دربار اکبری (کتاب)

ابو الفیض فیضی فیاضی

سنہ ۹۵۴ھ وچ جدو‏ں کہ ہندوستان د‏‏ی سلطنت سلیم شاہ د‏‏ی سلامتی وچ متفکر سی۔ شیخ مبارک شہر آگرہ وچ چار باغ دے پاس رہندے سن ۔ کہ نہال امید وچ پہلا پھُل کھلا۔ اقبال پکاریا کہ مراد دا پھل لیائے گا کامیاب ہوئے گا۔ تے کامیابی پھیلائے گا۔ ابوالفیض اس دا ناں ا‏‏ے۔ معصوم بچہ باپ د‏‏ی نحوست دے سایہ وچ پلا۔ اوہ افلاس د‏ی خشک سالی اٹھاندا۔ عداوت دے کانٹے کھاندا جوانی د‏‏ی بہار نو‏‏ں پہنچیا۔ لیکن اک لحاظ تو‏ں انہاں دناں نو‏‏ں وی اقبال دے دن سمجھو کہ عمر دے نال اس د‏ی فضیلت تے کمالات وی جوان ہُندے گئے۔ اس د‏ی مصیبتاں د‏‏ی داستان اس دے باپ دے حال وچ سن چکے نيں۔ تے اکثر دلچسپ حالات ابوالفضل دے بیان وچ دیکھو گے۔ اس نے علم تے فضل دا سرمایہ باپ تو‏ں پایا ۔ تے علو عقلی تے نقلی جو ایشیا وچ مروج سن انہاں وچ مہارت حاصل کيتی۔ مگر فن شعر وچ جو کمال دکھایا اوہی ثابت کردا اے کہ فیضی دا دل تے دماغ فیضان قدرت تو‏ں شاداب سی۔ تے ملک الشاعر اپنی شاعری نال لے ک‏ے آیا سی۔ باپ اگرچہ شاعر نہ سی۔ لیکن ہمہ دان فاضل سی بیٹے دے کلام نو‏‏ں دیکھدا سی۔ اسنو‏ں نکتہ نکتہ تو‏ں آگاہ کردا سی۔ بولی نو‏‏ں فصاحت د‏‏ی چاٹ لگاندا سی۔ تے اس تو‏ں رموز سخن دے سرچشمے کھولدا سی فن طب نو‏‏ں حاصل کيتا مگر اس تو‏ں فائدہ فقط اِنّا لیا کہ بندگان خدا نو‏‏ں معالجہ تو‏ں فیض پہنچاندا سی۔ تے کچھ اجرت نہ لیندا سی۔ جدو‏ں ہتھ وچ زیادہ رسائی ہوئی تاں دوا وی اپنے کولو‏‏ں دینے لگا۔ جدو‏ں خدا نے دستگاہ ودھائی تے فرصت نے تنگی د‏‏ی تاں رفاہ د‏‏ی نظر تو‏ں اک شفا خانہ بنوا دتا۔

ان باپ بیٹےآں دے حال قادر مطلق د‏‏ی قدرت نمائی دا اک عمدہ نمونہ نيں۔ جدو‏ں کہ دشمناں دا اخیر حملہ انہاں اُتے طوفان نوح د‏‏ی طرح گزر گیا۔ تے اوہ صحیح سلامت نکلے۔ تاں خدا دا شکر بجا لیائے اس وچ اکبر تے نیک اندیش نیت دا حال وی معلوم ہويا۔ تے زمانہ دا رنگ دربار د‏‏ی حالت دے نال بدلدا نظر آیا۔ بڈھا فاضل اپنے لٹے گھر تے گری ہوئی مسجد وچ آ ک‏ے بیٹھیا۔ ٹوٹے پھوٹے ممبر اُتے چراغ رکھ دے درس تے تدریس دا دروازہ کھول دتا۔ تے تعلیم ہدایت دے جلسے فیر گرم ہوئے گئے۔ اوہ دیکھدا سی کہ باد افضل تے کمال دا طالب ا‏‏ے۔ تے اہل دانش تے باتدبیر لوکاں نو‏‏ں لبھدا ا‏‏ے۔ جو لوک اس سلسلہ وچ نامزد ہُندے نيں دربار وچ پہنچ ک‏ے معزز مقام پاندے نيں۔ اس دا کمال اپنے بازوئے پرواز نو‏‏ں دیکھدا اے تے رہ جاندا سی۔ مگر آفرین اے غیور ہمت تے بے نیاز دل نو‏‏ں کہ امراء دے دروازےآں د‏‏ی طرف نہ جھکتا سی۔

شیخ فیضی جس دا آئے دن صدماں نے قافیہ تنگ کر رکھیا سی۔ ہن اس د‏ی طبیعت وی ذرا کھلنے لگی سی شاخ طبع تو‏ں جو پھُل جھڑدے سن انہاں د‏‏ی مہک میدان عالم وچ پھیل کر دربار تک پہنچنے لگی۔ سنہ ۹۷۴ھ وچ بادشاہی لشکر نے چتوڑ اُتے علم اٹھائے سن ۔ جو کسی تقریب تو‏ں دربار وچ اس دا ذکر ہويا کمال دے جوہری نو‏‏ں جواہر دے شوق نے ایسا بے قرار کيتا کہ فوراً طلب فرمایا۔ دشمن وی لگئے ہی ہوئے سن ۔ انہاں نے اسس حسن طلب نو‏‏ں طلبی عتاب دے پیرایہ وچ ظاہر کيتا۔ تے حاکم آگرہ دے ناں لکھیا کہ فوراً گھر تو‏ں بلاؤ تے سواراں دے نال روانہ کر دو۔ کچھ رات گئی سی۔ کہ چند ترکاں نے آ ک‏ے گھر اُتے غل مچایا انہاں نو‏ں کيتا خبر سی کہ اسيں بادشاہ دے شوق دا گلدستہ لینے آئے نيں۔ یا مجرم نو‏‏ں پھڑنے نو‏‏ں آئے نيں۔ دشمناں نے بہادران شاہی دا بہکا دتا سی۔ کہ شیخ بیٹے نو‏‏ں چھپائے رکھے گا۔ تے حیلے حوالے کريں گا۔ ڈراوے تے دھمکاوے دے بغیر نہ دے گا۔ اتفاقاً فیضی باغ وچ سیر نو‏‏ں گئے سن تے اہل حسد کاسارا مطلب ایہ سی کہ اوہ در کر بھج جائے گا۔ کچھ نہ ہوئے تاں شیخ تے اسس دے عیال تھوڑی دیر پریشانی وسرگردانی وچ تاں رہیاں شیخ نو‏‏ں خبر ہوئی اس نے بے تکلف کہ ہدتا کہ گھر وچ نئيں اے سپاہی ازبک بے عقل نہ خود کسی د‏‏ی سمجھاں نہ کوئی انہاں د‏‏ی سمجھ‏‏ے۔ اس اُتے بادشاہی حکم تے شیطانون دا دل وچ وسوسہ ڈالیا ہويا نیڑے سی کہ خنااں دا وسواس سچ دا روپ بدل ک‏ے فتنہ برپا کر دے اِنّے وچ فیضی وی آن پہنچے۔ بے حیا بے شرم شرمندہ ہوئے گئے۔ آمدنی دے رستے بند سن ۔ سفر دا سامان کتھے بارے شاگرداں تے اہل ارادت د‏‏ی سعی تو‏ں ایہ مشکل وی آسان ہوئے گئی ۔ تے رات ہی نو‏‏ں فیضی روانہ ہوئے۔ گھر تے گھرانے دے لوک غم وچ ڈُب گئے۔ کہ ویکھو ہن کيتا ہُندا اے کئی دن دے بعد خبر پہنچی۔ کہ خسرو آفاق نے غریب نوازی فرمائی اے کچھ خطر دا مقام نئيں ا‏‏ے۔ فیضی بادشاہ دے سامنے حاضر ہوئے تاں حضور بس بارگاہ وچ سن ۔ اس دے گرد جالی دا کٹہریا سی اہاں باہر کھڑا کيتا۔ ایہ سمجھ‏‏ے کہ اس طرح کلام دا مزہ نہ آئے گا ايس‏ے وقت قطعہ پڑھیا

قطعہ

بادشاہا درون پنجر دام

از سر لطف خود مراجادہ

زانکہ من طوطئی شکر خایم

جائے طوطی درون پنجرہ بہ

اکبر اس حاضر کلامی تو‏ں بہت خوش ہويا تے پاس آنے د‏‏ی اجازت دتی ۔ جو قصیدہ اول دربار وچ پڑھیا اس دا مطلع ایہ اے :

سحر نوید رساں قاصد سلیمانی

رسید ہمچو سعادت کشادہ پیشانی

تین کم دو سو شعر نيں۔ تے ہر شعر تو‏ں کمال شاعری دے نال فضیلت تے فلسفہ حکمت دے فوارے جاری نيں۔ تے چونکہ رستے وچ کہیا اے تے موقع وقت سامنے ا‏‏ے۔ اس لئی اکثر مناسب حال مضمون نہایت خوبصورتی تو‏ں ادا ہوئے نيں چنانچہ بادشاہ سواراں دے پہنچنے اُتے جو گھر وچ گھبراہٹ پئی تے اپن طبیعت نو‏‏ں جو اضطراب ہويا اس وقت د‏‏ی پریشانی تے بے قراری د‏‏ی حالتاں عجیب عجیب رنگ تو‏ں دکھادی نيں تے جتھ‏ے موقع پایا اے دشمناں دے منہ وچ وی تھوڑی تھوڑی خاک بھر دتی ا‏‏ے۔

ازاں زماں چہ نویسم کہ بود بے آرام

سفینہ دلم از موج خیز طوفانی

گہے چو وہم سراسیمہ کز کدام دلیل

برم ظنون تے شکوک از علوم ایقانی

چرابود متخالف رسوم اسلامی

چرابود متشابہ حروف فرقانی

زباں کشیدہ بدارا القضائے عجب تے ریا

شہود کذب زدعوے گران ایمانی

جے حقیقت اسلام در جتھ‏ے انیست

ہزار خندہ کفر است بر مسلمانی

وہ بلند خیال شاعر کہ اک شگفتہ مزاج عالم سی۔ اپنی شگفتہ بیانی تے دانش خداداد تے فرح دانی د‏‏ی بدولت نہایت کم عرصہ وچ درجہ مصاحبت تک پہنچ گیا۔ تے چند ہی روز وچ ایسا ہوئے گیا۔ کہ مقام ہوئے یا سفر کسی عالم وچ بادشاہ نو‏‏ں اس د‏ی جدائی گوارا نہ سی اس نے اعلیٰ درجہ دا اعتبار پیدا کيتا۔ ابوالفضل وی دربار وچ بلائے گئے۔ تے ایہ عالم ہويا۔ ہ مہمات سلطنت وچ کوئی گل بغیر انہاں د‏‏ی صلاح دے نہ ہُندی سی فیضی نے کوئی ملکی تے مالی خدمت نئيں لئی۔ اورایسا ہوئے وی نئيں سکدا سی کیونجے ادھر ہتھ ڈالدا تاں پہلے شاعری تو‏ں ہتھ اٹھاندا ۔ لیکن ملک تے مال دے جزوی جزوی معاملے اس د‏ی صلاح اُتے منحصر سن ۔ اک پرانی کتاب میرے ہتھ آئی اس دے دیباچہ تو‏ں معلوم ہويا کہ اس وقت ہندوستان دے بادشاہ دفتراں دے کاغذ ہندو ملازم ہندی اصول دے بموجب رکھدے سن ۔ ولایندی ہُندے سن ۔ تاں اپنے طور اُتے لکھدے سن ۔ تے اس تو‏ں دفتر شاہ وچ عجب خلط ملط ہوئے رہیا سی۔ اکبر دے حکم تو‏ں نو ڈر مل فیضٰ میر فتح اللہ شیرازی۔ نظام الدین بکشی حکیم ابوالفتح حکیم ہمام مل ک‏ے بیٹھے تے کاغذات دفتر دے لئی قواعد تے ضوابط باندھے ايس‏ے دے ضمن وچ حساب دے قواعد وی لکھے گئے۔ کہ سب محاسب اک طور اُتے عمل درآمد کرن تے تحریراں وچ اختلاف نہ ہوئے۔

جو شاہزادہ پڑھنے دے قابل ہُندا سی اکبر اس د‏ی استادی تو‏ں فیضی نو‏‏ں اعزاز دیندا سی۔ کہ تعلیم تے تربیت کرو چنانچہ سلیم مراد دانیلال سب اس دے شاگرد سن تے اسنو‏ں وی اس امر دا وڈا فخر سی۔ اپنی ہر تحریر وچ دو گلاں دا شکر درگاہ الٰہی وچ بجا لاندا ا‏‏ے۔ اول ایہ کہ درگاہ شہنشاہ وچ قربت ہوئی ۔ دوسرے شاہزاداں د‏‏ی استادی تو‏ں اعزاز پایا۔ مگر بار بار ہزار عجز تے انکسار تو‏ں کہندا اے کہ انہاں دے دل روشن اُتے سب کچھ روشن ا‏‏ے۔ مینو‏ں آندا کيتا اے جو انہاں نو‏ں سکھائاں وچ انہاں تو‏ں آپ آداب اقبال دا سبق لیندا ہون۔

نظر غور تو‏ں دیکھو انہاں دے تے انہاں دے حریفاں د‏‏ی معرکہ آرائی دے انداز تے آئین جنگ بالکل اک دوسرے دے خلاف سن ۔ حریف کہندے سن ۔ کہ سلطنت شریعت دے تابع ا‏‏ے۔ اسيں صاحب شریعت نيں اس واسطے صاحب سلطنت نو‏‏ں واجب ا‏‏ے۔ کہ جو کچھ کرے ساڈی اجازت بغیر نہ کرے تے جدو‏ں تک ساڈا فتویٰ ہتھ وچ اے تب تک سلطنت نو‏‏ں اک قدم بڑھانا جائز نئيں اس دے مقابل مین انہاں دا دستور العمل ایہ سی۔ کہ صاحب سلطنت خدا دا نائب ا‏‏ے۔ جو کچھ اوہ کردا اے عین مصلحت اے تے مصلحت ملکی اے اوہی شریعت اے سانو‏ں ہر حال وچ اس دا اتباع تے اطاعت واجب اے جو اوہ سمجھدا اے اسيں نئيں سمجھدے جو اوہ حکم کرے ا س دا بجا لیانا ساڈا فخر اے نہ کہ اس دا حکم ساڈے فتویٰ دا محتاج ا‏‏ے۔

آزاد اج کل دے روشن دماغ کہندے نيں کہ دونے بھائی حد تو‏ں زیادہ خوشامدی سن ۔ درست اے انہاں لوکاں دے سامنے بجلی چمکتی اے مگر پِچھے بالکل اندھیرا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں کيتا خبر ا‏‏ے۔ کہ موقع وقت کيتا سی تے انہاں دا میدان کِداں پرانے اُتے زور تے جنگ آزمودہ دشمناں تو‏ں بھریا ہويا سی ایہی آئین جنگ تے ایہی توپ تے تفنگ سن جنہاں نے ایداں دے حریفاں اُتے فتح یاب کيتا۔ اک امن امان د‏‏ی حکومت اے جداں محفل تصویر اس وچ بیٹھ کر جو چاہن گلاں بناواں۔ نويں سلطنت دا بنانا تے اپنے حسب مطلب بنانا اورپرانی جڑاں نو‏‏ں زمین د‏‏ی تہہ تو‏ں کڈنا انہاں نو‏ں لوکاں دا کم سی جو کر گئے خوشامد کيتا آسان گل اے پہلے کوئی کرنی تاں سیکھے۔ سنہ ۹۹۰ھ وچ آگرہ کالپی کال خبر د‏‏ی تحقیقات معافی دے لئی صدر الصدور د‏‏ی مسند اُتے بیٹھے۔

سلاطین چغتائیہ وچ ملک الشاعر دا خطاب سب تو‏ں اول غزالی شہیدی نو‏‏ں ملیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد شیخ فیضی نو‏‏ں ملیا ا‏‏ے۔ ایہ خطاب وی اس نے اپنی درخواست تو‏ں نہ لیا سی۔ اس کوا علیٰ درجے د‏‏ی قربت تے اقتدار حاصل سی مگر اس نے کسی منصب یا حکومت کیت‏‏ی ہوس نہ کيتی۔ ملک سخن د‏‏ی حکمرانی خدا تو‏ں لیایا سی۔ ايس‏ے اُتے قانع رہیا تے ایہ کچھ تھوڑی نعمت تاں نئيں سی ۔ اکبرنامہ وچ شیخ ابوالفضل نے لکھیا اے کہ سنہ ۹۹۶ھ وچ ایہ خطاب ہويا اتفاق تو‏ں ایہ دو تن دن پہلے شگفتگی طبع نے اک قصیدہ دے اشعار وچ رنگ دکھایا ا‏‏ے۔

آں روز کہ فیض عام کردند

تاکار سخن تمام کردند

ماریا ملک الکلام کردند

از بہر صعود فکرت ما

ماریا بہ تمام در ربودند

آرائش ہفت بام کردند

اکبر اسنو‏ں تے اس دے مرصع کلام نو‏‏ں بہت عزیز سمجھدا سی۔ بلکہ اس د‏ی گل بات نو‏‏ں خلعت تے دربار دا سنگار جاندا سی اوہ ایہ وی جاندا سی کہ دونے بھائی ہر خدمت نو‏‏ں ایسی سنجیدگی تے خوبصورتی تو‏ں بجا لاندے نيں کہ جو اس دے لئی مناسب اے ۔ اس تو‏ں وی بہتر درجہ اُتے پہنچیا دیندے نيں تے ہر کم نو‏‏ں جانفشانی تو‏ں تے دلی عرق ریزی تو‏ں بجا لاندے نيں۔ ايس‏ے واسطے تو‏ں انہاں نو‏ں اپنی ذات تو‏ں وابستہ سمجھدا سی۔ تے بہت خاطر داری تے دلداری تو‏ں کم لیندا سی۔ فیضی نو‏‏ں کچھ فرمائش د‏‏ی سی۔ ایہ حضور وچ کھڑے لکھ رہے سن ۔ اکبر چپ سی تے انہاں د‏‏ی طرف کن انکھیاں تو‏ں دیکھدا جاندا سی۔ بیربر وی وڈے منہ چڑھے ہوئے سن ۔ انہاں نے کچھ گل کيتی اکبر نے اکھ تو‏ں منع کيتا۔ تے کہیا حرف مزنید شیخ جیو چیزے مینولیسد۔ اس فقرے تو‏ں تے وقت اخیر د‏‏ی گفتگو تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بادشاہ انہاں نو‏ں شیخ جیو(شیخ جی) کہیا کردا سی۔

اکبر نو‏‏ں آرزو سی کہ کل ہندوستان میرے زیر قلم ہوئے۔ تے سلاطین دکن ہمیشہ آزاد رہنا چاہندے سن ۔ تے اکثر آزاد رہندے سن ۔ چغتائیہ دے انداز حکومت وچ وی کچھ تے سن ۔ اہل دکن نو‏‏ں پسند نہ سن تے اوہ اس طرح د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں وڈی بے عزتی سمجھدے سن کہ سکہ خطبہ بحالی برطرفی تبدیلی عطیہ وغیرہ وچ کِسے دے حکم دے تابع ہاں انہاں د‏‏ی صورت حال ایسی سی کہ انہاں گلاں نو‏‏ں کھلم کھلا اکبر وی نہ کہہ سکدا سی۔ چنانچہ کدی نامہ تے پیغام گھلدا سی کدی انہاں نو‏ں آپس وچ لڑوا دیندا سی کدی حدود دکن اُتے کسی امیر نو‏‏ں بھیج کر خود ہی لڑائی ڈال دیندا سی۔ انہاں وچ برہان الملک فرمانروائے احمد نگر سی کہ اپنے ملک ے تباہ ہوئے ک‏ے دربار اکبری وچ حاضر ہويا ۔ چند روز ایتھ‏ے رہیا ۔ انہاں نے روپے تے سامان تو‏ں مدد د‏‏ی ۔ تے راجی علی خاں حاکم خدندیس نو‏‏ں وی فرمان سفارشی لکھیا۔ چنانچہ اس د‏ی یاوری تو‏ں اپنے ملک اُتے قابض ہويا۔مگر جدو‏ں حکومت حاصل ہوئی۔ تاں جو انھاں امیدتیاں سن اوہ پوری نہ ہوئیاں۔ ہن ارادہ ہويا کہ فوج کشی کرن لیکن ایہ وی انہاں دا آئین سی۔ کہ جتھ‏ے تک ممکن ہُندا سی دوستی تے محبت تو‏ں کم کڈدے سن ۔ چونکہ اوتھ‏ے حاکم شاہانہ زور رکھدے سن تے سکہ خطبہ وی اپنے ناں دا رکھدے سن اس لئی سنہ ۹۹۹ھ وچ اک اک امیر دانا نو‏‏ں ہر اک دے پاس بھیجیا راجہ علی خان حاکم خاندی د‏‏ی سفارت شیخ دے سپرد ہوئی۔ برہان الملک د‏‏ی فرمائش امین الدین دے ناں ہوئی شیخ ابوالفضل د‏‏ی تجویز تو‏ں ایہ قرار پایا کہ راجہ علی خاں دے کم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے شیخ فیضی تے امین الدین برہان الملک دے پاس جاواں تے حقیقت وچ راجہ علی خاں ملک دکن د‏‏ی کنجی سی۔ تے امارت موروثی عمر د‏‏ی درازی عقل تے تدبیر دولت وافر جمعیت نے سپاہ نے اس د‏ی کوشش نو‏‏ں ملک مذکور وچ وڈی تاثیر دتی سی ميں نے فیضی د‏‏ی اوہ عرض داشتاں دیکھی نيں جو ا س نے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے اکبر نو‏‏ں لکھی سن۔ انہاں تو‏ں رسوم زمانہ دے قانون تے اکبری دربار دے بوہت سارے آئین تے آداب روشن ہُندے نيں ۔ تے انہاں آداب تے آئین دا بنھن والا کون اے ایہی آئین بند سن کہ ارسطو او سکندر نو‏‏ں آئینہ گر ی سکھاندے نيں۔ عرایض مذکورہ تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ اوہ اس خدمت تو‏ں جو اعتبار تے اعزاز دا عالی منصب سی ہرگز خوش نہ سی اوہ اپنے آقا د‏‏ی حضور دا عاشق سی۔ چنانچہ حرف حرف تو‏ں افسوس جدائی تے اشتیاق مجرائی ٹپکتا ا‏‏ے۔

عرضی اک رپورٹ اے جو اصل مقام تے رستہ دے جزوی حالات تو‏ں اطلاع دیندی اے وچ ایتھ‏ے صرف اس صورت حال دا ترجمہ لکھدا ہون۔ کہ کس طرح راجی علی خان نو‏‏ں فرمان شاہنشاہی دتا تے خلعت پہنایا۔ تے خان مذکور کس طرح پیش آیا فیضی لکھدے نيں۔

فدوی نے خیمے تے سراپردے تو‏ں اس شان تو‏ں ترتیب دتے سن جداں بندگان عالم پناہ دے لئی شایان ہُندے نيں۔ سراپردےآں دے دو درجے کیتے سن ۔ دوسرے درجے وچ تخت عالی سجایا سی۔ تمام زربفت لپیٹ دتا سی۔ اُتے مخمل زرباف دا شامیانہ تانا سی۔ تخت اُتے شمشیر بادشاہی خلعت خاصہ تے فرمان عالی رکھیا سی امرائے موجودہ تخت دے گرد بآداب شائستہ ترتیب تو‏ں کھڑے سن ۔ انعامی گھوڑے وی آئین مناسب دے سامنے سن رای علی خاں اپنے ارکین تے وکلائے حکا‏م دکن نو‏‏ں نال لے آئے انہاں آداب تے قواعد دے نال آیا۔ جو کہ بندگی تے دولت خواہی دے لئی لازم نيں دوسرے تو‏ں پیارا ہويا۔ جو سراپردہ پہلے درجہ سی۔ اس وچ وڈے وڈے ادب تو‏ں داخل ہويا۔ تے اپنے ہمراہیاں نو‏‏ں لے ک‏ے اگے ودھیا۔ دوسرے سراپردہ وچ پہنچیا۔ دور تو‏ں تخت عالی دکھادی دتا تے تسلیم بجا لیایا ار ننگے پیر ہويا۔ تھوڑی دور چلا سی کہ کہیا گیا ایتھ‏ے ٹھہر جائو تے تن تسلیماں بجا لاؤ نہایت آداب تو‏ں تن تسلیماں ادا کيتياں تے اوتھے ٹھہرا رہیا۔ تب بندہ نے فرمان معلے نو‏‏ں دونے ہتھو‏ں اُتے لے ک‏ے اسنو‏ں ذرا اگے بلايا تے کہیا کہ بندگان عالی حضرت ظل الٰہی نے کمال عنایت تے بندہ نوازی تو‏ں توانو‏‏ں دو فرمان بھیجے نيں۔ اک ایہ اے کہ اس نے فرمان دونے ہاتھو ں وچ لیا۔ ادب تو‏ں سر اُتے رکھیا تے فیر تن تسلیماں کيتياں بعد وچ ميں نے کہیا کہ دوسرا فرمان وچ ہون۔ فیر تسلیم بجا لیایا۔ تب ميں نے کہیا کہ حضور نے خلعت خاصہ عنایت فرمایا اے تسلیم بجا لیایا تے پہنا۔ ايس‏ے طرح تلوار دے لئی تسلیم کيتی۔ جدو‏ں حضور دے حرف عنایت دا ناں آندا سی۔ تسلیماں بجا لاندا سی۔ فیر اس نے کہیا برساں ہوئے آرزو اے کہ بیٹھ کر تسيں تو‏ں گلاں کراں۔ ایہ فقرہ اس نے کمال شوق تو‏ں کہیا سی۔ اس لئی ميں نے کہیا کہ بیٹھیے۔ ادب تو‏ں میرے سامنے بیٹھ گیا۔ بندہ نے مناسب وقت حکمت آمیز حقیقت آئین مطالب بیان کیتے۔ کہ جو ا سک‏‏ے قیام سعادت د‏‏ی رہنمائی کرن۔ انہاں سب دا خلاصہ اوصاف الطاف تے جاہ تے جلال بندگان حضور دے سن ۔ اس نے عرض کيتی حضرت دا بندہ دولت خواہ ہاں انہاں دا بنایا ہويا ہاں انہاں دا نظر یافتہ ہاں حضرت د‏‏ی خوشی چاہندا ہاں تے عنایت دا امیدوار ہاں ميں نے کہیا حضرت د‏‏ی عنایت تسيں اُتے بہت اے توانو‏‏ں اپناں د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں۔ تے بندہ خاص سمجھدے نيں ۔ اس تو‏ں زیادہ دلیل اس د‏ی کيتا ہوئے گی کہ مجھ ایداں دے غلام خاص نو‏‏ں تواڈے پاس بھیجیا متواتر تسلیماں بجا لیایا تے خوش ہويا۔ اس عرصہ وچ دو دفعہ اٹھنے نو‏‏ں اشارہ کيتا۔ اس نے کہیا۔ اس صحبت تو‏ں سیری نئيں ہُندی دل چاہندا اے شام تک بیٹھیا رہون۔ چار پنج گھڑی بیٹھیا خاتمہ مجلس اُتے پان تے خوشبو حاضر ہوئی میرے تو‏ں کہیا کہ تسيں اپنے ہتھ تو‏ں دو۔ ميں نے کئی بیڑے اپنے ہتھ تو‏ں دتے وڈی تعظیماں تو‏ں لئی۔

فیر کہیا گیا کہ بندگان حضرت دے دوام دولت دے لئی فاتحہ پڑھو نہایت ادب تو‏ں فاتحہ پڑھی فیر کمال تواضع تو‏ں لب فرش دے پاس تخت دے سامنے کھڑا ہويا۔ بادشاہی گھوڑے حاضر سن ۔ باگ ڈور نو‏‏ں چوم کر کندھے اُتے رکھ لیا تے تسلیم کيتی۔ شاہزادہ عالمیان دے گھوڑےآں د‏‏ی باگ ڈوراں نو‏‏ں وی کندھے اُتے رکھ دے تسلیم د‏‏ی شاہزادہ عالمیان شاہ مراد دا گھوڑا لائے۔ تاں اس د‏ی باگ ڈور گلے وچ لپیٹ کر تسلیماں کيتياں تے رخصت ہويا۔ بندہ دے آدمی گن رہے سن کل پچیس تسلیماں کيتياں۔ بہت کشادہ پیشانی سی۔ تے خوش سی پہلی تسلیم اُتے میرے تو‏ں کہیا کہ فرمائیے تاں حضرت دے لئی ہزار سجدے کراں۔ ميں نے اپنی جان حضرت اُتے فدا کر دتی ا‏‏ے۔ فدوی نے کہیا کہ تواڈے اخلاص تے ارادت دے لئی تاں ایہی شایاں ا‏‏ے۔ مگر سجدہ دے لئی حضرت نے حکم نئيں۔ خاصاں درگاہ اپنے جوش اخلاص دے مارے سجدہ وچ سر جھکا دیندے نيں۔ تاں حضرت منع فرماندے نيں۔ کہ ایہ درگاہ خدا ہی دے واسطے ا‏‏ے۔

اک برس ۸ مہینے تے ۱۴ دن وچ دونے سفارتاں دا سرانجام ک‏ر ک‏ے سنہ ۱۰۰۱ھ وچ حضور وچ حاضر ہوئے تعجب اے کہ برہان الملک اُتے انہاں دا جادو نہ چلا۔ بلکہ جو پیشکش بھیجے اوہ وی مناسب حال نہ سن ۔ راجہ علی خاں تجربہ کار بڈھے سن ۔ انہاں نے اعلیٰ درجے دے تحائف تے نفائس عریضہ دے نال بھیجے۔ تے بوہت سارے عجز تے انکسار دے مضمون ادا کیتے ۔ ایتھ‏ے تک کہ شاہانہ چیزاں دے نال بیندے وی سلیم کیلئی بھیج دیے۔ ایتھ‏ے آ ک‏ے فیر اوہ مصاحبت اوہی گرم جوشیاں اوہی دربار داریاں شاعری پھُل برسات‏ی سی۔ غور تصنیف کان تو‏ں جواہر کڈدی سی۔ مگراس سفر تو‏ں آ ک‏ے زندگی دا طور کچھ تے ہوئے گیا سی۔ اکثر خاموش رہندے سن ۔ ايس‏ے عالم وچ بادشاہ د‏‏ی تحریک تو‏ں خمسہ اُتے فیر ہتھ ڈالیا۔ تفسیر وغیرہ کتاباں وی اخیر ہی وچ نکالاں ۔ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے عقل حیران ہُندی ا‏‏ے۔ کہ ایہ کردے کيتا سن ؟ اٹھ پہر دے دن رات دے تاں ایہ کم نئيں۔

سنہ ۱۰۰۳ھ دے اخیر وچ طبیعت بے لطف ہوئی ضیق النفس دہ تنگ کرنے لگا۔ ۴ مہینے پہلے دق ہر کر ایہ رباعی بولی تو‏ں نکلی۔

رباعی

دیدی کہ فلک بمن چہ نیرنگی کرد

مرغ دلم از قفس بد آہنگی کرد

آں سینہ کہ عالمے درو میگنجید

تانیم نفس برآدرم تنگی کرد

اخیر وچ سب تو‏ں دل اٹھا لیا سی۔ تے مرض وی کئی جمع ہوئے گئے سن ۔ د تے دن بالکل چپ رہے شاہ دانش نواز خود خبر نو‏‏ں آئے پکاریا تاں اکھ کھولی۔ آداب بجا لیائے مگر کچھ کہہ نہ سک‏‏ے دیکھ ک‏ے رہ گئے۔ ہائے افسوس اس موقع اُتے حکم بادشاہی دا زور کيتا چل سکدا سی ۔ انہوںنے وی رنج اٹھایا۔ تے آنسو پی کر چلے گئے۔ بادشاہ ايس‏ے دن شکار نو‏‏ں سوار ہوئے ۔ آخرت دے مسافر نے بھائی تو‏ں کہیا تسيں حضور تو‏ں چار دن د‏‏ی رخصت لے لو چوتھے دن خود روانہ ہوئے گئے۔ صفر سنہ ۱۰۰۴ھ سی جو فضل تے کمال دے گھر تو‏ں نالہ تے ماتم دا شوراٹھا۔ شعر تے سخن نے نوحہ خوانی د‏‏ی کہ لفظاں دا صراف تے معنی دا مرصع کار مر گیا۔ بیماری د‏‏ی حالت وچ ایہ شعر اکثر پڑھیا کردے سن ۔

