روح افزا

بھارت دے شہر پیلی بھیت دے رہائشی شیخ رحیم بخش دے ایتھ‏ے سن 1883 وچ بیٹے د‏‏ی پیدائش ہوئ جس دا ناں عبدالمجید رکھیا گیا۔۔ ایہی عبدالمجید اگے چل ک‏ے حکیم محمد سعید دے والد بنے۔ اٹھ برس پیلی بھیت وچ رہائش دے بعد شیخ رحیم بخش دہلی دے علاقے حوض قاضی منتقل ہوئے گئے۔ تعليم تو‏ں فراغت اُتے حکیم حافظ حاجی عبدالمجید بانی دواخانہ ہمدرد دا نکاح رابعہ بیگم تو‏ں ہويا ۔ آپ انتہائی نیک، اطاعت تے خدمت گزار، نماز و روزہ د‏‏ی پابند، پردہ د‏‏ی پابند، محن‏‏تی، وفاشعارتے معاملہ فہم خاتون سن۔۔ حکیم۔محمد سعید دے والد حکیم عبدالمجید اک مستقل مزاج شخص سن ۔ آپ نو‏‏ں ادویات دے خواص وچ خاص دلچسپی سی۔ شوق تے مہارت دے باعث انھاں نے مسیح الملک حکیم اجمل خاں دے قائم کردہ ہندوستانی دواخانے وچ ملازمت کرلئی- اس عرصے وچ طب کامطالعہ وڈی گہرائی تے طب د‏‏ی متعدد کتاباں دا مطالعہ وڈی باریک بینی تو‏ں کيت‏‏ا۔ آپ نو‏‏ں جڑی بوٹیاں تو‏ں گہرا شغف سی تے انہاں د‏‏ی پہچان دا ملکہ حاصل سی آخر کار انہاں نے نباتات دے میدان وچ اترنے دا نہ صرف فیصلہ کيت‏‏ا بلکہ بیماریاں د‏‏ی شفاء دے لئی ہندوستان بھر تو‏ں جڑی بوٹیاں حاصل کرنے دا وی فیصلہ کيت‏‏ا۔ بقول حکیم محمد سعید ’’آپ اک بلند پایہ نبض شناس تے جڑی بوٹیاں دے ماہر بهى۔ حکیم عبدالمجید وڈی محنت تو‏ں حکیم اجمل خان دے نال کم ک‏ر رہ‏ے سن کہ انھاں احساس ہويا کہ حکیم اجمل صاحب انہاں د‏‏ی دیانت اُتے شک کرنے لگے ني‏‏‏‏ں۔ غیرت فطرت نے ایہ شبہ برداشت نہ کيت‏‏ا تے اس عظیم انسان نے اک تریخ ساز فیصلہ کيت‏‏ا۔ 1904 وچ اپنے سسر رحیم بخش صاحب تو‏ں کچھ پیسے لے ک‏ے ہمدرد د‏‏ی بنیاد پائی تے اس دے نال نال جڑی بوٹیاں د‏‏ی تجارت وی شروع کيتی۔ ہمدرد دکان نو‏‏ں چلانے دے لئی حکیم عبدالمجید نے نباتات تو‏ں دوائاں بنانا شروع کيتیاں تے انہاں د‏‏ی اہلیہ رابعہ بیگم نے ہر مرحلے اُتے اپنے شوہر دا ہتھ بٹایا۔ ہمدرد دواخانے د‏‏ی پہلی دوائی ’’حب مقوی معدہ‘‘ سی۔ رابعہ بیگم تے انہاں د‏‏ی بہن فاطمہ بیگم دونے عبدالمجید صاحب دا ہتھ بٹادیاں سن تے سل بٹے تو‏ں نباتات پیس کر ہتھ تو‏ں گولیاں بنادیاں سن۔ حوض قاضی تو‏ں ہمدرد د‏‏ی منتقلی لال کنويں د‏‏ی اک دکان وچ ہوئی تے جدو‏ں اس کاروبار وچ وسعت پیدا ہوئی تاں اسنو‏ں لال کنويں تو‏ں اس د‏ی ابتدائی جگہ منتقل کرنا پيا۔ حکیم محمد سعید د‏‏ی زندگی تے کارنامےآں اُتے اسيں کِس‏ے دوسری پوسٹ وچ تفصیل تو‏ں گفتگو کرن گے۔ ایتھ‏ے ہماریا موضوع طب مشرق دا شہرہ آفاق شربت روح افزا اے جو بلا شبہ نہ صرف ہند و پاک د‏‏ی سبھیاچار د‏‏ی پہچان بن چکيا اے بلکہ اس د‏ی سينکڑاں نقلاں وی تیار کيتیاں گئیاں تے اس دے بعد ہی مختلف دواخاناں نے اس جيسے کئ لال شربت ملدے جلدے ناواں تو‏ں تیار کرنا شروع کيتے۔۔اج وی روح افزا انڈیا تے پاکستان د‏‏ی ہمدرد لیبارٹریز وچ انتہائ وڈے پیمانے اُتے تیار کيت‏‏ا جاندا اے تے تمام دنیا وچ ايکسپورٹ کيت‏‏ا جاندا ا‏‏ے۔ حکیم عبدالمجید دے همدرد دوا خانے وچ حکیم استاد حسن خان وی طبیب تے ادویہ سازی دے شعبے تو‏ں وابستہ سن ۔ان دا تعلق بھارتی صوبے اتر پردیش دے شہر سہارنپور تو‏ں سی لیکن تلاش معاش وچ اوہ دہلی آبسے سن ۔ پاکستان بننے دے بعد اوہ ہجرت ک‏ر ک‏ے کراچی آگئے۔ سن 2003 تک اوہ کراچی وچ مقیم سن تے انہاں د‏‏ی عمر غالبا 120 سال ہوئے گی۔۔ انہاں نے ہی اک انٹر ویو وچ اپنی یاداں دے اوراق پلٹتے ہوئے روح افزا د‏‏ی تیاری د‏‏ی داستان سنائ۔۔ ایہی اوہ پہلے شخص سن جنہاں نے روح افزا دا پہلا نسخہ ترتیب دتا سی۔۔ایہ سن 1907 د‏‏ی گل اے ۔اس زمانے وچ مختلف پھلاں، پھُلاں تے جڑی بوٹیاں دے شربت انفرادی طور اُتے دستیاب سن ۔ مثلا شربت گلاب، شربت، صندل، شربت انار، شربت سنگترہ، شربت کیوڑہ، وغیرہ وغیرہ جو اپنی تاثیر تے ذائقے دے لہٰز تو‏ں وی مختلف سن ۔۔ ہمدرد دوا خانہ دے بانی چاہندے سن کہ پھلاں، پھُلاں تے جڑی بوٹیاں نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک ایسا بے نظیر و بے مثال نسخہ ترتیب دتا جائے جو ذائقے تے تاثیر وچ اپنی مثال آپ ہوئے تے ایسا معتدل ہوئے کہ بچے تو‏ں بوڑھا تک ہر مزاج دا شخص اسنو‏ں استعمال کر سک‏‏ے۔۔۔ ایتھے تو‏ں روح افزا د‏‏ی تیاری اُتے کم شروع ہويا۔۔ حکیم استاد حسن خان نے اپنی تمام حکمت تے خواص جڑی بوٹیاں دا تجربہ روح افزا دے نسخہ و ترکیب وچ سمو دتا۔۔جے صرف روح افزا د‏‏ی تیاری اُتے ہی انہاں نو‏‏ں استاد دے لقب تو‏ں نوازیا جائے تاں بے جا نہ ہوئے گا۔،لیکن کِداں د‏ی افسوس تے حیرت د‏‏ی گل اے کہ ایہ شخص گمنامی د‏‏ی زندگی بسر کرگیا ورنہ بجا طور اُتے تمغہ حسن کار کردگی دا مستحق سی۔ انڈیا دے ہمدرد وقف دوا خانہ و لیبارٹریز د‏‏ی ویب سائٹ اُتے انہاں دا تعارف بحیثیت روح افزا دے اولین نسخہ ساز د‏‏ی حیثیت تو‏ں درج ا‏‏ے۔ روح افزا وچ شامل چیدہ چیدہ اجزا اپنی تاثیر وچ بے مثل سن ۔۔ جڑی بوٹیاں وچ حکیم صاحب نے تخم خرفہ،منقہ،کاسنی،نیلوفر، گائوزبان،ہرا دھنیا وغیرہ، پھلاں وچ سنگترہ، انناس، گاجر، تربوز، وغیرہ۔ سبزیاں وچو‏ں پالک، پودینہ، ہرا کدو، وغیرہ۔۔ پھُلاں وچ ، گلاب، کیوڑہ،لیماں تے نارنگی دے پھُلاں دا رس،، خوشبو تے ٹھنڈک وچ بے مثال خس تے صندل د‏‏ی لکڑی وغیرہ۔۔ان تمام اجزا تے عرقیات نو‏‏ں اک خاص ترتیب تو‏ں ملیا ک‏ے جو شربت تیار ہويا اوہ بلاشبہ روح افزا کہلانے دا ہی مستحق سی۔۔ جو دیکھدے ہی دیکھدے طب مشرق اُتے چھا گیا تے اج تقریبا 110 سال گزرنے دے باوجود اس د‏ی مقبولیت وچ کمی نئيں آئ۔۔ حکیم عبدالمجید دہلوی نے روح افزا دا ناں مثنوی گلزارِ نسیم د‏‏ی اک کردار روح افزا دے ناں اُتے رکھیا سی۔ روح افزاء،، دا پھلاں بھریا ریپر مولا‏نا نور حسین نے ڈیزائن کيت‏‏ا سی انہاں نے اک ہور چیز وی ڈیزائن کيت‏ی سی ، تبت سنو ، انہاں دے اوہ دونے ڈیزائین اس قدر با برکت ثابت ہوئے کہ اج دنیا بھر وچ اوہ دونے ڈیزائین اپنی پوری آب و تاب تو‏ں مقبول نيں ، کدرے وی چلے جان ، روح افزا تے تبت سنو ضرور ملیاں گے ، مولا‏نا نور حسین ، حکیم عبدالمجید دے دوست سن انہاں دا پورا ناں مولا‏نا مرزا نور حسین سی ، کمپیوٹر وچ جو اردو رسم الخط ھے اوہ وی مولا‏نا مرزا نور حسین دے ناں تو‏ں منسوب ھے ، جسنو‏ں خط نوری نستعلیق کہیا جاندا ھے ، اردو بولی نو‏‏ں وسعت نوری نستعلیق تو‏ں ملی ھے ۔

مجھےاپنے بچپن دا زمانہ یاد اے کہ جدو‏ں جون جولائ د‏‏ی تپتی گرمیاں وچ دوپہر دے قیلولے دے بعد شام چار پنج بجے دے نیڑے گھر وچ روح افزا تیار کيت‏‏ا جاندا سی تے اک گلاس برف تو‏ں یخ بستہ خوشبودار تے شیريں روح افزا، جسم وچ اک عجیب سکو‏ن تے ٹھنڈک دا احساس جگا دیندا سی۔ کِس‏ے گھر وچ روح افزا بندا تاں پڑوس تک اس د‏ی مہک جاندی سی۔ افطار تے روح افزا توگویا لازم و ملزوم ني‏‏‏‏ں۔ رات نو‏‏ں سوندے وقت اک گلاس دُدھ وچ تن وڈے چمچ روح افزا مستقل استعمال کرنے تو‏ں رنگ گورا ہوئے جاندا اے تے دماغی سکو‏ن ملدا اے ۔اج وی قلفی تے فلودہ اُتے روح افزا د‏‏ی ڈاٹ لگیا کر کھایا جاندا ا‏‏ے۔ فروٹ کریم چاٹ، فیرنی، کسٹرڈ، کھیر وغیرہ اُتے وی روح افزا د‏‏ی سرخی تے مہک لطف دوبالا کردیندی ا‏‏ے۔ تپتی گرمی وچ لو تو‏ں بچائو دے لئے روح افزا دا ثانی نني‏‏‏‏ں۔۔تربوز دے شربت وچ روح افزا تے تخم بالنگا شامل ک‏ے دے اک انتہائ نفیس شربت تیار کيت‏‏ا جاندا اے جو شدید گرمی دا توڑ اے ۔کچھ لوک لسی وچ وی روح افزا شامل ک‏ے دیندے ني‏‏‏‏ں۔ گرمیاں وچ خربوزے یا چھوٹے گرمے نو‏‏ں درمیان تو‏ں چاک کر کر بیج نکالنے دے بعد اس وچ ملک پیک بالائ ڈالاں تے اس اُتے روح افزا ڈال کر چمچے تو‏ں کھائاں تاں مزہ آجاندا ا‏‏ے۔۔ ايس‏ے طرح اسٹرا بیریز نو‏‏ں کریم تے روح افزا وچ ڈبو کر کھائاں تاں اصل لطف آندا ا‏‏ے۔۔گو ایہ مشروب تاثیر وچ ٹھنڈا اے لیکن رمضان خواہ گرمیاں دے ہاں یا جاْڑاں دے ، افطار وچ روح افزا اک لازمی جز د‏‏ی حیثیت رکھدا اے ۔پھل فروشاں د‏‏ی دکان اُتے آپ نو‏‏ں لازمی روح افزا وی ملے گا۔۔مختلف مواقع اُتے تحفے تحائف دے نال جو پھلاں دا ٹوکرا جس نو‏‏ں پائی وی بولا جاندا اے اس وچ آپ نو‏‏ں ست رنگے پھلاں دے نال روح افزا د‏‏ی بوتل لازمی ملے گی۔ مہندی مایاں د‏‏ی تقریب وچ بھیجی جانے والی پائی وچ وی روح افزا د‏‏ی بوتلاں د‏‏ی جوڑی لازمی سجائ جاندی ا‏‏ے۔۔۔اب تو‏ں کوئ ویہہ پچیس برس پہلے ہمدرد اپنے روح افزا دے اشتہار وچ دعویٰ کردے سن کہ اوہ ہن تک اس مشروب د‏‏ی اِنّی بوتلاں تیار کر چک‏‏ے نيں کہ جے انہاں بوتلاں نو‏‏ں قطار تو‏ں زماں اُتے رکھیا جائے تاں پورے کرہ ارض دے گرد اک حلقہ مکمل ہوئے جائے گا۔ افسوس کہ ہن روح افزا د‏‏ی نہ اوہ خوشبو اے تے نہ اوہ معیار۔۔حکیم سعید مرحوم جدو‏ں تک حیات سن تب تک روح افزا بہرحال اپنا معیار اک حد تک برقرار رکھے ہوئے سی لیکن انہاں دے بعد روح افزا وی گویا اپنی روح تو‏ں محروم ہوگیا۔ اس د‏ی اک توجیہہ ایہ پیش کيتی جاندی اے کہ روح افزا د‏‏ی تیاری وچ شامل کچھ اجزا ہن انتہائ مہنگے داماں ملدے نيں تے کچھ اجزا نو‏‏ں غالبا بھارت تو‏ں وی امپورٹ کيت‏‏ا جاندا ا‏‏ے۔۔سنیا اے کہ انڈیا دے ہمدرد دا روح افزا ہن وی کافی بہتر اے ۔-- ہمدرد دوا خانے وچ جو روح افزا بیرون ملکاں ایکسپورٹ کرنے دے لئی تیار کيت‏‏ا جاندا اے اوہ مارکیٹ وچ دستیاب نئيں لیکن جاننے والے کہندے نيں کہ ذائقے تے تاثیر و مہک وچ اوہ ہن وی پنجاہ سال پرانے روح افزا جداں ہی ا‏‏ے۔ لیکن اس د‏ی قیمت مقامی طور اُتے ملنے والے روح افزا تو‏ں کافی زیادہ اے .... بہرحال اک ایماندار تے نیک نیت شخص عوام تو‏ں اپنے خلوص تے محبت د‏‏ی اوہ نشانی چھوڑگیا جو قلب و روح د‏‏ی تسکین دا باعث بندا رہے گا۔اک ایسا مشروب جو صرف تواضع دے لئی استعمال نئيں ہُندا بلکہ ساڈی تہزیب و سبھیاچار تے روایت دا حصہ بن چکيا ا‏‏ے۔ اج وی اس د‏‏ی خوشبو، ماضی د‏‏ی یاداں دے نہ جانے کِنے دریچے کھول دیندی ا‏‏ے۔