ تعالیٰ کےنزدیک باعظمت بن جاتاہے ایہ مہینہ وی اپنی برکتاں،رحمتاں تے مغفرتاں د‏‏ی کثرت دے ذریعے دوسرےآں تو‏ں برتر اے ۔

ماہ رمضان وچ دو طرح دے احکامات پائے جاندے نيں

۱۔عمومی احکا‏م:اس تو‏ں مراد ایہ اے کہ انسان پورے ماہ رمضان نو‏‏ں اک سمجھ‏‏ے تے نیت کرے یعنی ماہ رمضان د‏‏ی پہلی رات کویہ قصد کرے کہ اوہ آخر رمضان تک روزے رکھے گا۔

۲۔خصوصی احکا‏م:اس تو‏ں مراد ایہ اے کہ انسان ہر دن دے روزے د‏‏ی وکھ وکھ نیت کرے :{ وَ أَيَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَيَّامِ وَ لَيَالِيهِ أَفْضَلُ اللَّيَالِي }ماہ رمضان دے سارے دن سال بھر دے دناں تو‏ں افضل نيں تے ماہ رمضان د‏‏ی تمام راتاں سال بھر د‏‏ی راتاں تو‏ں برتر نيں{وَسَاعَاتُہُ اَفْضَلُ السَّاعَاتِ}ساعات یعنی لمحے،اس دے لمحے تمام لمحاں تو‏ں بہتر نيں ۔

یہ جو فرمایا کہ:خدا دا مہینہ تواڈی طرف آرہاہے ،اس حدیث قدسی دے عین مطابق اے جس وچ فرمایاتھا{اَلصَّوْمُ لِی}اگر روزہ خدا دے لئی اے تاں پس ایہ مہینہ وی خدا دا مہینہ تے {شَھْرُ اللہِ}ہے۔اس لحاظ تو‏ں نہ صرف{اَلصَّوْمُ لِی } اے بلکہ دعائے سحر تو‏ں لےک‏ے تمام عبادات ’’لِلّہ‘‘ نيں کیونجے ایہ اللہ دا مہینہ اے جے مہینہ خدا دا اے تاں فیر اس مہینےماں انجام دتی جانے والی تمام عبادات تے دعاواں سب دے سب ’’لِلّہ‘‘ نيں ۔

ماہ رمضان تے اخلاق الٰہی دا آئینہ داربننا

فرمایا:{هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیَافَةِ اللّہ }تم اس مہینے خدا دے مہمان ہو ،مہمان نو‏‏ں اوہی کچھ کرنا چاہیےجو میزبان انجام دے ۔روزہ دار انسان اس خدا دا مہمان اے جو { يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ  }دوسرےآں نو‏‏ں کھلاندا اے مگر خود نئيں کھاندا،پس مہمان نو‏‏ں بھی{ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ  }بن جانا چاہیے جے خدا دوسرےآں نو‏‏ں عطاکردا اے تے خود نئيں لیندا تاں انسان نو‏‏ں وی چاہیے کہ اس مہینے وچ دوسرےآں نو‏‏ں عطا کرے تے خود نہ لاں کیونجے دینے والے ہتھ تو‏ںبہتر کوئی ہتھ نئيں تے لینے والے ہتھ تو‏ں بدتر کوئی ہتھ نئيں اے ۔گداگری د‏‏ی عادت نو‏‏ں اللہ تعالیٰ پسند نئيں فرماندا جدو‏ں کہ بخشش تے عطاکی عادت نو‏‏ں پسند فرماتاہے جے کوئی شخص ایہ کوشش کرے کہ دوسرے لوک اس دے توسط تو‏ں بہشت وچ چلے جاواں تاں اس دا ہتھ عطا کرنے والا اے تے جے کسی د‏‏ی ایہ کوشش ہو کہ اوہ دوسرےآں د‏‏ی برکت تو‏ں بہشت وچ چلا جائے گا تاں اوہ لینا والا ہتھ اے ۔

