دولت طاہریہ دا قیام
دولت طاہریہ دا قیام(822ء توں 872ء)
دولت طاہریہ دا قیام:
مامون طاہر دی بے بہا خدمات تے خیر خواہیاں دا وڈا مداح سی تے ممکن سی کہ مسند وزات وی ايسے دی تحویل وچ دے دیندا مگر اپنے بھائی امین دا قتل ہمیشہ اس دے دل وچ کھٹکتا رہیا تے جدوں وی طاہر اس دے سامنے جاندا تاں اسنوں اپنا مقتول بھائی چيتا آ جاندا تے اس دے چہرے دا رنگ متغیر ہو جاندا۔
طاہر نوں وی کسی طرح خلیفہ دی اندرونی کیفیات دا علم ہو گیا۔ اس لئی مناسب ایہی سمجھیا کہ دار الخلافہ توں کدرے دور چلا جائے۔ چنانچہ وزیراعظم احمد بن ابی خالد توں درخواست کيتی کہ اسنوں بغداد توں باہر کسی صوبہ دی امارت دے لئی بھیج دتا جائے۔
حسن اتفاق توں انہاں دناں خراسان توں خبر آئی کہ عبد الرحمن نامی اک سردار خارجیاں توں لڑنے دے لئی فوج جمع کر رہیا اے۔
مامون نوں خدشہ لاحق ہويا کہ ایہ اجتماع کوئی فتنہ نہ برپا کر دے۔ اس لئی چاہیا کہ کسی طاقتور آدمی نوں اوتھے دا حاکم مقرر کرے احمد بن ابی خالد نے ایہ سن کر طاہر نوں خراسان دا والی تعینات کر دتا۔
طاہر خراسان دا مستقل حکمران بن گیا۔ صرف سالانہ خراج دارالخلافہ نوں گھلدا تے خطبے وچ خلیفہ دا ناں لیندا سی۔ باقی تمام امور وچ خود مختار سی۔
اس طرح خراسان وچ طاہریہ حکومت دی نیہہ پئی۔ روایت اے کہ اک دفعہ طاہر نے خطبے وچ خلیفہ دا ناں حذف کر دتا مامون دا جاسوسی نظام اِنّا مکمل تے منظم سی کہ فوراً بغداد وچ اس دی اطلاع پہنچ گئی۔ خلیفہ نے وزیراعظم احمد بن خالد نوں حکم دتا کہ تواڈی سفارش اُتے اس دی تقرری ہوئی سی جے جان دی خیر چاہندے ہوئے تاں فوراً حاضر کرو۔ لیکن دوسرے ہی دن اس دے انتقال دی خبر آ گئی تے احمد عتاب توں بچ گیا۔
طاہر دے بعد اس دا پُتر عبد اللہ حاکم خراسان بنیا۔ اس نے مرد دی بجائے نیشاپور نوں دارالخلافہ قرار دتا تے اپنی سلطنت دی حدود نوں ہندوستان تک وسیع کيتا۔ اس دے بعد طاہر ثانی حاکم خراسان بنیا۔ ایہ دولت طاہریہ دا آخری حکمران سی۔ اسنوں یعقوب بن لیث صفاری نے 972ء وچ شکست دے کے خراسان نوں اپنی تحویل وچ لے لیا۔
دولت طاہریہ دا قیام بنی عباس دی عظیم سلطنت وچ انتشار دی طرف ایران وچ پہلا قدم سی۔
اس دولت دے قیام نے تے بہادراں نوں بیرونی حکومت توں آزادی حاصل کرنے دے لئی شمع ہدایت دا کم دتا تے جداں جداں موقع ملدا گیا۔ مرکز توں قطع تعلق کرکے آزاد و خود مختار ریاستاں قائم کرنے لگے۔
دولت طاہریہ دی تریخ وچ اہمیت سودھو
آل طاہر دی حکومت خالص ایرانی سی۔ اس دے عہد دے حکمراناں نے فارسی بولی و ادب دی طرف خاص توجہ دتی۔ اس لئی بخارا تے نیشاپور علم و ادب دے مرکز بن گئے۔
