دوجی قومانتری پنجابی کانفرنس وچ دوہری لپی دا مسئلہ
لاہور وچ پنجابی انسٹی ٹیوٹ آف لینگوئج آرٹ اینڈ کلچر وچ منعقدہ دوجی بین الاقوامی پنجابی کانفرنس دے پہلے دیہاڑے پینل ڈسکشن دے دوران بھارتی تے پاکستانی پنجاب وچ پنجابی زبان دے لپیاں دا تنقیدی سوال چُکیا گیا۔
سیشناں ‘پنجابیاں دی قومی تے سیاسی تیزی’ اتے ‘پنجابی لوکاں دا پنجابی ساہت نال جوڑ’ وچ اس سکرپٹ بارے چرچہ چل رہی سی۔
جموں توں خالد حسین نے آکھیا “مشرقی پنجاب وچ پنجابیاں نوں نہیں پتا کہ پاکستانی پاسے کیہ لکھیا جا رہیا اے۔ لہندے پنجاب وچ پنجابی وچ چھپݨ والیاں 25 ہزار کتاباں بارے چڑھدے پنجاب دے لوکاں نوں پتا نہیں۔ ایسے طرحاں چڑھدے پنجاب وچ تیار ہون والے ادب بارے بہت گھٹ لوکاں نوں پتا اے۔ ایہدی وڈی وجہ پنجابی زبان دی لپی وچ فرق اے کیونکہ ساڈے کول وکھو وکھ لپیاں نیں، شاہ مکھی تے گرمکھی۔ لپیاں نال بݨی پاڑ نوں کوئی نہیں پُٹ سکیا“۔ اوہناں نے چڑھدے پنجاب وچ پنجابی اکھراں دے غلط تلفظ دیاں مثالاں دیندے ہوئے آکھیا۔
خالد دا کہنا سی کہ جدوں اوہ 2004ء وچ پہلی واری 60 لکھاریاں دے اک گروپ نال پاکستان آئے تے اوہ اوہناں نوں شاہ مکھی لپی دے معنے دسن لئی کہندے سن۔ "جدوں پاکستانی پنجابی لکھاری ہندوستان جاندے نیں تے ایہو ای ہُندا اے۔"
خالد نے تریخ دا اک نظریہ دتا، کہندے ہوئے کہ پنجابی رنجیت سنگھ دے زمانے وچ یا مغل دور وچ تریخ وچ کدی سرکاری زبان نئيں رہی بلکہ ایہ لوکاں دی زبان سی۔ اوہناں ایس تاثر نوں رد کر دتا کہ پنجابی زبان خطرے وچ اے۔ اوہناں نے کہیا، “پنجابی بولی کدے نہیں مرے گی”۔
سکرت آنند نے دسیا کہ 1947ء توں بعد پنجابی بولی نے دوواں مُلکاں وچ وکھریاں سمتاں اختیار کر لئیاں۔ ونڈ توں بعد مشرقی پنجاب وچ پنجابی زبان وچ بہت سارے سنسکرت الفاظ شامل ہوگئے۔ اوہناں دا کہنا سی کہ اوہناں نوں پنجابی زبان وچ نویں لفظ شامل ہون دا کوئی مسئلہ نہیں کیونکہ ساریاں زباناں دوجیاں زباناں توں لفظ ادھار لیندیاں رہندیاں نیں۔ اوہنے انگریزی دی اک مثال دتی جیہدے وچ دوجیاں یورپی بولیاں توں لفظ ادھار لئے گئے سن۔ "پر 1947ء توں بعد، اسیں (مشرقی پنجاب وچ) سارے سنسکرت الفاظ ادھار لیندے رہے۔"
اوہناں دا کہنا سی کہ ٹیکنالوجی ہُݨ سکرپٹ گیپ نوں پورا کر رہی اے تے لہندے پنجاب دے کئی لکھاریاں نوں گورمکھی وچ نقل کیتا جا رہیا اے جدکہ ہندوستان دے لکھاریاں نوں شاہ مکھی وچ نقل کیتا جا رہیا اے۔
شاعر سہج پریت منگت دا کہنا سی کہ پنجاب دے دوہاں پاسیاں دے لکھاری اک دوجے دیاں رچناواں نوں پڑھن دی سدھر سی۔ اوہناں دا کہنا سی کہ ایہہ جاننا چنگا اے کہ سرحد دے ایس پاسے گورمکھی پڑھائی جا رہی اے تے اسیں وی اپنے آپ نوں مکمل پنجابی سمجھاں گے جے شاہ مکھی پڑھ سکاں گے۔ اوہناں نوں آس سی کہ دوہاں پاسیاں دے لکھاری مستقبل وچ اک دوجے دیاں لپیاں پڑھ سکن گے۔
