رسماں: جم، ویاہ تے موت

ریتی رواجاں دا بہت وڈا گھیرا اے اس وچ جم، ویاہ اتے مرن متعلق ریتی-رواجاں بارے جانکاری حاصل کرن تک ہی محدود رکھیا گیا اے ۔ ریتی رواج سماجی اتے سبھیاچاارک طور تے ہی کردار نبھاؤندے ہن ۔ ایہہ رسماں جم ویلے توں مرن ویلے تک تقریباً اکو جہی ہندیاں ہن علاقے مطابق ایہناں وچ تغیر ہو سکدی اے ۔ اس توں بعد ویاہ ویلے دیا رسماں دا الیکھ کیتا گیا اے ۔ ویاہ ویلے دیا رسماں وی خطے مطابق بدلدیاں ہن ۔ انت وچ مرن ویلے دیا رسماں دا الیکھ کیتا گیا اے اتے ایہناں رسماں دا سماجی اتے تہذیبی اہمیت وی درسایا گیا اے ۔ پنجابی ریتاں وچ ہی جمدا ، پروان چڑھدا تے اپنے آخری سوآس پورے کردا اے ۔ ساڈا جیون ہی رہُ- ریتاں دی مریادا وچ بجھا ہویاں اے ۔ ایہہ مریاداواں پنجابی بھائیچارے دے نکّ نال گہرے طور تے جڑیاں ہوئیا ہن ۔ اناں اپر پہرہ دین جاں اناں دے پالن نال ہی بندے دے نکّ نال گہرے طور تے جڑیاں ہویاں ہن ۔ اناں اپر پہرہ دین جاں اناں دے پالن نال ہی بندے دا نکّ رہندا کیہا جاندا اے ۔ کوئی بندہ سہجے کیتے اپنا نکّ وڈھاؤن نہیں چاہندا ۔ اس لئی اوہ اوکھا سوکھا اپنے مالیات توں باہر جا کے اس لوکاچاری دی پالنا کردا اے۔

ہر بھائیچارے دے اپنے وکھرے ریتی-رواج تے منوتاں ہن جو اناں دے جیون-پرواہ وچوں متھّ کے ننتر آؤندیاں ہن ۔ ریتی رواج جاتی دے یعقین کانسپٹ تے نسچیاں وچوں سہج مطلب نمدے ہن تے پرکھی تجربہ دے روپ وچ ، ویلے نال اگے تردے جاندے ہن ۔

ساڈے ریتی رواج صرف جم تے موت تک دے پرمکھ پڑاواں نال ہی متعلق نہی ۔ سگوں ایہہ جم توں پہلاں ہی شروع ہو جاندے ہن اتے بندے دے مرن مگروں اوہدی رفتار لئی مرن مگروں بڑی چلدے رہندے ہن ۔

جم ویلے دیاں رسماں

ایہہ ریتاں بچے دے جم توں پہلاں اوہدے نمن ویلے تو ہی شروع ہو جاندیاں ہن ۔ سبھ توں پہلی ریت نوں حمل- سنسکار آکھیاں جاندا اے ۔ گلزار سنگھ سندھو دے شبداں وچ پریت روحاں توں بچن لئی حمل دے تیجے، پنجویں اتے ستوے مہینے وچ عورت دے پلے نال اناج بنیاں جاندا اے جاں اس دے پلے پایا جاندا اے ۔ جے کڑی سہری ہووے تاں ایہہ اناج ماپے بھیجدے ہن ۔ اوہ اس نوں پلے وچ پاؤندی اے ، رن کے کھادی اے تے بھائیچارے وچ ونڈدی اے ۔ لوکاں وچ عام یعقین اے کہ حمل مالی عورت دے لڑ ببیاں کچا اناج کچّ- سوتکے بال دی ماں دے ادر وچ پریت روحاں توں راکھی کردا اے۔

کجھ تھاں کڑی دے ماپے اوہدے سہری سندھارا بھیجدے ہن ،اس نوں ‘مٹھا بوہیا کیہا جاندا اے ۔ کجھ تھانئیں حمل دے تیجے مہینے کڑی دی ننان اپنی حمل مالی بھرجائی دے اکھی سرمہ پاؤندی اے ۔ اس نوں ‘اکھ سلائی’ دی رسم کیہا جاندا اے ۔ اس رسم توں بعد جنیپے تک حمل مالی لئی ہور سرمہ پاؤنا ممنوعہ ہندا اے ۔ حمل مالی عورت دے سلے تے افسوس والے گھری جان اتے کسے دا سر آدی پھولن دی مناہی ہندی اے ۔ اسنوں ہور وی کئی ‘سخت تھانئیں جانا بند ہندا اے ۔

پنجاب وچ عام طور تے پہلاں جنیپا کڑی دے پیکے کراؤن دا رواج اے ۔ جتھے جنیپا کروایاں جاوے ، اس کمرے نوں چھلے والا کمرہ کیہا جاندا اے ۔ اتھے اناج ، لوہے دا کڑا جاں داتی آدی رکھے جاندے ہن ۔ کجھ لوک ایہہ چیزاں جنیپے والی عورت دے منجے نال بنھ دیندے ہن ۔ کمرے وچ انپہری جوت جگدی رکھی جاندی اے ۔ بچے دے جم دا اعلان گھر دی ڈیوڈی دے دروازے تے شرینح آدی دے پتے بنّ کے کیتا جاندا اے ۔ دائی بچے نوں پہلا اشنان کرواؤندی اے ۔ نوَ-جمے بال دے ناڑوئے نوں کٹن دی رسم ‘ناڑوآ سنگھرنا’ کیہا جاندا اے ۔