اس عہد وچ پہلی مرتبہ شاعر نے اپنی ملکی بولی فارسی وچ شعر کہنے شروع کيتے تے اس عہد دا مشہور شاعر حنظلہ باد غیسی فارسی بولی دا اوہ پہلا شاعر اے جس نے اپنا دیوان مرتب کيتا۔
دولت صفاریہ(867ء توں 903ء) سودھو
خلیفہ المتوکل دے عہد وچ سیستان وچ صالح بن نصر اک شخص سی جو لوکاں نوں دینی درس دتا کردے سن ۔ اس درس وچ اکثر نوجوان شریک ہُندے سن ۔
صالح نے نوجواناں دی اک فوج وی منظم دی سی۔ جس نے خوارج نوں شکست دتی جو آئے دن سیستان وچ فتنہ برپا کردے رہندے سن ۔ یعقوب بن لیث وی صالح دا مرید سی۔ یعقوب ذات دا ٹھٹھیرہ سی لیکن اس نے پیشے نوں ترک کرکے صالح نوں فوجی جماعت منظم کرنے وچ مدد دتی۔ چنانچہ اسنوں سیستان دی اس فوج دا جرنیل بنا دتا گیا۔ صالح دی وفات دے بعد اہل سیستان نے یعقوب نوں ہی اپنا میر منتخب کر ليا۔
یعقوب دے جدوں قدرے پیر جمے تاں اس نے 867ء وچ ہرات دا رخ کيتا تے اسنوں فتح کر ليا۔ فیر کرمان تے فارس دے علاقے فتح کرکے اک وسیع سلطنت دا حکمران گیا۔ اس طرح خاندان صفاریہ دی آزاد حکومت قائم کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔ خاندان صفاریہ دی حکومت بھانويں کم مدت دے لئی قائم ہوئی لیکن ایہ خالص ایرانی حکومت سی جو خلیفہ دی حکومت توں بالکل آزاد سی۔
اس لئی ایرانیاں دے دل وچ اس دی وڈی قدر و منزلت سی۔ ایہ حکومت کچھ اس لئی وی ایرانیاں نوں عزیز سی کہ ایہ رستم دے وطن سیستان وچ قائم ہوئی سی۔ خاندان طاہریہ دا حکمران یعقوب دی یلغاراں دا منظر خاموشی توں دیکھدا رہیا۔ اس دے اپنے علاقے وی کھو لئے گئے۔ لیکن اس نے فیر وی جنبش تک نہ کيتی۔ چنانچہ یعقوب نے خراسان اُتے حملہ کرکے طاہری عہد دا خاتمہ کر دتا۔
فیر طبرستان دی طرف ودھ کے حسن بن زید نوں شکست دے کے عہد علویہ دا وی خاتمہ کر دتا۔
یعقوب ہن تقریباً نصف ایران اُتے مسلط ہو چکيا سی۔ فتوحات دے نشے وچ سرشار ہو کے اس نے 876ء وچ ایہ ارادہ کيتا کہ خلیفہ توں وی دو دو ہتھ کرکے عرباں دا تسلط وی ختم کر دے۔ چنانچہ سب توں پہلے اس نے خلیفہ معتمد توں صوبہ فارس دی حکومت منگی۔ خلیفہ نے نہ صرف ایہ کہ فارس دی حکومت اس دے سپرد کرنے توں انکار کيتا۔
بلکہ خراسان دی حکومت وی اس توں لے لئی۔ یعقوب نے حالات بگڑدے دیکھے تاں سیدھا بغداد دی طرف ودھیا۔ دارالخلافہ دے نیڑے خلیفہ دی فوج دے نال مقابلہ ہويا۔ لیکن شکست کھادی اس اُتے وی اس دے حوصلے پست نہ ہوئے تے واپس آکے نواں لشکر فراہم کرنے وچ مشغول ہو گیا۔
879ء وچ خلیفہ نے خیر سگالی دے لئی اپنا سفیر یعقوب دے پاس بھیجیا۔ جدوں ایہ سفیر پہنچیا تاں یعقوب اودوں صاحب فراش سی۔
