ربيع بن خثيم
ربيع بن خثيم | |
---|---|
معلومات شخصیت | |
پیدائشی نام | الربيع بن خثيم |
تاریخ پیدائش |
|
تاریخ وفات | 680ء کی دہائی
|
عملی زندگی | |
نسب | الثوري |
استاد | عبد اللہ بن مسعود |
پیشہ | محدث |
ترمیم |
ربیع بن خثیمؒ جلیل القدر تابعین وچوں نيں۔
ناں ونسب
سودھوربیع نام،ابویزید کنیت،نسباقبیلہ ثعلبہ دی اک شاخ ثور توں سن ،نسب نامہ ایہ اے ،ربیع بن خثیم بن عائذ بن عبداللہ بن متقذ بن ثور ثوری،ربیع انہاں تابعین وچ نيں جنہاں نے رسالت دا مقدس دور پایا سی،لیکن شرفِ صحابیت توں محروم رہے،پر اوہ اس عہد دے برکات توں مالا مال سن اورعمل و علم اورزہد وتقویٰ دے اعتبار توں ممتاز ترین تابعین وچ نيں۔
فضل وکمال
سودھووہ صاحب علم تابعین وچ سن ،لیکن انہاں دے علم دی روشنی نوں زہد و ورع دے نور نے مدہم کردتا سی،ایہی وجہ اے کہ اوہ علم توں زیادہ تقویٰ وچ مشہور نيں، ورنہ جتھے تک انہاں دے علمی کمالات دا تعلق اے اس وچ وی اوہ اپنے اقران وچ ممتاز سن ،انہاں نے زمانہ ایسا پایا سی جدوں علماء صحابہ دی وڈی جماعت موجود تھی؛چنانچہ صحابہ وچ انہاں نے عبداللہ بن مسعودؓ اورابو ایوب انصاریؓ توں فیض اٹھایا سی [۱] عبداللہ بن مسعودؓ توں خصوصیت دے نال زیادہ مستفید ہوئے سن، انہاں دی بارگاہ وچ ربیع نوں اِنّا تقرب حاصل سی کہ جدوں اوہ انہاں دی خدمت وچ حاضر ہُندے تاں جدوں تک دونے دی تنہائی دی صحبت ختم نہ ہوجاندی اوردونے دی ضرورتاں پوری نہ ہوجاندیاں ،اس وقت تک کسی نوں اندر داخل ہونے دی اجازت نہ ملدی، ابن مسعودؓ اُتے انہاں دے فضائل وکمالات دا اِنّا اثر سی کہ اوہ انہاں توں فرمایا کردے سن کہ ابو یزید جے تسيں نوں رسول اللہ ﷺ دیکھدے تاں تسيں نال محبت فرماندے ،جدوں ميں تسيں نوں دیکھدا ہاں تاں متواضعین یاد آندے نيں۔[۲] عبداللہ بن ؓ مسعود دی صحبت اوہ سی جس نے معمولی معمولی انساناں نوں صیقل علم توں جلادے کے چمکادتا،ربیع تاں فطرۃ نہایت صالح اورصاحب استعداد سن ،اس لئی اوہ ابن مسعودؓ دے علمی برکات توں زیادہ توں زیادہ مستفید ہوئے۔
قرآن
سودھوربیع نوں قرآن،حدیث،فقہ جملہ علوم وچ درک سی،عملی حیثیت توں قرآن دے نال زیادہ شغف سی، جس دا ذکر آئندہ آئے گا،قرآن دی تفسیر و تاویل وآیاتِ قرآنی توں استدلال دا وڈا ملکہ سی،اپنی واعظانہ تقریراں وچ اوہ نہایت موزونیت توں آیاتِ قرآن نوں کھپاندے سن، جس دا اندازہ انہاں دے مواعظ توں ہُندا اے انہاں دا وعظ عموما ایہ ہُندا سی۔ اے خدا دے بندے ہمیشہ بھلی گل کہیا کر تے بھلائی اُتے عمل کيتا کر،ہمیشہ بھلی خصلتاں اُتے رہیا کر،اپنی مدت (حیات) نوں زیادہ نہ سمجھ،اپنے قلب نوں سخت نہ بنا تے انہاں لوکاں دا مصداق نہ بن جو کہندے نيں اساں سنا؛حالانکہ اوہ نئيں سندے۔ وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ ان لوکاں دی طرح نہ ہو جو کہندے نيں کہ اساں سنیا ؛حالانکہ نئيں سندے۔ اے خدا دے بندے جے تاں اچھے کم کردا اے تاں اک بعد دوسرا برابر کیتے جا؛کیونجے عنقریب تینوں اوہ دن پیش آنے والا اے ،جب تینوں ایہ حسرت رہ جائے گی کہ کاش زیادہ اچھے کم کیتے ہُندے جے تیرے توں کچھ برائیاں سرزد ہوچکیاں نيں تاں وی اچھے کم کرکہ خدا فرماندا اے: إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ بھلائیاں برائیاں نوں دور کردیندی نيں اوریہ نصیحت حاصل کرنے والےآں دے لئی نصیحت اے۔ اے بندۂ خدا خدانے اپنی کتاب وچ جو علم تینوں عطا کيتا اے ،اس اُتے اس دا شکر ادا کر اورجو اس نے تینوں نئيں دتا ؛بلکہ اپنے لئی مخصوص رکھیا اے ،اسنوں اس دے جاننے والے دے سپرد کر اوربناوٹ نہ کر کیونجے خدا فرماندا اے۔ [۳] قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ ، إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ ، وَلَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينٍ [۴] (اے پیغمبر)کہہ دے کہ وچ اس اُتے تیرے توں کوئی اجر نئيں منگدا اورماں تکلیف کرنے والےآں وچ نئيں ہاں،قرآن دونے عالماں دے لئی نصیحت اے اوراک وقت آئے گا ،جب تسيں نوں اس دی حقیقت معلوم ہوئے گی۔
حدیث
سودھوحدیث وچ انہاں نوں حافظ ذہبی امام اورقدوہ لکھدے نيں [۵]عبداللہ بن مسعود ابوایوب انصاری ،عمروبن میمون اورعبدالرحمن بن ابی لیلیؓ وغیرہ توں سماعِ حدیث کيتا سی اورابراہیم نخعی،امام شعبی،منذر ثوری، ہلال بن یساف اوربکر بن ماغر وغیرہ جداں اکابر انہاں دے تلامذہ وچ نيں [۶] معیار دے اعتبار توں انہاں دی روایات دا جو پایہ سی،اس دا اندازہ انہاں آراء توں ہوسکدا اے ،امام شعبی کہندے سن کہ ربیع سچائی دا معدن نيں، ابن معین دا قول سی کہ ربیع جداں شخص دے متعلق کچھ پُچھنے گچھنے دی ضرورت نئيں۔[۷]
فقہ
سودھوبھانويں ربیع نے فقیہ دی حیثیت توں کوئی شہرت حاصل نئيں کيتی ،لیکن انہاں دے تفقہ دے لئی ایہ سند کافی اے کہ اوہ فقیہ الامت عبداللہ بن مسعودؓ دے جنہاں دے فتاوی اُتے عراقی فقہ دی بنیاد اے تربیت یافتہ اورخاص اصحاب وچ سن، لیکن جداں کہ اُتے گزرچکيا اے انہاں دی انہاں حیثیتاں نوں انہاں دے زہد وورع نے بالکل دبادتا سی۔
بنی ثور دی بعض خصوصیات
سودھوعموماً ہر خاندان وچ کچھ نہ کچھ خصوصیات ایسی ہُندیاں نيں جو کم وبیش اس دے تمام افراد وچ پائی جاندیاں نيں، کوئی خاندان علم وفن وچ ممتاز ہُندا اے ،کوئی زہد وورع وچ کوئی تے کسی خاص وصف وچ ربیع دا خاندان یعنی بنی ثور عبادت وریاضت وچ نمایاں اورممتاز سی،شبرمہ دا بیان اے کہ ميں نے کوفہ وچ بنی ثور توں زیادہ فقیہ تے عبادت گذار شیوخ اورکسی قبیلہ وچ نئيں دیکھے،ابی بکر زبیدی اپنے باپ دی زبانی بیان کردے نيں کہ ميں نے ثوریاں تے غریباں توں زیادہ مسجد وچ بیٹھنے والا کوئی خاندان نئيں دیکھیا۔ [۸]