جم توں بعد کسے ٹھنڈے سبھا والے انسان توں اس نوں گڑھتی دوائی جاندی اے ۔ اس پچھے ایہہ یعقین کم کردا اے کہ بچے دا سبھا وی اسنوں گڑھتی دین والے سبھا دے اپر وی انحصار کردا اے ۔

جم دی خبر سنن توں بعد بھائیچارے دے لوک تے لاگی آدی ودھائیاں دین آؤندے ہن ۔ اس ویلے آپو اپنی مالیات مطابق گڑ ، پتاسے جاں لڈو آدی دے ونڈے جاندے ہن ۔ پنجاب وچ بہتے چاؤ ملہار منڈے دے جم نال ہی جڑے ہوئے ہن ۔ بہت لوکاں دے گھری کڑی دے جم ویلے تاں سوگ دا ماحول چھا جاندا اے ۔ مگر اج کلھ نویں وچاراں والے لوکاں دے گھراں وچ بھنّ بھید مٹدا جا رہا اے ۔

بچے نوں پہلی وار ددھ پیاؤن توں پہلاں بچے دی بھوآ کولوں زچا دیاں ددھیاں نوں اچیرے تور تے تیاگ کیتی سامان نال دھوایا جاندا اے ۔ اس کم لئی کئی تھانئی کشاں دی کوچی ورتن دا رواج اے ۔ سردے گھراں وچ ددھ-دھوآئی دی رسم لئی نوَ-جمے بال دی بھوآ نوں مہنگے تحفے دتے جاندے ہن ۔

پنجاب وچ پنجواں نہاؤن دی ریت وڑی عام پائی جاندی اے ۔ بچے دے جم توں پنجویں دن بعد ماں نوں نوایا جاندا اے ۔ تحفے دن رہُ- ریتاں دا پالن کرکے زچا نوں نویں کپڑے آدی پوآ کے باہر ودھایا جاندا اے ۔ باہر ودھن توں بعد عورت نوں چھلے والے کمرے چو باہر آؤن جان دی کھل ہندی اے ۔

پر اوہنوں سوا مہینہ کافی سارے رکھ-پرہیز کرنے پیندے ہن ۔ کڑی دے سہری مٹھا بھیج کے بچے دے جم دی خبر بھیجی جاندی اے بدلے وچ اس دی سسّ گھیؤ لے کے آؤدی اے ۔ گھیؤ جسدا زچا لئی دابڑا بنایا جاندا اے ، اس توں بنا بچے تے اوہدی ماں لئی کپڑے- لیڑے تے گہنیاں آدی دی صورت وچ کرڑی ہور سوغاتاں وی لیاندیاں جاندیاں ہن ۔

چالیوے دن چھلے دی ہر پرکار دی اشدھتا ختم ہوئی سمجھی جاندی اے ۔ سجدے پجدے گھر نوَ- جمے بال دی چھٹی دی رسم کردے ہن ۔ ایہہ اک طرحاں نال خوشیاں دا تہوار ہندا اے ۔ پریتی بھوج ہندے ہن تے دارو دے کھلے دور چلدے ہن ۔ خوشی دے گیت گائے جاندے ہن ۔اس ویلے نکٹ- ورتی رشتے داراں وچکار دین لین دا کافی لما چوڑا کھلجگن پایا جاندا اے ۔

پنجاب وچ منڈے دی لوہڑی ونڈن دا رواج سارے ہی طبقےآں وچ پرچلت اے ۔ اس دن ڈھانی بنھ کے گھروں - گھری گیت گاؤندے پھردے منڈیا کڑیاں دیا ٹولیا نوں گھر والیاں ولوں کھلے دل نال گڑ ، پتاسے آدی دتے جاندے ہن ۔

بچے دا ناؤں رکھن دی ریت نوں نام سنسکار کہندے ہن ۔ ایہہ ریتی وکھو وکھ دھرماں نوں منن والے لوک آپو اپنے اسٹ دی حاضری- ہوجری وچ تھوڑھے بہت انتر نال نیپرے چاڑھدے ہن۔

ہندو وسو وچ تیجے جاں پنجویں ورھے بچے دا منڈن کروایاں جاندا اے ۔ کجھ لوک دیوی دے تھاں تے جا کے بچے دے بھدن کرواؤدے ہن ۔ اناں وچکار بچے دے جنیؤُ پہنن دی ریتی نوں جنیؤُ سنسکار کیہا جاندا اے ۔ سکھ تے مسلمان ایہہ دونو ریتاں نہیں کرواؤندے ۔ مسلمان منڈ دی سنت کرواؤندے ہن تے سکھ اوہنوں خاص مریادا دا پالنا کردے ہوئے امرت چھکاؤندے ہن ۔

کڑیاں دی صورت وچ کنّ- ونھائی ویلے سادہ جہیاں رسماں کیتیا جادیا ہن ۔ ایہہ گل خاص طور تے نوٹ کرن والی اے کہ جم توں مگروں گبھریٹ حالت تیک بہہتیاں رہُ-ریتاں منڈے دے حوالہ وچ ہی کیتیا جاندیاں ہن۔

پنجاب وچ منڈے دے جم ویلے خسرے نچاؤن دا عام رواج اے ۔ خسرے منڈے دے جم دی بھنک رکھدے ہن ۔ اس خبر دی بھنک پین سار ہی اوہ منڈے والیاں دے گھر آ کے ڈھولک تے گھسرے مارن اتے اپنے خاص سر وچ ودھایا دے گیت گاؤنے شروع کر دیندے ہن تے مونہہ منگوی نقدی تے کپڑا لے کے ہی گھر والیاں دا پچھا چھڈدے ہن ۔ بہتی وار تاں گھر والے ایہہ سبھ کجھ اپنی مرضی دے شوق وسّ ہی دیندے ہن پر جے لوڑ پوے تاں خسرے اپنا ‘اڑودان ‘ لین وچ وی کوئی قصر باقی نہی چھڈدے ۔