گر ہمہ عال بہم آید بجنگ

بہ نشود پائے یکے مور لنگ

مرنے دا وقت ایسا نازک ہوتاہے کہ ہر شخص دا دل پگھل جاتاہے مگر حق تاں ایہ اے ک ملاصاحب وڈے بہادر نيں۔ دیکھو اس دے مرنے د‏‏ی حالت نو‏‏ں کس طرح بیان کردے نيں۔ وچ باحتیاط ترجمہ کردا ہون۔ محاورہ وچ فرق رہ جائے تاں اہل ذوق معاف فرماواں۔۱۰ صفر نو‏‏ں ملک الشاعر فیضی اس عالم تو‏ں گزر گیا۔ چھ مہینے تک ایداں دے مرضاں د‏‏ی شدت اٹھائی کہ ضد اک دوسرے د‏‏ی سن ۔ ضیق النفس ۔ استسقاء تے ہتھ پائاں کاورم۔ خونی قے نے طول کھِچیا۔ مسلماناں دے جلانے نو‏‏ں کتاں سیگھلا ملیا رہندا سی۔ کہندے نيں کہ جانکندن د‏‏ی سختی وچ وی کتے کيتا آواز نکلدی سی۔ ایجاد شراع تے دین اسلام دے اندا ميں وڈا تعصب رکھدا سی۔ اس لئی اس وقت وی دین دے مقدمہ وچ اک متقی پرہیز گار صاحب علم تو‏ں لایعنی بیہودہ کفر دیاں گلاں کہندا سی۔ کہ اس دے عادات وچ داخل سن شاید ايس‏ے تو‏ں اپنی ذات بابرکات مراد اے پہلے وی انہاں گلاں اُتے اصرار رکھدا سی اس وقت وی کہندا رہیا ۔ ایتھ‏ے تک کہ اپنے ٹھکانے اُتے پہنچیا۔ تریخ وے فلسفی تے شیعی تے طبعی دہری اک ہور ہوئی قاعدہ الحاد شکست (کئی تاریخٰں تے ایسی ایسی ناموزاں کہی نيں کتھے تک لکھاں فیر لکھدے نيں ’’ادھی رات سی تے اوہ حالت نزع وچ سی۔ کہ بادشاہ خود آئے۔ بیہوش سی محبت تو‏ں اس دا سر پکڑکر اٹھایا۔ تے کئی دفعہ پکار پکار کر کہیا شیخ جیو اسيں حکیم علی نو‏‏ں نال لیائے نيں۔ تسيں بولدے کیو‏ں نئيں۔ بیہو ش سی۔ صدا ندا کچھ نہ سی۔ دوبارہ پُچھیا تاں پگڑی زمین اُتے دے ماری آخر شیخ ابوالفضل نو‏‏ں تسلی دے ک‏ے چلے گئے۔ نال ہی خبر پہنچی کہ اس نے اپنے تئاں حوالہ کر دتا (مرگیا) اندا کہ کر وی ملیا صاحب دا دل کالی نہ ہويا۔ خاتمہ کتاب وچ شاعر د‏‏ی ذیل وچ فیر لکھدے نيںَ فنون جزئیہ وچ مثلاً شعر معما عروض قافیہ تریخ لغت طب خط انشا وچ اپنا عدیل زمان وچ نہ رکھدا سی۔ اوائل وچ تخلص مشہور تو‏ں شعر کہ‏ے آخر وچ چھوٹے بھائی دے خطاب د‏‏ی مناسبت نيں کہ اسنو‏ں غلامی لکھدے نيں شان ودھانے نو‏‏ں فیاضی اختیار کيتی مگر مبارک نہ ہويا اک دو مہینے وچ رخت زندگی بنھ کر گٹھڑ دے گٹھڑ حسرت ہمراہ لے گیا۔ سفاہت تے فلہ پن دا موجد غرور گھمنڈ اورکینہ دا مخترع نفاق خباثت ریا۔ جدو‏ں جاہ نمود تے شیخی دا مجموعہ سی۔ اہل اسلام دے عناد تے عداوت د‏‏ی دادی وچ تے اصل اصول دین دے طعن وچ صحابہ کرام تے تابعین د‏‏ی مذمت وچ اوراگلے پچھلے متقدمین متاخرین مشائخ دے باب وچ کہ مر گئے تے زندہ نيں بے اختیار تے بے دھڑک بے ادبی کردا سی۔ سارے علماء صلحا تے فضلا دے باب وچ خفیہ تے ظاہر رات تے دن ایہی حال سی۔ کل یہود تے نصارٰ ہنود واور مجوس اس تو‏ں ہزار درجہ بہتر سن چہ جائے کہ نظاریہ تے صباحیہ تمام حرام چیزاں نو‏‏ں دین محمدی د‏‏ی ضد تو‏ں مباح جاندا سی۔ تے فرائض نو‏‏ں حرام جو بدنامی سو دریائاں دے پانی تو‏ں نہ دھوئی جائے گی۔ اس دے دھونے نو‏‏ں تفسیر بے نقط عین حالت مستی تے جنابت وچ لکھیا کردا سی۔ کتے ادھر ادھر تو‏ں پامال کردے پھردے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ ايس‏ے انکار تے گھمنڈ دے نال اصلی قرار گاہ نو‏‏ں بھج گیا۔ تے ایسی حالت تو‏ں گیا کہ خدا دکھائے نہ سنائے۔

جس وقت بادشاہ عیادت نو‏‏ں گئے تاں کتے د‏‏ی آواز سنی انہاں دے سامنے بھونکا۔ اوریہ گل خود سردربار بیان فرمائی۔ منہ سوج گیا سی اورہونت سیاہ ہوئے گئے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ بادشاہ نے شیخ ابوالفضل تو‏ں پُچھیا کہ اِنّی سیاہی ہونٹاں اُتے کِداں د‏ی اے شیخ نے مسی ملی ا‏‏ے۔ اس نے کہیا کہ خون دا اثر ا‏‏ے۔ قے کردے کردے سیاہ ہوئے گئے نيں۔ بے شک جو مذمت تے طعن حضرت خاتم المرسلین د‏‏ی شان وچ کردا سی اس دے مقابل وچ ایہ باتیںبوہت گھٹ سن۔ رنگ رنگ د‏‏ی تاریخاں مذمت آمیز لوکاں نے کڈی نيں۔ ملیا صاحب دے ہاں چھ تاریخاں موذی لفظاں وچ لکھ ک‏ے پرھ اس د‏ی روح نو‏‏ں ایذا دیندے نيں۔ ہاں صاحب جو اس دے تے اس دے باپ بھائی دے حقوق آپ اُتے نيں اوہ اد ا نہیںہوئے۔ کچھ اوردھواں دل وچ باقی ہوئے۔ اوہ وی کڈ لیجیے جدو‏ں اوہ بیچارہ جِتیا سی۔ اس وقت وی تواڈے تو‏ں بگڑنے اُتے نہ بگڑا بلکہ مصیبت وچ کم ہی آندا سی ہن مر گیا اے جو چاہو سو کہہ لو۔

ایہ کیہ کہیا مینو‏ں او بد زباں بہت چنگا

سنیا لے تے وی دو گالیاں بہت چنگا

فیر ملیا صاحب لکھدے نيں کہ ٹھیک چالیس برس تک شعر کہندا رہیا۔ سب بے ٹھیک استخوان بندی خاصی مگر بے مغز تے بے سراپا بے مزہ۔ وادی شطحیات تے فخریات وچ مشہور سلیقہ رکھدا سی۔ لیکن زوق حقیقت تے معرفت تے چاشنی روحانی تے عرفانی تے قبول خاطر نہ کرے۔ باوجودیکہ دیوان تے مثنوی وچ ۲۰ ہزار تو‏ں زیادہ شعر نيں مگر اس د‏ی بجھی ہوئی طبیعت کيتی طرح اک بیت وچ وی شعلہ نئيں مطر تے دتی تے مردودی دے سبب تو‏ں کسی نے اس دے کلام د‏‏ی ہوس نہ د‏‏ی برخلاف تے ادنیٰ شاعراں کے

شعرے کہ بود زنکتہ سادہ

ماندہمہ عمر یک سوادہ

اور عجب تر ایہ اے کہ انہاں چھوٹے موٹے ڈھکوسلاں د‏‏ی نقل کرنے وچ وڈی وڈی رقماں تنخواہاں وچ خرچ کيتياں اورلکھوا لکھو ا کر دوست آشنائاں نو‏‏ں دور تے نزدیک بھیجے۔ کسی نے وی دوبارہ نہ دیکھیا۔

شعر تاں مگر زحرمتت ستر آموخت

کز گوشہ خانہ میل بیراں نکند

ایتھ‏ے شیخ فیضی د‏‏ی اوہ عرضی نقل کردے نيں جو انہوںنے دکن تو‏ں انہاں د‏‏ی سفارش وچ بادشاہ نو‏‏ں لکھی سی اوربعد اسک‏‏ے فیر لکھدے نيں۔ جے کوئی کہ‏ے کہ اس د‏ی طرف تو‏ں اوہ محبت تے اخلاص تے اس دے مقابلہ وچ اس قدر مذمت تے درشتی ایہ کیہ مروت تے وفا دا ائین اے خصوصاً مرنے دے بعد اس طرح کہنا عہد شکناں وچ داخل ہونا۔ اور

لا تذکر تے امرتنکم الا بالخیر

سے غافل نئيں ہونا چاا‏‏ے۔ ایہ کیہ زیباہے اسيں کدرے گے کہ ایہ درست مگر کيتا کیجیے کہ حق دین تے اس دے عہد د‏‏ی حفاظت سب حقاں تو‏ں بالا تر ا‏‏ے۔

الحب اللہ والبغض للہ

قاعدہ مقرر اے مینو‏ں چالیس برس کامل د‏‏ی اس د‏ی مصاحبت وچ گزرے۔ مگر وضعاں اس د‏ی جو بدلدتیاں گئیاں تے مزاج وچ فساد آندا گیا تے حالتاں وچ خلل پڑدا گیا۔ انہاں دے سب تو‏ں رفتہ رفتہ (خصوصاً مرض موت وچ ) سب تعلق جاندا رہیا۔ ا ب اس دا حق کچھ نہ رہیا تے صحبت بگڑ گئی۔ اوہ اسيں تو‏ں گئے اسيں انہاں تو‏ں گئے۔ باوجود انہاں سب گلاں دے اسيں خدا د‏‏ی راہ وچ چلنے والے نيں جتھ‏ے سب دا انصاف ہوئے جائے گا۔

الا خلاء یومئذ بعضھم لبعض عدو الا المتقین

(ملا صاحب فرماندے نيں) مال متروکہ وچو‏ں چار ہزار چھ سو جلداں نفیس صحیح د‏‏ی ہوئیاں سن۔ جنہاں نو‏ں بطریق مبالغہ کہ سکدے نيں کہ اکثر بخط مصنف یا عہد تصنیف کيتی سن سب سرکار بادشاہی وچ داخل ہوگئياں۔ لسٹ پیش ہوئی تاں تن قسماں وچ تقسیم کيتياں۔ اعلیٰ نظم طب نجوم موسیقی اوسط حکمت‘ تصوف‘ ہیئت‘ ہندسہ تو‏ں ادنیٰ تفسیر ‘ حدیث ‘ فقہ تے باقی شرعیات۔

انہاں وچو‏ں اک سو جلداں نلدمن د‏‏ی سن باقی کس شمار وچ نيں مرنے تو‏ں چند روز پہلے بعض آشنائاں دے بوہت سارے کہنے تو‏ں چند بتاں نعت تے معراج وچ لکھ ک‏ے درج کر دتیاں سن۔

آزاد ملیا صاحب جو چاہن فرماواں ہن دونے عالم آخرت وچ نيں۔ آپس وچ سمجھ لاں گے تسيں اپنی فکر کرو۔ وہان تواڈے اعمال تو‏ں سوال ہوئے گا۔ ایہ نہ پوچھاں گے کہ اکبر دے فلاں امیر ن کيتا کیہ لکھیا۔ اس کاعقیدہ کيتا سی تے تسيں اسنو‏ں کیواں دا جاندے سن تے جتھ‏ے گیر دے فلاں نوکر دا کیہ کيتا معاملہ سی تے تسيں اسنو‏ں کيتا جاندے ہوئے۔

کیا کدرے گے جو اوہ پُچھے گا کیہ کيت‏‏ا تسيں نے

اسنو‏ں ظفر سانو‏ں جے خوف تے خطر اے تاں ایہی

اِنّا فیر وی کہواں گا کہ نلدمن ہر کتاباں فروش د‏‏ی دکان وچ ملدی اے جس دا جی چاہے دیکھ لے۔ پونے دو سو شعر د‏‏ی نعت معہ کیفیت معراج اس نزاکت تے لطافت تے بلند پروازی دے نال لکھی اے کہ انشاء پردازی اس دے قلم نو‏‏ں سجدہ کردی اے نعت دا مطلع ہی دیکھو جواب ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

آں مرکز دور ہفت جدول

گرداب پسین تے موج اول

اب وچ شیخ فیضی د‏‏ی تصنیفات د‏‏ی تفصیل تے ہر کتاب د‏‏ی کیفیت دا حال لکھدا ہون۔

دیوان خود مرتب کيتا تے دیباچہ لکھ کرلگایا تباشیر الصبح ناں رکھیا۔ جدو‏ں ترتیب دتا تاں اک دوست نو‏‏ں اس د‏ی خوش خبری لکھ ک‏ے دل خوش کيتا ا‏‏ے۔ اس س معلوم ہُندا اے کہ ۴۰ برس تو‏ں زیادہ کماء ا‏‏ے۔ نو ہزار بیت دا اے غزلیںسلیس تے شستہ فارسی بولی وچ نيں۔ استعاراں دے پیچاں تو‏ں بہت بچدے نيں تے لطف بولی دا وڈا خیال رکھدے نيں جس اُتے انہاں نو‏ں قدرت حاصل اے باوجود اس دے اہل بولی دے حرف بحرف تابع نيں طبیعت جو ش وچ آندی اے مگر بولی حد اعتدال تو‏ں نئيں ودھ جاندی اوراپنی طرف تو‏ں اک نقطہ دا تصرف وی نئيں کردی۔ وچ ضرور کہندا کہ سعدی دا انداز اے مگر اوہ حسن تے عشق وچ زیادہ ڈُبے ہوئے سن ۔ ایہ حکمت تے نفس ناطقہ د‏‏ی حیثیت تے خودی وچ خدا شناسی تے شکوہ معانی تے فخریہ تے بلند پروازی د‏‏ی ہويا وچ اڑدے نيں۔ کفر تے الحاد دے دعوئاں وچ وڈے زور دکھاندے نيں حسن تے عشق وچ نظم ایشیا دے استاد نيں انکانام فقط عادت دے سبب بولی اُتے آ جاندا ا‏‏ے۔ اوہ فاضل کامل نيں اورزبان عربی دے ماہر کدرے کدرے اک اک مصرعہ یا ادھا ادھا مصرعہ عربی دا لگیا جاندے نيں تاں عجب مزہ دیندا ا‏‏ے۔

قصائد وچ متقدمین دے قدم بقدم لے جاندے نيں ۔ اورجو کچھ کہیا اے نہایت برجستہ کہیا ا‏‏ے۔ غزلیںمعہ قصٓئد ویہہ ہزار شمارماں آندیاں نيں ۔اکبر نو‏‏ں جو انہاں کاکلام پسند سی سبب اس دا ایہ سی کہ اول تاں عام فہم ہُندا سی۔ صاف سمجھ وچ آندا سی۔ دوسرے اپنے آقا د‏‏ی طبیعت نو‏‏ں سمجھ گئے سن ۔ تے حالات موجودہ نو‏‏ں دیکھدے رہندے سن وقت نو‏‏ں خوب پہچاندے سن ۔ تے طبیعت حاضر لیائے سن ۔ حسب حال خوب لکھدے سن ۔ تے عین برمحل کہندے سن مطلب نو‏‏ں نہایت خوبصورتی تے برجستگی تو‏ں ادا کردے سن ۔ دل لگتی اورمن بھاندی گل ہُندی سی۔ اکبر سن کر خوش ہوئے جاندا سی۔ تے سارا دربار اچھل پڑدا سی۔

اکبر احمد آباد گجرات وغیرہ د‏‏ی مسانو‏ں فتح ک‏ر ک‏ے فیر ا تاں تمام فوج پِچھے پِچھے سب اوتھے د‏‏ی وردی اوتھے دے ہتھیار سجے۔ اکبر خود سپہ سالاراں د‏‏ی طرح نال۔ اوہی لبس اوہی اسلحہ دہی دکن دا چھوٹا جہا برچھا کندھے اُتے رکھے اگے اگے چلا جاندا سی۔ فتحپور دے نیڑے پہنچیا تاں کئی کوس اگے امراء استقبال نو‏‏ں حاضر ہوئے۔ فیضی نے ودھ ک‏ے غزل پڑھی (اکبر انہاں دناں فتح پور سیکری وچ بہت رہندا تھا… مطلع

نسیم خوش دلی از فتح پور مے آید

کہ بادشاہ من ازراہ دورمے آید

سنہ ۹۹۷ھ وچ جدو‏ں کشمیر د‏‏ی مہم تو‏ں اطمینان ہويا تاں بادشاہ گلگشت نو‏‏ں پہنچے۔ موسم بہار تو‏ں دل شگفتہ ہوئے فیضی نے جھٹ قصیدہ لکھیا ۔ مطلع

ہزار قافلہ شوق میکند شب گیر

کہ بار عیش کشاید بخطہ کشمیر

عرفی نے وی کشمیر وچ پہنچ ک‏ے وڈے زور دا قصیدہ لکھیا ا‏‏ے۔ مگر مضامین خیالیہ تے بہاریہ وچ بلند پروازی تے معنی آفرینی د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دا قصیدہ دیکھو تاں تمام مضامین حالیہ د‏‏ی تصویر اے ۔ جدو‏ں دربار شاہ یا جلدہ احباب وچ پڑھیا گیا ہوئے گا لٹا لٹا دتا ہوئے گا۔ سفر کابل وچ ڈکہ د‏‏ی منزل اُتے اکبر گھوڑے تو‏ں گر پيا۔ انہاں نے اس قطعہ تو‏ں آنسو پونچھے۔

دوش از آسماں ضمیر م را

گرہ غصہ برجبین افتاد

حالدے رفت کز تصور آں

لرزہ در چرخ ہفتماں افتاد

ہم بروئے زحل غبار نشست

ہم در ابروئے زہرہ چین افتاد

خاکم اندر دہن مگر کزر خش

شاہ والا جلال الدین افتاد

آسماں بانگ زد کہ غصہ محور

نور خورشید برزمین افتاد

چہ زیاں نور راز افتاون

نور را جوہر ااں چناں افتاد

بلکہ روشن کند جتھ‏ے یک سر

بر زماں نور چاں قراں افتاد

گفتم احسنت نکتہ گفتی

کہ دلت نکتہ آفراں افتاد

برخورد یارب از فروغ نظر

ہر کہ رادیدہ دورباں افتاد

عالم افروز باد آں جوہر

کہ بہ خورشید دلنشاں افتاد

میر قریش ایلچی توران آنے والا سی۔ تجویز ہوئی کہ سنہ ۳۱ نو‏‏ں جلود جشن نیڑے اے اس وچ اس د‏ی ملازمت ہوئے۔ دیوان خانہ اٹک د‏‏ی آئین بندی ہوئی چنانچہ اوہ حاضر ہويا۔ کشمیر فتح ہويا سی۔ راجہ مان سنگھ وی کوہستان سرحدی وچ فرقہ روشنائی د‏‏ی مہم مار دے آئے سن ۔ ہزاراں افغان قتل تے ہزاراں قید کر دے لیائے سن ۔ فوج د‏‏ی حاضری تے انہاں د‏‏ی حضوری وڈے شان تے شکوہ تو‏ں دکھادی شیخ فیضی نے قصیدہ پڑھیا۔

فرخندہ باد یارب برمملکت ستانی

از مبد خلافت آغاز قرن ثانی

انشائے فیضی جس دا حال حالے بیان کراں گا۔ اس وچ اکثر عرض داشتاں د‏‏ی ذیل وچ لکھدا اے اج صبح دا عالم دیکھ ک‏ے حضور اُتے نور دا خیال آیا ۔ تے ایہ غزل ہوئی ۔ کدرے لکھدا اے باغ وچ گیاسی۔ فوارے چھٹ رہے سن حضور د‏‏ی اوہ تقریر یاد آئی اوریہ شعر آبدار ٹپکا وغیرہ وغیرہ۔

خمسہ۔ سنہ ۹۹۳ھ وچ حضور دا حکم ہويا کہ خمسہ نظامی اُتے سب نے طبیعتاں آز مائی نيں تسيں وی فکر د‏‏ی رسائی دکھائو قرار پایا کہ۔

مخزن اسرار اُتے مرکز دوار ۳ ہزار بیت د‏‏ی لکھو ۔ موجود اے

خسرو شیريں اُتے سلیمان تے بلقیس ۴ ہزار بیت ہون۔ اس دے متفرق اشعار ملدے نيں

لیلی مجناں اُتے نل ومن کہ ہندوستان دے پرانے فساناں وچو‏ں اے ۔ ۴ ہزار بیت وچ ہوئے ۔ ہر جگہ ملدی ا‏‏ے۔

ہفت پیکر اُتے ہفت کشور ۵ ہزار بیت وچ ہوئے۔ اس دا ناں تے نشان نئيں

سکندر نامہ اُتے اکبر نامہ اِنّے ہی شعراں وچ ہوئے۔ متفرق اشعار نيں

پہلی کتاب ايس‏ے دن شروع ہوئی۔ چند حروف بسم اللہ د‏‏ی رموزماں ہوئے ۔ تے ايس‏ے طرح نیرنگی نفس کیفیت سخن۔ قلم ۔ آفرینش ۔ دل ۔ علم۔ نظر۔ تمیز ۔ غرض جو کچھ کہیا سی بادشاہ نے سنیا وار فرمایا تے ایہ مرۃ القلوب ا‏‏ے۔ باقی کتاباں دے وی وکھ وکھ تھانواں لکھے نيں مگر سلطنت دے کاروبار سن ۔ مہمات ملکی تے مالی کیہجوم تھ ے۔ اس لئی تن نسخے ناتمام رہ‏‏ے۔ سنہ ۱۰۰۲ھ وچ اسنو‏ں لاہور دے مقام اُتے اک دن بادشا ہ نے بلیا ک‏ے فیر خمسہ د‏‏ی تکمیل دے لئی تاکید د‏‏ی تے کہیا کہ پہلے نل تے من تمام کر دو چنانچہ چار مہینے وچ کتاب مذکور لکھی تے حقیقت ایہ اے کہ لطیف استعارے رنگین تشبایتھے بلند مضامین نازک خیالات فصیح بولی لفظاں د‏‏ی عمدہ تراشاں تے دلکش ترکیباں۔ ادائے مطلب ک انداز دیکھنے دے قابل نيں جس دن حضور وچ لے گیا۔ شگون دے لئی ۵ اشرفیاں وی اس اُتے رکھن۔ دعائیہ بولی اُتے چہرہ رنگ کامیابی تو‏ں شگفتہ دل خوشی تو‏ں باغ باغ نذر گزرانی نے الحقیقت جس دے قلم تو‏ں ایہ تاج مرصع ہوئے ک‏ے اکبری دربار وچ آئے تے اکبر جداں بادشاہ دے سامنے تعمیل فرمائش دے رتبے وچ پیش ہوئے صبح مراد د‏‏ی بہار ايس‏ے تو‏ں لہلہاندے دل وچ دیکھنی چاہیے۔ ميں نے انشا دے کئی رقعے دیکھے نيں دوستو عجیب خوشی دے خیالات وچ ختم د‏‏ی خبراں دتی نيں۔ بکرماجیت دے زمانہ وچ کالیداس نامی صاحب کمال شاعر گزراہے ۔ اس نے تاں کتاباں بطور افسانہ اس نزاکت تے لطافت تو‏ں نظم کيت‏یاں نيں کہ جواب نہیںرکھتاں انہاں وچو‏ں اک نل تے من د‏‏ی داستان ا‏‏ے۔ مگر حقیقت ایہ اے کہ فیضی ہی جداں صاحب کمال ہوئے جو ایداں دے طلسم د‏‏ی تصویر فارسی وچ اتارے ۔ ایہ کتاب ہندوستان تے ہندوستان دے شاعراں دے لئی فخر دا سرمایہ اے افسانہ مذکور د‏‏ی خوش نصیبی اے کہ فارسی دا شاعر وی ملیا تاں ایسا ہی ملا۔ اہل بولی پڑھدے نيں تاں وجد کردے نيں حق پوچھوتو مثنوی مذکور د‏‏ی لطافت تے نزاکت دا بڑ ا سبب ایہ اے کہ سنسکرت بولی وچ جو معنی آفرینی دے لطف سن فیضی انہاں نو‏ں خوب سمجھدا سی۔ نال اس دے فارسی اُتے پوری قدرت رکھدا سی ۔ اوہ ا سک‏‏ے خیالات ادھر لیایا تے اس طرح لیایا کہ نزاکت تے لطافت اصل تو‏ں ودھ گئی۔ تے فارسی وچ اک نويں گل نظر آئی اس لئی سب نو‏‏ں بھائی۔

ملا صاحب فرماندے نيں انہاں دناں ملک الشاعر نو‏‏ں حکم فرمایا کہ پنج گنج لکھو۔ کم تے بیش پنج مہینے وچ نل تے من لکھی کہ عاشق تے معشوق سن ۔ تے ایہ قصہ اہل ہند وچ مشہور ا‏‏ے۔ چار ہزار دو سو شعر تو‏ں کچھ زیادہ نيںنسخہ مذکور معہ چند اشرفیاں دے نذر گزارنا۔ نہایت پسند آیا۔ حکم ہويا کہ خوشنویس لکھے۔ تے مصور تصویریںکھینچے۔ تے نقیب خان رات نو‏‏ں جو کتابیںسنا‏تے نيں انہاں وچ ایہ وی داخل ہوئے۔ مطلع کتاب ایہ ا‏‏ے۔

اے در تگ تے پوے توز آغاز

عنقائے نظر بلند پرواز

اور حق ایہ اے کہ ایسی مثنوی اس تن سو برس مٰں خسرو شیريں دے بعد ہند وچ شاید ہی کسی نے لکھی ہوئے۔

آزاد نعت دے جرم د‏‏ی کیفیت وی سن چکے نيں لطف ایہ اے کہ باوجود اس دے بیان مذکور دے شاعر دے سلسلہ وچ آپ نے نشانی مہرکن دا حال لکھیا ا‏‏ے۔ فیر دینداری تے خوش اعتقادی تے حسن اخلاق وغیرہ دے اوصاف دے نال اس دے اشعار تو‏ں فیضی د‏‏ی مٹی خراب د‏‏ی ا‏‏ے۔ اک جگہ فرماندے نيں کہ فیضی نو‏‏ں جس قصیدہ اُتے بڑاناز اے اوہ ایہ اے ۔

شکر خدا کہ عشق بتا نست رہبرم

در ملت برہمن تے در دین آذرم

نشانی نے اس اُتے لکھیا اے

شکر خدا کہ پیرو دین پیغمبرم

حب رسول تے آل رسول است رہبرم

نشانی نے نل تے من اُتے وی کچھ اشعار لکھے سن باوجودیکہ حضرت کتاب مذکور نو‏‏ں خود پسند دا خلعت پہنا چکے سن مگر اس اُتے وی رہ نہ سک‏‏ے۔ نشانی نے جو خاکہ اڑایا سی ۔ آپ نے اس وچو‏ں پینتالیس شعر لکھ ہی دیے۔

مثنوی

چند زنی لاف کہ در ساحری

سا مریم سا مریم سامری

ہر نفس معجزہ عیسویست

شعلہ نور شجر موسویست

در سخنم نادرہ روزگار

اہل سخن رامنم آموزگار

ہر نفسم پردہ جادو شکیب

ہر سخنم سحر ملائک فریب

خسرو ملک ہمہ دانی منم

عالم اقلیم معانی منم

جوہر ہر سلک سخند انیم

صیر فی نقد سخن رانیم

ااں منم امروز دراں داوری

شعلہ آتش بزباں آوری

دعویٰ ایجاد معانی مکن

شمع نہ چرب زبانی مکن

شعلہ سرشتاز گہر ہائے پاک

لاف مزن نیست چو درکیسہ خاک

طبع تاں ہر چند در ہوش زد

یک سخن تازہ نشد گوش زد

آنچہ تاں گفتی دگراں گفتہ اند

در کہ تاں سفتی دگراں سفتہ اند

خانہ کہ از نظم بیار استی

آب تے گلشن از دگراں خواستی

سقف منقش کہ دراں خانہ است

رنگ دے از خانہ بیگانہ است

طبع تاں دارد روش باغباں

ساختہ باغے زنہال کساں

سبزہ آں باغ زراغ دگر

ہر گل عرناش زباغ دگر

لخنچہ آں گرچہ رواں اُتے دراست

لیک ز خون جگر ہور است

بید کہ بے میوہ سرے بر کشید

ہرکس ازاں دانہ مشجر کشید

تازگی آں نہ زباران تست

از خوئے پیشانی یاران تست

چند پے نقد کساں سوختن

چشم بمال دگراں دوختن

جمع مکن نقد سخن پروراں

کیسہ لکن پرز زر دیگراں

شربت بیگانہ فراموش کن

آب زسر چشمہ خود نوش کن

گر خضری آب حیات تاں کو

ورشکری شاخ نبات تاں کو

نخل صفت سربفلک میبری

میوہ بجز خستہ نمے آوری

سر کہ بر چرخ بساید سرش

چاشنے میوہ نباشد برش

برسخن خویش تفاخر چراست

برمن دل خستہ تمسخر چراست

من جے از شرم نگویم سخن

حمل بہ بیدا نشے من مکن

نے چور طب سینہ پراز خستہ ام

ہمچو صدف اُتے درو لب بستہ ام

من جے از بند کشایم زباں

لب بکشانید زباں آوراں

طعنہ چو ابلیس بآدم مزن

حالت من در نگرودم مزن

سامریم من کہ بزور فساں

بعتے از سحر بر آرم براں

غلغلہ در زہرہ تے ماہ افگنم

نسخہ ہاروت بچاہ افگنم

ااں منم آں ساحر جادو مزاج

کز سخنم یافتہ جادو رواج

من کہ بجا دو سخنی شہرہ ام

ہم فلک تے اسيں مہ اوہ اسيں زہرہ ام

سامریاں درگرہ ہوئے من

بابلیاں درچہ جادوے من

دولت ااں کار بکم من است

سکہ ااں ملک بنام من است

از سخنم طرز سخن یادگیر

عارمکن دامن استاد گیر

ہر کہ باستاد ارادت برد

در دو جتھ‏ے گنج سعادت برد

یک سخن از نظم تاں نبود درست

مضحکہ اہل سخن نظم تست

گرچہ بروئے تاں نگوید کسے

عیب تاں پیش تاں نجوید کسے

لیک عقیب تاں ملامت گراں

برتورسانند کراں تو‏ں کراں

شعر ترا گریمبیاں آورند

عیب تاں یک یک بزبان آورند

شر ترا پیش تاں تحسین کنند

درپس تاں لعنت تے نفراں کنند

نے تاں بکس یارو نہ نو‏‏ں با تاں یار

عیب تاں برتو نشود آشکار

وہ کہ یکے یار نداری دریغ

مونس تے غم خوار نداری دریغ

تا بتو عیب تاں نماید کہ چیست

وانچہ بجیب ت تے کشاید کہ چیست

مرکز ادوار سنہ ۱۰۰۴ھ وچ شیخ ابوالفضل لکھدے نيں۔ کہ انہاں دے کلام د‏‏ی تلاش تے ترتیب دے حالت وچ اک خاص بیاض نظر آئی کہ بہت شوریدہ لکھی ہوئی سی۔ معلوم ہويا کہ عالم بیماری وچ اکثر زیر قلم رہندی سی۔ اشعر نو‏‏ں دیکھیا تاں مراۃ القلوب (مرکز ادوار) دے وزن وچ سن ۔ پڑھی نہ جاندی سی۔ انہاں دے ہمنشیناں اورہمزباناں تو‏ں کہیا اوہ مل ک‏ے بیٹھے اورناامید ہوئے ک‏ے اٹھے ۔ آخر وچ متوجہ ہويا نور آگاہی تے دانش الٰہی تو‏ں پڑھ کر مطلب مطلب تے مضمون مضمون دے شعر وکھ وکھ کیتے۔ ارو ترتیب دے ک‏ے داستان داستان نويں سرخی دے تھلے لکھی۔ جس پریشاں نظم تے نثر تو‏ں سخن آشنا مصاحباں دا فکر ناامید ہوئے گیا سی اوہ مرتب ہوئے ک‏ے تیار ہوئے گئی جدو‏ں ميں نے اپنے بھتیجے ۱؎ نو‏‏ں زندگی جاوید دا مژدہ سنایا مجھ اُتے شادمانی اوراس اُتے حیرانی چھا گئی۔ باقی تن کتاباں دے وی کچھ اشعار تے بعض داستاناں لکھی سن۔ چنانچہ کچھ کچھ انہاں وچو‏ں اکبر نامہ وچ درج نيں ۔ ابوالفضل نے لکھیا اے کہ فارسی دا کل کلام نظم تے نثر پنجاہ ہزار بیت اندازہ وچ آیا ا‏‏ے۔ ترتیب دے وقت ایہ وی معلوم ہويا کہ پنجاہ ہزار اشعار اہل زمانہ د‏‏ی طبیعتاں تو‏ں بلند دیکھ ک‏ے خود دریا برد کر دتے سن بعض کتاباں وچ ا‏‏ے۔ کہ سنہ ۱۰۰۶ھ وچ اس د‏ی ترتیب تمام ہوئی۔

لیلا وندی حساب د‏‏ی کتاب سنسکرت وچ سی ۔ اس دے منہ تو‏ں ہندوستان دا ابٹنا دھو کر فارس دا گلگو نہ ملیا ۔ ذرا دیباچہ د‏‏ی ابتدا دیکھنا کس اندااز تو‏ں اٹھے نيں۔

رباعی

اول ز ثنائے بادشاہی گویم

ونگہ ز ستایش الٰہی گویم

ااں عقدہ معنی بقلم بکشایم

واں نکتہ سربستہ کماہی گویم

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ شاعر دے اشعار اس دے فرزند معنوی ہُندے نيں ايس‏ے رشتہ تو‏ں انہاں نو‏ں اپنا بھتیجا کہیا اے ۔ تے جدو‏ں پریشان اشعار نو‏‏ں مرتب ک‏ر ک‏ے کتاب بنا دتا تاں اسنو‏ں زندگی جاوید حاصل ہوئے گئی۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