زہد وورع
سودھوربیع ايسے عبادت گذار قبیلہ دے فرد سن جو مذہبی اورروحانی کمالات وچ سب توں زیادہ نمایاں تے ممتاز سی اوہ نہ صرف اپنے قبیلہ ؛بلکہ جماعتِ تابعین دے عابد ترین افراد وچ سن انہاں دا شمار انہاں چند تابعین وچ سی جو زہد وورع دے لحاظ توںپوری جماعت وچ ممتاز سن ۔[۹] ان دے زہد وورع تے عبادت وریاضت اُتے تمام علماء اورمصنفاں دا اتفاق عام اے، امام شعبی دا بیان اے کہ ربیع اپنی جماعت وچ سب توں زیادہ متورع سن [۱۰] ابی عبیدہ بیان کردے نيں کہ ميں نے ربیع توں زیادہ لطیف العبادہ نئيں دیکھیا [۱۱] حافظ ابن حجر لکھدے نيں کہ ربیع دا زہد اوران دی عبادت اس قدر مشہور اے کہ اس دے متعلق کچھ لکھنے دی ضرورت نئيں۔[۱۲]
خشیت الہیٰ
سودھواعمال حسنہ دا اصل سرچشمہ خشیت الہیٰ اے ،ربیع اُتے اِنّی خشیت طاری رہندی سی کہ روندے روندے داڑھی آنسواں توں تر ہوجاندی تھی،عذاب دوزخ دا معمولی نمونہ دیکھ کے بیہوش ہوجاندے سن ،اعمش بیان کردے نيں کہ اک مرتبہ ربیع لوہار دی بھٹی دی طرف توں گزرے تاں بھٹی دیکھ کے بے ہوش ہوگئے۔ [۱۳]
شب بیداری
سودھوان دی عبادت دا خاص وقت شب دی تاریکی سی،ساری رات عبادت کردے سن [۱۴] اُتے موعظت آیات پڑھدے سن تے شدتِ تاثر وچ انہاں نوں دہراندے دہراندے صبح کردیندے انہاں دے غلام نسیربن ذعلوق بیان کردے نيں کہ ربیع رات دی تاریدی ميں تہجد پڑھدے ہوئے جدوں اس آیت اُتے پہنچے: أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ[۱۵] کیا جنہاں نے برائیاںکیتیاں نيں ایہ گمان کردے نيں کہ اسيں انہاں نوں انہاں لوکاں دے برابر کرن گے جنہاں نے اچھے اعمال کیتے جنہاں دی زندگی اورموت برابر اے ،وہ لوک کيتا ہی برا فیصلہ کردے نيں۔ تو اسنوں دہراندے دہراندے صبح کردیندے سن ۔ [۱۶]
جماعت دا اہتمام
سودھونماز باجماعت کدی ناغہ نہ ہُندی تھی،آخر عمر وچ فالج دے اثر توں چلنے پھرنے توں معذور ہوگئے سن ،لیکن اس وقت وی نماز باجماعت قضا نہ ہُندی سی دوسرےآں دے سہارے یا گھسیٹتے ہوئے مسجد پہنچدے سن ،ابوحیان اپنے والد دی زبانی بیان کردے نيں کہ ربیع فالج توں معذور ہوگئے سن ،لیکن نماز دے لئی پیراں توں گھسٹتے ہوئے یا دوسرےآں دا سہارا لے کے مسجد وچ آندے سن ،لوک کہندے ابو یزید اس مجبوری دی حالت وچ تاں گھر اُتے نماز پڑھنے دی اجازت اے ،جواب دیندے حی علی الصلوۃ تے حی علی الفلاح سننے دے بعد جتھے تک ہوسکے اس دا جواب دینا چاہیدا،خواہ گھٹنے دے بل چلنا پئے۔ [۱۷]