ویاہ ویلے دیا رسماں

کڑمائی

            پنجاب وچ ویاہ دا مڈھ کڑمائی ، منگنے جا شگن دی رسم نال بجھدا اے ۔ اج کلھ تاں کجھ کڑیاں تے منڈے آپو اپنی مرضی دا پریم- ویاہ رچا کے جھٹّ منگنی تے پٹ ویاہ والا کم وی کر لیندے ہن ۔ ‘ور دی لوڑ’ پوری کرن لئی اخباری اشتہاراں راہی وی کم ہون لگ گیا اے پر حالے وی بہتے ویاہ وچولے راہی ہی سرے چڑدے ہن۔ پہلیاں سمیاں وچ منگنے دا کم ‘راجیا’تے پروہتاں ، پڈتاں راہی سرے چڑدا سی ۔

منگنے ویلے ور تے گھر دوہاں دے ہی ہان- میچ دا خیال رکھیا جاندا اے پر بہہتیاں صورتاں وچ ‘ور’ اپر گھر ہی حاوی ہو جاندا سی تاں ہی شاید پنجاب وچ ایہہ کہاوت مسحور اے کہ ‘ جوڑیاں جگّ تھوڑہیاں نرڑ بتھیرے ۔’

کڑمائی ویلے ذات گوت دا خاص خیال رکھیا جاندا اے بھاویں اج کلھ انتر جاتی ویاہ وڑی ہون لگ پئے ہن مگر بہتے ویاہ آپو اپنی ذات دے گھیرے اندر ہی نیپرے چڑدے ہن ۔ براہمن کھتریاں وچکار باہری ، بجاہی ، اٹھونسے جاں ڈھائی گھرے خاص گوتاں دی لچھمن ریکھا اندر ہی اپنے منڈے کڑیاں دے ویاہ/ کڑمائیاں کردے ہن ۔پر اج کلھ بھاویں انیا پیڑیاں بندشاں سڑی پکڑ تاں ڈھلی پینی شروع ہو گئی اے پر حالے وی اس نیم سڑی ضرور جڑی پالنا کیتی جادی اے کہ ویاہ اپنی ذات اندر ہی ہووے تے منڈے کڑی دے نانکیاں تے دادکیاں دا گوت نہ رلدا ہووے ۔ عقیدت رام پھلوری مطابق ، ‘پنجاب وچ کڑمائی دی ایہہ ریت اے کہ جو دھی والا نائی دے ہتھ ستّ چھوہارے تے اک روپیئے دے کے منڈے والے گھر بھیجدا اے ۔ جدوں نائی پتّ والیاں دے گھر پہنچے تاں گھر والے اپنے بوہے دیا دوہاں مکھ پور تیل چوں کے نائی نوں اندر لے آدے ہن ۔ اوہدی پاترداری پچھوں نگر دے پنچ ار بھائیچارے دے لوک کٹھے ہو کے گھر دے پاندھے تے آٹے چوک چکاؤندے ہن جدوں پاندھا وید دی ریت مطابق بالک تے چوک دی پوجا کر چکدا اے تاں نائی اوہ چھوارے تے روپیہ منڈے دی جھولی پا کے متھے تے ٹکا لا دندا اے ۔ ار مکھ توں ایہہ بچن منڈے دے پیو نوں آکھدا اے کہ ودھائیاں مہاراجہ پھیر منڈے دا پیو اپنی سردھا مطابق براہمناں تے نائیاں نوں رپئے پیسے دے کے بھائیچارے نوں سکر ونڈدا اے۔ پھیر سبھ لوک منڈے دے پیو نوں ودھائیاں دے کے آپو اپنے گھراں نوں چلے جاندے ہن ۔ اس ریت دا ناؤں سگن آکھدے ہن ۔ اس موقعے تے شریکے بھائیچارے دے لوک آپو اپنے لین - دین دے رواج مطابق منڈے دی جھولی سگن پاؤندے ہن ۔

پر اج کلھ لین دین دی روایت دا کوئی حدّ -بنا نہی رہا ۔ تعلیم دا چانن پھیلن دے باو جود وی ایہہ رسماں گھٹن دی تھاں ہور ودھیرے ودھ کے گجھلدار ہو رہیاں ہن ۔ اس موقعے منڈے نوں تے کئی وار تاں اوہدے ماں - باپ نوں وی سونے دے کڑے- مندریاں پائے جاندے ہن ۔جھولی وچ پین والے روپیہ دی گنتی وچ بے-میچا وادھا ہو گیا ۔ سکھاں دا ہندواں نالوں فرق صرف اس گل دا اے کہ اوہ سارا ‘حساب-کتاب’ وید-ریتی دی تھاں ‘سری گرو گرنتھ صاحب’ دی حضوری وچ کردے ہن ۔ بہتے لوک تاں کڑمائی توں پہلاں ‘روک’ جاں ٹھاکے دی رسم وی کرن لگ پئے ہن ۔ اس ویلے کافی دین-لین ہندا ویکھن وچ آیا اے ۔ اس طرحاں اسیں دیکھدے ہاں کہ لین - دین دے ڈھکونج گھٹن دی تھاں سگوں ہور وی ودھ گئے ہن ۔

کڑمائی اک طرحاں نال ویاہ دا پکّ ٹھکّ ہندی اے ۔ بھاویں ‘بھانی-مارا’ دی بدولت جاں ہور کسے کارن کرکے کجھ کڑمائیاں ٹٹن وی لگ پئیاں ہن ، پر حالے وی پنجاب وچ کڑمائی توڑن جاں کسے ہور دی منگ ویاہن دے کم نوں کافی ماڑا ہی گنیا جاندا اے ۔