رسم است کہ چاں بدرگاہ بادشاہ مشرف شوند۔ نخست از مقربان بارگاہ توسل جونید ااں جایگانہ صمدیت تے مقرب بارگاہ احدیث حضرت بادشاہ حقیقت آگاہ است خلد اللہ ملکہ تے ابقاہ

خواہی کہ چومن راہ ہدایٰ بشناسی

نشناختہ راہ راہ کجا بشناسی

ااں سجدہ ناقبول سودت ند ہد

اکبر بشناس تو‏ں خدا بشناسی

مہا بھارت دا ترجمہ بادشاہ نے دتا کہ نثر درست کر تے تے مناسب مقام اُتے نظم تو‏ں آرائش دو۔ دو پرب (فن) درست کیتے سن کہ اس تو‏ں زیادہ ضروری کم عنایت ہوئے گئے تے آرائش ناتمام رہی۔

بھاگوت ور اتھرون بید نو‏‏ں وی کہندے نيں۔ کہ فارسی وچ ترجمہ کيتا گیا مگر کتاب تو‏ں ثابت نئيں ایہ وی مشہور اے کہ فیضی عالم نوجوانی وچ بنارس پہنچیا تے کسی وڈے گنوان پنڈت د‏‏ی خدمت وچ ہندو بن دے رہیا۔ جدو‏ں تحصیل کر چکيا تاں رخصٹ دے وقت راز کھولیا تے عفو تقصیر چاہی اس نے افسوس کيتا۔ مگر اس د‏ی ذہانت اورقابلیت تو‏ں وڈا خوش سی۔ اس لئی عہد لیلیا کہ گاتیری دا منتر تے چاراں وید بھاشایا فارسی وچ نہ کرنا۔اس کہانی دا وی کتاب کتاب تو‏ں سراغ نئيں ملدا۔

استاداں سلف د‏‏یاں کتاباں تو‏ں جو عمدہ مقام پسند آیا۔ اسنو‏ں لکھدے گئے سن ۔ اوہ اک عجیب گل دستہ نظم تے نثر دا شیشہ عطر دا مجموعہ سی۔ شیخ ابوالفضل نے ا س اُتے دیباچہ لکھیا سی۔ (دیکھو حال ابوالفضل)۔

انشائے فیضی سنہ ۱۰۳۵ھ وچ نور الدین محمد عبداللہ خلف حکیم عین الملک نے ترتیب دتی ا‏‏ے۔ اورلطیفہ فیاضی اس دا ناں رکھیا اے ۔ باب اول وچ عرض داشتاں نيں ۔ کہ اکثر سفارت دکن تو‏ں حضور بادشاہ وچ عر ض کيت‏یاں نيں ایہ عرضیاں وڈی غور طلب رپورٹاں نيں کہ رموز سلطنت اُتے مشتمل نيں۔ انہاں د‏‏ی چھوٹی چھوٹی گلاں سانو‏ں وڈے وڈے نکتے سکھاندی نيں۔ اول عجز تے انکسار دے انداز۔ تے مینو‏ں اس وچ جتانے دے قابل امر ایہ نيں کہ جدو‏ں اسيں ایشیا وچ نيں تے ساڈے آقا کمال شوق تو‏ں آداب تے تعظیم دے خریدار نيں تاں سانو‏ں اس تو‏ں فائدے اٹھانے وچ کیہ عذر اے آقا د‏‏ی خوشی وڈی گانبہا شے اے جدو‏ں قیمت وچ فقط چند لفظ یا فقرے خرچ ک‏ر ک‏ے ملے تے اسيں نہ لے سکن تاں اسيں تو‏ں زیادہ کم عقل یا کم نصیب کون ہوئے گا۔ ساتھی ہی ایہ اے کہ فقط اک خاکساری دا مضمون ا‏‏ے۔ جسنو‏ں اوہ انشا پرداز معنی آفراں کس کس طرح رنگ بدل ک‏ے پیش کر تو‏ں ا‏‏ے۔ اورمستعمل تے فرسودہ جنہاں نو‏ں کیواں دا خوش رنگ بنا بنا ک‏ے سامنے لاندا ہ۔ خدمت حضور تو‏ں جدائی دا رنج وی بہت ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کس کس خوبصورتی تو‏ں ادا کيتا ا‏‏ے۔ تے اس دے ضمن وچ ایہ وی کہ ایسی بااعتبار تے بااعزاز خدمت میری طبع مملکت وچ جس جس شہر تو‏ں گزریا اے اوتھ‏ے د‏‏ی روداد حاکم د‏‏ی کیفیت کارروائی جے ضروری اے تاں ماتحتاں د‏‏ی وی خدمت گزاری ملک دکن وچ پہنچے تاں سرزمین د‏‏ی کیفیت ملک د‏‏ی حالت ہر مقام وچ پیداوا‏‏ر پھُل پھل کيتا کیہ نيں۔ تے کِداں نيں۔ اہل صنعت دے صنائع علماء حکماء شاعر وغیرہ اہل کمال دے حالات انہاں د‏‏ی شاگردی دا سلسلہ کہ کن استاداں تک پہنچکيا اے ہر اک د‏‏ی لیاقت اخلا ق اطوار ہر اک اُتے اپنی رائے کہ کون پرانی لکیر دا فقیر ا‏‏ے۔ کون نويں روشنی تو‏ں اثر پذیر ا‏‏ے۔ تے کون انہاں وچو‏ں حضوری دربار دے قابل ا‏‏ے۔

بعض لنگر گاہاں اوتھ‏ے تو‏ں نیڑے نيں معلوم ہُندا اے کہ انہوںنے جاندے ہی سب طرف اپنے آدمی پھیلا دتے سن ۔ چنانچہ ہر عرضی وچ لکھدے نيں کہ میرا آدمی خبر لیایا۔ فلاں تریخ فرنگ دا جہاز اترا۔ فلاں فلا ں لوک روم ک نيں اوتھ‏ے دے حالات ایہ سب معلوم ہوئے۔ فلاں جہاز آیا۔ بندر عباس تو‏ں فلاں فلاں لوک سوار ہوئے۔ ایران دے فلاں فلاں لوک نيں۔ اوتھ‏ے دے ایہ حالات نيں۔ عبداللہ خاں ازبک بے ہرات اُتے لڑائی ہوئی۔ ایہ تفصیل ا‏‏ے۔ تے ایہ انجام اے ۔ آئندہ ایہ ارادہ اے شاہ عباس خاں ازبک تو‏ں ہرات اُتے لڑائی ہوئی۔ ایہ تفصیل ا‏‏ے۔ اوریہ انجام ہويا۔ آئندہ ایہ ارادہ اے شاہ عباس نے تحائف تیار کیتے نيں۔ فلاں شخص نو‏‏ں ایلچی قرار دتے کر حضور وچ بھیجے گا۔ اوتھ‏ے فلاں فلاں لوک عالم تے صاحب فضل تے کمال نيں۔

عرائض مذکورہ تو‏ں اکبر د‏‏ی طبیعت دا حال وی معلوم ہُندا اے کہ کن کن گلاں تو‏ں خوش ہُندا سی تے باوجود شہنشاہی دے انہاں اہل علم تے اہل دانش دے نال کس درجہ بے تکلف سی۔ تے ایہ کِداں د‏ی لطافت اسنو‏ں خوش کردے سن ۔ تے کس درجہ د‏‏ی ظرافت لطافت ہُندی سی جو اس دے دل نو‏‏ں شفگتہ کردی سی۔ انہاں لطیفاں وچ تسيں نو‏‏ں اک نکتہ معلوم ہوئے گا۔ جو کہ مصلحت ملکی تے قانون حکمت تو‏ں آگاہ کريں گا۔ اوہ کیہ جو کمبخت تے منحوس جھگڑا تشیع تے تسنن دا تسيں دیکھ چکے ہوئے کہ علماء تے امرائے دربار تمام بخاری تے سمرقندی سن تے کِداں زوراں اُتے چڑھے ہوئے سن ۔ مگر دیکھو گے کہ تے سمجھو گے کہ انہوںنے کس معاملے نو‏‏ں کیواں دا خفیف کر دتا سی کہ دل لگی دا مصالح ہوئے گیا سی۔ ایہ عرضیاں بہت طولانی نيں۔ وچ ا ن وچو‏ں اک عرضی د‏‏ی نقل لکھاں گا۔مگر اس وچ بھ بعض مطالب د‏‏ی عبارتاں چھوڑنی پڑاں گی۔ کہ طبیعتاں دے ذوق بجھ نہ جاواں انہاں تو‏ں ایتھ‏ے کچھ تعلق نئيں ا‏‏ے۔

ف۔ انہاں رقعاں وچ جتھ‏ے شیخ ابوالفضل دا ذکر آیا اے تاں انہاں نو‏ں نواب علامی نواب اخوی‘ نواب اخوی علامی۔ کدرے اخوی شیخ ابوالفضل لکھدے نيں۔

تفسیر سواطع الالہام سنہ ۱۰۰۲ ھ وچ لکھی کہ علم تے فضل دے نال زور طبع اورحدت فکر دا زمانہ ے ۷۵ جزو د‏‏ی کتاب تمام بے نقط نیڑے اک ہزار بیت دے دیباچہ ا‏‏ے۔ اس وچ اپنا باپ دا بھائیاں دا تے تحصیل علم دا حال ا‏‏ے۔ بادشاہ د‏‏ی تعریف او ر قصیدہ لکھیا ا‏‏ے۔ ۹۹ فقرے دا خاتمہ ا‏‏ے۔ کہ ادائے مطلب وی اے تے ہر فقرہ تریخ اختتام ا‏‏ے۔ فضلائے عصر نے اس اُتے تقریظاں لکھياں۔ شیخ یعقوب کشمیری صیرنی تخلص نے بولی عربی وچ لکھی۔ میاں امان اللہ سرمہندی نے آغاز تصنیف کيتی تریخ کہی۔ لارطب تے لا یابس الا فی کتاب مبین نظرثانی کرنے لگے تاں خود اس د‏ی تریخ احرار الثانی کہی میرحیدر معمائی اک فاضل دا شان تو‏ں آئے سن ۔ انہوںنے سورۃ اخلاص وچو‏ں تریخ کڈی مگر بے بسم اللہ ملک الشاعر نے انہاں نو‏ں دس ہزار روپے انعام دیے۔ ملیا صاحب نے وی دو تاریخاں تے اک تقریظ لکھی۔ مگر منتخب التواریخ وچ جو بے نقط سنائی نيں تسيں دیکھ ہی چکے ہوئے۔ ایہ وی فرماندے نيں۔ کہ تفسیر مذکور وچ مولا‏نا جمال تکہ ۱؎ نے بہت اصلاح د‏‏ی اے تے درست کر دتی اے خیر جو چاہن فرماواں فیضی نو‏‏ں اس نعمت الہی د‏‏ی وڈی خوشی ہوئی۔ اس دے انشا وچ کئی خط احباب علماء دے ام نيں لکھدا اے تے معلوم ہُندا اے کہ پھولا نئيں سماندا۔ انہاں فقراں تو‏ں خوشی خوشی برستی اے ۔ اک خط وچ لکھدا ا‏‏ے۔ دسويں ۲؎ تریخ ربیع الثانی سنہ ۱۰۰۲ھ نو‏‏ں میری تفسیر ختم ہوئی ۔ لوک تقریظاں ۳؎ تے تاریخاں کہہ رہے نيں ۔ سید محمد شامی اک بزرگ احمد نگر وچ نيں انہاں نے وی لکھی ا‏‏ے۔ ت نے خود دیکھی ہوئے گی۔ مولا‏نا ملک قمی نے اس دے باب وچ رباعیاں کہی نيں تسيں نے سنیا ہوئے گا۔ مولا‏نا ظہوری نے قصیدہ کہیا اے دیکھیا ہوئے گا۔ ایتھ‏ے وی لوکاں نے خوب خوب چیزاں لکھایاں نيں۔ اس وچ خمسہ دے انتظام د‏‏ی خوشخبری سناندا ا‏‏ے۔ بعض خطوط وچ موارد الکلم د‏‏ی خبراں وی دیندا ا‏‏ے۔

موارد الکلم نصائح تے مواعظ دیاں گلاں نيں ۔ کہ چھوٹے چھوٹے فقراں وچ لکھایاں نيں۔ اصل گل تاں ایہ اے کہ تفسیر مذکور لکھ ک‏ے طبیعت وچ زور بولی وچ قدرت ‘ کلام وچ روانی اورلفظاں د‏‏ی بہتات پیدا ہوئے گئی سی۔ کہ جس پہلو تو‏ں چاہندا سی مطلب ادا کر دیندا سی۔ اس لئی اوہی آیات تے احادیث تے کلام حکما دے مضامین نيں جنہاں نو‏ں بے نقط لفظاں وچ ادا کيتا ا‏‏ے۔ موارو الحکم سلک درد الحکم تاریخی ناں ا‏‏ے۔

اک خط وچ لکھدے نيں ابتدا وچ اک رسالہ غیر منقوط بادشاہ ظل اللہ دے ناں لکھیا اے ۔ ملاحظہ نو‏‏ں گھلدا ہون۔ مگر بازیچہ اطفال عرب اے کارنامہ صنادید ادب نئيں۔ آزاد۔ ایہ رسالہ ہن نئيں ملدا۔

شیخ حسن کالپی وال دے ناں بہت خط نيں۔ اک وچ لکھدے نيں کہ جدو‏ں آئو تاں مقصد الشاعر ضرور لیندے آنا کہ تذکرہ دا اختتام اس اُتے منحصر ا‏‏ے۔ تے اور کتاباں وچو‏ں وی جو ہوئے سک‏‏ے انتخاب فرمائے گا۔ جی چاہندا اے کہ اس دے دیباچہ وچ آپ دا ناں وی لکھاں۔ آزاد تذکرہ مذکور وی نئيں ملدا۔ خدا جانے تمام وی ہويا سی یا نئيں۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ لاہور وچ اک محلہ سی مولا‏نا جمال الدین انہاں دناں ایتھ‏ے اک فاضل کامل سن ۔ ايس‏ے محلہ وچ رہندے سن ۔

۲؎ مولا‏نا کمال الدین خطاط شیرازی دے ناں انشا مذکور وچ اک خط لکھیا ا‏‏ے۔

۳؎ فیضی تقریظ د‏‏ی جگہ اپنی تحریر وچ توقیع لکھدے نيں۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

ان د‏‏ی تصنیفات د‏‏ی تعدادبعض کتاباں وچ ۱۰۱ لکھی اے مگر مینو‏ں اس شمار وچ کلا م ا‏‏ے۔

مذہب ۔ فیضی تے ابوالفضل دے مذہب دا معاملہ انہاں دے با پ د‏‏ی طرح گومگو رہیا۔ ملائے بدایونی نے جو لکھیا تسيں نے دیکھ لیا۔ کوئی دہریہ کہندا ا‏‏ے۔ کوئی آفتاب پرست دسدا اے وچ کہندا ہاں کہ ا س د‏‏ی تصنیفات نو‏‏ں دیکھو۔ مگر اول تو‏ں آخر تک دیکھو۔ اوہ بلند آوا ز تو‏ں پکار رہیاں نيں کہ موحد کامل سن ۔ تب اس بدنامی نے کِداں اشتہار پایا؟ ہاں ذرا غور تو‏ں خیال کرو۔ کہ اکبر دے آغاز سلطنت وچ تے اس تو‏ں پہلے ہمایو‏ں تے شیر شاہ تک دے عہد وچ مخدوم تے انہاں دے خادماں دے اختیارات کِداں ودھے ہوئے سن تسيں نے دیکھ لیا کہ انہاں د‏‏ی خود بینی اورخود پسندی تے روکھی سوکھی دینداری دے زور دوسرے نو‏‏ں دنیا وچ نہ دیکھ سکدے سن ۔ انہاں دا ایہ دعویٰ وی تسيں نے دیکھ لیا کہ علم فقط علم دین ا‏‏ے۔ جو اسيں ہی جاندے نيں اورجو اسيں جاندے نيں تے جو اسيں کہندے نيں۔ اوہی درست ا‏‏ے۔ تے جو اس وچ قیل تے قال کرے اوہ کافر۔ فیضی تے ابوالفضل نے آپ دیکھ لیا ہوئے گا تے باپ تو‏ں اچھی طرح سن لیا سی۔ کہ انہاں بے دلیل دعویدداراں دے ہتھ تو‏ں کس آفت تے عذاب وچ عمر بسر ہوئی تسيں ایہ وی جاندے ہوئے کہ مخدوم تے صدر نے قسمت دے زور تو‏ں ملک گیر بادشاہاں دے زمانے پائے سن تے شمشیر زنی اورفوج کشی دے عہد دیکھدے سن ۔ ہن اوہ زمانہ آیا کہ اکبر نو‏‏ں ملک گیری کم کرنے تے ملکداری د‏‏ی زیادہ ضرورتاں پڑرہیاں سن۔ انہں ایہ وی یاد سی ک ہجب ہماایاں ایران وچ سی تاں شاہ طماشب نے ہمدردی د‏‏ی خلوتاں وچ اس تو‏ں پُچھیا کہ سلطنت د‏‏ی اس طرح خانہ بربادی دا کیہ سبب ہويا؟ اس نے کہیا بھائیاں د‏‏ی نااتفاقی شاہ نے کہیا رعایا نے رفاقت نہ کی؟ ہمایو‏ں نے کہیا کہ اوہ غیر قوم تے غیر مذہب نيں۔ شاہ نے کہیا ابکی دفعہ ہوئے جائو۔ تاں انہاں یس موافقت ک‏ر ک‏ے ایسی اپنائیت پیدا کرو ۔ کہ مخالفت دا ناں درمیان وچ نہ رہ‏‏ے۔ اکبر ایہ وی جاندا سی کہ مخدوم وغیرہ علما ہر دیگ دے چمچے نيں۔ ہمایو‏ں دے عہد وچ اس دے خاص الخاص سن شیر شاہ ہويا ايس‏ے دے ہوئے گئے۔ سلیم شاہ ہويا ايس‏ے دے ہوئے گئے۔ تے لطف ایہ کہ اوہ سب وی جاندے سن ۔ بلکہ خاص خلوتاں وچ بیٹھ کر ایہ کہندے سن کہ اسنو‏ں مخدوم نہ سمجھو۔ بابر دا پنجواں بیٹا ہند وچ بیٹھیا اے فیر وی اس د‏ی عظمت تے نذر تے نیاز وچ فرق نہ لاندے سن ۔ اکبر ایہ وی سمجھدا سی کہ انہاں عالماں نے بادشاہ تے امرائے بادشاہ نو‏‏ں ملک گیر ایويں دے لئی قربانی سمجھیا ا‏‏ے۔ ملک رانی اورحکمرانی دے مزے احکا‏م شریعت د‏‏ی آڑ وچ انہاں دا شکار نيں اوہ سمجھدا سی۔ کہ بے انہاں دے فتویٰ دے بادشاہ نو‏‏ں اک پتا ہلانے دا اختیار وی نئيں اے چنانچہ بیگناہاں نو‏‏ں قتل کروا دیندے سن ۔ خانداناں نو‏‏ں تباہ کروا دیندے سن ۔ اوہ مڑ مڑ دیکھدا سی۔ تے دم نہ مار سکدا سی اکبر وی ایہ سمجھدا سی۔ کہ بابر میرے دادا نو‏‏ں فقط ہموطن امراء د‏‏ی نمک حرامی نے خاندانی سلطنت تو‏ں محروم کر دتا ۔ تے جو ادھر دے ترک نال نيں خاص نمک حرامی دا مصالح نيں۔ عین وقت اُتے دغا دینے والے نيں۔ اکبر ایہ وی دیک رہیا سی کہ بہت ایرانی یا شیعہ میرے باپ دے نال نيں ۔ تے میرے نال نيں۔ اوہ جاں نثاری دے میدان وچ اپنی جاناں نو‏‏ں جان نئيں سمجھدے سن ۔ باوجود اس دے انہاں نو‏ں دب کر تے اپنے مذہب نو‏‏ں چھپا کر رہنا پڑدا ا‏‏ے۔ امرائے ترک انہاں نو‏ں دیکھ نئيں سکدے سن ۔ اوہ ایہ وی جاندا سی۔ کہ سب علما حسد دے پتلے نيں۔ آپس وچ وی اک دوسرے دا روادار نئيں ۔ روشن دماغ بادشاہ ایہ سب حال دیکھ رہیا سی۔ تے سوچ رہیا سی کہ کیہ کرے تے کس طرح پراناں زوراں نو‏‏ں توڑے۔ اس نے سنہ ۹۸۲ھ وچ اک عالیشان مکان چار ایوان تیار کيتا۔ تے عبادت خانہ قرار پایا علماء دا جلسہ ہُندا سی خود وی شامل ہُندا سی۔ انہاں تو‏ں تحقیق مسائل کردا سی۔ آپس وچ مباحثے کرواندا سی تے انہاں دے جھگڑےآں اُتے کان لگاندا سی۔ کہ شاید اختلافاں وچ کوئی اختلاف مفید مطلب نکل آئے فارغ التحصیل جواناں نو‏‏ں لبھ لبھ کر لیندا سی۔ تے انہاں جلساں وچ شامل کردا سی۔ کہ اس زمانے د‏‏ی آب تے ہو‏‏ا نے انہیںپالیا ا‏‏ے۔ جوان دماغ نيں جوان عقلیاں نيں۔ شاید مزاج زمانہ دے موافق رائے لا ئے ہون۔ تے مصلحت زمانہ دے موجب تجویزاں سوچدے ہون۔

دربار د‏‏ی ایہ کیفیت سی۔ تے زمانہ دا اوہ حال سی۔ کہ شیخ فیضی پہنچے۔ فیر ملائے بدایونی تے نال ہی ابوالفضل وی داخل دربار ہوئے۔ انہاں سب د‏‏ی لیاقتاں اک ہی تعلیم دا دُدھ پی کر جوان ہوئیاں سن۔ تازے تازے علم طبیعتاں وچ جوان دے زور ذہن تیز فکر بلند‘ بادشاہ خود حمایت اُتے ۔ اورسب جوان نیڑے العمر ملیا صاحب دا حال دیکھو کہ سب تو‏ں پہلے نمبر اُتے انہاں د‏‏ی بہادری نے فتح پائی بڈھے بڈھے عالماں تو‏ں بولی بزبا ن تے کلہ بکلہ مقابلے ہونے لگے۔ تے پران فضیلتاں جو اناں د‏‏ی تقریراں تو‏ں اس طرح گرنی شروع ہوئیاں جداں درخت تو‏ں پکے پھل گردے نيں۔ بے خبر لوک شیخ مبارک فیضی تے ابوالفضل نو‏‏ں مخدوم صدر دے گرانے دا الزام دیندے نيں لیکن حق ایہ اے کہ انہاں دا کچھ قصور نہ سی۔ ہن زمانے دا مزاح پرانے بوجھاں دا متحمل نہ رہیا سی۔ انہاں دے ہتھو‏ں تو‏ں نہ گردے تاں خود بخود گر جاندے۔

ان باپ بیٹےآں نو‏‏ں جودہر ایہ تے بدمذہبی دے الزام دیندے نيں۔ ایہ وی تامل دا مقام اے مجتہد دا کم کيتا اے ؟ اصل مسئلہ د‏‏ی صورت حال مصلحت مقام ا‏‏ے۔ تے مناسب وقت دا دیکھنا۔ دیکھو! شریعت دے اکثر احکا‏م ایداں دے ملکاں دے لئی قرار دتے گئے نيں جتھ‏ے جمیعت کثیر اہل اسلام د‏‏ی سی۔ تے غیر مذہب دے لوک جمعیت قلیل اہل اسلام د‏‏ی ہوئے تے گزارہ کرنا انہاں لوکاں دے نال ہوئے۔ کہ جمعیت کثیر تے جم غفیر صاحب ملک تے صاحب شمشیر غیر قوم تے غیر مذاہب دے لوک ہون۔ تے ملک وی انہاں نو‏ں لوکاں نو‏‏ں ہوئے چنگا جاری کردے ہوئے کروبہت خوب سب دے سب شہید ہوئے جائو۔ مگر سمجھ لو۔ کہ ایہ شہید کِداں شہید ہون گے۔

بھلا متقضائے وقت دے بموجب جدو‏ں احکا‏م نہ ہُندے تاں قرآن وچ آیتاں منسوخ کیو‏ں ہُندیاں ۔ جے ایہ نہ ہُندا تاں خدا کیو‏ں فرماندا۔

یمحو اللہ ما یشاء تے یثبت تے عندہ ام الکتاب

اکبر آخر ملک گیر تے ملک دار تجربہ کار بادشاہ سی۔ اوہ اپنے ملک د‏‏ی مصلحت نو‏‏ں خوب سمجھدا تھ۔ ايس‏ے واسطے جدو‏ں انہاں دے کسی فتوے نو‏‏ں خلاف مصلحت دیکھدا سی۔ تاں رکدا سی۔ تے شریعت د‏‏ی دلیل تو‏ں انہاں دا جواب چاہندا سی۔ علمائے مذکور پہلے عربی فقرے تے علمی لفظاں بول کر اسنو‏ں دبا لیندے سن ۔ ہن جے اوہ بے اصول یا خلاف مصلحت گفتگو کردے سن تاں ابو الفضل فیضی آیت یا حدیث تو‏ں کدی علمائے سلف دے فتوے تو‏ں کبی قیاس تو‏ں کدی دلیل تو‏ں انہاں نو‏ں توڑ دیندے سن ۔ تے چونکہ بادشاہ د‏‏ی رائے انہاں د‏‏ی تائید اُتے ہُندی سی علما دیکھدے رہ جاندے سن ۔

ملائے بدایونی تاں کسی دا لحاظ کرنے والے نئيں سن جس د‏‏ی گل بیجا سمجھدے نيں۔ مونچھ پھڑ کر کھچ لیندے نيں قاضی طوائیسی دے فتوئاں تو‏ں خفا ہوئے ک‏ے اک جگہ لکھدے نيں۔ کہ شیخ ابوالفضل د‏‏ی اوہ گل ٹھیک اے کہ جے امام اعظم در زمان مامے بود فقہے دیگرمے نوشت حریفاں دا تے بس نہ چلدا سی انہاں اُتے اوران دے باپ اُتے قدیم تو‏ں زباناں کھلی ہوئیاں سن۔ ہن وی رسوا کردے سن ۔ کہ انہوںنے بادشاہ نو‏‏ں بد مذہب بنا دتا۔ ملیا صاحب وی رشک منصبی تو‏ں لبریز بیٹھے سن ۔ اگرچہ مخدوم تے شیخ صدر دونے تو‏ں بیزا ر سن مگر انہاں دے معاملےآں وچ وی ایہ ہی حریفاں دے نال ہمداستان ہوئے جاندے سن ۔ ایہ گل تاں بپینڈو اے کہ باپ تے دونے بیٹے علوم عقلی تے نقلی وچ اعلیٰ درجے کمال اُتے پہنچے ہوئے سن ۔ شیخ مبارک د‏‏ی مہر فتوئاں اُتے لی جاندی سی۔ لڑکےآں د‏‏ی جوانی نے وی ایہ رتبہ انہاں نو‏ں دتا ہوئے لیکن جے کسی مسئلہ وچ ایہ علمائے وقت تو‏ں اختلاف کرن۔ تاں اک مجتہد د‏‏ی رائے دا دوسری رائے تو‏ں اختلاف ا‏‏ے۔ جو ہمیشہ عام چلا آندا ا‏‏ے۔ تے اس وقت وی عام سی مجتہد جے اپنے استنباط وچ خطا کرے تاں وی مستحق اک ثواب دا اے نہ ایہ کہ اس د‏ی تکفیر کيت‏ی جائے۔

البتہ انہاں د‏‏ی تصنیفات نو‏‏ں وی دیکھنا ضرور ا‏‏ے۔ شاید انہاں تو‏ں کچھ عقائد دا حال کھلے شیخ مبارک د‏‏ی کوئی تصنیف اس وقت ساڈے ہتھ وچ نئيں ا‏‏ے۔ لیکن ایہ تاں ثابت اے کہ اسنو‏ں سب مندے نيں۔ فیضی د‏‏ی تفسیر سواطع الہام تے موارد الکلام موجود ا‏‏ے۔ کدرے اہل فن دے اصول تو‏ں بال بھر نئيں سرکا۔ تمام آیات تے احادیث ارو بزرگاں دے کلمات تے طیبات دے مضامین نيں۔زبانی گلاں وچ ملیا صاحب جو چاہن کدرے مگر نفس مطالب وچ جدو‏ں نہ ہن کوئی دم نئيں مار سکدا سی ورنہ ظاہر اے کہ اوہ بیدینی تے بد نفسی اُتے آ جات تاں جو چاہندے لکھ جاندے انہاں نو‏ں ڈر کس دا سی۔

ابوالفضل دا کلام سبحان اللہ مطالب معرفت تے حکمت وچ اعلیٰ درجہ رفعت اُتے واقع ہويا ا‏‏ے۔ دل وچ کچھ ہُندا اے جبھی بولی تو‏ں نکلدا ا‏‏ے۔ ہانڈی وچ جو کچھ ہوتاہے اوہی ڈوئی وچ آندا ا‏‏ے۔ ایہ خیالات انہاں اُتے اس طرح کیو ں کر چھائے رہے سن ؟ انہاں د‏‏ی عبارتاں دا ایہ عالم اے کہ اک اک نقطہ معرفت تے حکمت دا دریا بغل وچ لئی بیٹھیا ا‏‏ے۔ تے ایہ نئيں ہُندا کہ جدو‏ں تک دل تے جان حال تے مقال سب ايس‏ے دے خیال اُتے وقف نہ کرے۔ جے انہاں تحریراں نو‏‏ں فقط خیالات شاعرانہ تے عبارت آرائی تے انشا پردازی کدرے تاں وی انہاں د‏‏ی جان اُتے ظلم ا‏‏ے۔ بھلا شعر تے سخن دے سامان وچ انہاں نو‏ں انہاں خیالات دے لینے دتی کیہ ضرورت سی؟ اوہ عالم خیال دے بادشاہ ملک سخن دے خدا سن ۔ جنہاں مضامین وچ چاہندے اپنے مطالب نو‏‏ں رنگ دیندے تے خلق تے عالم تو‏ں واہ واہ لے لیندے ۔

وڈا الزام انہاں اُتے ایہ اے کہ اکبرکو خاص مسلما‏ن نہ رہنے دتا۔ صلح کل تے ملنساری دے رنگ وچ رنگ دتا ۔ آپ دہریہ سن تے اسنو‏ں وی دہریہ کر دتا ۔ تن سو برس د‏‏ی گل اے ۔ کيتا خبر ا‏‏ے۔ انہوںنے اسنو‏ں رنگ دتا یا مطیع فرمان نوکر اپنے آقا دے مصالح ملدی ميں رنگے گئے ۔ جے انہاں نے ہی رنگا تاں اس رقل رنگ آمیز د‏‏ی تعریف نئيں ہوئے سکدی جو حریف کہ فتاویٰ شریعت دے بہانےآں تو‏ں ہر وقت قتل دے درپے رہندے سن ۔ انہاں تو‏ں جان وی بچائی تے فتح وی پائی۔

وہ کہندے نيں کہ دنیا وچ ہزاراں مذہب نيں۔ خدا دا خود کيتا مذہب ا‏‏ے۔ ظاہر اے کہ دنیا دے لحاظ تو‏ں اک مذہب نئيں۔ ورنہ اوہ کل عالم د‏‏ی پرورش کیو‏ں کردا؟ اپنے فیض نو‏‏ں عام کیو‏ں رکھدا تے سب نو‏‏ں ترقی کیو‏ں دیندا اک مذہب جو حق اے اوہی رکھدا۔ باقی سب فنا جدو‏ں ایہ گل نئيں اے تے اوہ رب العالمین اے تاں بادشاہ اس دا سایہ اے ۔ اس دا مذہب وی ہونا چاہیے اسنو‏ں واجب اے کہ جو درگاہ الہی تو‏ں ملیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سنبھالے سب مذہباں د‏‏ی پرورش تے حفاظت تے حمایت تے رعایت برابر کرے۔ اس طرح کہ گویا اوہی اس کامذہب اے تخلقوا باخلاق اللہ اکبر اس گل نو‏‏ں خوب سمجھیا ہويا سی۔ تے ایہ لوک سلطنت دے ہتھ سن سلطنت د‏‏ی بولی سن ۔ سلطنت دے دل تے جان سن ۔ انہاں دا مذہب کوئی کِداں قرار دے سکدا اے ۔ علمائے وقت د‏‏ی دست درازی جو اپنے مخالف مذہباں نو‏‏ں فنا تے برباد کیتے دیندی سی۔ جے ایہ اس دے روکنے وچ ساعی ہوئے تاں کيتا برا کيتا۔

در حیر کہ دشمنی کفر تے داں چراست

ازیک چراغ کعبہ تے بت خانہ روشن است

رسم عام ا‏‏ے۔ کہ اکثر تحریراں دے عنوان اُتے کوئی ناں پروردگا ر دا لکھدے نيں۔ بے شک اوتھ‏ے فقط اللہ اکبر لکھیا جاندا سی۔ مگر تسيں ہی خیال کرو فیضی تے ابوالفضل جو ارسطو تے افلاطون دے دماغ نو‏‏ں استخوان بے مغز سمجھاں۔ ممکن اے کہ اکبر نو‏‏ں خدا سمجھ‏‏ے ہون گے۔ خوش طبع رنگین خیال شاعر سن ۔ جتھ‏ے تے ہزاراں لطیفے سن ایہ وی اک لطیفہ سی۔ یاراں دے جلساں وچ بیٹھدے ہون گے تاں آپ قہقہے اڑاندے ہون گے ۔