جہاد لوجہ اللہ
سودھواگرچہ ربیع اک زاہد گوشہ نشین سن ،اسی لئی اوہ خلافت راشدہ دے دور وچ موجود ہونے دے باوجود اس عہد دی عملی زندگی وچ نئيں نظر آندے؛ لیکن جہاد فی سبیل اللہ دے لئی گوشۂ عزلت توں باہر نکل آندے سن اوریہ جہاد اس قدر خالص اورلوجہ اللہ ہُندا سی کہ مال غنیمت وی اپنے تصرف وچ نہ لاندے سن ؛بلکہ جو کچھ ملدا سی، اسنوں خداہی دی راہ وچ صرف کردیندے سن ،عبدخیر بیان کردے نيں کہ وچ اک جنگ وچ ربیع دا رفیق جہاد سی، اس وچ انہاں نوں غنیمت وچ بوہت سارے غلام تے مویشی ملے، چند دناں دے بعد مینوں انہاں دے پاس جانے دا اتفاق ہويا تاں انہاں وچوں کوئی چیز نظر نہ آئی ميں نے پُچھیا غلام تے مویشی کيتا ہوئے؟ اس مرتبہ انہاں نے اس دا کوئی جواب نہ دتا،جدوں ميں نے دوبارہ پُچھیا تاں فرمایا: لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ۔[۱۸]
فی سبیل اللہ
سودھوسبیل اللہ انہاں دا خاص وصف سی، آپ نوں شیر ینی مرغوب سی اس لئی جدوں کوئی سائل آندا ،تو اسنوں شکر دیندے ،لوک آپ توں کہندے کہ اوہ شکر کيتا کرے گا، اسدے لئی تاں اسنوں توں بہتر روٹی اے ،جواب دیندے خدا فرماندا اے ویطعمون الطعام علی حبہ [۱۹] حاجت مند، نادار اورمجنون پڑوسیاں نوں اچھے اچھے کھانے پکوا کر کھلاندے سن منذر ثوری دا بیان اے کہ اک مرتبہ ربیع نے اپنے گھر والےآں توں خبیص (اک قسم دا کھانا) پکانے نوں کہیا؛چونکہ اوہ اپنے لئی کدی کسی چیز دی فرمائش نئيں کردے سن اس لئی انہاں دی بیوی نے وڈے اہتمام توں خبیص تیار کیا، انہاں دے پڑوس وچ اک دیوانہ رہندا سی،ربیع نے خبیص لے جاکے اپنے ہتھ توں اسنوں کھلایا، اس دے منہ توں لعاب وگدا جاندا سی، جدوں کھلیا کے گھر واپس آئے تاں بیوی نے کہیا اساں زحمت اٹھا کے اِنّے اہتمام توں پکایا اورتم نے لے جاکے اک ایداں دے شخص نوں کھلادتا جو ایہ وی نئيں سمجھ سکدا کہ اس نے کيتا کھایا،آپ نے جواب دتا خدا تاں جاندا اے۔[۲۰]
امر بالمعروف نہی عن المنکر
سودھوامر بالمعروف اورنہی عن المنکر انہاں دی زندگی دا اہم مشغلہ سی،بھانويں اوہ نہایت خاموش اورعزلت نشین سن، لیکن امر بالمعروف اورنہی عن المنکر دے لئی ایہ عزلت نشینی اورخاموشی ٹُٹ جاندی تھی،آپ دے پاس جو شخص آندا اس توں فرماندے اچھی گلاں کہیا کرو اورخود اچھی گلاں اُتے عمل کيتا کرو، ہمیشہ بھلائی اُتے رہیا کرو، جتھے تک ہوسکے نیک کماں وچ زیادتی کرو اوربرے کماں وچ کمی، اپنے دلاں نوں سخت نہ بنالو،تواڈی مدت زیادہ نئيں اے، انہاں لوکاں وچ نہ ہو جو بولی توں تاں کہندے نيں اسيں سندے نيں،لیکن حقیقۃ نئيں سندے۔ [۲۱] جو شخص نصیحت کيتی درخواست کردا اسنوں قرآنی احکام لکھوادیندے اک شخص نے درخواست کيتی کہ کچھ وصیت فرمائیے،اس دی درخواست اُتے کاغذ منگا کر ‘قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ توں لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ’ تک قرآن دی آیات لکھواداں،اس شخص نے کہیا ميں آپ دے پاس اس لئی آیا سی کہ آپ مینوں وصیت فرماواں گے،فرمایا بس ايسے اُتے عمل کرو۔ [۲۲]
پندار تقوی توں احتراز
سودھواس راہ دی سب توں کٹھن منزل پندار تقوی اے ،جس وچ وڈے وڈے زاہداں دے قدم ڈگمگاجاندے نيں اورعبائے زہد دا دامن پندار دے داغ توں داغدار بن جاندا اے ،ربیع دا ایہ خاص کمال سی کہ اوہ تقویٰ دے اعلیٰ درجہ اُتے فائز ہونے دے باوجود گنہگاراں دے لئی وی اپنی بولی توں کوئی ناروا کلمہ نہ کڈدے سن ،نسر بن ذعلوق دا بیان اے کہ کسی نے ربیع توں پُچھیا کہ آپ لوکاں نوں برا نئيں کہندے، آپ نے جواب دتا خدا دی قسم مینوں خود اپنے نفس اُتے اطمینان نئيں اے کہ دوسرےآں نوں برا کہاں،لوکاں دا عجیب حال اے کہ اوہ دوسرےآں دے گناہاں اُتے تاں خدا توں ڈردے نيں،لیکن خود اپنے گناہاں دی جانب توں بے خوف نيں۔ [۲۳]
شدت احتیاط
سودھوربیع نوں اوامرونواہی دی پابندی وچ اِنّا اہتمام سی اوروہ چھوٹی چھوٹی اورمعمولی معمولی گلاں وچ اِنّی احتیاط برتتے سن کہ ہر شخص دا ذہن وی انہاں دی طرف منتقل نئيں ہوسکدا ،بکر بن ماغر دا بیان اے کہ اک مرتبہ ربیع دی بچی نے انہاں توں کہیا، ابا وچ کھیلنے جاندی ہاں،فرمایا جاؤ اچھی گلاں کہو،چھوٹی بچی اسنوں کيتا سمجھدی ،وہ سر ہوگئی کہ وچ کھیلنے جاندی ہاں لوکاں نے ربیع توں کہیا آپ اسنوں کھیل دے لئی کیوں نئيں جانے دیندے، فرمایا وچ ایہ نئيں چاہندا کہ میرے اج دے نامہ اعمال وچ ایہ لکھیا جائے کہ ميں نے کھیل دا حکم دتا۔ [۲۴]
انکسار وتواضع
سودھوانہاں کمالات اُتے انکسار وتواضع دا ایہ حال سی کہ استنجا خانہ تک اپنے ہتھوں توں صاف کردے سن ،اک شخص نے کہیا اس کم دے لئی دوسرے لوک موجود نيں،جواب دتا وچ چاہندا ہاں کہ گھر دے کاروبار وچ وی حصہ لاں، انہاں دی خاکساری نوں دیکھ کے حضرت عبداللہ بن مسعودؓ فرماندے سن کہ تسيں نوں دیکھ کے متواضعین دی یاد آجاندی اے [۲۵] کسی موقع اُتے وی انہاں دی بولی توں برا کلمہ نہ نکلدا سی، کسی توں تکلیف وی پہنچکی تاں اسنوں دعادیندے،اک مرتبہ مسجد وچ نمازیاں دا ہجوم زیادہ سی، جدوں جماعت کھڑی ہونے لگی تے لوک اگے ودھے تاں اک شخص نے جو ربیع دے پِچھے سی، انہاں توں کہیا اگے بڑھو؛ لیکن کثرتِ اژدہام توں اگے راستہ نہ سی، انہاں نے صرف اس قدر کہیا ،خدا تسيں اُتے رحم کرے، اس شخص نے اکھ اٹھا کے دیکھیا تاں ربیع سن انہاں نوں دیکھ کے اوہ فرط ندامت توں رونے لگا۔ [۲۶]