بہت سارے ہندو پروار کڑمئی ویلے منڈے کڑیاں دیاں کنڈلیا وی میلکے ویکھدے ہن ۔ مگلیک بچے - بچیاں دی صورت وچ ، واہ لگدی دوہاں دھراں دا مگلیک ہونا ضروری سمجھیاں جاندا اے ۔

کڑمئی تے ویاہ دے وچکار منڈے کڑی دے ور-پروان آیو تیک اپڑن دی حالت نوں مکھ رکھ کے لوڑیدی وتھّ پائی جاندی اے ۔ پنجاب وچ بہتے ویاہ جیٹھ ہاڑھ دے مہینے وچ ہندے ہن ۔ رتّ دے لحاظ نال بھاویں ایہہ مہینے بہت سکھاویں نہیں ہندے پر اناں دناں وچ کسان اپنی ہاڑھی دی فصل سامبھن مگروں مقابلتاً وہلے ہندے ہن تے اوہناں نے اپنی ہاڑھی دی مکھ فصل ، کنک ویچ کے ویاہ اپر خرچن لئی لوڑیدے پیسے وی وٹے ہوئے ہندے ہن ۔

صاحا

         دھی والے اپنے گھر پاندھے نوں سدّ کے گرہیاں دی رفتار مطابق ویاہ لئی بہتر دن نیت کرواؤندے ہن ۔ اس رسم نوں صاحا کڈھاؤنا جاں ‘صاحا سدھاؤنا’ کیہا جاندا اے ۔ صاحا سدھاؤن توں مگروں دھی دے ماپے اپنے ولو جاں پنڈ دی پنچائت ولوں نائی دے ہتھ ‘ساہے دی چٹھی ‘ بھیجدے ہن ۔ اس سگناں دی چٹھی تے کیسری پانی دے تروکے چھڑکے ہوئے ہندے ہن جاں پھر ایہہ چٹھی لکھی ہی کیسری سیاہی وچ ہندی اے ۔ نائی اپنی حاضری وچ ایہہ چٹھی گھر والیاں نوں پڑاؤندا اے تے اپنا لاگ لے کے پرت آؤندا اے اس طرحاں ویاہ دا دن پکا ہو جاندا اے ۔

دونوں دھراں ویاہ دی تیاری پورے زور-شور نال شروع کر دندیاں ہن ۔ منڈے والے وری تے گہنے آدی بناؤن وچ رجھّ جاندے ہن تے کڑی والے کھٹّ تیار کرن تے جنج تے میلیاں دی آؤ بھگت لئی لوڑیدی سامان خریدن وچ مصروف ہو جاندے ہن ۔ دوہاں دھراں ولوں آپو اپنی ساک-سریکی تے ہور ملن ورتن والیاں وچکار مٹھائی دی ‘گنڈھ’ بھیج کے ویاہ سڑی خبر کیتی جاندی اے ۔ اج کلھ ایہہ کم چھپے ہوئے کارڈ ڈاک راہیں بھیج کے جاں ٹیلیفون راہی وی پورا کر لیا جاندا اے ۔ بہت نیڑے دے بندیاں نوں ایہہ سنیہا جاتی طور تے جا کے وی دتا جاندا اے ۔

صاحا بجھن مگروں ویاہندڑ منڈے کڑی نوں کجھ ضروری بندھیج پالنے پیندے ہن ۔ ساہے- بجھے گبھرو - مٹیاراں لئی پنڈاں دا وسیما ٹپنا منع ہندا اے ۔

ویاہ دی تیاری وچ ‘ستّ سہاگناں دی رسم دا خاص تھاں ہندا اے ۔ آنڈھو-گوانڈھوں ستّ -سہاگناں ہو کے چکیاں جھوندیاں ہن تے ستّ ستّ غلے دانیاں دے پیہن دی رسم ادا کردیاں ہن۔ ایہہ رسم ویاہ دے کم وچ آنڈھیاں - گانڈھیاں تے شریکے بھائیچارے دے تعاون دا پرتیک اے ۔ ایہہ ستّ سہاگناں دھی والیاں دی کوٹھی وچ ستّ ستّ مٹھا آٹے دیا پاؤندیاں ہن ۔

اس رسم نوں ‘کوٹھی آٹا پاؤنا’ کیہا جاندا اے ۔ اس دن کنک دیا بکلیاں وچ شکر پا کے ونڈن دا رواج اے ۔اس دن توں مگروں ویاہ لئی لوڑیدی رسد تیار کرن دا کم پورے زوراں نال شروع ہو جاندا اے ۔ منڈے تے کڑی والیاں دے گھری ‘گون بٹھاؤن ‘ دیا رسماں کیتیاں جاندیاں ہن ۔ کڑی والیاں دے گھری ‘سہاگ’ گائے جاندے ہن تے منڈے والیاں دے گھر ‘گھوڑیاں ‘ دے گیتاں دی گونج شروع ہو جاندی اے ۔ ویاہ توں دو تن دن پہلاں ‘کڑاہی چڑاؤن’ دی رسم شروع ہو جاندی اے ۔ گوگلے، پکوڑے ، لڈو تے سیرنی آدی ہور پکوان پکنے شروع ہو جاندے ہن ۔ انھی دنی سربالھا تے سربالی ترتیب وار منڈے کڑی دے انگ - سنگ رہندے ہن پر ہن ایہہ رسماں دنو دن گھٹ رہیاں ہن تے اناں دی تھاں ‘میرج پیلیس کلچر’ لے رہا اے ۔

مائیا

ویاہ توں تن کُ دن پہلاں ‘مائیا’ دی رسم شروع ہندی اے ۔ دونی پاسی بڑے چار-ملہار نال آری چندوئے تان کے گیتاں دی چھہبر وچ ویاہندڑاں نوں وٹنا ملیا جاندا اے ۔ انھی دنیں کجھ تاں ویاہ دے چاء نال تے کجھ تیل-گدھے ویسن دا وٹنا ملن کارن منڈے کڑی دے رنگ روپ تے خاص قسم دا نکھار آ جاندا اے ۔ ویاہ توں پہلے دن دیاں ترکالاں ویلے کڑی نوں مہندی لائی جاندی اے ۔