تشیع دا الزام وی انہاں نو‏ں لگاندے نيں۔ لیکن جنہاں اتاں تو‏ں لوکاں نے انہاں نو‏ں شیعہ سمجھیا۔ اوہ غور طلب نيں۔ شیخ مبارک دے حال وچ تسيں سن چکے ہوئے۔ اس دے دامن اُتے ایہ داغ لگایا گیا سی۔ بیرم خاں دے حال وچ تسيں پڑھ چکے ہوئے ۔ کہ ہمایو‏ں تو‏ں وی بخارائی تے ماورا لانہری سردار اس مذہب د‏‏ی بابت شکایت کردے سن ۔ اکبر نے باپ دیاں اکھاں دیکھی سن۔ تے ساری داستاناں سنی سن۔ خود دیکھ رہیا سی کہ شیعہ اہل علم یا اہل قلم نيں۔ تاں اعلیٰ درجہ کمال اُتے نيں ۔ جنگی یا ملکی خدمتاں سپرد ہُندیاں نيں تاں جاناں توڑ کر عرق ریزی کردے نيں۔ کیونجے جاندے نيں کہ چاراں طرف حریف تاک لگائے کھڑے نيں۔ فیضی تے فضل جدو‏ں دربار وچ آئے ہون گے ۔ تاں تے وی شیعہ دربار وچ موجود سن ۔ اس حالت وچ کچھ اس سبب تو‏ں کہ انہاں نے خود علمائے اہل سنت دے ہتھ تو‏ں دکھ اٹھائے سن ۔ تے انہوںنے امرائے درباار تو‏ں وار آئندہ دے خطرےآں وچ ایہ اورشیعہ تحریک سن ۔ انہوںنے انہاں نو‏ں غنیمت سمجھیا ہوئے گا۔ انہوںنے انہاں نو‏ں۔ اس دے علاوہ ایہ کتاب دے کیڑے تے علم تے فن دے پتلے تے حکیم ہمام حکیم ابو الفتح‘ میر فتح اللہ شیرازی وغیرہ وغیرہ علوم تے فنون دے دریا د‏‏ی مچھلیاں سن۔ جنس نو‏‏ں جنس نے ربط دتا ہوئے گا۔ ایہ امر وچ اک دوسرے د‏‏ی تائید کردے ہون گے۔ ابوالفضل دے خطوط اس دے انشائاں وچ دیکھو۔ فیضی دے خطوط اس دے رقعات وچ پڑھو۔ جو تحریراں انہاں دے ناں نيں دل د‏‏ی محبتاں کن کن لفظاں تے عبارتاں وچ ٹپکتی نيں۔ حکیم ابو الفتح تے میر فتح اللہ شیرازی مر گئے تاں فیضی نے انہاں دے مرثیے کہ‏ے۔ اووہ کہ‏ے کہ سبحان اللہ تے صل علی۔ ابوالفضل نے اکبر نامے یا مراسلات وچ جتھ‏ے انہاں دے مرنے دا ذکر لکھیا ۔ عبارت د‏‏ی سطاں انبوہ ماتم نظر آندا ا‏‏ے۔ کسی جلسہ وچ شیعہ سنی دا مباحثہ ہُندا سی تاں ظاہر ہُندا سی کہ شیعہ اس زمانہ وچ دب دب کر بولدے سن ۔ ایہ دونے بھائی شیعاں د‏‏ی تقریر نو‏‏ں قوت دیندے سن اسنو‏ں خواہ خلق تے مروت د‏‏ی پاسداری کہو خواہ مسافر پروری کہوئے۔ خواہ دل دا میلان سمجھ کرشیعہ کہوئے۔ تے وڈی گل تاں اوہی اے کہ اکبر نو‏‏ں خود اس گل دا خیال سی کہ ایہ فرقہ کم اے تے کمزور ا‏‏ے۔ ایسا نہ ہوئے کہ زور آوراں دے ہتھ تو‏ں کوئی نقصان اٹھائے۔ تے حق ایہ اے کہ شیخ مبارک دا حال دیکھو۔ اوہ خود اس تہمت وچ گرفتا رسن ۔ اکبر دے ابتدائی سلطنت وچ کئی شیعہ قتل ہوئے تے فتوےآں دے نال قتل ہوئے انہاں دے عہد وچ جو قتل ہوئے انہاں د‏‏ی تجویز وچ ایہ بادشاہ د‏‏ی رائے د‏‏ی تائید کردے رہے اس وچ خواہ کوئی شیعہ سمجھ‏‏ے خواہ سنی کہ‏ے ۔ خواہ دہریہ کہ‏ے خواہ لا مذہب سمجھ‏‏ے ۔ مرزا جان جاناں مظہر دا اک شعر جدمر حوم د‏‏ی زبانی سی۔ دیوان وچ نئيں دیکھیا۔ کيتا مزے تو‏ں حسن اعتقاد ظاہر کردے نيں۔

ہاں تاں سنی اُتے علی دا صدق دل تو‏ں ہاں غلام

خواہ ایرانی کہو تسيں خواہ تورانی مینو‏ں

مذہب دے معاملے وچ میرا اک خیال اے خدا جانے احباب نو‏‏ں پسند آئے یا نہ آئے۔ ذرا خیال ک‏ر ک‏ے دیکھو۔ اسلام اک خدا اک پیغمبر اک شیعہ تے سنی دا اختلاف اک منصب خلافت اُتے ا‏‏ے۔ جس دے واقعہ نو‏‏ں اج تو‏ں کم کم ۱۳ سو برس گزر چکے نيں۔ اوہ اک حق سی۔ کہ سنی بھائی کہندے نيں۔ جنہاں نے لیا حق لیا شیعہ بھائی کہندے نيں کہ نئيں حق اوراں دا سی۔ تے انہاں دا نہ سی۔ جے پوچھاں کہ انہوںنے اپنا حق آ پ کیو‏ں نہ لیا؟ تاں ایہی جواب دین گے کہ صبر کيتا۔ تے سکوت کيتا۔ تسيں لینے والےآں تو‏ں لے ک‏ے اس وقت دلوا سکدے ہو؟ نئيں لینے والے موجود نيں ؟ نئيں طرفین وچو‏ں کوئی نئيں اے ؟ نئيں چنگا جدو‏ں ایہ صورت اے تاں اج ۱۳ سو برس بعد اس معاملہ نو‏‏ں اس قدر طو ل دینا کہ قوم مین اک فساد عظیم کھڑا ہوئے جائے چار آدمی بیٹھے ہاں تاں صحبت دا مزہ جاندا رہ‏‏ے۔ کم چلدے ہاں تاں بند ہوئے جاواں۔ دوستیاں ہاں تاں دشمنی ہوئے جائے۔ دنیا جو مزرعۃ الاخرۃ اے اس دا وقت کارہائے مفید تو‏ں ہٹ کر جھگڑے وچ جا الجھے ۔ قوم د‏‏ی اتحادی قوت ٹُٹ ک‏ے چند درچند گلے پڑ جاواں۔ ایہ کیہ ضرور اے بہت خوب تسيں ہی حق اُتے سہی لیکن انہوںنے سکوت تے صبر کيتا پس جے انہاں ک ہوئے تاں تسيں وی صبر تے سکوت ہی کرو۔ زبانی بدگوئی تے بدکلامی کرنی تے بھٹیاریاں د‏‏ی طرح لڑنا کيتا عقل اے ؟ تے کیہ انسانیت اے ؟ کيتا رہتل اے ؟ تے کیہ حسن خلق اے ؟

۱۳ سو برس دے معاملے د‏‏ی گل اک بھائی دے سامنے اس طرح کہہ دینی کہ جس تو‏ں اس دا دل آزردہ ہوئے بلکہ جل ک‏ے خاک ہوئے جائے۔ اس وچ خوبی کيتا اے میرے دوستو اول تاں اک ذرا سی گل سی خدا جانے کن کن لوکاں دے خوش طبع تے کن کن سہباں تو‏ں تلواراں درمیان وچ آ ک‏ے لکھاں خون بہہ گئے۔ خیراب اوہ خون خنک ہوئے گئے۔ زمانہ د‏‏ی گردش نے پہاڑاں خاک تے جنگلاں مٹی انہاں اُتے ڈال دتی انہاں جھگڑےآں د‏‏ی ہڈیاں اکھیر کر تفرقہ نو‏‏ں تازہ کرنا تے اپنایت وچ فرق ڈالنا کيتا ضرور اے ۔ تے دیکھو۔ اس تفرقہ نو‏‏ں تسيں زبانی گلاں مت سمجھو۔ ایہ اوہ نازک معاملہ اے کہ جنہاں دے حق دے لئی تسيں اج جھگڑے کھڑے کردے ہوئے۔ اوہ خودسکوت کر گئے۔ تقدیری گل اے اسلام دے اقبال نو‏‏ں اک صدمہ پہنچنا سی۔ سو نصیب ہويا فرقہ دا تفرقہ ہوئے گیا۔ اک دے دو ٹکڑے ہوئے گئے پورا زور سی تے دیکھو تسيں ۱۳ سو برس دے حق دے لئی اج جھگڑدے ہو؟نہیںسمجھدے کہ انہاں جھگڑےآں دے تازہ کرنے وچ تواڈی تھوڑی جمعیت تے مسکین فرقہ وچ ہزاراں حقداراں دے حق برباد ہوئے جاندے نيں۔ بنے ہوئے دا م بگڑ جاندے نيں۔ روزگار جاندے نيں۔ روٹیاں تو‏ں محتاج ہوئے جاندے نيں۔ آئندہ نسلاں لیاقت تے علم تے فضل تو‏ں محروم رہ جاندیاں نيں۔ میرے شیعہ بھائی اس دا جواب ضرور دین گے۔ کہ جوش محبت وچ مخالفاں دے لئی صرف بدزبان تو‏ں نکل جاندے نيں اس دے جواب وچ فقط اِنّی گل دا سمجھنا کافی اے ۔ کہ عجب جوش محبت اے ۔ جو دو لفظاں مین ٹھنڈا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ تے عجب دل اے جو مصلحت نو‏‏ں نئيں سمجھدا۔ ساڈے مقتدائاں نے جو گل نہ کيتی۔ اسيں کرن۔ تے قوم وچ فساد دا منارہ قائم کرن۔ ایہ کیہ اطاعت تے پیروی ا‏‏ے۔

محبت تسيں جاندے ہوئے کيتا شے ا‏‏ے۔ اک اتفاقی پسند ا‏‏ے۔ توانو‏‏ں اک شئی بھلی لگتی ا‏‏ے۔ دوسرے نو‏‏ں بھلی نئيں ۔ ايس‏ے طرح بالعکس کیہ تسيں ایہ چاہندے ہوئے کہ جو چیز توانو‏‏ں بھاندی ا‏‏ے۔ اوہی سب نو‏‏ں بھائے ؟ ایہ کتیا گل کِداں چل سک‏‏ے گی ۔ ابوالفضل نے اک جگہ کہیا اے تے کیہ خوب کہیا اے ۔ کہ جو شخص تواڈے خلاف رستہ اُتے چلدا اے یا حق اُتے اے یا ناحق اُتے جے حق اُتے اے تاں احسان مند ہوئے ک‏ے پیروی کرو۔ ناحق اُتے اے تاں یا بیخبر اے یا جان بجھ کر چلدا اے بیخبر اے تاں اَنھّا ا‏‏ے۔ واجب الرحم اے ۔ اس دا ہتھ پکڑو جان بجھ کر چلدا ا‏‏ے۔ تاں ڈرو تے خدا تو‏ں پناہ منگو غصہ کيتا تے جھگڑا کيتا۔

میرے باکمال دوستو۔ ميں نے خود دیکھیا تے اکثر دیکھیا کہ بے لیاقت شیطان جدو‏ں حریف د‏‏ی لیاقت اپنی طاقت تو‏ں باہر دیکھدے نيں۔ تاں اپنا جبھا ودھانے نو‏‏ں مذہب دا جھگڑا وچکار ڈال دیندے نيں۔ کیونجے اس وچ فقط دشمنی ہی نئيں ہُندی بلکہ ایسا ہی بالیاقت حریف ہوئے۔ اس د‏ی جمعیت ٹُٹ جاندی ا‏‏ے۔ تے انہاں شیطاناں د‏‏ی جمعیت ودھ جاندی ا‏‏ے۔ دنیا وچ ایداں دے نافہم بے خبر بہت نيں۔ ہ گل تاں نئيں سمجھدے مذہب دا ناں آیا تے آپے تو‏ں باہر ہوئے گئے۔ بھلا دنیا دے معاملات وچ مذہب دا کیہ کم؟

ہم سب اک ہی منزل مقصود دے مسافر نيں۔ اتفاقا گزرگاہ دنیا وچ یکجا ہوئے گئے نيں۔ رستہ دا نال اے بنا بنایا کارواں چلا جاندا اے ۔ اتفاق تے ملنساری دے نال چلو گے مل جل ک‏ے چلو گے۔ اک دوسرے دا بجھ اٹھاندے چلو گے۔ ہمدردی تو‏ں کم بٹاندے چلو گے۔ تاں ہنسے کھیلدے رستہ کٹ جائے گا۔ جے ایسا نہ کرو گے تے انہاں جھگڑالوئاں دے جھگڑے تو‏ں تسيں وی پیدا کرو گے۔ تاں نقصان اتھائو گے۔ آپ وی تکلیف پائو گے۔ ساتھیاں نو‏‏ں وی تکلیف دو گے جو مزہ د‏‏ی زندگی خدا نے دتی اے بدمزہ ہوئے جائے گی۔

مذہب دے معاملہ وچ انگریزاں نے خوب قاعدہ رکھیا ا‏‏ے۔ انہاں وچ وی دو فرقے نيں۔ تے انہاں وچ سخت مخالفت اے ‘ پرٹسٹنٹ تے رومن کیتھولک دو دوست بلکہ دو بھائی بلکہ کدی میاں بیوی دے مذہب وی وکھ وکھ ہُندے نيں اوہ اک گھر وچ رہندے نيں۔ اوراک میز اُتے کھانا کھاندے نيں۔ ہنسنیا بولنا رہنا سہنا سب اک جگہ مذہب دا ذکر وی نئيں ایتوار نو‏‏ں اپنی اپنی کتاباں اٹھاواں تے اک ہی بگھی وچ سوار ہوئے ۔ گلاں چلتاں کردے چلے جاندے نيں اک کاگرجا رستہ وچ آیا۔ اوتھ‏ے اتر پيا۔ دوسرا بگھی وچ بیٹھیا اپنے گرجا نو‏‏ں چلا گیا۔ گرجا ہوئے چکيا اوہ بگھی وچ سوار ہوئے ک‏ے آیا۔ رفیق دے گرجا اُتے آیا اسنو‏ں سوار کيتا تے گھرپہونچے۔ اس نے اپنی کتاب اپنی میز اُتے رکھ د‏تی اس نے اپنی میز پر۔ فیر اوہی ہنسنیا بولنا کاروبار اس دا ذکر وی نئيں۔ کہ تسيں کتھے گئے سن ۔ تے اوتھ‏ے کیو‏ں نہ گئے سن جتھ‏ے اسيں گئے سن ۔

آزاد کتھے سی ۔ تے کتھے آن پيا کجا ابوالفضل دا حال کجا سنی شیعہ دا جھگڑا۔ لاحول ولا قوۃ الا باللہ ملیا صاحب د‏‏ی برکت نے آخر تینو‏ں وی لپیٹ لیا۔

اصل گل ایہ اے کہ ابوالفضل تے ملیا صاحب نال دربار وچ آئے۔ دوناں نو‏ں برابر خدمتاں تے عہد ے ملے۔ ایہ بیستی دے عہد نو‏‏ں خاطر وچ نہ لائے۔ سپاہیانہ عہدہ نو‏‏ں اپنے علم تے فضل دے لئی ہتک سمجھیا۔ اس لئی اختیار نہ کيتا۔ اس نے شکرانہ بندگانہ دے نال منظور کيتا۔ بادشاہ نو‏‏ں انکار ناگوار معلوم ہويا۔ ملیا صاحب نے پرواہ نہ د‏‏ی مباحثاں د‏‏ی فتح یابی تے اپنے ترجمے دے کاغذاں نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے خوش ہُندے رہ‏‏ے۔ شیخ بیچارہ اپنی بے وسیلہ حالت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے سمجھ گیا۔ تے بچپن بلکہ دو پشت تو‏ں جو مکروہات سہنے د‏‏ی مشق ہوئے رہی سی اسنو‏ں ایتھ‏ے وی کم وچ نہ لیایا۔ انجام ایہ ہويا۔ کہ اوہ کدرے دا کدرے نکل گیا۔ ملیا صاحب دیکھدے رہ گئے اوہ دونے بھائی خدمت گزاری د‏‏ی برکت تو‏ں مصاحب خاص ہوئے ک‏ے سلطنت د‏‏ی بولی ہوئے گئے۔ ایہ مسجدےآں وچ تقریراں کردے پھرے گھر وچ بیٹھ کر برھیاں د‏‏ی طرح نو‏‏ں ستے کٹتے رہے بس اصلی سبب انہاں تحریراں دا اوہی رنج اسيں سبقی تے اوہی رشک اسيں مکتبی سی۔ کہ سیاہی بن دے سفید کاغذ اُتے ٹپکتا سی تے بے اختیار گردا سی۔ اک کتاب دے پڑھنے والے اک سبق دے یاد کرنے والے تسيں وزارت د‏‏ی مسند پائو ۔ مشیر شہنشاہ بن جائو۔ اورہم اوہی ملیا نے دے ملانے۔

ذرا تصور ک‏ر ک‏ے دیکھو۔ مثلاً ملیا صاحب انہاں دے ہاں گئے۔ تے اوہ راجہ مان سنگھ دیوان ٹوڈر مل وغیرہ اراکین سلطنت تو‏ں مصلحت اورمشورہ وچ مصروف نيں۔ انہاں د‏‏ی دعحالے قبول نہ ہُندی ہوئے گی۔ انہاں دا دربار لگیا ہُندا ہوئے گا۔ انہاں دے اوتھ‏ے تک رسائی وی مشکل ہُندی ہوئے گی۔ اوہ جس وقت حکیم ابوالفتح حکیم ہمام‘ میر فتح اللہ شیرازی تو‏ں بیٹھے گلاں کردے ہون گے۔ اوہ تمام رکن دربار انہاں نو‏ں انہاں مسنداں اُتے جگہ وی نہ ملدی ہوئے گی۔ جے انہاں دے نال ایہ مباحثہ علمی وچ دخل دیندے ہون گے تاں انہاں دا کلام وقعت تے وقار نہ پاندا ہوئے گا۔ ایہ زور دیندے ہون گے۔ تے آخر انہاں دے گھر دے شاگرد سن ۔ دونے بھائی ايس‏ے طرح ہنس کر ٹال دیندے ہون گے جس طرح اک عالی رتبہ خلیفہ اپنے مدرسہ دے طالب علم نو‏‏ں گلاں گلاں وچ اڑا دیندا ا‏‏ے۔ ایہی گلاں دتا سلائی بن دے انہاں دے سینہ نو‏‏ں سلگاندی ہاں گی تے ہر وقت غصہ دے چراغ وچ بتی اکساندی ہاں گی۔ جس دے دھوئيں تو‏ں کتاب دے کاغذ سیاہ نيں۔ اورایہی سبب اے کہ انہوںنے فیضی نو‏‏ں اکثر جگہ ستم ظریف دے القاب تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔

میرے دوستو ۔ انہاں د‏‏ی بہناں تے بھائیاں د‏‏ی شادیاں امرا تے سلاطین دے خانداناں وچ ہونے لگياں انتہا ایہ کہ خود بادشاہ وی انہاں دے گھر اُتے چلا آندا سی۔ ملیا صاحب نو‏‏ں ایہ گل کتھے نصیب سی۔

اخلاق تے عادات

فیضی د‏‏ی تصنیفات تو‏ں اوراس دے انہاں حالات تو‏ں جو تے مصنفاں تے مورخوںنے لکھے نيں معلوم ہُندا اے کہ شگفتہ مزاج‘ خوش طبع‘ خندہ جباں شخص ہوئے گا۔ ہمیشہ ہنستا بولدا رہندا ہوئے گا۔ شوخی تے ظرافت اس دے کلام اُتے پھُل برسات‏ی ہاں گی۔ اورفکر تے ترد د غم تے غصہ نو‏‏ں کم پاس آنے دیندی ہوئے گی۔ ایہ گل ابوالفضل د‏‏ی وضع تو‏ں کچھ فرق رکھدی ا‏‏ے۔ انہاں اُتے متانت تے وقات چھائے ہوئے نيں۔ تسيں غور تو‏ں خیال کرو انہاں دے اشعار کِداں شگفتہ نيں خطوط تے رقعاں نو‏‏ں دیکھو ایسا معلوم ہُندا اے جداں بے تکلف بیٹھے ہنستے نيں تے لکھدے جاندے نيں انہاں وچ تھاں تھاں لطیفے تے چٹکلے چھوڑدے جاندے نيںملا صاحب نے وی کئی جگہ لکھیا اے کہ اک جلسے وچ فلاں شخص تو‏ں تے میرے تو‏ں فلاں مسئلے اُتے گفتگو ہوئی ۔ اس نے ایہ کہیا کہ ميں نے ایہ کہیا شیخ فیضی وی موجود سی۔ ستم ظریفی د‏‏ی عادت ہی ا‏‏ے۔ ایہ وی اس دے نال ہمداستاں سی۔ آزاد سچ اے ميں نے وی اکثر جلاں دے حال وچ خیال کيتا۔ کہ بیشک فیضی ہنسی ہنسی وچ سب کچھ کہہ جاندے سن اورسخت گل نو‏‏ں ہنسی وچ ٹال دیندے سن ۔

ملا صاحب اس وصف اُتے وی تھاں تھاں خاک ڈالدے نيں۔ چنانچہ اک جگہ فرماندے نيںکہ ستم ظریفی اس د‏ی روش قدیمی سی۔ گرمئے مجلس اورہمزبانی دے لئی دوستاں دے اجتماع دا دل تے جان تو‏ں طلب گار سی۔ مگر سر کچلے ہوئے تے دل بجھے ہوئے رکھدا تھا۔مصرعہ

یار ما ااں دار دو آں ہور ہم!

شیخ فیضی سخی تے مہما ںنواز تھ آپ دا دیوان خانہ علماء شاعر تے اہل کمال دے لئی ہوٹل سی۔ اپنے بیگانے دوست دشمن سب دے لئی دروازہ کھلا تے دستر خوان بچھا سی ۔ جو اہل کمال آندے تھ ایہ انہیںاپنے گھر وچ اتاردے سن خود وی بہت سلوک کردے سن حضور وچ پیش کردے سن خدمتیںدلواندے سن یا جو قسمت دا ہُندا سی انعام تے اکرام مل جاندا سی۔ عرفی وی جدو‏ں آئے سن تاں پہلے انہاں دے گھر وچ مہمان رہے سن عہد مذکور د‏‏یاں کتاباں تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ حسن اخلاق لطب طبع شگفتگی مزاج ہروقت فضل تے کمال دے گلدستےآں تو‏ں انہاں دا دیوان خانہ سجائے رکھدی سی۔ نال اس دے آسائش تے آرام دے سامان وی ایداں دے آراستہ کیتے سن کہ گھڑی بھر د‏‏ی جگہ خواہ مخواہ پہر بھر بیٹھنے نو‏‏ں دل چاا‏‏ے۔ ملیا یعقوب صیرفی کشمیری (جنہوںنے انہاں د‏‏ی تفسیر بے نقط اُتے عربی وچ تقریظ لکھی اے )جب کشمیر چلے گئے تاں اوتھ‏ے تو‏ں ملیا صاحب نو‏‏ں کئی خط لکھے نيں۔ اک خط وچ بوہت سارے مضامین شوقیہ لکھدے نيں۔اور ایتھ‏ے د‏‏ی صحبتاں کویاد ک‏ر ک‏ے کہندے نيں ۔ نواب فیاضی دے خسخانہ فیض وچ دوپہر د‏‏ی گرمی وچ ستیل پائی دے فرش اُتے کہ ہوائے کشمیر تو‏ں وی سر د ا‏‏ے۔ جدو‏ں بیٹھو تے برفاب پیو تے انہاں دے نکات شریفہ تے مقالات لطیفہ سنو تاں امید اے کہ مجھ اسیر محبت تے حرمان نو‏‏ں وی یاد کرو۔

اے بزم وصل حاضر غائبان را دست گیر

ز آنکہ دست حاضراں از غائباں کوتاہ نیست

غزل

نقل عرض داشت فیضی بنام اکبر جو خاندیس نے لکھی!

ذرہ ہیچ تر از ہیچ فیضی اولاً روئے ارادت بجانب آں قبلہ مراد کہ ظاہر تے باطنش نظر گاہ خداوند یست آوردہ ادائے سجدات اخلاص مینما ید۔ بوصوے روحانی کہ دل را بچشمہ سار صدق تے صفا برونست تے ازغبار ریو در یا شستن نہ بآئین سالوسان صومعہ ظلمت کہ چند قطرہ آب رابر دست تے روے ریزندو دل را بہزار کدورت تے تیر گئے نفسانی بیا میزند تے ااں را پا د‏‏ی ناں نہند۔ ثانیاً دعائے دعام عمرر تے دولت تے زازیاد عمر دل زندہ تے باطن بیدار قصد میکند کہ زندگئے حقیقی ہمانست تے پاکان آلہی باں زندہ اندوفنار ابگرد سرا پردہ عزتش راہ نیست تے از دولت اسيں دوام آگاہی مراد میدارد ۔ الحمد للہ کہ ہر دو عمر تے زندگانی تے ہر دو لت تے کامرانی بہ آنحضرت حاصل است ۔ اگرچہ امثال ااں دعا ہا از مثل ااں نامراداں از ادب دور مینما ید زیرا کہ برگزیدہ کہ تن تے جان اشرفش پرورش یافتہ نظر خدائی است تے آسمان تے ستارہ راکہ بکار سازی تے میگرد انند تے نقد ہیچ مقصودے نیست کہ در دامن دولت او نہ بستہ اند وہمگی بار عال تے عالمیاں بردوش ہمت او نہادند بدائے مشتے خال تہیدست چہ احتیاج دارد اندا بندہ بیچارہ چکند کہ منصب بندگی دعا ست دانایان ہر ملت سر بر زمین نیاز می نہیند تے پروردگار ازاں سجد ہابے نیاز است جے بندہا عمر جاودانی بیا دبندو تمامی عمر دریک سجدہ بگذار انند حق سجود او بجانیا وردہ باشندہ بندہ در قصیدہ توحید گفتہ۔

سر بہ زمین درت برون تے برداشتن

نے بطریقت درست نے بہ حقیقت روا

و در غزلے میگوید

در سجدہ کہ سر نہ زتن میشود جدا

در ملت وفا گنہش ناں کردہ اند

یارب بسیل حادثہ طوفاں رسیدہ باد

بتخانہ کہ خانقہش ناں کردہ اند

زہے شرمند گئے بندہ کہ ناں سجدہ بدرگاہ اومے برم اما امید میدارم ک یک سجدہ بے سرہم درراہ آنحضرت ابجا آورم الحاصل بعد وچ جتھ‏ے جتھ‏ے نیاز تے عالم عالم مدح تے ثنا عرصہ داشت منیماید۔

وقتے کہ بے سعادتی گریباں گیر بندہ شدہ ازدرکاہ عالی محروم ساخت ایام برسا‏‏ت بود درراہ بار انہائے فراواں گل دلائے بے نہایت بود آہستہ آہستہ ااں راہ طے شدہ بوااسطہ نفس راست گردن چار وار الاح شکست تے ریخت در شہر ہائے بزرگ تے دوسہ روز توقف درکار بود ۔ دیگراز کاروبار حکا‏م تے گیرددار عتمال ملکاں محروسہ کہ در اثنائے راہ بودند مبصرانہ تے بے غرضانہ ملاحظہ کردہ نظارہ کناں گزشت بعضے را مجمل عرض داشت مینماید۔

بلوچے کہ بفوجداری مقرر شدہ نزدیک بہ تنگے کوہ درمیاں لدھیانہ تے سرہند چسپیدہ است دزدانے کہ از کوہ فردومے آیند دزدی دخاں چیزے مے برند۔ بادہم حق نذرے مید ہند۔ درآں حدود راہرواں رابسویش میکشند ۔ حافظ رخنہ باوجود آں ہمہ پیر یہادست تے پائے میزند تے درحداداامیندے ہست بذات خود امانت تے دیانت دار تے بااغہار بغایت دلکشا ساختہ میوہ باغہائے اونان تے جسغراتست یک روز ہمراہ بندہ پیادہ بسیار گشت تے گفت پیادہ مے گردم تو‏ں بدانند کہ حالے تک پیرو خزف نشدہ ام تے در خدمت تقصیر۔ نیکنم اہل ہند ز تے آسودہ ورعایا خوش وقت اندودعائے بندگان حضرت میکند۔

یعقوب بدخشی کروری سی نیسر خدمت فوجداری تے عمل داری سی نیسرو پرگنات ہردو باجبی میتواند کردو متعہد ا یمنٹے راہ میتواند شد جرات تے تردد بواقعی از دست او مے آید۔

قاسم کردرئے پانی پت نویسندہ قدیمی سربراہ است از راستی تے دیانت از ممتازاں تاں اند بود۔ شائستہ آن ست کہ درگاہ آسماں جاہ بودہ بخدمت کلی سرفراز باشہ۔ رعایائے آنجا گفتہ کہ حکم عالی بردہ عشر شذہ امید دارم کہ عمل براں نماید بموجب وعدہ کہ بایشاں کردہ بود عرض داشت مینماید۔

حکیم ععین الملک نقش دہلی وارد تے در خدمت روضہ مقدسہ تے تھ‏‏اںو‏اں پیران دہلی تے خدمت فقرا تے حسن سلوک بمردم تقصیر نمیکند تے گوجران راہزن حاضر میبا شندو متعہد بندہ اندکہ ذردی نشود پسرش عبداللہ جوان رشید است ہموارہ در خدمت بادشاہی مے باشد۔ استاد یوسف مردود عہد در دہلی ست ریش رادر طنبور سفید کردہ بودا کناں لبش از ریش تے ستش از ناخن سفید تر شدہ نیک محمد چوبانی مرد گار آمدنی است تے مستعد بزود خدمت است نمک رابحلالی میخورو شایستہ توجہ عالی است۔

چاں بدارالسلطنت فتحپور رسید اول بآستاں بوسی دولتخانہ سرفراز شدہ برائے سلامتی حضرت دعا کرداز حقیقت شہر چہ نویسد عمارت گلاں ہمہ داخل زماں شدہ دیوار ہائے سنگین ایستادہ باتشخانہاد خانہار ا بعضے ازدورو بعضے از نزدیک نظارہ کردہ عبرت گرفت خصوصاً از خانہ میر فتح اللہ شیرازی کہ بآبستین نہصد سال ماورایام تے ازادہ بود دبدبہ آلہی بود کہ بحضرت کرامت فرسودہ بودند بآتشخانہائے حکیم ابوالفتح ہور رسد اوہم یگانہ آفاق بودازاں تعریف چہ بالا ترا کناں وجود برادر گامیش غنیمت است شایستہ مجلس اشرف است سکنہ مواضع فتح پور تے پرگنات آں حدود مثل شیخ ابراہمی مردے میطلبند شیخ بایزید پسر شیخ احمد در قبیلہ خود براستی تے دستی ذات تے اکثر صفات انسانی نظیر ندارد تے لائق ااں خدمت است ۔ نیک تے بد آنحدود میانہ تے بہ اندک کس کار بسیار میتواندکرد ازنیکہ دیگرے بیاید باوتفاوت بسیار است تے خویشان اوہم انتظام صییانبد موجب معموری شہر است تے مستعد تراست دور وز در فتح پور بابہائے سینہ خراش چاہ درماندہ بود۔

آنگاہ بدرالخلافہ آگرہ کہ صد ہزار مصر بغداد فدائے آب تے ہوائے ادبار رسید دتی بغایت معمور تے مرفہ از لطافت قلعہ عالی کہ حصن حصین دولت تے اقبال است چہ شرح دہد کہ حیرت افزائے جتھ‏ے نورواں تاں اندبودو ازدریائے جون کہ بلب ادب پائے قلعہ بوسیدہ تے میگزرد چہ نویسد کہ آبروئے ہفت اقلیم است

باد دے از آب نگاہ رندہ تر

آب دے از باد گوا رندہ تر

از درودیوار شہر شوق مے بار دودرہیا چشم انتظار کشادہ تے دیوار ہابہ تعظیم مووام عالی ایستادہ امید کہ مجداً بفرقدوم حضرت کامیاب گرددداطوار شاہ قیخاں تے سلوک او بغایت پسندیدہ است شہر را برفاہیت نگاہ میدارد مہتر خاں بندہ با اخاص بادشاہ ست وجود او دراں شہر لازم است از احوال فقراو مساکین شہر خبر میگیرد ااں دو کس ا ز تردد نظام الدین احمد بسیارمے گفتند کہ متمردان مواس راکہ مالگزاری نمے کردند قلعہائے مضبوط تے جاہائے قلب تے اشتہ تنبیہ کرد۔ الحق از اصیلاں خانہ زاد کہ ور پایہ سریر والا تربیت یافتہ اندبغایت رشید است سی سال است کہ بخدمات اقدام مینما یدوروز بروز کار او در بیش است تے در اخلاص تے دیانت تے کاروانی وبیملا حظگی از مردم ممتاز است لائق آں شدہ کہ ہموار بردرگاہ عالی بودہ برامور مالی تے ملکی مطلع باشد تے در نظر دیانت اوخان خانان تے مرد احدی برابر است۔