اسنوں کھانا پیش کيتا جا رہیا سی۔ جس وچ صرف اک روٹی تے اک پیاز سی۔ ايسے حالت وچ یعقوب خلیفہ دے سفیر توں ملیا تے خلیفہ نوں کہ بھیجیا کہ جے ميں زندہ رہیا تاں ساڈا فیصلہ تلوار کرے گی۔ جے مینوں فتح ہوئی تاں جس طرح وچ چاہواں گا ویسا ہی ہوئے گا تے جے توانوں فتح ہوئی تاں میرے لئے ایہ پیاز تے روٹی دا ٹکڑا تاں اے ہی جو شخص اس قسم دی غذا اُتے مطمئن ہو سکدا اے اس اُتے تسيں فتح نئيں پا سکدے۔
لیکن یعقوب دا زندگی نے نال نہ دتا جونہی سفیر خلیفہ دے پاس پہنچیا یعقوب چل بسا۔
سیرت سودھو
یعقوب بن لیث دوست نوازی سخاوت تے سادہ زندگی بسر کرنے وچ اپنا ثانی نہ رکھدا سی۔ انہاں نوں صفات وچ اس دی کامیابی دا راز سی۔ اس دے پاس جو کچھ ہُندا سی اپنے دوستاں نوں کھلا پلا دیندا سی۔ خود تکلیف اٹھا کے دوستاں نوں راحت پہنچانے دا شوق رکھدا سی۔
اس لئی اسنوں اپنے جانثاراں دی جمعیت فراہم کرنے وچ کوئی دقت پیش نہ آئی۔ اس نے اپنے لڑکپن دے دوستاں نوں اپنی بادشاہت دے وقت مطلق فراموش نئيں کيتا تے سب نوں اعلیٰ مدارج اُتے پہنچایا۔ بادشاہت دی حالت وچ وی اوہ اک معمولی سپاہی دے لباس وچ نظر آندا۔ معمولی سپاہیاں دی طرح زمین اُتے سونے تے خندق کھودنے توں اسنوں عار نہ سی۔ اس دے خیمے تے اک معمولی سپاہی دے خیمے وچ فرق نہ ہُندا سی۔
اسنوں عیاشی و بدچلنی توں سخت نفرت سی۔ استقلال اوالعزمی اس دے ہر اک کم تے ہر اک گل توں ٹپکتی سی۔ آخر کار ایران دے بہت وڈے حصے دا مطلق العنان فرمانروا بن گیا سی تے بغداد دا دربار خلافت اس دے استیصال اُتے قادر نہ ہو سکا۔
عمرو بن لیث سودھو
یعقوب بن لیث دی وفات دے بعد اس دا بھائی عمرو بن لیث تخت اُتے بیٹھیا تے اس نے اپنی حدود سلطنت نوں تے وی وسیع کيتا۔
عمرو بن لیث وچ بھانويں اپنے بھائی دی نسبت عقل و دانائی ودھ بیان کيتی جاندی اے۔ مگر اوہ انہاں سپاہیانہ اخلاق تے سادہ زندگی بسر کرنے وچ اپنے بھائی توں کمتر سی۔ خلیفہ معتمد دے بھائی موفق نے اک مرتبہ اسنوں شکست دتی مگر اس نے جلد ہی اپنی حالت نوں فیر درست کر ليا تے دربار خلافت دے لئی وبال جان بن گیا۔ آخر خلیفہ نے ماورالنہر دے حاکم اسمٰعیل سامانی نوں عمرو بن لیث دے مقابلہ اُتے آمادہ کيتا۔
عمرو بن لیث ستر ہزار سوار لے کے اسمٰعیل سامانی دے مقابلے اُتے آمادہ ہويا تے دریائے جیحاں نوں عبور کيتا۔ اسمٰعیل سامانی صرف ویہہ ہزار سواراں دے نال مقابلہ اُتے آیا۔ عین معرکہ جنگ دے وقت عمرو بن لیث دا گھوڑا اپنے سوار دی منشاء دے خلاف اسنوں اسمٰعیل سامانی دے لشکر وچ لے گیا تے اوتھے وڈی آسانی توں گرفتار کر ليا گیا۔
صید راچاں اجل آید سوئے صیاد رود
اسماعیل سامانی نے عمرو نوں گرفتار کرکے بغداد بھیج دتا تے اس طرح دولت صفاریہ دی عظمت و شوکت دا قریباً خاتمہ ہو گیا۔