مامے ول شانت دی رسم ادا کیتی جاندی اے ۔ نانکیاں ولوں کڑی نوں سبھر تے کلیرے ٹھوٹھیاں پہنائے جاندے ہن ۔ منڈے کڑی تے اناں دیا ماواں نے لگن ویلے اس اوسر لئی نانکیاں ولوں لیاندے خاص کپڑے ہی پہنے ہوئے ہندے ہن ۔

سہرا

منڈے والیاں دے گھر ‘سہرا بندی ‘ دی رسم ہندی اے تے مگروں ‘گھوڑی’ دی ۔ اس ویلے ‘گھوڑی’ تے چڑھا لاڑا اپنی پوری سج- دھج نال جٹھیریاں تے ہور پوجا ستھاناں تے بینڈ واجیاں نال متھا ٹکائی’ لئی جاندا اے ۔ جنجھ دی چڑھائی ویکھن والی ہندی اے ۔ اگے اگے واجے وجدے ہن مگر ویانہدڑ منڈے دی گھوڑی دی وارا پھڑیں اوہدیاں بھیناں تے ہور میلناں آدی دا چاء ٹھلیا نہی جاندا ۔ ترن ویلے منڈا آپنیا بھیناں نوں ‘واگ پھڑائی’ دے شگن وجوں پیسے دندا اے تے مٹھیآں مٹھیآں مشکریاں دے ماحول وچ بھرجائی لاڑے دے اکھیں سرمچو پھیر کے ‘سرمہ پوائی ‘ وصول کردی اے ۔پرانے سمیاں وچ جنوت نوں لجان والے گڈے-گڈیاں تے رتھاں اگے جڑے سندر سجیلے بلداں دی شان دیکھن والی ہندی سی ۔ اج کلھ تاں آواجائی دے ودھیرے سودھاجنک تے تیز رفتار والے زریعہ پرچلت ہو گئے ہن ۔

شام ویلے جاں کئی واری گھسمسا جیہے ہوئے کڑی والیاں دے پنڈ جنجھ دا ڈھکاء ہندا سی ۔ لگبھگ سارا ہی پنڈ جنیت ویکھن لئی ڈھکا ہندا سی ۔ اس ویلے بیڈ باجے دی خاص دھنی نال وڈیریاں دی ملنی دا ٹھٹھّ بجھدا سی ۔

ہندواں وچ لگن دا مہورت رات دا ہندا اے ۔پھیرے تاریا دی چھاوے ہونے ضروری سمجھے جاندے ہن ۔ گھر وچ ہی کسے گٹھے چار بانس گڈّ کے ویدی رچا لئی جادی اے ۔ کل-پروہت آٹے نال چوک پوردا اے ۔ ور تے کنیاں نوں چکّ دے کول مشرق سمت ول مونہہ کرکے کھاریا تے بٹھا دتا جاندا اے۔ پھیریاں توں پہلاں براہمن ہون کردا اے ۔ دوہاں دھراں دے کل- پروہت اپنی سر دا گوتراچار پڑدے ہن ۔ اس پچھوں کنیاں دان دی ریت کیتی جادی اے ۔ کنیاں دا پیو منتراں دا اچارن کردیاں کنیاں دا ہتھ ور دے ہتھ وچ پھڑاؤندا اے ۔ پھر ور تے کنیاں اگے پچھے ہو کے آگنی دوآلے پھیرے لیندے ہن ۔ کدھرے چار پھیریاں دی پرتھا اے تے کدھرے ستّ دی اے ۔ کجھ پھیریاں وچ ور اگے ہندا اے تے کجھ وچ کنیاں ۔پھیریاں پچھوں کڑی دا ماما کڑی نوں کھاریاں توں چکّ کے اندر لے جاندا اے ۔

پھیرے

سکھاں وچ پہلاں سناتنی ڈھنگ نال ویدی دوآلے پھیرے لئے جان دی پرتھا سی ۔ پر سنگھ سبھا لہر ویلے انند کم دی ریت پرچلت ہو گئی ۔ سکھاں وچ پھیرے امرت ویلے ہندے ہن ۔ ور تے کنیاں گرو گرنتھ صاحب جی دی حضوری وچ بیٹھ جاندے ہن ۔ ‘آشا دی وار’ دے کیرتن پچھے راگی ‘پلے میں توڈے لاگی’ دا شبد پڑدے ہن تے کنیاں دا پیو کنیاں دا پلہ ور دے ہتھ پھڑاؤندا ۔ ایہو کنیاں - دان اے ۔ اس پچھوں گرنتھی ، گرو صاحب وچوں پہلی لانو دا پاٹھ کردا اے ۔ پھر لانو دے پاٹھ نوں کیرتنیئے گا کے پڑھدے ہن تے اس وقفے وچ ور تے کنیاں گرو گرنتھ صاحب دی پرکرماں پوری کردے ہن ۔ اسے طرحاں چار لاواں پڑھیاں جاندیاں ہن تے ہر وار ور تے کنیاں گرو گرنتھ صاحب دی پرکرماں کردے ہن - تے حضوری وچ متھا ٹیکدے ہن ۔

لاواں توں مگروں کڑی والیاں ولوں سہرا پڑن دا وی رواج اے ۔ اس دوران دوہاں دھراں دے لوک منڈے کڑی دی جھولی وچ آپے اپنی مالیات مطابق شگن پاؤندے ہن ۔

اس دن دوپہر ویلے جنیت دی روٹی کڑی دے نانکیاں ولوں ہندی اے ۔ اس نوں ‘دھام دینا’ آکھدے ہن ۔