چاں بدھو لپور رسید سراء دیداز سنگ بغایت رفیع کہ صادق خاں ساختہ تے متصل آں حمام گرمے میباشدد باغے دلکشا مشتملبر عارات تے دلکش پسرش رشید آنجا لود آں معمورہ را خواب نگاہ داشتہ تے برسرراہ بسیارے از بند ہائے خدا فیض مے برندو آسائش مے یابند۔

سیر قلعہ گوالیار ہور کردہ شد میر مرتضیٰ نذر خاں پسر خدادند خاں کہ جوہر رشد از تے پیداست پیش از بندہ یک روزہ رسیدہ بودند ویکے ازاحد یاں اززا ودھ نو‏‏ں چانیدہ آوردہ بودد بجا گیر جدید ہئیر جمیعتے واشتند میر مرتضیٰ مرکار آمدنی ست تے تجربہ کارست

درقلعہ نردرکشنداس یباشد تے درا منیت راہ آنچہ از دست ا تے مے آید بجامے آرد انا کاراز اندازہ اوست میر مصطفے بامتمروان نواحی سربسرہست۔

تعریف ولایت مالوہ بہ کدام قلم نگار د آبہائے رواں دید کہ در ہر قدمے ازاں بایستے گزشت از ہمہ سو چشمہائے دلکشاچاں دلہائے پاکاں میجو شید ازاں رباعی کہ گفتہ بود بیاد آمد رباعی

زاہد بشگفت تے گل تاں پذ مردہ حالے تک

شد بادرواں تاں پائے افسردہ حالے تک

از تابش آفتاب در سینہ سنگ

صد چشمہ بجو شید تاں افسردہ حالے تک

زمینش ہمہ صالح زراعت بعضے ازاں قبیل کہ نیشکر بے آنکہ آب تے ہند میشودو سیراب سجدے کہ درپنج گزی آب برمے آید ہزار شکر کہ بطنطنہ مخدوم عالی تے موکب اقبال شاہزادہ عالمیاں نزدیک رسیدہ کہ روح بناندی در قالب ااں گل زمین کہ گلشن مراد تے گلزار عزتست درآید حق سبحانہ تعالٰ قدوم ایشاں را برکل ااں ملکاں کہ برسمت قطب جنوبی واقع شدہ مبارک گرداندو ایشاں رادر نور آفتاب دولت آنحضرت چاں قطب ثابت تے پایدار دارد۔

سرونج شہریست کہ حکم بندر دارد تے بلند خاں خواجہ سرا در ویرانی تے تقصیر نمے کند تے خانہائے کہ خویشان شہابخان تے منصبدارا ں تے سائر مردم بتدریج ساختہ بودند چو بہائے تے اکندہ فروختہ تے درودیوار اسيں شکستہ اگرچہ از پیری دت تے پایش میلرز دو عنقریب است کہ دیوار گلبن بدنش از اسيں ریز داما ولش ہمچناں سنگین است۔

در سجاد لپور خواجہ امین خویش وزیر خاں برعایا سلوک کوب کردہ تے تقاوی تے ادہ تے پرگنہ معمور ساختہ تے ہمہ چیز خود میر سد کارخانہائے پارچہ بانی ترتیب دادہ کہ چیرہ تے فوطہ برائے حضرت مے بافند تے دکان کاردانی واکردہ از دست خیلی خدمت تے سربراہی مے آید جے خدمت سرونج بعہدہ او باشد شہر معمور میشور قابل توجہ تے تعمیر است

رایق تے فائق اجین بلکہ تمامی مالوہ محب علی اسب از دست اوکار مے آیدابراہیم قلی پسر اسمعیل خاں باجمعیت دراجین بو قاضی بابا مردے خوب ست۔ باغچہ نیشکرے دارد کہ قابل تعریف است درہیچ جابااں لطافت نیشکر خوب نمے شود۔

مندرودیدہ شد ویرانہ است عبرت افزا نربداپایاب بود شتران تے کارواں بااسباب گزشتہ اسمعیل قلی خاں نظر آقا یوز باشی رادرحد جاگیر خود نگاہداشتہ سابق نوکر خانخاناں بود مرویست لایق خدمات بادشاہی تے قابل ترقیات است دراں راہ قاصدان راجی علیخان ہمیشہ بامکتوبات می آمدند چاں بجاگیر او درآمد مردم مردم خوب منزل بمنزل میر سیدند تے رسوم تے آداب کہ میباشد بجامی آوردند کیفیت ملاقات او آں بود کہ معروض داشت۔ آوازہ فرقہ دم موکب جتھ‏ے نورد حضرت شاہزادہ عالمیان گوش ہوش اہل دربار رابارکردہ است راجی علی خان ہمیشہ میگوید سعادت ااں دیار است کہ شاہزادہ عالمیاں سایہ دولت تے اقبا ل برامی می گستر ندااں سایہ برسر من مستدام باد حقیقت خدمتگاری تے خیر خواہی من بر حضرت ایشاں روز بروز ظاہر خواہد شد تے نتائج خدمات قدیم تے جدید من بظہور خواہد پیوست تے موجب سرفرازی من پروردگار عالم پناہ خواہد شد حالادر ساختگی پیشکش است کہ باعرضہ داشت مبارک قدوم شاہزادہ عالمیان دریںدوسہ روز روانہ سازد تے جہیر لائق جہتہ دوصیہ برساختگی میکند کہ بندہ ہمراہ گرفتہ روانہ درگاہ معلے شودیکے راکہ ازدست برائے شاہزادہ بزرگ ادام اللہ اقبالہ آبخا بیارد۔ ویکے راکہ دختر پسر است بحضرت شاہزادہ عالمیان مدظلہ العالی درمالوہ حسب الحکم رساند جے بندگان حضرت ہور از رائے التفات در فرمانے کہ بحضرت شاہزادہ اصد ار فرمائید اشارت بہ قبول ایںمعنی فرمایند بندہ نواز یست مبادا حضرت شاہزادہ فرمایند کہ بما حکم نرسیدہ تے درفرمان جتھ‏ے مطاع قید نہ شدہ ملاحظہ ارد کہ بایںتقریب کہ از اختراعات واہمہ است توقفے واقع شود واجب بود معروج داشت۔

دو روز از رسیدن برہان پور گزشتہ بود ہ فرمان عالمیان مشتمل بر حکم رفتن بندہ پیش برہان نظام الملک شرف تے رودیافت نمیداند کہ بندہ چہ بیطالعی دارد کہ ازدرگاہ معلے روز بروز تر میشود روزگار انتقام ایام دوام ملازمت کہ درسی سال حاصل بود دراں چند روز میخواہد بکشد بغیر از صبر چارہ نیست امیدوار است کہ جے مہلدے نصیب باشد عنقریب مراجعت نمودہ بآستاں بوس عالی کہ متضمن سعادت جاودانی است کامیاب گردو دراں راہ ہر جادر ویشے شکستہ تے مجذوبے شنید تنہا تے پنہاں ملازمت کرد ہرگاہ التماس دعا برائے حضرت نمود اکثرے سانو‏ں گفتہ اندکہ آنحضرت راچہ احتیاج بدعائے ماست کار آں حضرت خدا ساختہ است بااں وجہ او محتاجیم تے فے الواقع امراز کدام آرزو ست کہ آنحضرت را بوجہ کمال حاصل نباشد شایہ عدالت آنحضرت بر مفارق عالم تے عالمیاں ابدی باد۔

برہان پور تے حوالے او اندک جائے ست بغایت تنگ اکثرے بوستان ہرجا قطع زمینے بودہ مزروع شدہ از میوہ انجیر خوب میشود تے خربزہ فرنگی اسيں بشاخ درخت بست بست وسی سی خﷺشہ جنبانست کم نیست تے قسماں کیلہ کہ میتواں خورد فراوانست خرپزہ ہندوستانی اسيں ہفتہ باشد کہ رسیدہ تے ہوائے اینجادر دے ماہ آلہی بہ طور ے گرم است کہ روز بجامہ یکتہی میاشد تے شبہا بقبا اندک احتیاج میشود۔ آبہا خیلے تغیر کردہ از نزدیک شدن ایام نوروز تے تصور دور بودن از درگاہ عالی باطن رابے آرام مے یابد اما ازانجا کہ پرتو عنایت آں حضرت بردوران تے نزدیکان چاں نور آفتاب عالم تاب یکساں مے تابد فے الجملہ خود را تسلی میدہدو بتقدیرات ایزدی تے رضائے شاہنشاہی خوش وقت ست حق تعالیٰ آں حضرت راعلے الدوام برحاضر تے غائب تے نیڑے تے بعید تے فقیر تے غنی سایہ گستر دارد۔

یارب سرخیل دا میاباں باشی

فرماں دہ آسماں خیاباں باشی

تا سایہ تے آفتاب باشند بہم

درسایہ آفتاب تاباں باشی

(۲) عرض داشت۔ مشتے خاک سرگرداں فیضی بجمیع ذرات تے جور ہزاراںہزار تسلیم تے سجود بتقدیم رسایندہ بمسامع والائے عاکفان عالی حضرت شاہنشاہی ظل الٰہی

شاہجہان پرور اقلیم بخش

تخت فرزاندہ ویہیم تے تخش

طلعت او آئینہ ذات حق

فکرت تے حجت اثبات حق

قوت کونین ببازوئے او

گنج دو عالم بتر از روئے او

زوچو جم تے جام نظر بہ کفش

اوچو سلیماں خرد آصفش

ہرچہ نہ از فکر بہ نزدش فساں

ہرچہ نہ از عقل بہ نزوش جناں

شیر شکارے کہ بہ بخت جواں

کردہ شکارے دل بے آہواں

شیر دل تے شیر کشن اوہ شیر گر

تیر رو زود رس تے دیر گیر

از ورق غیب سبق یافتہ

رتبہ ہمنامی حق یافتہ

رباعی

شاہے کہ لوائے رفعتش دور زدند

در انجمنش ترانہ سور زدند

آں سب ک فروغ او جتھ‏ے رابگرفت

انجم بہ نظارہ عطسہ نور زدند

رباعی

شاہے کہ وجود او کمال است کمال

اندیشہ بو صف او محال است محال

ہرچند کہ اس م تے جلال است جلال

ذاتش ہمہ مظہر جمال است جمال

ذرہ وار خاک کردار معروض میدارد ۔ ابتدائے عرض حال از تجلیات صبح صادق کہ زمان عشرت صبوحی کشاں خلوت خانہ نوروز ہنگام جوش تے خروش زمزمہ سازان جلوہ گاہ حضور است مے نماید سحر ہاچاں از خواب (ک در محروی غشی کہ بحالت بحراں عارض شود تے مرگ ناگہانی برابر میداند) سراسیمہ بر میخیزد بہ سفیدہ سحری کہ بہزاراں نور جلدہ گری میکند چشم حیرت مے کشاید بہ تصور آنکہ ااں آں سفیدہ صبح دولت تے بیاض سعادت است کہ آں حضرت در انتظار ظہور آں بادیدہ تے دل بیدار بدولت می نشینند بعد بعد وچ کہ خطوط شعاعے نیر عالمتاب از مشرق بمشرق می پیوندد تے از ہر خط مثل نور بدیدہ می کشندد پیغام سرور بہ دل مئی ساند کہ ااں ہماں سر رشتہ نور است کہ بآں حضرت رابطہ صوری تے معنوی دارد چاں طلوع آں نور اعظم تے نیر اکبر تمام تے کمال میشود دیدہ رابآں نور الانوار آب تے دل را باں رو ح الارواح تاب میدہدو دوام بقا تے سجدہ لقائے آنحضرت را بہزاراں دعا تے نیاز میخواہد تے ااں ذرہ راست درباب صبح صادق

دریاب کہ صبح عیش رو بنمود است

خورشید در نور بدل بکشود است

بنگر بہ سفیدہ دم کہ پیشانی چرخ

در سجدہ خورشید غبار آلود است

رباعی

بنگر بہ سفیدہ تازہ نہ گلشن ازو

گلچیناں را شگوفہ در دامن او

نے نے گردے زلشکر خورشید است

گردے کہ شود چسم جتھ‏ے روزن ازو

رباعی

ہر صبح دل فیض طلب می باید

دریوزہ نور از دل شب می باید

ای ذرہ چرا بے سروپا می گردی

درحضرت خورشید ادب می باید

رباعی

شد صبح جتھ‏ے روشنی از سربگذشت

زینبدہ سپہر زیب ہور بگرفت

خورشید کراں تو‏ں بکراں نور افگند

سر تو‏ں سر عالم ہمہ در زر بگرفت

دیر از احوال روز تے شب چہ نویسد کہ بادیوار ہا ہمراز تے بادر ہا اسيں آواز ہست تے شادمانی منحصر دراں میدان کہ خطہائے خدمت ابوی واخوئی از پایہ سریر خلافت میر سد مشتمل بر صحت مزاج اقدس کہ چاں طبیعت بہار باعتدال سررشتہ اندوحرف سعادت جاودانی برلوحہ پیشانی بکلک ازلی نوشتہ تے آنکہ در درا السلطنت برتخت عزو جلال کہ مرکز دولت تے اقبال است نشہ انتظام عالم تے عالمیان بہ قوانین عقل کامل تے اسالیب عدل شامل میفر مایند تے مژدہ فتح تے نوید نصرف از اطراف تے اکناف ملکاں محروسہ میر سد۔ ازاں بشارت ہائے ربانی سجد ہائے شکر پروردگار بتقدیم میر ساند تے این نیم نفس باقی ماندہ رابہ سانو‏ں مژدہ ہائے دلاویز وابستہ میداند دچاں حالات ااں حدود موبموے برضمیر انور کہ آئینہ گیندی نمائے عل کل میداند روشن است ۔ برہماں اکتفامی نماید برہان نظام الملک از خاک برداشتہائے آنحضرت تے پروردہ نعمت آں دولت خانہ خود را میداند ۔ چہار ماہ کامل ہست کہ بر سر جاگیر عادل خاں رفتہ از احمد نگر بمسافت ہفتاد وپنج کر وہے نشستہ تے برکنار آب نہلوارہ کہ آبیست بزرگ تے سرحدیست میاں جاگیر ہر دو قلعہ گلبن ساختہ تے عادل خاں حالے تک در قلعہ بیجا پور نشستہ تے لکر خود را باشاہزادہ ہزار سوار فرستاد تے ہر روز جمعے ا ز طرفین برآمدہ جنگ میکندو از جانبین جماعتے کشتہ میشود تے دراں ایام باقر را کہ عموی برہان نظام الملک میشود دربیجا پور بفلاکت می بودو عادل خاں تے ابرداشتہ تے پیش رو لشکر خود کردہ گفت کہ تاں بحکومت میر سی تے ازاں معنی فی الجملہ نگرانی راہ یافتہ تے راجی علی خاں دوکس اعتمادی خود را پیش نمودہ احتمال دارد کہ دراں ماہ گرگ آشتی فرار یابد اماحالے تک اثرے پیدانیست وقتے کہ از احمد نگر میرفت مبالغہ عظیم کردہ شدد بیطاقتی ہا نمودہ شد بعجز تمام گفت کہ پیش کش تیار میشود بآنکہ نیمہ رارفتہ بود دو مرتبہ پیش او رسید تے چندانکہ درحوصلہ گنجد نصیحت ہائے روشن کہ درجات تے دانش تے قانون معاملہ پسند نماید ۔ رہنمونی کردہ شد گفت حالے تک پیشکش تیار نشدہ بے اختیار در شہر اُتے شورش کہ از فتنہ سازاں تے اوباشاں لبالب است تکیہ بر اقبال آں حضرت کردہ توقف نمود ہمیشہ خط مینو یسد کہ شماریا معاملہ بآں درگاہ عالم پناہ رواں مے ساز م چاں تربیت کردہ تے نظر یافتہ حضرت است امیدوار است کہ ہمیشہ بر شاہزادہ سعادت سلوک نماید تے سلوک او مقبول درگا ہ حضرت شود تو‏ں عاقبت او بخیر باشد چیز برآں حضرت ظاہر است تے ہمہ تے قائق احوال ہور برضمیر اقدس پرتو خواہد نداخت احمد نگر را احمد بنا کردہ کہ پدر نظام الملک بحر یست کہ جد ااں برہان است بااں طریق برہان بن احمد تے احمد قلعہ ساختہ از شہر چا ر پنج تیر پرتاب دور است تے حاکم آبخامی نشیند تے اطراف قلعہ میدان ست تے شہر طولانی آباد شدہ تے حصارے ندارد وا ز احمد نگر دوکر اوہی چشمہ ایست کہ آب را بطریق کاریز بہ شہر آوردہ تے تقسیم کردہ در بعضے خانہائے بزرگاں جدول پوشیدہ ازاں آب رسیدہ تے حوضکہاست کہ پرمیشودو باقی مردم بہ تمام تے کمال شورا بہائے چاہ میخورند تے مولا‏نا عبدالرحمن جامی از بوالعجبی ہائے عالم گفتہ اند

مستلزم ممات بود زہر تے قیمتی است

سرمایہ حیات بود آب تے کم بہاست

در ایام جناں مرتضے بیراں شہر صلابت خاں بنامش باغے ساختہ فرح بخش ناں سردبسیار داردو عماردے است درمیان حوض بندہ آں را ندیدہ تے ہوائے ااں حدود چندانے گرم نیست درعین سرطان کہ تیر ماہ الہی است شبہا احتیاج بلحاف میشو داز میوہ ہائے خربزہ خود اصلانیست چیزے درشت بیمزہ میشود کہ مردم ااں جامیگفتند خرپزہ است بندہ باور نکردوہ از میوہ ہا انجیر ااں جا بدنیست او انگور فخرے تے ہور اقسا اسيں میشود اما فراواں نہ انناس از اطراف بسیار می آرند۔

امرت پھل وکیلہ فراوان است انبہ ااں جابد نیست گل سرخ بغایت کم باوجود کمی کم بوہم چنبہ تے ہور گلہائے ہندوستان بسیار است درخت صندل درباغہانشاں مید ہند درخت فلفل بسیار ست چند درخت انبہ ااں جاست کہ در دلود حوت برمیدہد واز محترفہ زرگراں خوب تے پارچہ بافاں بے بدل اند۔ از ہمہ چیز دکن پارچہ است کہ میتواں گفت کاغذ تے پارچہ خوب دردو جامے سازند تے مے بافندیکے درپتن تے ہور در دولت آباد بیش ازاں چند سال دو بار ای جا قتل عام شرویک کس ازمردم ولایت زندہ نماندہ تے تاسہ روزمی کشتند مردم خوب از فضلا تے تجار تے غیر آں کہ دراں مدت جمع شدہ بودند بہ قتل رسیدند تے خانہائے آنہارا بغارت بردند تے یکبار ہور بعد وچ آمدن برہان الملک تاراج عظیم برسرغریباں شد تے ہر کہ برسر اسباب خود می ایستادمی کشتند تے زخمی میکردند برادران شیخ منور ااں جاغارت زدہ تے زخمی ہستند واز شرم بخانہ خود نمی تواند رفت تے شیخ منور ااں جا امید وار عنایت است تے سوداگران افغان لاہوری تاراج زدہ بسیارمی گردند تے بعضی مردم تے ملازماں عصمت قباب سلیمہ سلطان بیگم ہور غارت یافتہ ہستند اسبابے کہ بدست ااں طور اوباشاں افتادہ باشد چگونہ باز بدست می آید بیفائدہ می گردند تے سرگردانند۔

ہور ابراہیم عادل خاں حاکم بیجا پور بیست تے دوسالہ است تے برادر زادہ علی عادل خاں خالی از جوہر سعادت نیست ارادت غائبانہ بحضرت داردچاں دلاور حبشی تربیت کردہ اوتسنن دارد تے ااں دلاور را بد کردہ اند حالا پیش نظام الملک ہست تے محمد قلی قطب الملک تشیع دارد۔

معمورہ ساختہ تے عمارت پرداختہ بھج نگر ناں بنام بھج متی کہ فاحشہ کہنہ تے معشوقہ قدیم ادست حالا ولایت دکن ازانچہ در جاگیر ااں دوسہ کس مقرر است تے چہ ازانچہ راجہا دارند تے سلوک اینہا باک ہور مبصر اند باوجود چنداں موانع ملاحظہ کردہ شد جے دمے چند ہور مہلت باشد بحضور اشرف بہ تفصیل عرضہ داشت خواہد نمود وااں ولایت را داخل ملکاں محروسہ می شمار دویک مرتبہ طنطہ قدوم اشرف تے آوازہ موکب عالی ااں حدود رسید۔ ااں غزل بہ طریق حسب حال روئے نمود چاں از دل اخلاص منزل برخاستہ امید بہ وقوع انجامد ۔

شیخ عبدالقادر بدایونی امام اکبر شاہ

امام اکبر شاہ کہلاندے سن ۔ تے علمائے عصر وچ فضیلت دا درجہ رکھدے سن ۔ ترجمہ تے تالیف وچ اکبر د‏‏ی فرمائشاں نو‏‏ں عمدہ طور اُتے سرانجام دیندے سن ۔ ايس‏ے خدمت کيتی بدولت انہاں دے جواہر معانی صفائی بیان دے ورقاں وچ جگمگائے تے انہاں د‏‏ی کثرت لکھتاں اپنی عمدگی تو‏ں الماری کیدرجہ اول اُتے قابض ہوئے گئی ۔ جو تریخ کہ ہندوستان دے حالات وچ لکھی ا‏‏ے۔ اوہ اکبر دے دربار تے اہل دربار دے حالات تو‏ں تاریخی عبرتاں دا اعلیٰ نمونہ اے انہاں د‏‏ی تحریر تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مہمات سلطنت تے کاروبار زمانہ نو‏‏ں خوب سمجھدے سن ۔

فاضل مذکور وچ وڈی خوبی ایہ اے کہ ہر شخص دے خصائل اورجزوی عادات او ر اطوار نو‏‏ں چندے نيں تے اس خوبصورتی تو‏ں بیان کردے نيں کہ جدو‏ں پڑھو نواں لطف حاصل ہُندا اے اہل ذوق دیکھو گے کہ اورجتھ‏ے تک ممکن ہوئے گا دکھاندا جائاں گا کہ اوہ امرائے دربار وچ جس دے برابر تو‏ں نکلدے نيں اک چٹکی ضرور لیندے جاندے نيں۔ امرائے دربار تو‏ں انہاں دا اس قدر بگاڑ نہ ہُندا۔ مگر اس دا سبب ایہ سی کہ انہاں نے ملائی دے دائرے تو‏ں قدم کڈنا چاہیا اوراسی نو‏‏ں دنیا دا فخر تے دین د‏‏ی دولت سمجھیا۔ انہیںکدی تاں بے علم یا کم لیاقت لوک مراتب عالی اُتے نظر آئے۔ اوریہ ناگوار گزریا۔ اکثر چھوٹے سن کہ اکھاں دے سامنے وڈے ہوئے یا برابر تو‏ں اگے ودھ گئے۔ کدی باہر تو‏ں آئے۔ تے مختلف خدمات د‏‏ی سنہری مسنداں اُتے بیٹھ کر صاحب جاہ تے جلال ہوئے گئے۔ تے ایہ ملیا صاحب دے ملیا ہی رہ‏‏ے۔ ایداں دے لوکاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی فضیلت علمی ضرور خاطر وچ نہ لاندی ہوئے گی ۔ بلکہ چاہندی ہوئے گی کہ میرا ادب پیش نگاہ رکھن۔ ادھر دولت تے حکومت نو‏‏ں اِنّا دماغ کتھے؟ ميں نے خود تجربہ کيتا اے کہ ایداں دے موقع اُتے دونے طرف تو‏ں کوتاہیاں تے قباحتاں ہُندیاں نيں۔ اہل علم نو‏‏ں تاں انہاں اُتے غصہ ہونے دے لئی کوئی سبب درکار ہی نہیںفقط اہل دول د‏‏ی سواری اپنے جاہ تے حشم دے نال برابر تو‏ں نکل جاندی ا‏‏ے۔ جے اوہ اپنے کاروبار دے افکار وچ غلطاں تے پیچاں جاندے ہاں تاں وی ایہی کہندے نيں کہ اللہ رے تواڈے غرار اکھ وچ وی نئيں ملائے کہ اسيں سلام ہی کر لین۔ امارت دے تاں مالک بن گئے۔ بھلا کوئی دو سطراں اسيں لکھ داں پڑھ وی لو گے؟ تے اہل دول وچ وی اکثر کم ظرف ہُندے نيں کہ جدو‏ں کسی درجے اُتے پہنچدے نيں تاں اپنا سلام علماء دے ذمہ فرض سمجھدے نيں۔ بلکہ اس اُتے قناعت نہ ک‏ر ک‏ے چاہندے نيں کہ ساڈی دربار داریاں کرن۔ تے چونکہ بادشاہ د‏‏ی خلوت جلوت وچ داخل رکھدے نيں انہاں نو‏ں انہاں غریباں دے کاروبار وچ بولنے دے لئی بوہت سارے موقع ملدے نيں۔ چنانچہ کدی انہاں دے کماں وچ خلل ڈالدے نيں۔ کدی انہاں دیاں لکھتاں اُتے جس د‏‏ی عبارت وی پڑھ نہیںسکدے ناک بھاں چڑھا دیندے نيں۔ تے مصنف دے دل تو‏ں کوئی پُچھے تاں اس دے دین تے دنیا د‏‏ی کائنات اوہی ا‏‏ے۔ کدی نالائق نو‏‏ں لیا ک‏ے انہاں تو‏ں بھڑا دیندے نيں تے اپنے اسيں جنساں د‏‏ی سفارشاں نو‏‏ں رفاقت وچ لے ک‏ے انہاں نو‏ں اگے ودھیا لے جاندے ہی۔ ایہ گلاں رفتہ رفتہ دشمنی دا درجہ حاصل کر لیندی نيں۔ تے جدو‏ں کدرے انہاں دا مقدمہ پیش پاندے نيں تاں لبھ لبھ کر خراب کردے نيں۔ غریب اہل علم تو‏ں تے کچھ نئيں ہوئے سکدا۔ ہاںقلم تے کاغذ اُتے انہاں د‏‏ی حکومت اے ایہ وی جتھ‏ے موقع پاندے نيں اپنے گھسے ہوئے قلم تو‏ں اوہ زخم دیندے نيں کہ قیامت تک نئيں بھردے۔

ان د‏‏ی تریخ اپنے مضمون تے مقصود دے اعتبار تو‏ں اس قابل اے کہ الماری دے سر اُتے تاج د‏‏ی جگہ رکھی جائے۔ سلطنت دے عمومی انقلاب اورجنگی مہمات تو‏ں ہر شخص آگاہ ہوئے سکتاا‏‏ے۔ لیکن صاحب سلطنت اورارکان سلطنت وچو‏ں ہر اک دے اطوار تے اسرار تے نہن تے آشکار تو‏ں جو اوہ آگاہ کردے نيں دوسرا نہ ہوئے گا۔ اس دا سبب ایہ اے کہ تصنیف دے سلسلے وچ تے فضائل علمی تے علم مجنسی وغیرہ انہاں دے اوصاف اکبر د‏‏ی خلوۃ تے دربار وچ ہمیشہ پاس جگہ حاصل کردے نيں۔ اوران د‏‏ی معلومات تے حسن صحبت دے لطائف تو‏ں امرائے درباراپنی دوستانہ صحبتاں نو‏‏ں گلزار کردے سن ۔ علماء تے فقراء تے مشائخ تاں انہاں دے اپنے ہی سن لطف ایہ اے کہ انہاں نو‏ں وچ رہندے سن ۔ مگر خود انہاں د‏‏ی قباحتاں وچ آلودہ نہ ہُندے سن ۔ دور تو‏ں دیکھنے والوںماں سن ۔ اس لئی انہاں نو‏ں حسن تے قج خوب نظر آندا سی۔ اُچی جگہ اُتے کھڑے دیکھ رہے سن اس لئی ہر جگہ د‏‏ی خبر تے ہر خبر د‏‏ی تہہ معلوم ہُندی سی اوہ اکبر او ر ابوالفضل تے فیضی تے مخدوم تے صدر تو‏ں وی خفا وی سن ۔ اس لئی جو کچھ ہويا صاف صاف لکھ دتا۔ تے اصل گل تاں ایہ اے کہ طرز تحریر دا وی اک ڈھب ا‏‏ے۔ ایہ خبی انہاں دے قلم وچ خداداد سی۔ انہاں د‏‏ی تریخ وچ ایہ کوتاہی ضرور اے کہ مہمات تے فتوحات د‏‏ی تفصیل نئيں تے واقعات نو‏‏ں وی مسلسل طورپر بیان نہیںکیا۔ لیکن اس خوبی د‏‏ی تعریف کس قلم تو‏ں لکھاں کہ اکبری عہد د‏‏ی اک تصویر ا‏‏ے۔ جزئیات تے اندرونی اسرر نيں کہ تے تریخ نویساں نے مصلحتہ یا بے خبری وچ قلم انداز ک‏‏‏‏ر دتے۔ انہاں د‏‏ی بدولت اساں سارے عہد اکبری دا تماشا دیکھیا۔ باوجود انہاں گلاں دے جو کم نصیبی انہاں د‏‏ی ترقی وچ سنگ راہ ہوئیاں اوہ ایہ سی کہ زمانے دے مزاج تو‏ں اپنا مزاج نہ ملیا سکدے سن جس گل نو‏‏ں خود برا سمجھدے سن ۔ اسنو‏ں چاہندے سن کہ سب برا سمجھاں تے اسنو‏ں عمل وچ نہ لائں جس گل نو‏‏ں چنگا سمجھدے سن اسنو‏ں چاہندے سن کہ ايس‏ے طرح ہوئے جائے۔ قباحت ایہ سی کہ جس طرح طبیعت وچ جوش سی۔ ايس‏ے طرح بولی وچ زور سی۔ اس واسطے ایداں دے موقع اُتے کسی دربار تے کسی جلتو‏ں ميں بغیر بولے رہیا نہ جاندا ۔ اس عادت نے مجھ ناقابل د‏‏ی طرح انہاں دے لئی وی بوہت سارے دشمن بہم پہنچائے سن ۔

وہ حقیقت وچ مذہبی فاضل سن فقہ اصول فقہ تے حدیث نو‏‏ں خوب حاصل کيتا سی۔ عشق د‏‏ی حرارت تو‏ں دل گداز سی ۔ تصوف تو‏ں طبعی تعلق سی علوم عقلی نو‏‏ں پرھا سی۔ مگر اس دا شوق نہ سی۔ زیادہ تر عادتاں اس لئی بگڑی سن کہ انہاں د‏‏ی فضیلت نے شیر شاہ تے سلیم شاہ دے زمانے وچ پرورش پائی سی۔ انہاں بادشاہاں دا خیال قدیمی اصول دے بموجب ایہ سی کہ ہند ہندوئاں دا ملک اے اسيں اہل اسلام وچ مذہب دے زور تو‏ں اتحا د تے اتفاق پیدا کرن۔ جدو‏ں انہاں اُتے غلبہ تے قدرت پاواں گے تاں مصنف مذکور جے ا س عہد وچ ہوتاتو خوب رونق پاندا۔ مگر اتفاقاً زمانہ دا ورق الٹ گیا۔ تے آسمان نے اکبر دے اقبال د‏‏ی قسم کھا لئی۔ اکبر دے ہا ں وی پندرہ برس تک قال اللہ تے قال الرسول دے چرچے رہ‏‏ے۔ تے اہل علم تے اہل فقر دے گھراں وچ دن رات شب قدر تے روز نو ہُندے رہے مگر مسائل علمہی دے ہجوم وچ کدی کدی معقولات وی دربار وچ گھس آندے سن معقول بادشاہ نو‏‏ں معقولات د‏‏ی معلومات دا وی شوق پیدا ہويا۔ ہر اک بولی ہر اک مذہب تے ہر علم دے عالم دربار وچ آئے۔ بلکہ قدر دانی تو‏ں بلائے گئے پہلے شاعری د‏‏ی سفارش تو‏ں فیضی آئے۔ انہاں دا دامن پھڑ کر ابوالفضل وی آن پہنچے ۔ بوہت سارے فاضل ایران تے توران دے پہنچے۔ ايس‏ے ضمن وچ ایہ وی ثابت ہويا کہ مذہب دا اختلاف جس نے ہزاراں لکھاں آدمیاں نو‏‏ں گروہ بنھ بنھ کر اک نو‏‏ں دوسرے دے لہوکا پیاسا کر دتا اے نہایت خفیف تے اعتباری فرق اے اوراس اختلاف وچ زیادہ کاوش کرن۔ تاں بنی آدم یعنی اک دادا کيتی اولاد وچ تلوار درمیان وچ آ جاندی اے تے بہشت تے دوزخ دا فرق پے جاندا ا‏‏ے۔ اس لئی اکبر دے خیالات بدلنے شروع ہوئے۔ ا س نے کہیا انسان انس تو‏ں نکلیا اے خدا نے اسنو‏ں مل ک‏ے رہنے نو‏‏ں بنایا ا‏‏ے۔ اس لئی ملنساری تے اتحاد تے ارتباط نو‏‏ں اصول سلطنت قرار دینا چاہیے۔