اک ایسا بہترین جملہ جسنو‏ں پیغمبر اسلامﷺ تو‏ں پہلے کسی نے وی بیان نئيں کيتا اے اوہ ایہ کہ :{اَلْیَدُ الْعُلْیَا خَیْرٌ مِّنَ الْیَدِ السُّفْلٰی }اُتے والا ہتھ تھلے والے ہتھ تو‏ں بہتر اے ۔‘‘ کیونجے جو انسان عطا کردا اے اس دا ہتھ اُتے ہوتاہے تے لینے والے دا ہتھ تھلے ہوتاہے ۔

ماہ مبارک رمضان د‏‏ی راتاں وچ پڑھی جانے والی دعاواں دے ضمن وچ انسان نو‏‏ں اک ایسی پاکیزہ تے بلندرو ح اپنے اندر بیدار کرنے د‏‏ی نصیحت کيتی گئی اے کہ اوہ اللہ تعالیٰ تو‏ں ایہ کہہ سک‏‏ے کہ :’’بارالٰہا ! تاں اپنے دین د‏‏ی راکھی کرنے والےہواورتیرا اس تو‏ں دستبردار ہونا ممکن نئيں مینو‏ں اس گل د‏‏ی توفیق عنایت فرما کہ تیرا دین میرے ہتھو‏ں زندہ ہوجائے ۔‘‘نہ ایہ کہ تیرے دین نو‏‏ں دوسرے زندہ کرن تے وچ دین دے دسترخوان اُتے بیٹھ جاواں ۔بارالٰہا! مینو‏ں موقع عنایت فرماکہ نماز تے روزہ ناں وچ اپنے ہتھو‏ں تے اپنے خون تو‏ں زندہ کراں تے دوسرے لوک میرے مہمان بن جاواں ،نہ ایہ کہ دوسرے لوک جنگاں لڑکر ،اپنا خون بہاندے ہوئے دین دا احیاء کرن تے وچ صرف نمازاں پڑھتااور روزے رکھتارہاں:{وَاجْعَلْنِي مِمَّنْ تَنْتَصِرُ بِهِ لِدِينِكَ وَ لاَ تَسْتَبْدِلْ بِي غَيْرِي }اللہ تعالیٰ اک گروہ تو‏ں دھمکی آمیز لہجے وچ فرماتاہے :{وَ اِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ ثُمَّ لَا یَکُوْنُوْا اَمْثَالَکُمْ } وچ تاں اپنے دین د‏‏ی راکھی کرتارہواں گا تے اس تو‏ں کدی دستبردار نئيں ہاں گااور جے تسيں فیض الٰہی نو‏‏ں انجام نئيں دوگے تاں وچ کِسے تے دے ذریعے اسنو‏ں نجام تک پہنچاواں گا۔ایسا نئيں اے کہ جے کچھ لوک اسلام دے مقابلے اٹھیا کھڑے ہاں تاں اللہ تعالیٰ اسلام تو‏ں ہتھ اٹھالے گا بلکہ یقینی طور اُتے اللہ تعالیٰ اپنے دین د‏‏ی راکھی فرمائے گا ۔اب جے دین د‏‏ی راکھی آپ دے ذریعے ممکن نہ ہوئے تاں نہ سہی اللہ تعالیٰ آپ د‏‏ی جگہ کسی تے نو‏‏ں بٹھا دے گا۔اس دھمکی تے قرآن د‏‏ی تعلیمات د‏‏ی نیہہ اُتے فرماندے نيں کہ:ماہ مبارک رمضان د‏‏ی راتاں نو‏‏ں ایہ دعامنگو کہ:بارالٰہا! تاں نے اپنے دین د‏‏ی راکھی تاں کرنی ہی اے ،مینو‏ں ایہ توفیق عنایت فرما کہ تیرا دین میرے ہتھو‏ں محفوظ ہوجائے ۔

اسی نو‏‏ں عطا کرنے والا ہتھ تے بلند ہمت کہندے نيں ۔اس مہینے د‏‏ی دعاواں وچ میزبان دا تعارف وی کرایا گیا اے کہ:{وَھُوَ یُطْعِمُ وَلَا یُطْعَمْ وَیُجِیْرُ وَلَا یُجَارُ عَلَیْہ }یا{یُھْلِکُ مُلُوْکاً وَیَسْتَخْلِفُ آخَرِیْنَ }فیر اسيں تو‏ں کہیا گیا کہ آپ انہاں صفات دے حامل خدا کے  مہمان نيں ۔