مجمعاں توں احتراز
سودھوربیع نہایت تنہائی پسند سن ،نہ کدرے آندے جاندے سن ،نہ کسی مجمع وچ بیٹھدے سن ،امام شعبی دا بیان اے کہ ربیع جدوں توں سن شعور نوں پہنچے نہ کسی مجلس وچ بیٹھے نہ کسی شاہراہ اُتے گئے، اس دی وجہ اوہ ایہ بیان کرتےتھے کہ وچ اسنوں پسند نئيں کردا کہ وچ کِسے مقام اُتے جاواں اوراوتھے کوئی ایسی چیز دیکھاں جس وچ شہادت وچ بلايا جاواں اورشہادت نہ دے سکےآں، یاکسی گرانبار آدمی نوں دیکھاں اوراس دی مدد نہ کرسکےآں یا مظلوم نوں دیکھاں اوراس دی اعانت نہ کرسکےآں۔ [۲۷]
سکوت وخاموشی
سودھواوہ گھر وچ وی عموماً خاموش رہندے سن ،بوہت گھٹ گلاں کردے سن ،فضول کلمہ تاں بولی توں نکلدا ہی نہ سی، اک شخص دا جو آپ دی خدمت وچ ویہہ سال تک رہیا سی، بیان اے کہ ميں نے ویہہ سال دی طویل مدت وچ انہاں دی بولی توں کوئی ایسا کلمہ نئيں سنیا جس اُتے نکتہ چینی دی جاسکے [۲۸] ايسے شخص دا بیان اے کہ ميں نے ویہہ سال دے عرصہ وچ ربیع نوں کلمۂ خیر دے علاوہ دوسرا کلمہ بولی توں کڈدے ہوئے نئيں دیکھیا [۲۹]اک تیمی دا بیان اے کہ وچ دو سال تک ربیع دے پاس بیٹھیا ،اس دوران وچ انہاں نے میرے توں انساناں دے دنیاوی حالات دے متعلق کوئی سوال نئيں کیا، صرف اک مرتبہ اِنّا پُچھیا کہ تواڈی ماں زندہ نيں تے تواڈے محلہ وچ کِنّی مسجد اں نيں [۳۰] اوہ دوسرےآں نوں وی فضول گوئی توں منع کردے سن اورفرماندے سن کہ گلاں کم کيتا کرو،اگر ہوسکے تاں فضول گلاں دے بجائے ‘ سبحان اللہ، الحمد للہ، لاالہ الا اللہ، اللہ اکبر’ دا ورد کيتا کرو،لوکاں نوں اچھی گلاں کرنے دی تلقین کيتا کرو، بری گلاں توں روکیا کرو،قرآن پڑھیا کرو، خدا توں بھلائی دی درخواست کيتا کرو، اورشر توں پناہ منگیا کرو۔[۳۱]
دوسرےآں اُتے اخلاق دا اثر
سودھوربیع گوخاموش اورعزلت نشین سن ،لیکن پھُل دی خوشبو اورآفتاب دی روشنی قید نئيں کيتی جاسکدی،اس لئی انہاں دی گوشہ گیری دے باوجود انہاں دی نکہتِ اخلاق ہر طرف پھیل گئی اورہر شخص انہاں دے اخلاق فضائل توں متاثر ہوگیا، شفیق روایت کردے نيں کہ اسيں عبداللہ بن مسعودؓ دے چند اصحاب دے نال ربیع دی ملاقات نوں گئے اک شخص نے راستہ وچ پُچھیا کتھے جاندے ہو،اساں کہیا ربیع نال ملن دے لئی، اس نے کہیا تسيں لوک ایداں دے شخص کےپاس جارہے ہو کہ جدوں اوہ کوئی گل کہندا اے تاں جھوٹھ نئيں کہندا، جدوں اوہ وعدہ کردا اے تاں وعدہ خلافی نئيں کردا،اگر اس دے پاس امانت رکھو تاں اس وچ خیانت نئيں کردا۔ [۳۲] کسی انسان دی حقیقی عظمت اس دے معاصرین دا اعتراف اے ،ربیع دے معاصرین انہاں توں اِنّا متاثر سن کہ انہاں دے مقابلہ وچ ذہنی بڑائی وی اپنی طرف منسوب کرنا پسند نہ کردے سن ،اک شخص نے ابو وائل توں پُچھیا کہ تسيں وڈے ہو،یاربیع، انہاں نے جواب دتا کہ سن وچ انہاں توں وڈا ہو؟ لیکن اوہ عقل وچ میرے توں وڈے نيں۔ [۳۳]