کجھ تھائی ‘  جنجھ بنن ‘ دا رواج وی وی پایا جاندا اے ۔ ایہہ رواج دوآبے،ماجھے،جاں پوٹھوہار دے علاقے ول نہیں ، صرف مالوے وچ ہی کس دا زور رہا اے ،خاص کرکے بٹھنڈے تے فروزپور دے علاقے ول ۔ دھوتیاں ول کسے ‘چھند’ ولوں بجھی جنجھ نوں پتیتیاں ول موڑوے چھند ولوں ‘کھولن’ مگروں ہی روٹی کھان دا رواج اے ۔

دوپہر ویلے کڑیاں تیز طرار سٹھنیاں گا کے لاڑے ، کڑم، کڑمنیاں تے اناں دے ساک سنبندھیاں دی خوب خبر لیدیا ہن ۔

کھٹّ

دوپہر دی روٹی مگروں ‘کھٹّ’ تے وری دکھائی دیا رسماں ہندیاں ہن ۔ اج کلھ ‘وکھالا پاؤن’ نوں تاں چنگا نہیں سمجھیاں جاندا پر سارا لین دین اندر کھاتے کر لیا جاندا اے ۔

پنجاب وچ کڑی دی ‘وداعی’ دی رسم بڑی دل ویدھک ہندی اے ۔ اس وچھوڑے دی گھڑی ویلے شاید ہی کوئی اکھ اجیہی ہووے جو تر نہ ہندی ہووے ۔ سبھ شگن پورے کرکے رودی- دھوندی کڑی نوں ڈولی چاڑھ دتا جاندا اے ۔

منڈے دا پیو ڈولی اپر دی حب حب کے پیسے سٹّ رہا ہندا اے تے لاگیا نوں لاگ وہار کردا اے ۔ انج براتی وداع ہو جاندے ہن ۔ کڑی والے اپنے آپ نوں جمیواری دے بھار توں تاں سرخرو محسوس کردے ہن پر وچھوڑے دے دکھ وچ اوہناں دے چہرے سوگوار ہندے ہن ۔

مونہہ وکھائی

ادھر منڈے والیاں ول خوشیاں دی چھہبر ہندی اے گیت گاؤندیاں کڑیاں نوَ- ویاہتا نوں بڑے چاء ملاراں نال گھر لے کے جادیا ہن ۔ ماں اناں دے سر توں پانی وردی اے دیور تے ہوراں نوں ‘مونہہ- دکھائی’ دا چاء ہندا اے اگلے دن کڑی دی ‘گود بھرائی دی رسم ہندی اے ۔کنگنے کھیلنے ، گوت کنالے تے چھچھکاں کھولن دیا ریتاں ولوںں منڈے تے کڑی دی سنگ لاہی جاندی اے ۔ اگلی بھلک جٹھیری متھے ٹکا کے منڈے کڑی نوں پیکیاں دے پنڈ پھیرا پاؤن لئی بھیج دتا جاندا اے ۔

پہلے سمیاں وچ منڈے کڑیاں دا ویاہ مقابلتاً چھوٹی عمرے کر دتا جاندا سی ۔ اس لئی ویاہ توں کافی سماں مگروں جدوں منڈے کڑی نوں گرہستھ دھرم نبھاؤن دے یوگ ہوئے سمجھیاں جاندا سی تاں کڑی نوں مکلاوے توریا جاندا سی ۔ تینجی وار کڑی دے سوہرے جان نوں تروجا کیہا جاندا سی ۔تروجے دے مگروں ہی کڑی اپنے سہری باقاعدہ وسنا شروع کردی سی ۔ اج کلھ بال ویاہ دا رواج مکّ جان کارن ویاہ - مکلاوا اکٹھا ہی ہو جاندا اے ۔ درمیان وچ ایویں نہ ماتر ہی کڑی دی اپنی پیکا پھیرا پوائی دی رسم کیتی جادی اے تروجے دے ہن تاں ہن دے یوا-یوتیا نوں شاید چت-چیتا ہی نہ رہا ہووے ۔ پنجاب وچ ورلے-ٹاوے وٹے دے جاں ملّ دے ویاہ ہی ہندے ہن رہے ہن ۔ طلاق پنجابی رہُ-ریتاں مطابق ممنوعہ اے ۔ براہمن - کھتریاں وچ بیواہ ویاہ دی پرت نہ ہون دے برابر ہی اے ۔ پر جٹاں وچ بیواہ نال اوہدے در جاں جیٹھ ولوںں ‘کریوا جاں چادر پا کے ‘ گھر وساؤن دا رواج عام اے ۔

مرن ویلے دیاں رسماں

پنجاب وچ بھاویں ایہہ اکھاؤتاں عام پرچلت ہن کہ ‘جان ہریک نوں پیاری ہندی اے’ جاں ‘جان سکھ جہان سکھ’ مگر اس دے نال ہی پنجابی جن- فکر وچ ایہہ گل وی ڈونگھے طور تے وصی ہوئی اے کہ ‘مرنا ستّ تے جیونا جھوٹھ ‘ । ‘دور دے ہتھ کمان بڈھا چھڈے نہ جوآن ‘ اتے ‘دماں دا کی وساہ ، ساہ آوے کہ نہ آئے ‘ । جم تے ویاہ ویلے وانگ موت ویلے وی کئیاں رسماں دا پالن کیتا جاندا اے ۔