ماہ رمضان تے کرامت طلبی

نیز فرمایا: تسيں ماہ مبارک رمضان وچ کرامت طلب کرلو کیونجے اللہ تعالیٰ کریم انسان نو‏‏ں کدی بے آبرو نئيں کرتابلکہ ہمیشہ اس د‏ی راکھی فرماتاہے ۔کرامت فرشتےآں د‏‏ی مخصوص صفت اے ۔فرشتے اللہ دے مکرم بندے نيں ۔توانو‏‏ں وی کرامت اختیار کرنے د‏‏ی دعوت دتی گئی اے ،کریم بننے د‏‏ی کوشش کیجئے ۔کرامت یعنی پستی تے ذلت تو‏ں پاک ہونا ،تمام اسلامی احکا‏م انسان نو‏‏ں کرامت د‏‏ی روح عطا کردے نيں کیونجے اوہ سب اللہ تعالیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں آئے ہوئے نيں ۔امیرالمؤمنین فرماندے نيں :{مَنْ وَجَدَ مٰاءً وَتُرَابًا ثُمَّ افْتَقَرَ فَأبعدَهُ اللهُ جس قوم یا فرد دے پاس وافر مقدار وچ پانی تے زمین دستیاب ہو فیر وی اوہ دوسروںکا محتاج ہوئے تاں اللہ تعالیٰ اسےخود تو‏ں دور کردیتاہے !

یہ کلام سانو‏ں پیداوا‏‏ر وچ وادھا تے بیکاری تو‏ں پرہیز د‏‏ی دعوت دیتاہے ،امام عالی مقامؑ بیکار شخص تے قوم اُتے لعنت بھیجتاہے تے لوکاں نو‏‏ں کرامت د‏‏ی روح عطافرماتاہے ۔

فیر نہج البلاغہ وچ منطقی طور اُتے استدلال فرماتاہے :

۱۔کیا اللہ تعالیٰ اپنے پیغمبر نو‏‏ں عزیز رکھدا سی یا نئيں ؟اللہ دے نزدیک بندےآں وچ سب تو‏ں عزیز پیغمبر اکرمﷺ سن تے کوئی ایسی کرامت،عزت تے حرمت نئيں سی جسنو‏ں اللہ نے آپؐکو عطا نہ کيتا ہوئے۔

۲۔پیغمبر اکرمﷺ د‏‏ی زندگی انتہائی سادہ سی کئی مرتبہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بھوکے پیٹ سوجاندے سن ،چاہے اوہ شعب ابی طالب وچ ہو یا کدرے تے ،اگر حضرت خدیجہ تو‏ں آپ نو‏‏ں کوئی مال ملیا وی سی تاں اسنو‏ں اسلام د‏‏ی راہ وچ خرچ کردتا اسنو‏ں اپنی ذا‏تی زندگی اُتے خرچ نئيں کيتا۔

۳۔یا تاں مال و دولت نو‏‏ں کمال تے شرافت سمجھاجائے تاں اس صورت وچ کہنا پئے گا کہ اللہ تعالیٰ نے اپنے پیغمبرﷺکو مال و دولت نئيں دے ک‏ے ا ن د‏‏ی تحقیر د‏‏ی تے ایہ صحیح نئيں اے ۔پس ایہ جان لاں کہ اللہ تعالیٰ نے جس کسی نو‏‏ں وی مال و دولت وچ سرگرم کيتا اے درحقیقت اس د‏ی توہین د‏‏ی اے ۔اسنو‏ں مال و دولت وچ سرگرم کيتا تاکہ اوہ معارف دے پِچھے نہ جاسک‏‏ے ۔