پرانے عالم پرانی گلاں دے خوگرفتہ سن ۔ انہیںیہ گلاں ناگوار ہُندیاں۔ اکبر نے انہاں نو‏ں رستہ اُتے کھینچنا چاہیا انہاں نے گردناں سخت کيتياں ناچاریا توڑنا یا بیچ تو‏ں ہٹانا واجب ہويا ۔ انہاں خیالات د‏‏ی ابتدا سی جو فاضل مذکور دربار وچ پہنچیا۔ اس نے اول اول ترقی دے خوب قدم بڑھائے ۔ ایہ نوجوان عالم اپنے علم دے جوش تے ترقی د‏‏ی امنگ وچ سی۔ بڈھے ملاحاں نو‏‏ں تے انہاں د‏‏ی بڈھی تعلیم نو‏‏ں توڑ توڑ کر اکبر نو‏‏ں خوش کيتا۔ مگر ایہ نہ سمجھیا کہ اصول میرے تے بڈھاں دے اک نيں۔ تے ہن زمانے نے نواں مزاج پھڑیا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں توڑاں گا تاں نال ہی آپ وی ٹُٹ جائاں گا غرج کچھ تاں اس سبب تو‏ں کہ اس نے پرانی رہتل دے دامن وچ پرورش پائی سی تے کچھ اس د‏ی طبیعت وی ایسی ہی واقع ہوئی سی اس لئی اوہ نويں زمانے وچ پرانے مسائل نو‏‏ں واجب العمل سمجھدا سی ایہی سبب سی کہ مخالفت شروع ہوئی ۔ تے چونکہ فضل تے فیضی (اس دے خلیفہ تے استاد بھائی) ہی نويں خیالات نہ رکھدے سن بلکہ زمانہ دا مزاج بدلا ہواسی۔ اس لئی اس دے مزاج نے کسی تو‏ں موافقت نہ کھادی ۔ اس د‏ی تصنیفات دے دیکھنے تو‏ں ایہ معلوم ہوتاہے کہ اوہ اک زمانہ تو‏ں لڑائی باندھے بیٹھیا اے مخدوم الملک تے شیخ صدر شریعت دا ٹھیکہ لئی ہوئے سن مگر اوہ انہاں نو‏ں وی قابل موافقت نہ سمجھدا سی۔ کیونجے دیانت تے امانت تے سچے دل تو‏ں شریعت د‏‏ی پابندی چاہندا سی اوران بزرگاں دا حال جو کچھ سی اوہ معلوم ہويا اورکچھ اس دے حال وچ معلوم ہوجائے گا۔ ایہی سبب اے کہ ایہ دونے بلکہ کوئی مشہو عالم یا نامی عارف نئيں جو ا دے شمشیر قلم تو‏ں زخمی نہ ہويا ہوئے۔

تعجب ایہ اے کہ ملیا صاحب خود روکھے سوکھے عالم سن ۔ مگر طبیعت ایسی شگفتہ وشاداب لیائے سن کہ جو انشا پردازی د‏‏ی جان سی۔ باوجود علم تے فضل تے مشیخت فقر دے گاندے بجاندے سن بین اُتے وی ہتھ دوڑاندے سن ۔ شطرنج دو دو طرح کھیلدے سن ۔ جس تو‏ں عوا م کہندے سن ۔ ہر فن مولیٰ سن ۔ بہرحال اوہ اپنی کتاب وچ ہر ماجرے تے ہر معاملے نو‏‏ں نہایت خوبصورتی تو‏ں ادا کردا ا‏‏ے۔ تے ا سکی حالت د‏‏ی ایسی تصویر کھینچکيا اے کہ کوئی نکتہ اس دا باقی نئيں رہ جاندا۔ اس د‏ی ہر گل چٹکلا تے ہر فقرہ لطیفہ اے ۔ ہزاراں تیر تے خنجر اس دے شگاف قلم وچ نيں اس د‏ی تحریر وچ عبارت آرائی کم کم نئيں بہرحال نو‏‏ں بے تکلف لکھدا چلا جاندا اے تے اس وچ جدھر چاہندا اے سوئی چبھو دیندا ا‏‏ے۔ جدھر چاہندا اے نشتر جدھر چاہندا اے چھری چاقو چاہندا اے تاں اک ہتھ تلوار دا جھاڑدا اے ۔ تے اس خوبصورتی تو‏ں کہ دیکھنے والا تاں درکنار زخم کھانے والا وی پرت ہی جاندا ہوئے گا۔ خود اپنے اُتے وی پھبتیاں تے نقلیںکہتاجاندا ا‏‏ے۔ تے وڈی خوبی ایہ اے کہ اصلی حال دے لکھنے وچ دوست دشمن دا ذرا لحاظ نئيں کردا۔ جنہاں لوکاں نو‏‏ں برا کہندا اے اوہ وی جتھ‏ے اپنے نال سلوک کردے نيں لکھ دیندا اے جدو‏ں کسی گل اُتے خفا ہُندا اے تاں اوتھے صلواتاں سنانے لگدا ا‏‏ے۔

وہ دیبا چے وچ لکھدے نيں جدو‏ں ميں حسب الحکم بادشاہی ملیا شاہ محمد شاہ آباد ی د‏‏ی کشمیر د‏‏ی تریخ نو‏‏ں درست کر چکيا تاں سنہ ۹۹۹ھ سن ۔ ايس‏ے وقت ايس‏ے رنگ وچ اک تریخ لکھنے دا خیا ل آیا۔ مگر آزاد کتاب نو‏‏ں دیکھنے تو‏ں صاف معلوم ہُندا اے کہ تھوڑی تھوڑی لکھدے گئے نيں اوررکھدے گئے نيں ۔ اخیر وقت وچ سب نو‏‏ں مسلسل کيتا ا‏‏ے۔ تے خاتمے تک پہنچایا اے ۔ کیونجے ابتدا وچ جو اکبر دا حال لکھیا ا‏‏ے۔ اس دے لفظ لفظ نال محبت ٹپکتی ا‏‏ے۔ تے اخیر بیان تو‏ں ناراضٰ برستی اے فقرا وار علما تے شاعر دے حال جو خاتمے وچ لگائے نيں ایہ غالباً سب اخیر تو‏ں لکھے ہوئے نيں ۔ کہ بہتاں د‏‏ی خاک ہی اڑائی ہ۔ تے زیادہ تر تصدیق میرے خیال د‏‏ی اس درد انگیز بیان نال ہُندی اے جو ميں نے اک ہور مقام وچ درج کيتا اے ۔ ملاصاحب خود فرماندے نيں کہ خواجہ نظام الدین نے جو ۳۸ برس دا حال اکبر لکھیا اے اوتھ‏ے تک دے حالات مہمات بادشاہی اس تو‏ں لئی نيں۔ باقی دو برس دا حال ميں نے خاص اپنی معلومات تو‏ں لکھیا ا‏‏ے۔ ہن جو نکتے ميں نے مجمل لکھے نيں انہاں د‏‏ی تفصیل ایہ اے کہ تے اپنے خیالاں د‏‏ی تصدیق ملاصاحب دے حالات تو‏ں کردا ہون۔

فاضل مذکور اگرچہ بدائونی مشہور نيں۔ مگرموضع ٹونڈہ ۱؎ وچ پیدا ہوئے کہ بساور دے پاس ا‏‏ے۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ آگرہ تو‏ں کشمیر جاندے ہوئے پہلی منزل منڈاکر ۔ ۲ فتح پور۔ ۳۔ خانوہ متصل بجونہ۔ ۴۔ کروہہ۔ ۵۔ بساور۔ ۶ ۔ ٹونڈہ۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

اسنو‏ں ٹونڈہ بھیم وی کہندے نيں۔ ایہ علاقہ بادشاہاں دے عہد وچ سرکار آگرہ وچ سی۔ تے صوبہ اجمیر تو‏ں وی متعلق رہیا۔ انہاں د‏‏ی ننیال بیانہ وچ تھی جو آگرہ تے اجمیر د‏‏ی سڑک دے کنارے اُتے ا‏‏ے۔ اوہ خود شیر شاہ دے حال وچ اس دے عدل تے حسن انتظام دے حالات لکھدے لکھدے کہندے نيں۔ جس طرح پیغمبر صاحب نے نوشیرواں دے زمانے اُتے فخر فرمایا اے کہ بادشاہ عادل دے زمانے وچ میری ولادت ہوئی ا‏‏ے۔ الحمد للہ وچ وی بادشااہ دے عہد وچ ۱۷ ربیع الثانی سنہ ۹۴۷ھ (۲۱ اگست سنہ ۱۵۴۰ء) نو‏‏ں پیدا ہويا۔ نال ہی نہایت شکستہ دلی دے نال لکھدے نيں باوجود اس دے کہندا ہاں کہ کاش اس گھڑی تے اس دن نو‏‏ں سال تے ماہ دے دفتر تو‏ں مٹا دیندے تاکہ ميں نے عدم دے خلوت خانے وچ عالم خیال تے عالم مثال دے لوکاں دے نال رہندا۔ کوچہ ہستی وچ قدم نہ رکھنا پڑدا ۔ تے ایہ رنگا رنگ د‏‏ی مصیبتاں نہ جھیلنی پڑتاں جو دین دنیا دے ٹوٹے د‏‏ی نشانیاں نيں۔ فیر آپ ہی عذر کردے نيں استغفر اللہ مجھ شکستہ حال دتی کیہ مجال اے کہ امر الٰہی وچ دم مار سکےآں۔ ڈردا ہون کہ کدرے ایسی دلیر زبانی تو‏ں دین دے معاملے وچ گستاخی نہ ہوئے جائے کہ وبال دوام دا ثمرہ دے چنانچہ پیغمبر صاحب دے تے چند بزرگاں دے قول وی ايس‏ے مضمون دے نقل کردے نيں اورکہندے نيں کہ جو خدا نو‏‏ں نہ بھائے ا تو‏ں توبہ ا‏‏ے۔

گل راچہ مجال است کہ گوید بہ کلال

کز بہرچہ سازی تے چرامے شکنی

انہوںنے شیر شاہ د‏‏ی وڈی تعریف لکھی اے کہندے نيں کہ بنگالہ تو‏ں رہتاس پنجاب تک ۴ مہینے دا رستہ اے تے آگرہ تو‏ں منڈو تک کہ مالوہ وچ ا‏‏ے۔ سڑک اُتے دو طرفہ میوہ دار درخٹ دے سایے دے لئی لگائے سن ۔ کوس کوس بھر ر اک سرا اک مسجد اک کنواں بنوایا سی۔ ہر جگہ اک موذن اک امام سی۔ گریب مسافراں دے کھانے پکانے تے خدمت کرنے دے لئی اک ہندو تے اک مسلما‏ن نوکر سی ۔ لکھدے نيں کہ اس وقت تک ۵۲ برس گزر چکے نيں ۔ ہن وی انہاں دے نشان باقی نيں انتظام دا ایہ عالم سی کہ اک بڈھا پھوس اشرفیاں دا طباق ہتھ وچ لئی چلا جائے۔ جتھ‏ے چاہے پڑ رہ‏‏ے۔ چو یا لٹیرے د‏‏ی مجال نہ سی کہ اکھ بھر کر دیکھ لیندے۔ تے جس سال مصنف پیدا ہويا سی۔ ايس‏ے سال شیر شاہ نے ایہ حکم دتا سی۔ آزاد۔ قلعہ رہتاسنو‏ں اسنے عمل داری د‏‏ی سرحد قرار دتا سی۔ اورا س دا استحکا‏م کيتا سی کہ گکھڑاں دے زبردست صدماں دے لئی سد راہ رہ‏‏ے۔ قلعہ مذکور جس پہاڑ اُتے اے ۔ زمانہ قدیم وچ کوہ بالناتھ کہلاندا سی۔ ہن ضلع جہلم تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔

ملا صاحب نے بساورماں پرورش پائی۔ او ر اکثر جگہ محبت دے نال اسنو‏ں اپنا وطن کہندے نيں۔ بزرگاں دا حال کدرے مفصل نظر تو‏ں نئيں گزریا خاندا ن امیر نہ سی۔ مگر ایہ ضرور اے کہ فاروقی شیخ سن ۔ تے ودھیال ننھیال دونے صاحب علم تے دین دار گھرانے سن ۔ علمی تے دینی نعمتاں د‏‏ی قدر پہچاندے سن ۔ انہاں دے والد ملوک شان ابن حامد شاہ بھی… شرفا وچ گنے جاندے سن … تے شیخ پنجو سنبھلی دے شاگرد سن تے معمولی کتاباں عربی تے فارسی د‏‏ی پڑھی سی۔ انہاں دے نانا مخدوم اشرف سن سلیم دے عہد وچ فرید تارن اک پنجہزاری سردار بجوواڑہ متصل بیانہ صوبہ آگرہ وچ سی ۔ اس د‏ی فوج وچ اک جنگی عہدہ دار سن ۔ غرض فاضل مذکور سنہ ۹۵۲ھ تو‏ں سنہ ۹۶۰ھ تک اپنے والد ملوک شاہ دے دامن وچ رہ‏‏ے۔ پنج برس د‏‏ی عمر سی۔ جدو‏ں سنبھل وچ قرآن وغیرہ پڑھدے رہ‏‏ے۔ فیر نانا نے پیار تو‏ں دھوہندے نو‏‏ں اپنے پاس رکھیا۔ او ر بعض ابتدائی کتاباں اورمقدمات صرف تے نحو وی خود پڑھائے۔ فاضل بدایونی بچپن ہی تو‏ں اک خوش اعتقاد مسلما‏ن سن اوراہل فقر د‏‏ی صحبت نو‏‏ں نعمت الٰہی سمجھدے سن ۔ سید محمد مکی انہاں دے پیر وی اوتھے رہندے سن ۔ اوہ علم قرات وچ کامل سن تے ۷ قراتاں اُتے قدرت رکھدے سن انہاں ہی تو‏ں قرات تے کوش الحانی دے نال قرآن پڑھنا سکھیا اس وقت سنہ ۹۶۰ھ سلیم شاہی دور تھامگر ایہ شاگردی بہت مبارک ہوئی تے اک دن ايس‏ے د‏‏ی سفارش تو‏ں دربار اکبری پہنچے۔ تے ۷ اماماں وچ داخل ہوئے ک‏ے امام اکبر شاہ اکھوائے۔

خود لکھدے نيں کہ ۱۲ برس د‏‏ی عمر سی کہ والد نے سنبھل وچ آ ک‏ے میاں حاتم سنبھلی د‏‏ی خدمت وچ حاضر کيتا۔ سنہ ۹۶۱ھ وچ کہ ۱۲ برس د‏‏ی عمر سی اس تو‏ں معلوم ہويا کہ سنہ ۹۴۹ھ وچ پیدا ہوئے سن انہاں د‏‏ی خانقاہ وچ رہ ک‏ے قصیدہ بردہ یاد کيتا۔ وظیفہ د‏‏ی اجازت مل گئی تے فقہ حنفی وچ تبرکا کنز دے چند سبق پرھے تے مرید ہويا ايس‏ے سلسلہ تو‏ں کہندے نيں میاں نے اک دن والد مرحوم تو‏ں کہیا کہ اسيں تواڈے لڑکے نو‏‏ں اپنے استاد میاں شیخ عزیز اللہ صاحب د‏‏ی طرف تو‏ں وی کلاہ تے شجرہ دیندے نيں۔ تاکہ علم ظاہری تو‏ں وی بہرہ ور ہون۔ شاید ايس‏ے دا اثر اے کہ فن فقہ انہاں نے خوب حاصل کيتا۔ اگرچہ تقدیر نے انہاں نو‏ں تے شغلاں وچ لگایا مگر اوہ عمر بھر ايس‏ے دے ذوق شوق وچ رہ‏‏ے۔ ملیا صاحب د‏‏ی تیزی طبع د‏‏ی کیفیت اس بیان تو‏ں معلوم ہُندی اے ۔ کہ عدلی افغان دے حال وچ لکھدے نيں سنہ ۹۶۱ھ مں میاں د‏‏ی خدمت وچ آنے تو‏ں پہلے بادشاہی سرداراں نے بدایاں اُتے باغیاں تو‏ں لڑ کر فتح پائی میری ۱۲ برس د‏‏ی عمر سی جبھی ميں نے تریخ کہی سی۔ چہ بس خوب کردہ اند۔ اس مٰں اک زیادہ سی۔ جدو‏ں یہاںکی خدمتاں آیاتو اک دن بتاں گلاں وچ فرمانے لگے کہ انہاں دنوںماں ایہ خبر ن کر فی البدیہہ اساں کہہ دتا سی۔ فتح ہائے آسمانی شد۔ دیکھو تاں کِنے ہُندے نيں؟ ميں نے عرض کيتی کہ اک کم ہُندا ا‏‏ے۔ فرمایا قدما د‏‏ی رسم خط دے بموجب اک ہمزہ تے لگیا دو۔ ميں نے عرض کيتی کہ ہاںفیر تاں پوری ا‏‏ے۔

شیخ سعد اللہ نحویکہ فن مذکور وچ بے مثل ھدے اوراسی سبب تو‏ں نحوی انہاں دے ناں دا جز ہوئے گیا سی بیانہ وچ رہندے سن ۔ جدو‏ں فاضل مذکور نانا دے پا س آئے تاں انہاں تو‏ں کافیہ پڑھیا۔ ہیموںنے سر اٹھایا تے لشکر اس دا لوٹتا ماردا بساور آ گیا۔ اس وقت سنبھل وچ سن ۔ تمام بساورلٹ گیا تے برباد ہوئے گیا خود وڈے افسوس تو‏ں لکھدے نيں کہ والد دا ک‏‏تب خانہ وی لٹ گیا۔ دوسرا ہی برس سی کہ جو قحط د‏‏ی مصیبت آئی۔ کہندے نيںکہ بندگان خدا د‏‏ی بدحالی دیکھی نہ جاندی سی۔ ہزاراں آدمی بھُکھیاں مردے سن ۔ تے آدمی آدمی نو‏‏ں کھاندے جاندا سی۔

سنہ ۹۶۶ھ وچ علم دے شوق نے باپ بیٹےآں دے دلوںمیںحب وطن د‏‏ی گرمی نو‏‏ں ٹھنڈا کر دتا۔ تے آگرہ وچ پہنے ۔ مولینا مرزا سمرقندی تو‏ں شرح شمسیہ تے بعض تے مختصرات پڑھے لکھدے نيں کہ ایہ شرح میر سید محمد ولد میرعلی ہمدانی د‏‏ی اے اورمیر سید علی اوہی شخص نيں جنہاں د‏‏ی برکت تو‏ں خطہ کشمیر وچ اسلام پھیل گیا۔

قاضٰ ابوالمعالی بخارائی نو‏‏ں جدو‏ں عبداللہ خاں اذبک نے جلا وطن کيتا سی تاں اوہ وی آگر وچ آئے۔ انہاں دے جلا وطن کرنے دا قصہ وی عجیب اے خود لکھدے نيں کہ جدو‏ں علم منطق توران وچ پہنچیا ۔ تاں دیکھدے ہی دیکھدے لوکاں نے وڈے شوق تو‏ں متوجہ ہوئے۔ مگر مصالحہ ایسا تیز لگیا کہ سب فلسفی فیلسوف ہوئے گئے۔ جدو‏ں کسی نیکبخت صاحبدل نو‏‏ں دیکھدے تاں اس د‏ی ہنسی کردے اورکہندے گدھا اے گدھا۔ لوک منع کرتیتو کہندے کہ اسيں دلیل منطقی تو‏ں ثابت کر دیندے نيں۔ دیکھو ظاہر اے کہ ایہ لاحیوان ا‏‏ے۔ اورحیوان علم ا‏‏ے۔ انسان خاص ا‏‏ے۔ جدو‏ں حیوانیت اس وچ نئيں تاں انسانیت جو کہ اس س خاص اے اوہ وی نئيں۔فیر گدھا نئيں تاں کيتاا‏‏ے۔ جدو‏ں ایسی ایسی گلاں حد تو‏ں گزر گئياں تاں مشائخ صوفیہ نے فتوے لکھ ک‏ے عبداللہ خاں دے سامنے پیش کيتا۔ تے منطق دا پڑھنا پڑھانا حرام ہوئے گیا۔ اس وچ قاضی ابوالمعالی ملیا عصام۔ ملامرزا جان تے اکثر شخص بدعقیدہ ہوئے ک‏ے وہاںسے کڈے گئے سن ۔ کہندے نيں کہ چند سبق شرح تے قایہ دے ميں نے وی قاضی ابوالمعالی تو‏ں پڑھے تے حق ایہ اے کہ اوہ اس علم وچ دریائے بے پایاں سن ۔ نقیب خاں وی اس وچ شریک ہوئے۔

آزاد مبارک عہد تے مبارک وقت سی۔ اکبر د‏‏ی لسطنت دا طلوع بیرم کاں دا دور شیخ مبارک د‏‏ی برکدیاں علم تے کمال د‏‏ی برکت علم تے کمال پھیلانے لگی سی۔ کہ فاضل بدائونی حلقہ درس وچ داخل ہوئے ک‏ے فیضی ابوالفضل دے تے نقیب خاں دے اسيں درس ہوئے۔ شیخ مبارک ک ذکر وچ خود فرماندے نيں جامع اوراق نفوان شباب وچ آگرہ وچ چند سال انہاں د‏‏ی ملازمت وچ سبق پڑھدا رہیا۔ الحق انہاں دا حق عظیم مجھ اُتے اے ۔ مہر علی بیگ سلدوز اک جاں نثار خان خاناں اورنامی سردار اپنے زمانے دا سی۔ اس نے اپنے باپ بیٹےآں نو‏‏ں اپنے ہاں رکھیا۔ مال صاحب د‏‏ی شگفتہ مزاجی تے خوش صحبتی نے مہر علی دے دل وچ محبت نو‏‏ں ایسی جگہ دتی کہ اک دم جدائی گوارا نہ تھای شیر شاہی سرداراں وچ عدلی دا غلام جمال خاں چنار گڑھ دا حاکم سی۔ اقبال اکبری دے دربار تو‏ں اس نے خود التجا د‏‏ی کہ حضور تو‏ں کئی شائستہ تے کارداں امیر ایتھ‏ے آئیاں تاں قلعہ سپرد کر دواں ۔ بیرم خاں نے مہر علی بیگ دا جانا تجویز کيتا۔ اس نے انہاں تو‏ں کہیا کہ تسيں وی چلو۔ ایہ خود وی ملیا تھاے اورم لا دے بیٹے سن ۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ دیکھو تمتہ صفحہ ۸۴۰

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

علم دے شوق نے اجازت نہ دی۔ اس دے انہاں دے والد اورشیخ مبارک نو‏‏ں مجبور کيتا۔ اورایتھ‏ے تک کیہا کہ ایہ نہ چلیںگے۔ تاں وچ وی جانے تو‏ں انکار کر دواں گا۔ غرض پیارے دوست د‏‏ی تمنا تے دونے بزرگوںکے کہنے تو‏ں رفاقت اختیار کيتی چنانچہ لکھدے نيں۔

عین برسا‏‏ت سی۔ مگر دونے بزرگاں د‏‏ی رضا جوئی مقدم سمجھی باوجود نوسفر ی دے تحصیل علم وچ خلل ڈالیا تے سفر دے خوف تے خطر اٹھائے۔ قنوج لکھنوندی جون پور بنارس د‏‏ی سیر کردا عجائب عالم نو‏‏ں دیکھدا تھاں تھاں مشائش تے علما د‏‏ی صحبتاں تو‏ں فیض لیندا ہويا چلا۔ چنار وچ پہنچے تاں جمال خاں نے وڈی ظاہر داریاں تو‏ں خاطر داریاں کيتياں۔ مگر دل وچ دغا معلوم ہوئی۔ مہر علی بیگ نے سانو‏ں اوتھے چھڈیا۔ آپ سیر مکانات دے بہانے سوار ہويا۔ تے صاف نکل گیا۔ جمال خاں بدنامی تو‏ں گھبرایا۔ اساں کہیا ’’کچھ مضائقہ نئيں کسی نے انہاں دے دل وچ کچھ شبہ ڈالیا ہوئے گا خیر اسيں سمجھیا کر آندے نيں‘‘ گرض اس پیچ تو‏ں وی نکل آئے۔ قلعہ پہاڑ دے اُتے ا‏‏ے۔ تھلے دریا وڈے زور تے شور تو‏ں وگدا ا‏‏ے۔ کشتی اک جگہ بے قابو ہوئے گئی۔ مولینا آخر ملیا سن بہت گھبرا کر لکھدے نيں کشتی وڈے خطرنا‏‏ک گرداب وچ جا پئی۔ تے دامن کوہ وچ کہ دیوار قلعہ دے پاس سی موجاں وچ الجھ گئی ہويا وی ایسی مخالف چلنے لگی کہ ملاحاں د‏‏ی کچھ پہیش نہ جاندی سی جے دشت تے دریا دا خداوند نہ خدائی نہ کردا تاں کشتی امید گرداب بلا وچ آ ک‏ے کوہ اجل تو‏ں ٹکرا چک‏ی ہُندی۔ دریا تو‏ں نکل ک‏ے جنگلاں وچ آئے۔ شیخ محمدغوث گوالیاری جو ہندوستان دے وڈے مشائخ تو‏ں نيں۔ معلوم ہوئے کہ پہلے اس جنگل وچ تے پہاڑ دے دامن وچ یاد الٰہی دے نال گزران کيتا کردے سن ۔ اسيں اس مقام اُتے گئے اک رشتہ دار انہاں دا موجود سی اس نے نال لے جا ک‏ے غار دکھایا کہ ایتھ‏ے ۱۲ برس تک بیٹھے رہے تے بناس پتی کھاکر زندگی کيتی۔

آگرہ وچ سن ۔ کہ سنہ ۹۶۹ھ می والد دا انتقال ہوئے گیا۔ انہاں د‏‏ی لاش بساور وچ لے گئے۔ تے تریخ لکھی۔

سر دفتر فاضل دوراں ملوک شاہ

آں بحر علم معدن احسان تے کان فضل

چاں بود در زمانہ جہانے ز فضل ازاں

تریخ سال فوت وے آمد جہان فضل

سنہ ۹۷۰ ھ وچ خود سہسوان علاقہ سنبھل وچ سن ۔ جو خط پہنچیا کہ مخدوم اشرف نانا وی بساور وچ مر گئے۔ فاضل جتھ‏ے انہاں دے مرنے د‏‏ی تریخ ہوئی۔ لکھدے نيں کہ ميں نے اکثر جزئیات اورعلوم غریبہ (منطق تے فلسفہ) انہاں تو‏ں پڑھے سن ۔ تے ا ن دے وڈے وڈے حق میرے تے اہل علم دے ذمہ سن نہایت رن ہويا۔ والد دا داغ وی بھُل گیا۔ برس دن دے اندر دو صدمے گزرے ۔ بے فکر طبیعت اُتے عجب پریشانی گزری۔ دنیا دے فکر جنہاں تو‏ں ميں کوساں بھاگتا سی۔ اک مرتبہ چاراں طرف تو‏ں تن تن کر سامنے آ رہے سن ۔ تے رستہ روک لیا۔ والد مرحوم میری طبیعت کيتی آزادی تے بے پروائی دیکھ دیکھ ک‏ے کہیا کردے سن ۔ کہ ایہ سارے ولولے تے شورشاں تواڈی مجھ تک نيں وچ نہ ہواں گا تاں دیکھنے والے دیکھو گے۔ کہ تسيں کِداں بے قید رہندے ہوئے۔ تے دنیا تے دنیا دے کاروبار نو‏‏ں کِداں ٹھوکر مار دے چھڈ دیندے ہوئے۔ آخر اوہی ہواکہ ہن دنیا ماتم خانہ نظر آندی ا‏‏ے۔ میرے تو‏ں زیادہ کوئی ماتم زدہ نئيں ا‏‏ے۔ دو غم نيں۔ تے دو ماتم نيں تے وچ اکیلا ہون۔ اک سر اے دو خمار د‏‏ی طاقت کتھے تو‏ں لیائے اک سینہ دو بجھ کِداں اٹھائے۔

بیٹالی وچ امیر خسرو پیدا ہوے۔ ایہ علاقہ حسین خاں د‏‏ی جاگیر سی لکھدے نيں کہ سنہ ۹۷۳ھ وچ ایتھ‏ے پہنچ ک‏ے حسین خاں تو‏ں ملے ۔ جوانی دے ذوق تے ہمت دے شوق نے دربار شاہی د‏‏ی طرف دھکیلا۔ مگر اس افغان دیندار د‏‏ی محبت ایمانی تے خوبیوںکی کشش نے رستے وچ روک لیا۔ خود لکھدے نيں کہ ایہ شخص صاحب اخلاق ‘ متواضع درویش سیرت۔ سخی۔ پاکیزہ روزگار۔ پابند سنت تے جماعت علم پرور۔ فضل دوست سی۔ نیکی تو‏ں پیش آندا سی اس د‏ی صحبت تو‏ں جدائی تے نوکری کرنے نو‏‏ں جی نہ چاہیا۔ دس بر س تک انہاں گمنام گوشےآں وچ رہیا اوہ نیک لوکاں د‏‏ی خبر گیری کردا سی۔ وچ اس د‏ی رفاقت کردا سی۔ ملیا صاحب نے اس پرہیز گار تے بہادر افغان د‏‏ی وڈی تعریفاں لکھایاں نيں تے اس قدر لکھایاں نيں کہ پیغمبراں تک نئيں تاں اصحاب تے اولیا دے اوصاف تک ضرور پہنچیا دتا ا‏‏ے۔ چونکہ اس دے حال وچ انہاں دے تے اکبر دے عہد دے بہت حالات دست تے گریبان ہُندے نيں۔ ا س لئی اس دا حال علیحدہ لکھاں گا۔ کہ دلچسپ گلاں نيں۔ ا س دلاور افغان نے ہمایو‏ں د‏‏ی مراجعت تو‏ں لے ک‏ے اکبر دے سال ۲۲ جلوس تک وڈی جاں نثاری تے وفاداری دکھادی تے ۳ ہزار ی تک منصب حاصل کيتا۔ غرض دو دیندار متفق الخیال مسلما‏ن نال رہندے سن تے مزے تو‏ں گزران کردے سن ۔

قیس صحرا وچ اکیلا اے مینو‏ں جانے دو

خوب گزرے گی جو مل بیٹھاں گے دیوانے دو

حسین خاں دے پاس سنہ ۹۷۳ھ تو‏ں سنہ ۹۸۱ھ تک ۸ برس رہے ۔ قال للہ وقال الرسول تو‏ں اپنا تے اس دا دل خوش کردے سن بے تکلفی د‏‏ی صحبتاں تو‏ں جی بہالدے سن ۔ علما تے فقرا د‏‏ی خدمتاں کردے سن جاگیر دے کاروبار تے وکالت نو‏‏ں حسن لیاقت تے شیرینی گفتار تو‏ں رسائی دیندے سن ۔

سنہ ۹۷۵ھ وچ رخصت لے ک‏ے بدایاں گئے تے ملیا صاحب دوبارہ دولہا بنے۔ شادی کيتی آرائش ۔ سامان بنائو سنگار سب ڈیڑھ سطر وچ ختم کيتا۔ مگر عجیب خوبصورتی تو‏ں بلکہ عبارت تو‏ں جھلکتا اے کہ بی بی خوبصورت پائی تے انہاں نو‏ں وی بہت پسند آئی۔ دیکھنا کيتا مزے تو‏ں کہندے نيں اس برس وچ راقم تریخ د‏‏ی دوسری شادی واقع ہوئی اورموجب مضمون والاخرۃ خیر لک من الاولی مبارک نکلی تریخ کہی گئی۔

چاں مرا از عنایت ازلی

ازدواجے بماہ چہرے شد

عقل تریخ کد خدائی را

گفت ماہے قرین نہرے شد

آزا د اس تو‏ں ایہ وی معلوم ہوتاہے کہ پہلی تو‏ں خوش نہ سن ۔ خداجانے اس دے جتے جی دوسری شادی کيتی یا بچاری مر گئی سی۔ اس دا تاں افسوس وی نہ کيتا۔

چند ہی روز وچ لڑکا پیدا ہويا ۔ حسین خاں دے پاس پہنچے ۔ اوہ انہاں دناں لکھنوماں اپنی جاگیر اُتے سن انہاں د‏‏ی بدولت چند روز اودھ د‏‏ی سیر د‏‏ی اوتھ‏ے دے علما تے فقرا تے اہل اللہ تو‏ں ملاقاتاں ک‏ر ک‏ے بوہت سارے فیض حاصل کیتے۔

حسین خاں د‏‏ی جاگیر د‏‏ی تبدیلی دے سبب تو‏ں بادشاہ تو‏ں خفا ہوئے گئے اورکوہستان وچ فوج لے ک‏ے گئے کہ جہاد ک‏ر ک‏ے دین خدا د‏‏ی خدمت کرن گے۔ سونے چاندی دے مندر نيں۔ انہاں نو‏ں لوٹاں گے تے خود ترویج اسلام کرن گے۔ اس موقع اُتے ایہ رخصت ہوئے ک‏ے بدائاں چلے گئے۔ مگر دو سخت صدمے اٹھائے ۔ لکھدے نيں شیخ محمد چھوندے بھائی نو‏‏ں ميں نے جان دے برابر پالیا سی بلکہ جان تو‏ں زیادہ چاہندا سی۔ اس نے بوہت سارے اخلاق حمیدہ حاصل کیتے سن اخلاقی ملکی ملکہ ہوئے گئے سن ۔ اک معقول گھرانے وچ اس د‏ی شادی کيتی۔ افسوس کيتا خبر سی کہ اس کارخیر وچ ہزار مصیبتاں د‏‏ی شر اے تن مہینے شادی اُتے نہ گزرے سن کہ اسنو‏ں تے نور چشم عبداللطیف نو‏‏ں زمانے د‏‏ی نظر لگ گئی۔ پلک ماردے۔ ہنستا کھیلدا بچہ گود تو‏ں گور وچ چلا گیا۔ اوہ میری زندگی دا ہر ا بھریا پودا سی۔ تے وچ زمانے دا شہریار سی۔ حیف اپنے ہی شہر وچ پردیسی ہوئے گیا۔ انا للہ وانا علیہ راجعون ملیا صاحب نے اس مصیبت وچ بوہت سارے شعر کہ‏ے ۔ اک ترکیب بند بھائی دے مرثیے وچ لکھیا اے دل اُتے درد دا ابر چھایا ہويا سی اس لئی کلام وی تاثیر وچ ڈُبیا ہويا نکلیا ا‏‏ے۔ وچ وی اس دے لطف تو‏ں اپنے دوستاں نو‏‏ں محروم نہ رکھاں گا۔ باوجود اس دے نظم مذکور تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ ملیا صاحب د‏‏ی بولی وچ نظم دا ڈھب ایسا نئيں جداں نثر دا ۔ اوریہ قاعدے د‏‏ی گل ا‏‏ے۔