یعقوب تے عمرو وچ سب توں وڈا فرق ایہ سی کہ یعقوب اک صعوبت کش تے سوکھی روٹیاں چبا کر گزارہ کرنے والا سپاہی سی تے عمرو اک شان و شوکت تے سامان عیش دے نال بسر کرنے والا بادشاہ سی۔ اس جگہ اک لطیفہ نقل کرنا دلچسپی توں خالی نہ ہوئے گا۔
جس روز عمرو گرفتار ہويا ، اس روز صبح دے وقت اس دے باورچی نے عرض کيتا کہ باورچی خانے دا سامان اٹھانے دے لئی تن سو اونٹھ ناکافی نيں اس لئی بار برداری دے لئی کچھ تے اونٹھ دتے جاݨ۔
اسی شام نوں جدوں عمرو بن لیث گرفتار ہو چکيا سی۔ اس نے اپنے باورچی توں جو اس دے نال قید خانہ وچ موجود سی بھکھ دی شکایت کیتی۔ باورچی نے ہانڈی وچ تھوڑا سا دلیا تے پانی ڈال کر پکنے دے لئی چولہے اُتے رکھ دتا۔ کیونجے اس دے سوا تے کوئی چیز موجود نہ سی۔ باورچی نے جدوں ہانڈی چولہے توں اتار کر رکھی تے کسی لوڑ توں دوسری طرف متوجہ ہويا کہ اینے وِچ اک کتا آیا تے ہانڈی نوں اٹھا کے چل دتا۔
عمرو نے جدوں کتے نوں ہانڈی لے جاندے ہوئے دیکھیا تاں اپنے باورچی نوں آواز دے کے کہیا کہ صبح تاں شکایت کر رہیا سی کہ باورچی خانہ دا سامان اٹھا کے لے چلنے دے لئی تن سو اونٹھ ناکافی نيں۔ ہن دیکھ لے ایہ اک کتا میرا سارا باورچی خانہ اٹھائے ہوئے لے جا رہیا اے۔
عمرو بن لیث دے بعد اس دی اولاد نے چند سال تک علاقہ سیستان دے محدود رقبہ وچ اپنی برائے ناں حکومت قائم رکھی۔
یعقوب بن لیث دا دھوہتا جس دا ناں خلف سی۔ محمود غزنوی دے زمانہ تک سیستان وچ برسر حکومت رہیا۔ خلف دے بیٹے نے باپ دے خلاف علم بغاوت بلند کيتا۔ خلف نے خود نوں بیٹے دے مقابلے وچ کمزور دیکھ کے اسنوں دھوکے توں قتل کر دتا۔ باشندگان سیستان نے سلطان محمود غزنوی دی خدمت وچ خلف دے خلاف شکایت کیتی عرضیاں بھیجاں تے لکھیا کہ آپ سانوں خلف دے مظالم توں نجات دلایئے۔
جب محمود نے چڑھائی دی تے خلف نے مقابلہ دی تاب نہ لیا کے سلطان دی خدمت وچ حاضر ہو کے رکاب نوں بوسہ دتا تے اپنی داڑھی سلطان دے پیر توں مل کے کہیا ”اے سلطان مینوں معاف کر دے۔“ محمود نوں خلف دی بولی توں سلطان دا لفظ پسند آیا تے اپنا لقب قرار دتا۔ خلف نوں سزا دینے دی بجائے اپنے ہمراہ غزنی لے گیا جتھے چار سال بعد فوت ہويا تے اس دے بعد دولت صفاریہ دا خاتم ہو گیا۔
عہد صفاریہ وچ فارسی علم و ادب سودھو
عہد صفاری وچ فارسی علم و ادب نوں عہد طاہریہ دے مقابلے وچ ودھ ترقی ہوئی۔ اس دی اک وجہ ایہ وی اے کہ عہد صفاریہ دا بانی یعقوب سیستان وچ پیدا ہويا۔ جو ایرانی داستاناں دا مرکز سمجھیا جاندا سی۔ یعقوب عربی بولی توں نابلد سی۔ اس لئی شاعر نے عربی بولی دی بجائے فارسی بولی وچ اس دے قصائد کہنے شروع کيتے۔ چنانچہ اس عہد دے شاعراں تے ادیباں نے فارسی بولی دی طرف توجہ کيتی۔