پنڈ وچ پہلاں ڈاکٹری سہولت دی لگبھگ انہوند ہی ہندی سی ۔ اس لئی بہتے لوک ہسپتالاں دی تھاں گھراں وچ ہی اپنے آخری سواس پورے کردے سن ۔ لمے ویلے دے روگی دے پیراں تے بہتی سوجس آ جان اتے گھنڈ وچ رک رک کے شاہ آؤن یعنی گھنڈ جا گھورڑو وجن نوں آ رہی موت دا آخری اشارہ سمجھ لیا جاندا سی ۔ اجیہے اشارہ ملن سار ہی مرن کنارے پجے روگی نوں بھنجے لاہ لیا جاندا اے ۔ لوکاں وچ ایہہ یعقین عام پایا جاندا اے کہ اس جیو دے منجے تے پئے پئے پران پرے ہون ، سدی رفتار نہیں ہندی ۔ آخری گھڑیاں ویلے آپو اپنے وشواساں مطابق لوک سکھمنی صاحب ، گیتا ، دے اٹھاروے باب جاں پورانا دی کہانی کردے ہن ۔ مرن والے پرانی دے ہتھوں کئی لوک اس یعقین وچ گئو دان کرواؤندے ہن کہ مرن مگروں اوہ گئو دی پوچھ پھڑ کے ‘ویترنی ‘ ندی نوں سکھیا پار کر جاوے گا تے اوہدے ہتھ تے بال کے رکھیا دیوا اوہدے اگلے بکھڑے پینڈے وچ سہائی ہون والا سمجھیاں جاندا اے ۔ آخری سوآس پورے ہون توں بعد گھر دے جی خاص کر عورتاں اچی اچی رونا- دھونا شروع کر دندیاں ہن ۔ لگبھگ سارا ہی پنڈ اکٹھا ہو جاندا اے ۔ نیڑے دے رشتے داراں نوں موت دی خبر پہنچا دتی جاندی اے ۔ جس تیویں دا خاوند مریا ہووے اوہ اپنے وال کھولھ لیدی اے تے سہاگ والیاں چوڑیاں بھنھ سٹدی اے ۔

پنجاب وچ مردے نوں رات بھر گھٹ رکھیا جاندا اے ۔ دن کھڑے اوہدی دیہہ سنسکار کر دتا جاندا اے ۔ بانس جاں بوری دے بلھے وڈھّ کے سیڑھی تیار کیتی جاندی اے ۔ اج کلھ بنے بنائی لکڑی جا لوہے دے پھٹے تے کم لیا جاندا اے ۔

مرتک نوں شمشان گھاٹ تے لجان توں پہلاں اسدی دیہی نوں آخری اشنان کروایاں جاندا اے ۔ مریادا مطابق کپھن آدی تیار کرکے دیہہ نوں ارتھی اپر لٹایا جاندا اے ۔

بال ، بردھ ، کوارے- ویاہے پرانیاں تے سہاگناں جاں دہاگن دی آخری تیاری نال متعلق رسماں وچ بھنّ بھید پایا جاندا اے ۔

جے مرن والا پڑوتریا والا بردھ ہووے تاں سدی ارتھی نوں سزا کے اٹھایا جاندا اے ۔ کئی وار اگے اگے واجے وی وجائے جاندے ہن تے ارتھی دے اپر دی پھلیاں پتاسیاں دی سوٹ کیتی جاندی اے ۔ اوہدے پتر تے ہور نزدیکی ارتھی نوں موڈھے دین والے کانیاں دا فرض پورا کردے ہن ۔

ارتھی

دیہہ نوں ارتھی تے رکھن لگیا مونہہ مشرق ول نوں کیتا جاندا اے ۔ جے مرن والا بزرگ ہووے تاں اوہدی چرنیں ہتھ لایا جاندا اے تے اوہدے مونہہ وچ روپیہ ، چاندی جاں کئی وار سونے دی ڈلی رکھ دتی جاندی اے ۔ راہ وچ پنّ بھرائے جاندے ہن ۔ ادھ رستہ توں بعد زنانیاں گھر نوں مڑ آؤندیاں ہن جاں چکھا نوں لامبو لگن تیک اتھے ہی کھڑیاں رہندیاں ہن ۔ آدمی ‘رام نام ست اے ‘ دی دھن دا اچارن کرکے سویاں تیک ارتھی دے نال جاندے ہن ۔ آخری پڑاء کول ٹھیکرا بھنیا جاندا اے ۔ چکھا نوں اگّ دکھاؤن ویلے مرتک دا مونہہ مشرق ول رکھیا جاندا اے ۔ اگّ دین دا کم اوہدا وڈا پتّ جاں غیر-حاضری وچ کوئی بھتیجا بھانجا آدی کردا اے ۔ چکھا نوں اگّ دین دا کم استریا توں قطعی نہی کروایاں جاندا ۔

جدوں چکھا نوں پوری طرحاں اگّ لگ جائے تے مرتک دی کھوپری دکھن لگ پوے تاں اگّ دین والا بندہ لمے سارے ڈنڈے نال مردے دی کھوپڑی ٹھکوردا اے ۔ اس طرحاں سخت جان کھوپڑی دا جلنا سوکھا ہو جاندا اے ۔ اس کم نوں ‘کپال کریا’ کیہا جاندا اے ۔ سویاں توں مڑن ویلے سارے بندے بلدی چکھا وچ اک اک تنکا سٹدے ہن ۔ ایہہ شاید اس نالوں سبھناں دا اخیری تعلق ٹٹن دی نسانی ہندی اے ۔ واپسی ویلے سارے لوک چھپڑ، ٹوبھے جاں کھوہ، نلکے تے اشنان کردے ہن جاں مونہہ ہتھ دھوندے ہن ۔

چھوٹے ہندو بچے دی دیہہ نوں اگن-بھیٹ کرن دی تھاں دبا دتا جاندا اے ۔ پہلیاں وچ ماں آدی دے روگ نال مرن والے بندے دیہہ نوں پانی-پرواہ کیتا جاندا سی ۔ کجھ سادھو-سنتاں دیاں دیہاں وی پانی-پرواہ کیتیاں جادیا ہن جاں سمادھی دا آسن لا کے اناں نوں بہت سارے لون تے ہور سامان پا کے دباؤن دا وی رواج اے ۔