یارب ااں روز چہ روزیست کہ افتاد مرا

داں چہ جانکاہ بلائیست کہ روادار مرا

ہیچ کس نیست کہ فریاد من تے انر سید

نرسد ہیچ کسے لیک بفر یاد مرا

ماہ من آخر شب رفت پس پردہ غیب

باں کزاں حاملہ غیب چہ غم زاد مرا

ماہ من آخر شب رفت پس پردہ غیب

باں کزیںحاملہ غیب چہ غم زاد مرا

مایہ شادی تے امید دلم رفت بخاک

بعد ازاں دل بچہ امید شود شاد مرا

گرچہ بنیاد من از صبر ققوی بودولے

سل غم آمد تے انداخت زنبیاد مرا

آں کسے را کہ کنمم یاد بروزے صد بار

وہ کہ یکبار بسالے نہ کندیاد مرا

چرخ بے داد چہ غمہا کہ بہ من داد کناں

داد خود از کہ ستانم کہ دہد داد مرا

حال دل ہیچ ندانم بکہ گویم چرکنم

چارہ درد دل خود ز کہ جویم چرکنم

اے فلک دہ کہ دلم خستہ تے ویراں کر دتی

خاطر جمع مرا باز پریشاں کردتی

گوہرے کاں بکفم بود زاغیار نہاں

آشکار از نظرم بردی تے پنہاں کر دتی

سرو من بردی ازاں باغ بزندان لحد

باغ راہبر من ماتم زدہ زنداں کر دتی

یوسفم را بہ کف گرگ سپردی تے مرا

در غمش معتکف کلبہ احزاں کر دتی

در گل تیرہ نہادی گل نورستہ من

روز من باشب تیرہ زچہ یکساں کر دتی

حاصل آں کس کہ از تے بود سرو سامانم

بردی اوراو مرا بے سرو ساماں کر دتی

آں برادر کہ دراں شہر غریب آمدہ بود

جاش دروشت بہ پہلوئے غریباں کر دتی

وقت گل آمد شد جائے محمد در خاک

جائے آنست کہ از غصہ کنم برسر خاک

آخر اے دیدہ چہ دیدی کہ ز عالم رفتی

دیدہ پوشیدہ ازاں دیدہ پرنم رفتی

چشم تاریک مرا روشنی از روے تاں بود

روشنی رفت زدل تو‏ں توز چشم رفتی

بودہ چشم مرا ہمچو نگاں در خاتم

چاں نتاں عاقبت الامرز خاتم رفتی

دلت از ہیچ نمر شاد نشد در عالم

حیف صد حیف کہ ماشاد زعالم رفتی

جان پاک تاں دراں مرحلہ بس غمگاں بود

رخت بستی دازاں مرحلہ غم رفتی

بر دل ازکار جتھ‏ے ہیچ نہ بودت بارے

بارے ازکار جہں خوش دل تے خورم رفتی

بودم از مہد ترا مونس تے ہمدم ہمہ دم

در لحد بہرچہ بے مونس تے ہمدم رفتی

رفتی تے حسرت توزاں دل حیراں نہ رود

غمت از دل نرود تاز غمت جاں نہ رود

کیست آں کس کہ نشان تاں بمن گوید باز

خبر جان رواں گشتہ بہ تن گوید باز

قصہ گل کہ فرو ریخت ز آسیب خزاں

کیست القصہ کہ با مرغ چمن گوید باز

قاصدے نو‏‏ں کہ غم تے در دمرا روے وڈے

یک بیک پیش تاں بروجہ سخن گوید باز

تنگ دل غنچہ صفت گشتم تے کس پیدا نیست

کز تاں حرفے بمن اے غنچہ دہ گوید باز

ہست صدپیچ تے شکن درد لم از ماتم تو

کہ بتو زاں دل اُتے پیچ تے شکن گوید باز

دور رفتی چونیا مد زد یار تاں کسے

کہ زا حوال تاں یک شمہ بمن گوید باز

روم برسر گور تاں قیامے بکنم

تاجوابے شنوم از تاں سلامے بکنم

گویم اے گوہر نایاب چہ حالست ترا

باتن خستہ تے بے تاب چہ حالست ترا

تو بخواب اجل تے بے تاں قیامت برخاست

خیز تے سر برکن ازاں خواب چہ حالست ترا

از جدائی تاں احباب بے بدحال اند

اے جدا ماندہ زاحباب چہ حالست ترا

شدہ از دوریت اصحاب بہ نزدیک ہلاک

دور از صحبت اصحاب چہ حالست ترا

بود جائے تاں بہ محراب تے کناں مے نگرم

ماندہ خالی تاں محراب چہ حالست ترا

مے خورم خون جگر بے تاں مرا پرس گہے

کہ دراں خوردن خونناب چہ حالست ترا

برگلت صد گل سیراب تے میداز اشکم

زیر گل اے گل سیراب چہ حالست ترا

در چناں منزل غمناک بہ نزدیک تاں کیست

مونس روز او انیس شب تاریک تاں کیست

اے صنم از رخ خوب توجدا افتادہ

وز فراق تاں بصد گونہ بلا افتادہ

تو بصحرائے تے من ماندہ دراں شہر غریب

اللہ اللہ تاں کجا من بہ کجا افتادہ

بارگل اسيں نکشیدی تے ندانم ااں بار

برتو صد پشتہ خس تے خار چرا افتادہ

بارگل اسيں نکشیدی تے ندانم ااں بار

برتو صدپشتہ خس تے خار چرا افتادہ

قدر وصل تاں ندانستم وااں بود جزا

کہ ملاقات تاں با روز جزا افتادہ

کردمے جاں بسروکار تاں لیکن چہ کنم

کہ سروکار تاں باحکم خدا افتادہ

سال تریخ تاں شد گفت چو سروت افتادہ

آں سہی سروچہ ناگاہ زبا افتادہ

قادری نالہ تے فریاد نمے دارد سود

در دعا کوش کہ نوبت بدعا افتادہ

از خدا خواہ کہ کارش ہمہ محمود بود

ہم خدا ازوئے وہم اوز تاں خوشنود بود

یارب اندر چمن خلد گزارش بادا

قصر فردوس براں جاے قرارش بادا

درگلستان جناں چاں گزر تے جلوہ کناں

حور تے غلماں زیمین تے زیسارش بادا

در شب تارچو عزم سفر عقبے کرد

نور اسلام چراغ شب تارش بادا

بر مزارش چوکسے نیست کہ افروز تے شمع

پر تاں لطف خدا شمع مزارش بادا

از عروس کہن دہر چوبگرفت کنار

نو عروسان بہشتی بکنارش بادا

ہیچ یارے چونشد ہمدم اد بعد وچ مرگ

دمبدم رحمت حق ہمدم تے یارش بادا

مردماں قطرۃ اشکے کہ فشاند ندبرو

گرد وآں قطرہ درناب تے نثارش بادا

تا ابد مسکن او دذدہ عیلاں باد

ااں دعا از من تے از روح اماں آماں باد

اک خاندانی شخص کسی عورت اُتے عاشق ہوئے ک‏ے مر گیا۔ اس دے ماجرے نو‏‏ں انہاں نے افسانہ دے طور اُتے کھا اے تے مزے تو‏ں لکھیا ا‏‏ے۔ اخیر وچ طول کلا م دا عذر کردے نيں۔ تے نال ہی کہندے نيں خدا مینو‏ں وی ایہی نعمت کرے۔ نال ہی اک ہور شعبدہ بازی حضرت عشق یاد آ گئی اسنو‏ں وی ٹانک گئے مگر ا سکیا لکھنا واجب سی۔ کیونجے شیخ صدر اُتے تے شیخ محمد غوث دے خاندان اُتے وی اک نشتر مارنے دا موقع ملدا سی۔ ایہ معاملہ نہایت اختصار دے نال لکھیا اے ۔ تے خوبصورتی تو‏ں ادا ہويا اے ۔ اس لئی وچ لکھدا ہاں فرماندے نيں۔

حکایت

شیخ زادگان گوالیار وچو‏ں اک شخص سن ۔ کہ شیخ غوث گوالیاری تو‏ں قرابت قرینہ رکھدے سن ۔ صلاح تے صلاحیت دا لباس پہندے سن ۔ اورنام دے سر اُتے تاج شاہی دا تاج رکھدے سن ۔ اوہ اک ڈومنی اُتے عاشق ہوئے گئے۔ کيتا ڈومنی سی۔

در مغرب زلف عرض دادہ

صد قافلہ ماہ تے مشتری را

در چنبر زلف کردہ پنہاں

دستار سپہر چنبری را

بردامن ہجر تے وصل بستہ

بدبختی تے نیک اختری را

بادشاہ نو‏‏ں خبر پہنچی۔ انہاں نے کنچنی نو‏‏ں پکڑوا کر منگایا۔ مپہلے خان نو‏‏ں دیدی کہ مقربان کاص وچ سی۔ یاراں نو‏‏ں شیخ زادہ صاحب دے ڈھنگ معلوم سن ۔ باوجودیکہ مپہلے خاں نے رنڈی نو‏‏ں محفوظ مکان وچ رکھیا تے باہر دا دروانہ چن دتا سی۔ مگر اوہ ہمت د‏‏ی کمند ڈال کر پہنچے اورلے ہی اڑے شیخ ضیاء الدین شیخ محمد غوث دے بیٹے کہ ہن وی باپ د‏‏ی مسند اُتے ہدایت دار شاد فرماندے نيں۔ انہاں دے ناں بادشاہی حکم پہنچیا انہوںنے وی نصیحتاں وصیتاں تو‏ں سمجھیا کر ڈومنی سمیت دربار وچ حاضر کيتا بادشاہ نے چاہیا کہ اس خانہ بر انداز تو‏ں شیخ زادہ دا گھر بسا دتیاں مگر شیخ ضیاء الدین تے اور لوک راضی نہ وہئے کہ نسل بگڑ جائے گی۔ خاندان خراب ہوئے جائے گا۔ شیخ زادہ خانہ کراب کوتاب کتھے سی چھری مار دے مر گیا۔ کفن تے دفن اُتے علما وچ تکرار ہوئی ۔ شیخ ضیاء الدین نے کہیا شہید عشق ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح خاک دے سپرد کر دو۔ شیخ عبدالنبی صدر عالی قدر تے علما تے قاضی انہاں دے تصدیقچی کہندے سن کہ ناپاک مرا۔ آسودہ عشق نئيں آلودہ فسق ا‏‏ے۔ ملیا صاحب دا اس طرح فرمنیا یا تاں اس تو‏ں اے کہ خود عاشق مزاج سن تے ايس‏ے واسطے عاشقاں دے طرف دار سن ۔ یا ایہ کہ شیخ صدر اُتے چوٹ کرنے وچ خواہ مخواہ مزا آندا سی۔

سنہ ۹۷۹ ھ وچ اک اپنا ماجرا بیان کردے نيں۔ جس تو‏ں تریخ نویسی د‏‏ی روح شاداب ہوئے تی ا‏‏ے۔ تے معلوم ہُندا اے کہ واقعہ نگار نو‏‏ں کِداں واقعیت نگار ہونا چاہیے۔ لکھدے نيں کہ اس سال وچ عجیب خوفناک واقعہ ہويا۔ کانت گولہ حسین خاں د‏‏ی جاگیر وچ سی۔ وچ اوتھ‏ے آیا۔ صدارت دا عہدہ سی۔ تے فقرا د‏‏ی خدمت میرے سپرد سی۔ شیخ بدیع الدین مدار دا مزار مکن پور علاقہ قنوج وچ ا‏‏ے۔ مینو‏ں زیارت دا شوق ہويا۔ آدمی نے آخر کچا دُدھ پیتا اے غفلت تے ظلم تے جہل تو‏ں اس د‏ی سرشتہے بیجا جسارت کر بیٹھیا ا‏‏ے۔ تے خسارت تے ندامت اٹھاندا ا‏‏ے۔ ا س نے حضرت آدم تو‏ں وی میراث پائی اے غرض انہاں نو‏ں بلائاں نے میری عقل د‏‏ی اکھاں اُتے وی پردہ ڈالیا ا‏‏ے۔ ہوس دا ناں عشق رکھیا۔ تے اس دے جال وچ پھنسا دتا۔ قسمت د‏‏ی تحریر اُتے قلم چل چکيا سی۔ اوہ پیش آئی۔ او ر اک سخت بے ادبی عین درگاہ وچ واقع ہوئی۔ مگر غیرت تے عنایت الٰہی شامل حال ہوئی۔ کہ اس گناہ د‏‏ی سز ا وی ایتھے ہونی چاہیے۔ یعنی طرف ثانی دے چند ادمیاں نو‏‏ں خدا نے تعین کيتا کہ تلواراں کھچ کر چڑھ آئے۔ تے پے درپے نو زخم سر ہتھ اورکندھےآں اُتے لگائے۔ سب زخم خفیف سن ۔ مگر سر دا گھائو گہرا سی کہ ہڈی نو‏‏ں توڑ کر مغز اُتے پہنچیا۔ تے تہی مغزی دا ثمرہ پایا۔ الٹے ہتھ د‏‏ی چھنگلی وی کٹ گئی۔ اوتھے بیہوش ہوئے ک‏ے گر پيا۔ وچ تاں سمجھیا کہ کم تمام ہويا۔ مگر ملک آخرت د‏‏ی سیر کر آیا۔ تے خیز گزر گئی۔ خدا کرے عاقبت بخیر ہوئے۔

اوتھ‏ے تو‏ں بانگر مو دے قصبے وچ آیا۔ اک بہت چنگا جراح ملیا جس نے علاج کيتا۔ ہفتے وچ زخم بھر آئے ايس‏ے مایوسی د‏‏ی حالت وچ خدا تو‏ں وعدہ کيتا کہ حج کراں گا۔ مگر حالے تک سنہ ۱۰۰۴ھ نيں پورا نہیںہويا۔ خدا موت تو‏ں پہلے توفیق دے۔ وما ذالک علی اللہ بعزیز۔ اے پروردگار تیرے اگے کچھ وڈی گل نئيں۔ فیر بانگرموسے کانت گولہ وچ آیا ۔ غسل صحت کيتا۔ مگر زخماں نے پانی رچرایا تے نويں سرے تو‏ں بیمار ہوئے گیا۔ خدا حسین خاں نو‏‏ں بہشت نصیب کرے ایسی پدری تے برادری محبت خرچ د‏‏ی کہ انسان تو‏ں نئيں ہوئے سکدی۔ موسم د‏‏ی سردی نے زخماں نو‏‏ں بہت خراب کيتا سی ۔ مگر خان موصوف نے اس شفقت تے محبت تو‏ں تیمار داری د‏‏ی کہ خدا اسنو‏ں جزائے خیر دے حلواے گزر کھلایا تے ہر طرح خبر گیری د‏‏ی اوتھ‏ے تو‏ں بدایاں آیا۔ ایتھ‏ے ناسور کوفیر چیرا۔ ایہ عالم ہويا گویا موت دا دروازہ کھل گیا ۔ اک دن کچھ جاگتا سی کچھ سوندا سی۔ دیکھدا ہاں کہ چند سپاہی مینو‏ں آسمان اُتے پھڑ دے لے گئے نيں۔ تے کچھ لوک نيں جداں بادشاہی بساول عصا تے جریبینہاتھوںماں لئی ہوئے دوڑدے پھردے نيں اک منشی بیٹھیا اے تے کچھ فرداں لکھ رہیا ا‏‏ے۔ بولا کہ لے جائو لے جائو ایہ آدمی اوہ نئيں ا‏‏ے۔ اِنّے وچ اکھ کھل گئی ۔ خیال کيتا تاں دیکھیا کہ درد نو‏‏ں آرام ا‏‏ے۔ سبحان اللہ عام تو‏ں بچپن وچ سنیا کردا سی تاں کہانی سمجھدا سی ۔ ہن یقین ہوئے گیا کہ عالم امکان وسیع اے تے خدا د‏‏ی قدرت غالب ا‏‏ے۔

اس سال بدایاں وچ وڈی اگ لگی۔ تے اِنّے بندے خدا دے جل گئے کہ گنے نہ گئے ۔ سب نو‏‏ں چھکڑاں وچ بھر کر دریا وچ ڈال دتا۔ ہندو مسلما‏ن کچھ معلوم نہ ہويا شعلے نہ سن موت د‏‏ی آنچ سی۔ ہائے جان وڈی پیاری ا‏‏ے۔ مرد عورت فصیل اُتے چڑھے۔ اورباہر کود پئے جو بچ گئے تے ہ جلے بھنے لنگڑے لولے ہوئے رہ‏‏ے۔ اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا پانی اگ اُتے تیل دا کم کردا سی۔ شعلے دھر دھر کردے سن ۔ تے دور تک آواز سنائی دیندی سی۔ اگ نہ سی خدا دا قہر سی۔ بہتاں نو‏‏ں خاک ک‏ر ک‏ے پامال کر دتا۔ بہتاں نو‏‏ں گو شمالی دیدی چند روز پہلے اک مجذوب میان دوآب دے علاقہ تو‏ں آیا سی۔ ميں نے اسنو‏ں گھر وچ اتارا۔ گلاں کردے کردے اک دن کہنے لگیا کہ ایتھ‏ے تو‏ں نکل جاواں وچ نے کہیا کیو‏ں؟ بولا کہ ایتھ‏ے خدائی تماشا نظر آئے گا۔ خراباندی سی مینو‏ں یقین نہ آیا۔

اسنو‏ں فقط تقدیر دا اتفاق کہندے نيں۔ کہ سنہ ۹۸۱ھ وچ ۱۰ برس دے دوست بلکہ دینی بھائی حسین خاں تو‏ں انہاں دا بگاڑ ہوئے گیا۔ تے اس دا راز کچھ نہ کھلا کہ کیہ گل سی ۔ اوہ سیدھا سادھا سپاہی باوجود رتبہ آقائی دے مقام عذر خواہی وچ آیا۔ بد ائاں وچ انہاں د‏‏ی ماں دے پاس گیا تے سفارش چاہی مگر ملیا صاحب وی ضد دے پورے سن اک نہ منی ۔کیونجے انہاں نے دربار شاہی وچ جانے د‏‏ی تجویز مصمم کر لئی سی۔

تماشا ایہ کہ ايس‏ے سنہ وچ اکبر دے دماغ نو‏‏ں علم دے شوق نے روشن کرنا شروع کيتا۔ دریا دل بادشاہ محدود العقل علما د‏‏ی یاوہ گویاں تو‏ں تنگ ہوئے ک‏ے فہمیدہ تے مصلحت سنج لوکاں د‏‏ی قدر کرنے لگا۔ رات نو‏‏ں چار ایوان دے عبادت خانہ وچ جلسہ ہُندا سی۔ تمام علماء تے فضلاء جمع ہُندے سن ۔ اوران تو‏ں علمی مباحثے سندا سی۔ ملاصاحب د‏‏ی جوانی د‏‏ی عمر علم دا جوش طبیعت کيتی امنگ انہاں دے دل وچ وی ہوس نے موج ماری۔

فیض ہنر ضائع است تو‏ں نمنایند

عود بر آٹش نہند مشک بسایند

فیضی ابوالفضل وغیرہ ہمدرس جو انہاں دے نال گوشہ مسجد تے صحن مدرسہ وچ بیٹھ کر ذہن لڑاندے سن ۔ انہاں د‏‏یاں گلاں وچ گھوڑے وی دربار شاہی دے دوڑنے لگے سن ۔ ایہ وی بدائاں تو‏ں آگرہ وچ آئے۔ آخر الحجہ سنہ ۹۸۱ھ سی کہ جمال خاں قورچی نال ملاقات ہوئی۔ ملیا صاحب خود کہندے نيں اوہ اکبر دے مصاحبان خاص وچو‏ں سی۔ تے باوجود یکہ پانصدی عہدہ دار سی۔ مگر سیدھا سادھا سپاہی سی او ر دیندار خوش اعتقاد مسلما‏ن سی۔ نال اس دے ظرافت طبع خداداد جوہر سی۔ مصاحبت دے زور تو‏ں جو تصرف بادشاہ دے مزاج وچ اسنو‏ں حاصل سی۔ اوہ کسی امیر نو‏‏ں نصیب نہ سی۔ سخی سی اورکھانے کھلانے والا سی۔ سنہ ۹۸۲ھ وچ مر گیا۔ دنیا وچ نیک ناں رہیا۔ عقبے وچ نیکی نال لے گیا۔

جمال خاں انہاں دے پِچھے نما ز پڑھ کر تے علمی تقریراں سن کر بہت خوش ہويا۔ اکبر دے سامنے لیایا تے کہیا کہ حضور دے لئی پیش نماز لیایا ہاں خود فرماندے نيں۔ تدبیر دے پائاں وچ تقدیر د‏‏ی زنجیر پئی اے ۔سنہ ۹۸۱ھ وچ حسین خان تو‏ں ٹُٹ ک‏ے بدائاں تو‏ں آگرہ وچ آیا۔ جمال خاں قورچی تے مرحوم جالینوس حکیم عین الملک دے وسیلے تو‏ں ملازمت شاہنشاہی حاصل کيتی۔ انہاں دناں جنس دانش دا وڈا رواج سی۔ پہنچدے ہی اہل نشست وچ داخل ہوئے گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ جو علما تجرکے نقارے بجاندے سن تے کسی نو‏‏ں خاطر وچ نہ لاندے سن بادشاہ نے انہاں تو‏ں لڑیا دتا۔ خود گل نو‏‏ں پرکھدے سن ۔ خدا د‏‏ی عنایت تے قوت طبع تے تیزی فہم تے دل د‏‏ی دلیری تو‏ں کہ عالم جوانی دا لازمہ ے بہتاں نو‏‏ں زیر کيتا۔ پہلی ہی ملازمت وچ فرمایا کہ ایہ بدائونی فاضل حاجی ابراہیم سرہندی دا سرکوب اے چاہندے سن کہ اوہ کسی طرح تو‏ں زک پائے۔ ميں نے وی اسنو‏ں خوب خوب الزام دیے۔ تے بادشاہ بہت خوش ہوئے۔ شیخ عبدالنبی صدر عالی قدر پہلے ہی خفا ہوئے سن کہ اسيں تو‏ں بالا بالا آن پہنچیا ۔ ہن جو مناظرےآں وچ مقابل دیکھیا تاں اوہی مثل ہوئی۔ کہ اک تاں سپ نے کٹیا اس اُتے کھادی افیم خیر آخر رفتہ رفتہ انہاں د‏‏ی کلفت وی الفت تو‏ں بدل گئی۔ ملیا صاحب اس فتحیابی اُتے ناحق خوش ہوئے۔ انہاں نو‏ں خبر نہ سی کہ ایہ فتح اپنی فوج د‏‏ی شکست ہوئی ا‏‏ے۔ کیونجے آہستہ آہستہ بادشاہ کل علما تو‏ں بے اعتقاد ہوگیا فیر انہاں دے نال ایہ وی نظراں تو‏ں گر گئے۔ نال ہی لکھدے نيں انہاں دناں وچ شیخ ابوالفضل خلف شیخ مبارک جس د‏‏ی عقل تے دانش دا ستارہ چمک رہیا سی ملازمت وچ آیا اورانواع تے قسماں د‏‏ی عنایتاں تو‏ں امتیاز پایا۔ تھوڑی دور اگے چل ک‏ے کہندے نيں بادشاہ نے ملایان فرعون صفت دے کان ملنے دے لئی جس د‏‏ی میرے تو‏ں امید نہ رہی سی انہاں نو‏ں خاطر خواہ پایا وغیرہ وغیرہ۔ انہاں دے تے ابوالفضل دے دونے حالات پڑ ھ کر معلوم ہوئے جائے گا کہ اکبر د‏‏ی نظر توجہ انہاں د‏‏ی طرف سی ۔ اوہ ادھر فیر گئی۔ اسنو‏ں اس د‏ی قسمت دا زور کہوئے۔ خواہ اس د‏ی مزاج شناسی سمجھو۔ تے ایہی شک سی جو ہمیشہ تیزاب بلکہ زہریلے لفظاں بن دے انہاں دے قلم تو‏ں ٹپکتا سی۔

غرض فاضل مذکور ہر صحبت تے ہر جلتو‏ں ميں موجود رہندے سن جو خاص علما کيتا سفر کیہ مقام وچ کدرے جدا نہ ہُندے ھدے۔ انہاں وچ ایہ وی شامل ہوئے گئے۔ پہلے ہی سفر دا حال جو لکھدے نيں اس دے ترجمہ نو‏‏ں پڑھو تے خیال رو کہ اک نوجوان آدمی جدو‏ں اک عظیم الشان بادشاہ د‏‏ی رکاب وچ رہ ک‏ے شاہانہ شان تے شلطنت دے سامان دیکھدا اے تاں اس دے دل وچ کِداں خیالات پیدا ہُندے نيں ۔ تے دیکھو! حالے تک اوہ موقع اے کہ آقا دا دل شفقت تے نويں نمک خوار دا سینہ وفاداری دے جوش تو‏ں لبریز اے ۔ چنانچہ انہاں دناں مین اکبر شاہانہ لشکر لے ک‏ے منعم خاں د‏‏ی مدد نو‏‏ں چلا کہ پٹنے اُتے پٹھاناں تو‏ں لڑ رہیا سی۔ فوج نو‏‏ں آگرہ تو‏ں خشکی دے رستے روانہ کيتا۔ تے آپ مع بیگمات تے شاہزادہ ہائے کامگار تے امرا دے دریا دے رستے چلا حالے تک ملیا صاحب مہربان نيں چنانچہ لکھدے نيں ۔

رباعی

شاہنشہ داد گستر داں پرور

جمشید جتھ‏ے ستاں محمد اکبر

بنشست بردے بحرچاں اسکندر

ہم بحر بفرمان دے آمد اسيں بر

وڈے شاہزادے نو‏‏ں وی نال لیا۔ کشتیاں د‏‏ی کثر ت تو‏ں پانی نظر نہ آندا سی۔ نويں نويں انداز د‏‏ی کشتیاں آسمانی بادبان اُتے چڑھے ہوئے۔ کسی دا ناں نہنگ سر ۔ کوئی شیر سر وغیرہ وغیرہ۔ رنگ برنگ د‏‏ی بیرقاں لہراندی دریا دا شور ہويا دا زور۔ پانی دے سراٹے بیڑا چلا جاندا سی ملاح اپنی بولی وچ گاندے جاندے سن جدو‏ں عالم سی۔ نیڑے سی کہ پرندے ہويا وچ تے مچھلیاں پانی وچ رقص کرنے لگياں۔ اوہ تماشا دیکھیا کہ بیان وچ نہیںآندا۔ جتھ‏ے چاہندے سن اتر پڑدے سن ۔ تے شکار کھیلدے سن ۔ جدو‏ں چاہندے سن چل کھڑ ے ہُندے سن ۔ رات نو‏‏ں لنگر ڈال دیندے سن ۔ اوتھے علمی بحثاں ہودیاں سن۔ شعر شاعری دے چرچے وی ہُندے سن فیضی نال سن ۔ ملیا صاحب ايس‏ے سال وچ آئے سن ایہ وی نال سن ۔

طبقات اکبری وغیرہ کتکاباں مٰںاس تو‏ں کچھ شیادہ ک‏ر ک‏ے لکھدے نيں۔ کہ جو شاہانہ سامان خشکی دے سفر وچ ہُندے نيں سب کشتیاں اُتے لے چلے۔ کل کارخانے مثلا توپ خانہ‘سلاح خانہ‘ خزانہ ] نقار خانہ‘ کرکراق خانہ( توشہ خانہ) فراشنماء جبہ خانہ‘ باورچی خانہ طویلے وغیرہ وغیرہ سب کشتیاں اُتے سن ۔ ہاتھیاں دے لئی وڈی وڈی کشتیاں تیار ہوئیاں تے ہاتھی اوہ نال لئی کہ ڈیل ڈول مستی اورتند خوئی وچ مشہور سن ۔ بال سندر دے نال دو ہتھنیاں اک کشتی وچ ۔ سمن بال تے دو ہتھنیاں اک کشتی وچ ۔ وغیرہ ۔ جو آرائشاں خیمےآں ڈیراں وچ ہودیاں سن اوہ سب کشتیاں وچ تے انہاں د‏‏ی پوششاں وچ د‏‏ی سن۔ انہاں وچ وکھ وکھ کمرے کمرےآں د‏‏ی عمدہ تقسیم محراباں تے طاقتاں د‏‏ی تراشاں گھراں د‏‏ی طرح کئی کئی منزلاں زیناں دے اتار چڑھائو ہويا دے لئی کھڑکیاں تے روشنی دے لئی تابدان۔ ہر گل وچ نويں نويں ایجادات ۔ رومی چینی ‘ فرنگی مخملاں تے باناتاں دے پردے تے فرش ہائے بو قلماں۔ ہندوستانی دستکاریاں د‏‏ی تفصیل کتھے تک ہوئے۔ کہ اک افسانہ عجائب خانہ ہويا جاندا سی۔ ایہ سب سامان دریا وچ بساط شطرنج د‏‏ی طرح بہ ترتیب تے انتظام چلدا سی وچکار بادشاہ د‏‏ی کشتی ہُندی سی وڈی عالیشان جداں جہاز۔

ملا صاحب کہندے نيں دوسر ے سال شہنشاہ نے مجھ اُتے عنایت فرمائی تے وڈی محبت تو‏ں کہیا کہ سنگھاسن بتیسی د‏‏ی ۳۲ کہانیاں جو راجہ بکرما جیت دے حال وچ نيں۔ سنسکرت تو‏ں فارسی وچ ترجمہ ک‏ر ک‏ے طوطی نامہ دے رنگ وچ نظم تے نثر وچ ترتیب دو تے اک ورق نمونے دے طور اُتے اج ہی پیش کرو۔ برہمن بولی داں مدد دے لئی دتا۔ چنانچہ ايس‏ے دن اک ورق شروع حکایت تو‏ں ترجمہ ک‏ر ک‏ے گزارنا۔ پسند فرمایا تمام ہوئی تاں نامہ خرد افزا تاریخی ناں قرار پایا تے پسند تے قبول ہوئے ک‏ے کت‏ب خانے وچ داخل ہوئی حق پُچھو تاں ملیا صاحب نو‏‏ں تریخ گوئی وچ کمال ا‏‏ے۔

سنہ ۹۸۳ھ تک صحبتاں موافق طبع سن۔ کیونجے انہاں دے کلام د‏‏ی بنیاد اصول تے فروغ مذہب اُتے سی۔ تے بادشاہ نے حالے حالے تک اس دائرے تو‏ں قدم نہ ودھایا سی۔ ایہ بعض علما تو‏ں اس لئی ناراض سن کہ فقط جو فروشی اورگندم نمائی تو‏ں دیندار تے سلطنت وچ صاحب اختیار بنے ہوئے سن اوہ مخدوم تے صدر تے انہاں د‏‏ی امت ک لوک سن ۔ تے بعض تو‏ں اس لئی خفا سن کہ زبانی جمع خرچ تے لفاظی تے دھوکے د‏‏یاں دلیلاں تو‏ں علم دے دعوے دار بنے ہوئے سن ۔ مگر انہاں دا لوہا سب اُتے تیز ہويا کہ آندے ہی ہر اک نو‏‏ں دبا لیا جو ذرا بے اصول بولدا سی فوراً کان پھڑ لیندے سن چنانچہ حکیم الملک دے نال جو معرکہ کیہ اوہ تسيں نے دیکھیا۔

سنہ ۹۸۳ھ تک دے حالات تے چار ایوان دے معرکےآں وچ اپنے تے عالماں دے لطائف تے ظرائف خوشی خوشی لکھدے چلے جاندے سن ۔ کہ دفعتہ قلم د‏‏ی رفتار بدلدی ا‏‏ے۔ تے صاف معلوم ہُندا اے کہ قلم تو‏ں حرف تے اکھاں تو‏ں آنسو برابر بہہ رہے نيں۔ چنانچہ لکھدے نيں۔

اج انہاں معرکےآں نو‏‏ں ۱۰ برس گزر گئے نيں۔ اوہ مناظرے تے مباحثے کرنے والے کيتا محقق تے کیہ مقلد سو تو‏ں زیادہ سن اک نظر نئيں آندا۔ سب نے موت دے نقاب وچ منہ چھپا لییے خاک ہوئے گئے تے انہاں د‏‏ی خاک وی اڑ گئی۔

زخیل درو کشاں غیر مانماند کسے

بیار بادہ کہ ماہ محنیمتیم بسے!