زبیر احمد دا کہنا سی کہ سنت سنگھ سیکھوں نے زبردستی پنجابی وچ سنسکرت دے لفظ شامل کر دتے سن تے شاہ مکھی نوں لپی منن توں انکار کر دتا سی۔ اوہ خالد حسین دی ایس گل تے متفق نہیں سن کہ سرحد دے دوہواں پاسیاں دے لوک تے لکھاری اک دوجے بارے نہیں جاندے۔
“ونڈ نال پنجاب نوں سبھ توں ودھ نقصان اس لئی ہویا کیونکہ سارے لکھاری لاہور دے سن، جنہاں وچ بلونت گارگی، امرتا پریتم، کرتار سنگھ دگل اتے پروفیسر موہن سنگھ شامل سن۔ ایہہ سارے لوک لاہور توں ہجرت کر گئے سن۔ پنجاب دے ایس پاسیوں دوجے پاسیوں آیا اکلا پنجابی لکھاری سی احمد راہی۔”
زبیر نے دسیا کہ گورمکھی توں بہت سارا ادب شاہ مکھی وچ وی چھپ رہیا اے۔
"انٹرنیٹ نے سرحداں ختم کر دتیاں نیں کیونکہ میں خود روزانہ دی بنیاد تے مشرقی پنجاب دے لوکاں نال جڑ رہیا واں۔"
اوہناں نے آکھیا کہ اوہ سکرپٹ دے مسئلے توں پریشان نہیں سی، تے اوہ دن دور نہیں جدوں کوئی ایپ ایہنوں حل کرے گی۔ اوہناں نے آکھیا کہ سکرپٹ لکھاریاں لئی کوئی رکاوٹ نہیں سی، پر گَل بات کلید سی۔
صحافی سہیل وڑائچ نے طارق بھٹی ولوں ماڈریٹر ہون والے سیشن وچ پنجاب دے دوہواں حصیاں وچکار دوری پیدا کرن والے عنصر دی نشاندہی کردے ہوئے آکھیا کہ اوہ اک دوجے دیاں لکھتاں نوں وکھو وکھ سکرپٹاں دی وجہ توں پڑھن توں قاصر سن۔ اس نے اک اجہے ایپ لئی زور دتا جہڑا سرحد پار دے قارئین نو اک دوجے نو پڑھن دے قابل بنا سکے۔
"دنیا بھر چ مواصلات دے ذرائع نے سرحداں نو ختم کر دتا اے۔ اک دوجے تک اپڑن لئی کوئی پنجابی ٹی وی چینل ہونا چاہیدا اے۔” اوہناں نے دوہاں پنجاباں وچ وڈے پیمانے تے انوواد کرن تے زور دتا۔
"جدوں تیکر دوہواں حصیاں تے گل بات تے سمجھ نئیں ہوندی، اسی ترقی نئیں کر سکدے۔" واریچ نے آکھیا کہ صرف رقص تے گیتاں دا کوئی عملی فائدہ نئیں ہووے گا کیونکہ انج دیاں شیواں چھیتی ای بھل جاندیاں سن۔
فکشن لکھاری نین سکھ دا کہنا سی کہ جدوں انگریز پنجاب وچ نصاب بنا رہے سن تے پنجابیاں نے اوہناں سکولاں وچ گورمکھی لپی اپنان دی غلطی کیتی سی جہناں دا نصاب سکھ مت تے مبنی سی۔ "مسلماناں نے اس نوں مذہبی بنیاداں تے رد کیتا۔" اوہناں دا کہنا سی کہ پنجابیاں نے اپنی مرضی نال اپنی زبان نہیں چھڈی بلکہ ایہ کم نوآبادیاتی حکمراناں نے کیتا اے۔ "اردو دا نصاب اسلام تے مبنی سی جد کہ ہندی ہندو مت تے مبنی سی جد کہ فارسی دا نصاب سب کجھ شامل سی۔" اوہناں نے سرحد دے دونواں پاسے دونواں لپیاں وچ کتاباں دی نقل تے زور دتا۔
فرخ سہیل گوئندی نے آکھیا کہ پنجابیاں نوں اک جدید زبان بارے فیصلہ کرنا چاہیدا اے، ترکی، انڈونیشیا تے ملائیشیا وانگوں رومن لپی نوں اپنان دی تجویز دتی۔ اوہناں نے پنجابی ودواناں اُتے تنقید کیتی، “ترکی نے اپنی بولی نوں جدید بنا کے ترقی کیتی پر اسیں اجے وی شاہ مکھی تے گرو مکھی وچ پھسے ہوئے آں۔”