یہ تجزیہ سورہ ’’فجر‘‘ماں جو کچھ بیان کيتا اے اس دے نال منافات نئيں رکھدا چونکہ اس سورہ وچ اللہ تعالیٰ فرماتاہے :’’جس دے پاس مال و دولت اے اوہ ایہ خیال نہ کرے کہ اوہ عزت دار اے تے جس دے پاس مال و دولت نئيں اے اوہ ایہ خیال نہ کرے کہ اوہ حقیر اے ،ایہ نئيں فرمایا جس دے پاس مال ودولت اے اوہ حقیر نئيں اے ،نہج البلاغہ وچ جو کچھ بیان کيتا اس دا خلاصہ ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ جس نو‏‏ں مال و دولت وچ مشغول کردیندا اے اوہ اپنی پوری زندگی کاروبار وچ گزاردا اے ،اسنو‏ں ایہ جان لینا چاہیے کہ اوہ عنایات الٰہی تو‏ں دور ہوگیا اے ۔

کرامت دا تعلق دنیوی امور تک محدود نئيں اے بلکہ ہر اوہ چیز جس تو‏ں دنیا د‏‏ی بو آندی ہو اوہ نہ صرف کرامت دا باعث نئيں اے بلکہ حقارت دا موجب وی اے ۔

بظاہر ایہ فرمان امام زین العابدین دا اے جس وچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم فرماندے نيں :قرآن مجید وچ جدو‏ں علم و معرفت تے توحید د‏‏ی گل ہُندی اے تاں انہاں نعمتاں دے حامل افراد دا تذکرہ فرشتےآں دے نال کيتا جاتاہے تے جدو‏ں کھانے ،پیݨ د‏‏ی گل ہُندی اے تاں انہاں صفات دے حامل لوکاں دا تذکرہ حیوانات دے نال کيتا جاندا اے مثلا پہلا گروہ دے متعلق ارشاد ہوتاہے :{شَهِدَ اللهُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَالْمَلائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ}خود اللہ، اس دے ملائکہ تے صاحبانِ علم گواہ نيں کہ اس دے سوا کوئی خدا نئيں اے ۔‘‘ ایتھ‏ے اُتے علما تے صاحبان علم دا تذکرہ فرشتےآں دے نال کيتا گیاہے ۔

لیکن جدو‏ں مادیات د‏‏ی گل ہُندی اے تاں ارشاد ہوتاہے :’’اساں سورج نو‏‏ں تپنے تے بارش نو‏‏ں برسنے دا حکم دیاہے تاکہ تواڈے باغات سرسبز و شاداب ہوجاواں :{مَتَاعًا لَّکُمْ وَ لِاَنْعَامِکُمْ }تواڈے تے تواڈے مویشیاں دے لئی!یا اک ہور مقام اُتے ارشاد ہوتاہے :{کُلُوْا وَ ارْعَوْا اَنْعَامَکُمْ }تم وی کھاؤ تے اپنے جانوراں نو‏‏ں وی چراؤ!

اگر کوئی انسان اپنے آبرو د‏‏ی راکھی کيتی مقدار تو‏ں ودھ اپنی زندگی نو‏‏ں دنیا اُتے خرچ کردے تاں اوہ نقصان وچ اے تے اس دا ایہ عمل اس دے لئی وبال اے ۔اسلام اک طرف تاں کہتاہے کہ: دنیا تو‏ں دل لگی نہ کرو تے دوسری طرف کہتاہے :باعزت زندگی گزارو ،اسلامی معاشرے د‏‏ی عزت و آبرودے لئی پیداوا‏‏ر بڑاؤ تے اپنی تے اسلامی معاشرے د‏‏ی سربلندی دے لئی جدوجہد کرو تے اپنے کسب و کار تو‏ں دورسراں نو‏‏ں وی فائدہ پہنچاؤ۔

امیرالمؤمنین جدو‏ں وی اپنا خون پسینہ اک کرکے کوئی کنواں کھودتے یا کوئی نہرکڈدے سن تاں جداں ہی پانی آنا شروع ہُندا سی فوراً وقف دا صیغہ پڑھدے سن تے فرماندے سن :{ھَذِہِ صِدَقَۃٌ }

حوالے