توکل علی اللہ
سودھوتوکل اوراعتماد علی اللہ دے اصل معنی نيں کوشش کرکے کسی کم دی کامیابی اورناکامیابی نوں خدا دے حوالہ کردینا،لیکن توکل دا اک درجہ اس توں وی بلند اے جو صرف خاصانِ خدا دا حصہ اے ،وہ ایہ کہ دنیاوی وسائل ہی نہ اختیار کیتے جاواں، اوراسنوں وی خدا دے حوالہ کردتا جائے،ربیع ايسے درجہ قصوی اُتے فائز سن ،کہ اوہ موت وزیست دے سوال دے موقع اُتے دنیاوی وسائل نہ اختیار کردے سن، فالج جداں موذی اورزندہ درگور کردینے والے مرض وچ مبتلا سن ،لیکن کسی طرح علاج نئيں کردے سن ،لوک انہاں توں کہندے،کاش آپ علاج کردے فرماندے ،عادوثمود اوراصحاب رس سب گزر گئے، انہاں دے درمیان بوہت سارے قرن سن ،اوران وچ علاج کرنے والے وی موجود سن ،لیکن نہ تاں علاج کرنے والے ہی باقی رہ گئے اورنہ علاج کرانے والے سب مٹ گئے۔ [۳۴]
وفات
سودھواس تاں کل دا نتیجہ ایہ ہويا کہ بالآخر فالج نے مرض الموت دی شکل اختیار کرلئی، دم آخر انہاں نے لوکاں دے روبرو ایہ اعترافات کیتے کہ وچ اپنے نفس اُتے اللہ نوں گواہ بناندا ہون، اوہ اپنے نیک بندےآں دی شہادت ،انہاں نوں بدلہ دینے اورثواب دینے دے لئی کافی اے ،ماں خدا دی ربوبیت ،دین اسلام،شمحمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی نبوت تے رسالت اورقرآن دی امامت توں راضی ہاں تے اپنی ذات اوراس شخص توں جو میری اطاعت کرے،اس گل اُتے راضی ہاں کہ اسيں سب عابدین دے زمرہ وچ خدا دی عبادت کرن اورحمد کرنے والےآں وچ اس دی حمد کرن اورمسلماناں دی خیر خواہی کرن [۳۵] انہاں وصیتاں دے بعد واصل بحق ہوئے،ایہ کوفہ اُتے عبیداللہ بن زیاد دی ولایت دا زمانہ سی۔[۳۶]
حوالے
سودھو- ↑ (رہتل الرہتل :3/242)
- ↑ (ابن سعد:6/127)
- ↑ (ابن سعد:6/128)
- ↑ (سورہ ص:86)
- ↑ (تذکرہ الحفاظ:1/50)
- ↑ (تذکرہ الحفاظ:1/50)
- ↑ (ابن سعد:6/133)
- ↑ (ابن سعد:6/133)
- ↑ (رہتل الرہتل:3/242)
- ↑ (تذکرہ الحفاظ:1/50)
- ↑ (ابن سعد :6/127)
- ↑ (رہتل الرہتل:3/242)
- ↑ (ابن سعد:6/131)
- ↑ (رہتل الکمال:115)
- ↑ (الجاثیۃ:21)
- ↑ (ابن سعد:2/23)
- ↑ (ایضاً:6/132)
- ↑ (اٰل عمران:92)
- ↑ (ابن سعد:6 )
- ↑ (ایضاً:6/131)
- ↑ (ابن سعد:6/131)
- ↑ (ایضاً)
- ↑ (ایضا:129)
- ↑ (ابن سعد:131)
- ↑ (ایضاً:127)
- ↑ (ایضاً:130)
- ↑ (ابن سعد:6/129)
- ↑ (ابن سعدایضاً)
- ↑ (ابن سعد ایضاً:128)
- ↑ (ابن سعد ایضاً:129)
- ↑ (ابن سعدایضاً: )
- ↑ (ابن سعد:6/130)
- ↑ (ابن سعد:6/130)
- ↑ (ابن سعد ایضاً:134)
- ↑ (ابن سعد:6/134)
- ↑ (ابن سعد:2/134)