مسلمان اپنے مردیاں نوں پھوکن دی تھاں دفناؤندے ہن ۔

است چگنے اس توں مگروں کئی دن مرگت والے گھر افسوس کرن لئی دورو - نیڑیو آؤن والیاں مکاناں دا سلسلہ بجھا رہندا اے ۔موت دے تیجے جاں چوتھے مرن دن مرن والے دے است چگ لئے جاندے ہن ۔ بدھوار نوں اس کم لئی اسبھّ منیاں جاندا اے ۔ جے نسچت دن تے بدھوار آؤندا ہووے تاں ایہہ کم اک دن اگے پچھے کر لیا جاندا اے ۔ استھیاں اپنے جدی-پستی پڈت دی نگرانی ہیٹھ ہردوار جا کے پانی پرواہ کرن دا رواج رہا اے ۔ کجھ لوک اپنے مرتک متعلق دی رفتار کرواؤن لئی پہوئے جانا وی ضروری سمجھدے ہن ۔

سکھ استھیاں کسے نیڑے دی تھاں وگدے پانی وچ کر دیندے ہن جاں پھر اوہ اس کم لئی کیرت پور جاندے ہن ۔

ہنگامہ

پوتریاں پڑوتریا والے بزرگ دی موت مگروں اس نوں وڈا کرن لئی ہنگامہ جاں کٹھّ کیتا جاندا اے ۔ اس دن برادری تے ہور رشتے داراں نوں انّ پانی چھکایا جاندا اے ۔ گھر دے وڈے پتّ دے پگّ بنائی جاندی اے ۔ رشتے داراں ولوں لین دین اس ویلے ہی ہندا اے ۔ ہندو پروار وچ وڈے پتر دے پگّ بنن توں پہلا اسدا پوری طرحاں منڈن کیتا جاندا اے ۔

کجھ لوک سال مگروں ورھینا وی کردے ہن تے ہر سال اپنے موئے پتر دی یاد وچ برہمناں نوں انّ پانی چھکاؤندے تے سرادھ کرواؤندے رہندے ہن ۔

اس طرحاں اسیں ویکھدے ہاں کہ ساڈے آلے-دوآلے جیون دی ہر اہم گھڑی تے رہُ-ریتاں دا سنگھنا جال بنیا ہویاں نظر آؤندا اے ۔ اناں دی اپنے مڈھ وچ تاں کوئی وقعت ہندی ہوویگی پر ہن تاں بہت ویلے توں لوک ‘لکیر دی فقیری’ ہی کردے چلے آؤندے ہن ۔ ہر پیڑی نوں اپنیاں رہُ - ریتاں دی وقعت دا پنر ملانکن کرنا چاہیدا اے ، نہیں تاں ایہہ ساڈے داستا وچ وادھا کرن توں سوا ہور کجھ سوآر سکن دے اہل نہی رہندیاں ۔

گلزار سنگھ سندھو دے شبداں وچ ‘’رواج ، ساڈی رہنگیاں بہنی تے منّ منوت ساڈی ان پڑھتا دا شیشہ ہن ۔ ساڈے لوکاں دے قرضائی ہون دا وڈا کارن ایہی وہم ہندے ہن ۔ اناں نے پوجا پاٹھ کرن والیا ذاتیاں نوں جہڑیاں عام طور تے پڑیا لکھیاں ہن ، وہلڑ منگتے بنا کے رکھ دتا اے تے چنگے بھلے لوکاں نوں روایت دا داس بنا چھڈیاں اے ۔

سماجی اتے تہذیبی اہمیت : رسماں ،سماجی اتے تہذیبی اہمیت رکھدیاں ہن ۔ جم ویلے دیا بہہتیاں ریتاں زچا اتے بچے دی دماغی اتے جسمانی سرکھیا نال تعلق رکھدیاں ہن ۔ کجھ کُ تعلق سوغات تبادلے نال اے جہڑیاں سکیری نوں پکا کردیاں ہن اتے سماجی میل جول وچ وادھا کردیاں ہن ۔ جم ویلے دیا کجھ کُ رسماں وچ لاگی حصہ لیندے ہن ، سماجی پڑبندی دے آدان حاصل نوں حوالہ کردیاں ہن ۔

ویاہ ویلے دیاں رسماں دو طرحاں دیا ہندیاں ہن ۔ پہلی قسم دیا اوہ رسماں ہن جہڑیاں سریکے اتے سکیریا دے اہم رول نوں سنچارت کردیاں ہن ۔ دوسری ونگی دیا اوہ رسماں ہن جہڑیاں ویاہ دے ترقی دیا روڑھیگت پرتھاواں نوں سمبھلی بیٹھیاں ہن ۔ جویں چھند - پراگا اتے چھٹیاں کھیڈنا آدی ۔ ویاہ دیا کجھ رسماں سماجی پڑبدی دی کردار دا کمیونیکیشن وی کردیاں ہن ۔

مرن ویلے دیا رسماں جیون اتے موت دے تعلق نوں پرتیببت طور تے چتردیاں ہن ۔ کئی رسماں دا تعلق آواگون دے چکر اتے مکتی نال اے ۔ پنجابی من دا یعقین اے کہ روح مردی نہیں ، اس اصول نوں رسماں سنکیتک روپ وچ پرتیببت کردیاں ہن ۔ ایہہ رسماں انسان دے جیون وچ یعقین پیدا کردیاں ہن ۔ اس لئی کیہا جا سکدا اے کہ رسماں اتے ریتاں دا اہم سماج تے تہذیبی اہمیت اے ۔

ہورویکھو

حوالے

باہرلےجوڑ