جب نعمت جاندی اے تاں قدر آندی اے ۔ ہن انہاں اسيں صحبتاں نو‏‏ں یاد کردا ہون۔ لہو روندا ہون۔ آہاں بھردا ہون۔ نالے کردا ہون۔ تے مردا ہون۔ دا ش اس حسرت آباد وچ چند روز تے وی ٹھیردے اوہ جو کچھ سن غنیمت سن کہ گل دا رخ انہاں د‏‏ی طرف ہُندا سی۔ تے گل دا مزا انہاں نو‏ں تو‏ں سی۔ ہن کوئی گل دے قابل ہی نئيں۔

رباعی

افسوس کہ یاراں ہمراز دست شدند

درپائے اجل یگاں یگاں پست شدند

بودند تنک شراب در مجلس عمر

یک لحظہ زما پیشترک مست شدند

عبارت ہائے مذکورہ بالا دے انداز تو‏ں تے آئند د‏‏ی عبارت تو‏ں صاف معلوم ہُندا اے کہ ایہ سلسلہ عین کامیابی تے لطف گرم جوشی دے عالم وچ لکھیا گیا سی۔ لیکن اوہ عبارت نظم تے نثر جو ماتم زمانہ تو‏ں سیہ پوش اے پِچھے حاشیے اُتے لکھی ہوئے گی۔ تے اوہ وی سنہ ۹۱ یا سنہ ۹۲ دے پس تے پیش وچ ہوئے گی۔ نہ سنہ ۹۹۹ھ وچ جداں کہ انہاں نے دیباچہ کتاب تحریر کيتا ا‏‏ے۔

سنہ ۹۸۳ھ وچ مرزا سلیمان والی بدخشان ادھر بھج آیا تاں اکبر نے وڈے جاہ تے جلال تو‏ں استقبال کيتا مرزا وی عبادت خانہ (چار ایوان) وچ آندا سی۔ مشائخ تے علما تو‏ں گفتگوئاں ہودیاں سن )ملا صاحب فرماندے نيں) صاحب حال شخص سی اس تو‏ں معرفت دے بلند خیالات سنے گئے ۔ کدی نماز باجماعت نئيں چھڈی ۔ اک دن وچ نے عصر د‏‏ی نماز پڑھ کر فقط دعا اُتے اکتفا کيتا۔ الحمد نہ پڑھی مرزا نے اعتراض کيتا کہ حمد کیو‏ں نہیںپڑھی ۔ ميں نے کہ اکہ آنحضرت دے عہد وچ نما زکے بعد فاتحہ دا معمول نہ سی۔ بلکہ بعض روایتاں وچ مکروہ وی آیا ا‏‏ے۔ مرزا نے کہیا کہ ولایت وچ علم نہ سی یا علما نہ سن ؟ (ملا وی جھگڑنے نو‏‏ں آندھی سن ) ميں نے کہیا کہ سانو‏ں ختاب تو‏ں کم اے ۔ نہ کہ تقلید تاں۔ بادشاہ نے خود فرمایا کہ آئندہ تو‏ں پڑھیا کرو۔ ميں نے قبول کيتا۔ مگر کتاب وچ کراہت د‏‏ی روایت کڈ ک‏ے دکھا دی۔

گجرات د‏‏ی پرت وچ اعتماد خاں گجرا‏تی دے کت‏ب خانے د‏‏ی نفیس نفیس کتاباں خزانہ عامرہ وچ جمع سن۔ بادشاہ چار ایوان دے جلساں وچ علما نو‏‏ں تقسیم کر تے سن ۔ لکھدے نيں کہ مینو‏ں کئی کتاباں دتیاں انہیںماں اک انوار المشکوۃ وی سی۔ اس وچ اک فصل بہ نسبت نسخےآں دے زیادہ سی۔ اس وقت تک وی بادشاہ اکثر مسلماناں وچ انہاں نو‏ں نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے گل کہندے سن تے ہر بحث وچ پُچھدے سن کہ حقیقت مسئلے دتی کیہ ا‏‏ے۔

حضور وچ امام سن ہفتے دے ۷ دن اک اک دن باری بری تو‏ں نماز پڑھایا کردے سن ۔ دوسرے سال وچ ملیا صاحب کہندے نيں کہ خوش آدازی دے سبب تو‏ں جداں طوطی دے پنجرے وچ ڈالدے نيں۔ ايس‏ے طرح مینو‏ں انہاں وچ داخل ک‏ر ک‏ے بدھ د‏‏ی امامت کرائی اہتمام حاضر دا خواجہ دولت ناظر دے سپرد سی۔ عجب سخت مزاج کوجو سی۔ لوکاں نو‏‏ں وڈا دق کردا سی۔

الخصی لا ذکر ولا انثی

(خواجہ ہیجڑا نہ زن زنان نہ زن مردان)

اسی سال وچ بیستی دا منصب دتا کچھ وی عنایت کيتا اورپہلی ہی دفعہ وچ فرمایا کہ بیستی دے منصب دے بموجب گھوڑے داغ دے لئی حاضر کرو۔ لکھدے نيں کہ شیخ ابوالفضل وی ايس‏ے عرصے وچ پہنچے سن ۔ تے اسيں دونے بموجب گھوڑے داغ دے لئی خاضر کرو۔ لکھدے نيں کہ شیخ ابوالفضل وی ايس‏ے عرصے وچ پہنچے سن ۔ تے اسيں دونے د‏‏ی اوہی مثال اے جو شیخ شبلی نے اپنے تے جنید دے لئی کہی سی وچ تے ایہ دو جلی ٹکیاں نيں کہ اک تنور وچو‏ں نکلی نيں ابوالفضل نے جھٹ قبول ک‏ر ک‏ے کم شروع کر دتا۔ ار اس عرق ریزی تو‏ں خدمت بجا لیایا کہ آخر دو ہزاری منصب تے وزارت ک درجے نو‏‏ں پہنچ گیا۔ (جس د‏‏ی ۱۴ ہزار آمدنی اے ) ناتجربہ کاری تے سادہ لوحی تو‏ں اپنے کمل نو‏‏ں وی نہ سنبھال سکا۔ سادات انجو وچو‏ں اک شخص نے ایداں دے ہی موقع اُتے اپنے آپ تمسخر کيتا سی اوہ میرے حسب حال ا‏‏ے۔

مرا داخلی سازی تے بیندی

مبیناد مادر بداں نیندی

مینو‏ں انہاں دناں وچ ایہی خیال سی کہ قناعت وڈی دولت ا‏‏ے۔ کچھ جاگیر اے کچھ بادشاہ انعام تے اکرام تو‏ں مدد کرن گے۔ ايس‏ے اُتے صبر کراں گا۔ سلامت تے عافیت دے گوشے وچ بیٹھو ں گا علم دا شغل تے دل د‏‏ی آزادی دا شیوہ نامرادی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سنبھالے رہواں گا۔

جاہ دنیا مطلب دولت فانی بگذار

جاہ داں بس بودو دولت اسلام ترا

افسوس کہ اوہ وی میسر نہ ہوئی (ایتھ‏ے میر سید محمد میر عدل د‏‏ی نصیحت یاد کردے نيں اورروندے نيں کہ دیکھو تتمہ صفحہ ۴۷۰)

ملا صاحب وڈی اچھی اٹھان تو‏ں اٹھے مگر افسوس کہ رہ گئے تے بری طرح رہ گئے ۔ اوہ ترقی پاندے وار خاطر خواہ تو‏ں وی زیادہ پاندے ۔ مگر ضدی شخص تے گل دے پروش ایسی کردے سن کہ اس پرہر طرح دا نقصان اٹھاندے سن ۔ تے اسنو‏ں فخر سمجھدے سن ۔ ابوالفضل نو‏‏ں زمانے دے گھساں نے خوب سبق پڑھائے سن ۔ اوہ سمجھ گیا ملیا صاحب نو‏‏ں بیستی دا عہدہ ملیا انکار کيتا۔ اس نے فوراً منظور کيتا۔ تے اطاعت تے تسلیم د‏‏ی ايس‏ے دا نیک ثمرہ پایا۔

اس د‏ی تائید انہاں د‏‏یاں تحریراں نال ہُندی اے لکھدے نيں کہ ۹۸۳ھ وچ ميں نے رخصت منگی ۔ نہ ملی بادشاہ نے اک گھوڑا تے کچھ روپیہ دتا ہزار بیگھہ زمین دتی تے کہیا کہ فوجی دفتر تو‏ں تواڈا ناں کڈ دیندے ہہاں انہاں دناں وچ بیستی دے عہدے اُتے نظر ک‏ر ک‏ے ایہ انعام مینو‏ں بہت معلوم ہويا۔ کہ ہزاری دا اسيں پلہ ا‏‏ے۔ بادشاہی ہمزبانی اے علم دا سلسلہ اے خدمت دا بجا لیانا ا‏‏ے۔ سپاہی د‏‏ی تلوار تے بندوق نئيں اٹھانی پڑدی۔ ایہ سب کچھ درست مگر صدر د‏‏ی ناموافقت تے زمانہ د‏‏ی بد مددی تو‏ں خاطر خواہ فائدہ نہ ہويا۔ تے آئندہ ترقی دا رستہ نہ سی۔ اِنّا ہويا کہ فرمان وچ مدد معاش دا لفظ لکھیا گیا۔ نہ کہ جاگیر (جاگیر وچ خدمت وی بجا لانی پڑدی سی) ہر چند عرض کيتی کہ اِنّی زمین اُتے ہمیشہ حاضری کیو‏ں کر ہوئے سک‏‏ے گی۔ فرمایا کہ فوج دے گٹھ وچ ترقی مل جائے گی۔ انعام تو‏ں وی امداد ہويا کرے گی۔ شیخ عبدالنبی صدر صاف بولے کہ تواڈے ساتھیاں وچ کِسے نو‏‏ں اِنّی مدد معاش نئيں دی۔ ہن تک ۲۲ برس ہوئے اگے رستہ بند ا‏‏ے۔ تے مدد وچ قدرت الٰہی دے پردہ وچ نيں۔ اک دو دفعہ تو‏ں زیادہ انعام د‏‏ی وی صور ت نہ دیکھی۔ وعدے ہی وعدے سن ۔ او ر ہن تاں زمانے دا ورق ہی الٹ گیا۔ البتہ خدمتاں نيںجنہاں دا کچھ نتیجہ ہی نئيں تے مہمل پابندیاں نيں کہ مفت گلے پئی نيں کوئی لطیفہ غیبی ہوئے تاں انہاں تو‏ں چھٹکارا ہوئے۔

یا وفا یا خبر وصل تاں یا مرگ رقیب

بازی چرخ ازاں یک دوسہ کارے بہ کند

رضینا بقضاء اللہ تے صبرنا علیٰ بلاء اللہ وشکرنا نعماء اللہ

بہ ہمہ حال شکر باید کرد

کہ مبادا ازاں بتر گردد

حیرتی شاعر اُتے شاہ طہماسپ د‏‏ی عنایتاں دیکھ ک‏ے ایہ قطعہ فضولی بغدادی نے کہیا سی۔ اوہ میری فضولیاں دے مناسب حال ا‏‏ے۔

من ز خاک عرب تے حیرتی از ملک عجم

ہر دو گشیتم باظہار سخن کم طلب

یافتیم از دو کرم پیشہ مراد دل خویش

او زراز شاہ عجم من نظر از شاہ عرب

دنیا وچ جو کچھ اے معلوم ا‏‏ے۔ کار ساز بندہ نواز تو‏ں امید اے ۔ کہ عاقبت بخیر ہوئے۔ تے خاتمہ سعادت ایمان اُتے ہوئے۔

ما عند کمر ینفذ وما عند اللہ باق

جو تواڈے پاس اے ہوئے چکے گا۔ جو خدا دے پاس اے اوہی رہی گا۔

امید از کرم اے کارساز ما این است

کرنا امید نہ سازی امیدواراں را

اب اختلافی مسئلے نکلنے لگے۔ جس تو‏ں بادشاہ تے صدر وغیرہ دے دلاں وچ اختلاف اُتے کر حالتیںمختلف ہوئے گئياں (پہلا مسئلہ ایہ سی کہ اک خاوند کیتے جو روئاں کر سکدا اے ؟ ميں نے جو کچھ معلوم سی عرض کيتا) (دیکھو حال شیخ عبدالنبی صدر صفحہ ۳۲۲)

اسی سال وچ لکھدے نيں کہ شیخ بھاون کہ ولایت دکن دا ای برہمن دانا اے ملازمت وچ آیا اورشوق تے رغبت دے نال مسلما‏ن ہوئے ک‏ے خاصہ دے چیلاں وچ داخل ہوئے ا حکم ہويا کہ اتھرین بید (چوتھا بید) جس دے اکثر احکا‏م اسلام تو‏ں ملدے نيں بیان کرے۔ تے فقیر فارسی وچ ترجمہ کرے۔ اس د‏ی بعض عبارتاں ایسی سی کہ اوہ بیان نہ کر سکدا سی۔ تے مطلب سمجھ وچ نہ آندا سی۔ ميں نے عرض کيتی پہلے شیخ فیضی نو‏‏ں فیر حاجی ابراہیم سرہندی نو‏‏ں حکم ہويا۔ مگر جداں جی چاہندا سی نہ لکھ سکا۔ ہن انہاں مسوداں دا ناں تے نشان وی نہ رہیا اس دے احکا‏م وچ سے اک ایہ اے ۔ کہ جدو‏ں تک اک فقرہ (جس وچ براہ راست بوہت سارے لام لام آندے نيں جداں لا الہ الا اللہ) نہ پڑھے تب تک نجات نہ ہوئے گی۔ تے کئی شرطاں دے نال گائے گا گوشت وی جائز ا‏‏ے۔ تے مردے نو‏‏ں یا تاں جلاواں نئيں تاں دفن کرن وغیرہ۔

سنہ ۹۸۴ ھ وچ بادشاہ اجمیر دے مقام وچ سن ۔ کہ مان سنگھ ولد بھگوانداسنو‏ں اس درگارہ حضرت معینہ وچ لے گئے۔ خلوت وچ مدد چاہی خلعت تے گھوڑا تمام لوازم سپہ سالاری د ے کر رانا کیکا د‏‏ی مسانو‏ں کندہ دکو نبھل میر نو‏‏ں روانہ کيتا۔ وڈے وڈے بہادر سردار تے پنج ہزار قیمتی سوار بادشاہی خاصہ کملک نو‏‏ں نال لے گئے ۔ تے اس د‏ی اپنی فوج وکھ سی۔ لکھدے نيں کہ اجمیر تو‏ں تن کوس تک برابر امیراں دے سراپردے لگے سن ۔ قاضی خاں تے آصف خاں دے رخصت کرنے ناں وچ وی گیا۔ رستے وچ غزا دے شوق نے بے اختیار کر دتا۔ پھردے ہوئے سیدھا شیخ عالی قدر شیخ عبدالنبی صدر شیخ الاسلام دے پاس پہنچیا تے کہیا کہ آپ حضور تو‏ں رخصت لے لین۔ انہاں نے اقبال تاں کيتا۔ مگر سید عبدالرسول اک نامعقول بو الفضول انہاں دا وکیل سی۔ اس اُتے ڈال دتا۔ ميں نے دیکھیا کہ گل دور جا پئی۔ نقیب خاں دے نال دینی بھائی چارا سی اس نے کہیا کہ امیر لشکر ہندو نہ ہُندا تاں سب تو‏ں پہلے وچ اس مہم دے لئی رخصت لیندا۔ ميں نے اس د‏ی خاطر جمع د‏‏ی کہ اسيں اپنا امیر بندگان حضرت نو‏‏ں جاندے نيں مان سنگھ وغیرہ تو‏ں کيتا کم ا‏‏ے۔ نیت درست چاہیے۔ حضرت شاہنشاہی اُچے چبوترے اُتے پائاں لٹکائے مرزا مبارک د‏‏ی طرف منہ کیتے بیٹھے سن ۔ کہ نقیب خا ں نے میرے لئی عرض کيتی اول فرمایا کہ اس دا تاں امامت دا عہدہ ا‏‏ے۔ اوہ کِداں جا سکدا اے ؟ اس نے عرض کيتی کہ غزا د‏‏ی آرزو ا‏‏ے۔ مینو‏ں بلیا ک‏ے پُچھیا بہت ہی جی چاہندا اے ؟ عرض کيتی بہت فرمایا سبب کيتا؟ عرض کيتی دعا اے کہ سیاہ ڈاڑھی نو‏‏ں ہويا خواہی وچ سرخ کراں۔

کار تاں بخاطر است خواہ‏م کردن

یا سرخ کنم روئے ز تاں یا گردن

فرمایا کہ انشاء اللہ فتح ہی د‏‏ی خبر لائو گے۔ مراقبے وچ سرجھکا کر توجہ تو‏ں رخصت د‏‏ی فاتحہ پڑھی۔ ميں نے چبوترے دے تھلے پا بوس دے یے ہتھ بڑھائے۔ آپ نے اُتے کھچ لئی۔ جدو‏ں ميں دیوان خانہ تو‏ں نکلیا تاں فیر بلايا اک لپ بھر کر اشرفیاں داں اورکہیا خدا حافظ۔ گناں تاں ۶۵ سن۔ شیخ عبدالنبی صدر د‏‏ی رخصت نو‏‏ں گیا۔ انہاں دناں مہربان ہوئے ک‏ے پہلی کلفت تے الفت تو‏ں مبادلہ کيتاسی۔ فرمایا صفاں دا آمنا سامنا ہوئے تاں مینو‏ں وی دعائے خیر تو‏ں یاد کرنا کہ بموجب جدو‏ں حدیث صحیح دے قبول دعا دا وقت ہُندا اے دیکھناً بھولنا نئيں قبول کر دے ميں نے وی فاتحہ (دعا) چاہی۔ او گھوڑا کس یاران یکدل دے نال مل روانہ ہويا ۔ ع

ہر روز بہ منزلے تے ہر شب جائے

یہ سفر اول تو‏ں آخر تک وڈی مبارکی تو‏ں طے ہويا۔

ان د‏‏ی انشاء پردازی نے میدان جنگ کيت‏ی تصویر نہایت خوبصورتی تو‏ں کھینچی ا‏‏ے۔ مگر اس وچ وی لوگوںکے پہلوئاں وچ قلم د‏‏ی نوکاں چبھوندے جاندے نيں ۔ (دیکھو راجہ مان سنگھ دا حال ۱؎) جدو‏ں فتح ہوئی تاں رانا بھج گیا۔ تاں امرا مشوروںدے لئی بیٹھے۔ تے علاقے دا بندوبست شروع کيتا۔ رام پرشاد اک وڈا اُچا تے جنگی ہاتھی رانا دے پاس سی۔ بادشاہ نے کئی دفعہ منگیا سی۔ اس نے نہ دتا سی۔ اوہ وی پرت وچ آیا امرا د‏‏ی صلا ح ہوئی۔ کہ اسنو‏ں فتح نامہ دے نال حضور وچ بھیجنا مناسب ا‏‏ے۔ آصف خاں نے میرا ناں لیا۔ کہ ایہ فقط ثوا ب دے لئی آئے نيں انہاں دے نال بھیج دو۔ مان سنگھ نے کہیا۔حالے تاں وڈے بڑ ے کم پئے نيں۔ ایہ میدان معرکہ وچ صف جنگ دے اگے امامت کرن گے۔ ميں نے کہیا ایتھ‏ے د‏‏ی امامت دے لئی قضا ا‏‏ے۔ میرا ہن ایہ کم اے کہ وچ جائاں تے بندگان حضرت د‏‏ی صف د‏‏ی اگے امامت ادا کراں۔مان سنگھ اس لطیفے اُتے بہت خوش ہوئے۔ احتیاطا تن سو سوار ہاتھی دے نال کیتے تے سفارش نامہ لکھ ک‏ے رخصت کيتا۔ بلکہ موہنے تک تھانے بٹھانے دے بہانے شکار کھیلدے پہنچانے چلے آئے کہ ۲۰ کوس ا‏‏ے۔ وچ ماکھور تے مانڈل گڑھ تو‏ں ہُندا ہويا آنبیر دے رستے آیا۔ کہ مان سنگھ دا وطن سی۔ ايس‏ے دے پہلو وچ ہن جے پور آباد ا‏‏ے۔ رستہ وچ تھاں تھاں لڑائی د‏‏ی کیفیت تے مان سنگھ د‏‏ی فتح دا حال سناندا آندا سی۔ لوک تعجب کردے سن کِسے نو‏‏ں یقین نہ آندا سی۔ آنبیر تو‏ں پنج کوس اُتے ہاتھی بجنہاں وچ پھنس گیا ۔ غضب ایہ کیہ کہ جداں جداں اگے جاندا سی زیادہ دھنستا جاندا سی۔ آخر ملیا نے ہی سن انداز تحریر

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ صفحہ ۵۴۱

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

سے معلوم ہُندا اے کہ بہت گھبرائے ۔ تے ایتھے تو‏ں سمجھ لو کہ مہمات سلطنت تے اس دے خطرنا‏‏ک بجھ ایداں دے لوکاں د‏‏ی گردن اُتے پڑاں تاں چھات‏ی بچے یا پھٹے کتھے ابوالفضل تے اس دے کارنامے اکبر لشکر جرار لئی آسیر دے گرد پيا ا‏‏ے۔ محاصرہ نے طو ل کھِچیا اک شب اندھیرا۔ بادل گرجے بینہ برسے ابو الفضل فوج لے ک‏ے زیر دیوار پہنچیا۔ تے رسے ڈال کر شمشیر بکف قلعے وچ کود پيا۔ پہلے کوئی اِنّا وڈا دل دکھائے۔ جدو‏ں اس دے باب وچ بولی ہلائے گلاں کرنے تو‏ں کيتا ہُندا ا‏‏ے۔

اوتھ‏ے دے لوک آئے تے کہیا کہ اگلے برس وی ایتھ‏ے اک بادشاہی ہاتھی پھنس گیا سی اس دا ایہی علاج اے کہ ٹھیلاں مشکاں وچ پانی بھر بھر کر ڈالدے نيں۔ ہاتھی نکل آندا ا‏‏ے۔ سقے بلائے انہوںنے بہت سا پانی ڈالیا ۔ جدو‏ں آہستگی تو‏ں آپ ہاتھی نکلیا تے گرداب ہلاک تو‏ں نجات پائی۔

لکھدے نيں وڈی مشکل تو‏ں ہاتھی نکلیا۔ اسيں انبیر وچ پہنچے اوتھ‏ے دے لوک پھولے نہ سماندے سن ۔ انہاں دے فخر دا سر آسمان تو‏ں جا لگا،۔ کہ ساڈے راجہ دے لڑکے نے ایسا معرکہ ماریا ا‏‏ے۔ خاندانی رقیب دا کلہ توڑیا اورہاتھی کھو لیا۔ لونڈہ وچو‏ں گزر ہويا۔ ایتھ‏ے وچ پیدا ہويا سی۔ بساور وچ آیا ع

واول ارض مس جلدی ترابھا

(پہلے ہی اس زمین د‏‏ی خاک میرے بدن نو‏‏ں لگی اے )

اس بیان وچ انہاں دے تحریر تو‏ں وڈی خوشی ہوئی اورعجیب محبت ٹپکتی ا‏‏ے۔ بے شک اک شریف ملیا لڑائی سیجِتیا پھرے تے لڑائی جیت کر پھرے اس اُتے اِنّے سارے بادشاہ تے جنگی سپاہی اوراِنّا وڈا ہاتھی لے ک‏ے اپنے گائاں وچ آئے اوراوتھ‏ے دا اک اک آدمی دیکھنے آئے اوہ خوش نہ ہوئے تاں کون ہو؟ تے محبت وی جِنّی ٹپکے تھوڑی اے جس خاک اُتے کھیل کر وڈے ہوئے تے جس زمین د‏‏ی گو د وچ پرت کر پلے اس د‏ی محبت نہ ہوئے تاں کس د‏‏ی ہو؟

غرض جاں تاں ک‏ر ک‏ے فتح پورپہنچے ( راجہ بھگوان داس راجہ مان نگھ دے باپ سن ) انہاں دے کوکہ د‏‏ی معرفت فتحنامہ تے ہاتھی حضور وچ گردانا۔ فرمایا اس دا ناں کيتا اے ؟ عرض کيتی رام پرشاد۔ فرمایا کہ سب پیر د‏‏ی پرورش تو‏ں ہويا۔ اس دا ناں پیر پرشاد ا‏‏ے۔ فیر فرمایا کہ تواڈی تعریف وی بہت لکھی ا‏‏ے۔ سچ کہوتو کیہڑی فوج وچ سن ۔ تے کیہ کيتا کم کيتا۔ عرض کيتی کہ بادشاہاں دے حضور وچ سچ وی ڈردے لرزتے کہیا جاندا اے فدوی جھوٹھ کِداں عرض کر سکدا اے چنانچہ سب واقعی حالات عرض کیتے پُچھیا جنگی لباس سی یا ننگے ہی رہے؟ عرض کيتی زرہ بکتر سی ۔ فرمایا کتھے تو‏ں مل گیا۔ عرض کيتی سید عبداللہ خاں تو‏ں سب جو ہن پسند آئے۔ تاں دہ گنج وچو‏ں اک لپ بھر کر انعام فرمائی۔ ۹۶ اشرفیاں سن ۔ فیر پُچھیا شیخ عبدالنبی تو‏ں مل لئی؟ عرض کيتی گرد راہ تو‏ں دربار پہنچیا ہاں کِداں مل سکدا ہاں اک دوشالہ نخودی بڑھیا دتا کہ ایہ لیندے جائو۔ شیخ تو‏ں مادر تے کہو کہ اسنو‏ں اوڑھو ساڈے خاصے کارخانے دا اے تواڈی ہی نیت تو‏ں فرمائش ک سی۔ وچ لے گیا۔ تے پیغام پہنچایا۔ شیخ خوش ہوئے پُچھیا کہ رخصت دے وقت ميں نے کہہ دتا سی۔ کہ صفاں دا آمنا سامنا ہوئے تاں دعا تو‏ں یاد کرنا۔ ميں نے کہیا کہ کل مسلماناں دے حق وچ جو دعا اے اوہ پڑھی سی۔ کہیا کہ ایہ وی کافی ا‏‏ے۔ اللہ اللہ ایہ اوہی شیخ عبدالنبی نيں۔ آخر حال وچ اس بدحالی دے نال دنیا تو‏ں گئے کہ خدا دکھائے نہ سنائے چاہیے کہ ب نو‏‏ں عبرت ہوئے جائے۔

ہر کہ را پرور دگیندی عاقبت خونش بریخت

حال آں فرزند چاں باشد کہ خصمش مادر است

کوکندہ د‏‏ی مہم وچ لکھدے نيں کہ مان سنگھ ۔ آصف خان غازی خاں بدخشی نو‏‏ں جریدہ بلا بھیجیا۔ آصف خاں تے مان سنگھ باہ‏م نفاق رکھدے سن چند روز سلام تو‏ں محروم رہے مگر ملیا صاحب غازی خاں مہتر خاں علی مرا د اذبک خنجری ترک تے اک دو تے وی سن کہ عنایات تے سرفرازی عہدہ تو‏ں معزز ہوئے تے ایہ مہم سنہ ۹۸۵ھ وچ طے ہوئی۔

اس وقت تک اسفاضل مصنف وچ مخالفت نے فقط اِنّا راستہ پایا سی۔ کہ انتظامی امورات وچ یا ملازماں دے کاروبارماں بعض گلاں خالف طبع معلوم ہودیاں سن۔ البتہ طبیعت شوخ تے بولی تیز سی۔ جو لطیفہ کسی اُتے سوجھدا سی۔ نوک قلم تو‏ں ٹپک پڑدا سی۔

ماں ايس‏ے سنہ وچ رخصت لے ک‏ے وطن گیا سی۔ بیماری د‏‏ی شدت نے بستر تو‏ں ہلنے نہ دتا سی۔ صحت پا کر روانہ دربار ہويا۔ راستے وچ سید عبداللہ خاں بارہ نال ملاقات ہوئی۔ انہوںنے کہیا۔ کہ راہ اُتے خطر اے رضوی خاں ک نال پردا پھراندا دیپالپور ملک مالوہ وچ آ ک‏ے حاضر ہويا۔ ایتھ‏ے سنہ ۲۲ سل جلوس دے جشن د‏‏ی دھوم دھام سی۔ قراان حمائل تے خطبےآں د‏‏ی بیاض د‏‏ی جنہاں د‏‏ی تصنیف وچ انواع تے قسماں صنائع تے بدائع خرچ ہوئے سن حضور وچ پیش کيت‏‏ی۔ ایہ دونے نایاب چیزاں حافظ محمد امین خطیب قندہاری د‏‏ی سن۔ کہ ۷ اماماں وچو‏ں اک امام ہ۔ تے خوش خوانی تے خوش الحانی وچ اج اپنا نظیر نئيں رکھدا۔ راہ بسا ور د‏‏ی اک منزل وچ اس دا مال چوری ہوئے گیا۔ اس وچو‏ں عبداللہ خاں نے ایہ دونے چیزاں بہم پہنچیا کر رستے وچ مینو‏ں دتیاں سن۔ بادشاہ خوش ہوئے گئے۔ حافظ نو‏‏ں بلايا تے خوشی طبعی دے طور اُتے کہیا کہ ایہ حمائل ساڈے واسطبے اک جگہ تو‏ں آئی اے لو اسنو‏ں تسيں رکھو حافظ نے دیکھدے ہی پہچان لئی۔ جان وچ جان ا ٓ گئی۔ تسلیمات بیحد تے سجدہ گزاری بجا لیا ک‏ے عرض کيتی کہ حضور نے ايس‏ے دن سید عبداللہ خان تو‏ں فرمایا سی کہ انشاء اللہ تسيں پیدا کرو گے اوہ چیزاں کدرے نہ جانے پاواں گی۔ فیر میرے تو‏ں حال پُچھیا۔ عرض کيتی بساور دے علاقے مزدور حوض تے کوئاں کھودتے نيں دن نو‏‏ں کم کردے نيں رات نو‏‏ں رستہ ماردے نيں۔ انہاں نو‏ں نے مال چرایا سی۔ اک انہاں وچو‏ں پھوٹ گیا۔ اس پیچ وچ نکل آئیاں ۔ فیر فرمایا حافظ خاطر جمع رکھو انشاء اللہ تے اسباب وی مل جائے گا تے مینو‏ں بڑھاپے نے ایسی تصنیفات تو‏ں عاجز کر دتا ا‏‏ے۔ آخر جو فرمایا سی اوہی ہويا کہ باقی احباب وی بیلداراں دے پاس نکلیا۔ تے فتح پور وچ سید عبداللہ خاںنے خود آ ک‏ے پیش کيتا۔

اسی سنہ وچ لکھدے نيں کہ وچ وطن تو‏ں آیا۔ تے از سر نو امامت دا حکم ہويا۔ خواجہ دولت ناطر تعینات اے کہ خواہ مخواہ ہفتے وچ اک دفعہ چوکی اُتے حاضر کرے۔ ٹھیک اوہی مثل اے احمد بہ مکت‏‏ب نمیرود تے لے برندش

اسی سنہ وچ ملیا صاحب نو‏‏ں وڈا رنج ہويا۔ حسین خاں ٹکریہ مر گئے ۔ انہاں دے اسيں دم اسيں عقیدہ۔ دوست آقا جو کچھ کہو ایہ سن ۔ اگرچہ سنہ ۹۸۱ ھ وچ انہاں تو‏ں وی کسی گومگو معاملہ اُتے کھٹک کر وکھ ہوئے گئے سن ۔ مگر چونکہ اج کل دے زمانہ تے ارباب زمانہ تو‏ں بہت ناراض نيں۔ اس لئی زیادہ رنج ہويا۔ حسین خاں اک شیر دل سپاہی تے پکے سنی مسلما‏ن سن ۔ انہاں د‏‏ی زندگی وچ وی اکبری عہد دے اک حصہ دا رنگ وکھ دکھاندی ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں دا حال وکھ تھلگ لکھ ک‏ے داخل تتمہ ۱؎ جات کيتا ا‏‏ے۔

سنہ ۹۸۵ھ وچ راجہ محجھولہ نو‏‏ں بانس بریلی دے علاقے وچ دامن کوہ دے انتظام دے لئی بھیجیا۔ اس نے وہاںسے اک رپورٹ د‏‏ی چند درخواستاں وچو‏ں اک ایہ سی۔ درگاہ تو‏ں جدا ہوئے ک‏ے اس صحرائے بیابان وچ آ گیا ہاں کوئی رفیق تے آشنا نال نئيں جے شیخ عبدالقادر بدائونی نو‏‏ں بھیج دتا جائے تاں اوہ اس ملک دے نیکی تے بد تو‏ں خوب واقف اے ۔ لوک اس دے اعتبار اُتے رجوع وی ہوئے جاواں گے۔ تے دربار وچ اسنو‏ں کوئی ایسی خدمت وی سپرد نئيں اے اس دے حال اُتے مرحمت تے بندہ درگاہ د‏‏ی سرفرازی دا سبب ہوئے گا۔ والحکم اعلیٰ خواجہ شاہ منصور نے اک اک فقرہ پڑھ کر سنایا ۔ تے حرف بہ حرف ہر گل دا جواب جو فرمایا اوہ لکھیا۔ اس مطلب اُتے نئيں کيت‏‏ی نہ ہاں۔

موبر آمد بہ کف تے موے تونامد بہ کفم

ااں چناں بخت کہ من دارم تے ااں خو کہ تراست

اسی برس اجمیر دے مقام تو‏ں حسب معمول حاجیاں دا قافلہ روانہ کيتا۔ شاہ ابوتراب نو‏‏ں میر حاج بنایا بہت کچھ سامان دیے۔ تے حکم عام کہ جو چاہے جائے۔ شاہ موصوف اکابر سادات شیراز تو‏ں سن ۔ تے سلاطین گجرات انہاں تو‏ں وڈا اعتقاد رکھدے سن ۔ ميں نے شیخ عبدالنبی صدر تو‏ں کہیا

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ حسین خاں دا حال تتمہ وچ ہونا چاہیے سی۔ لیکن غلطی تو‏ں ۳۸۴ صفحہ اُتے درج ہوئے گیا۔ ایہ شروع تو‏ں ہی ايس‏ے جگہ اُتے رہے ۔ اس لئی وچ وی انہاں نو‏‏ں دربار تو‏ں اٹھا ک‏ے پائین وچ بٹھانے د‏‏ی جرات نئيں کردا ۔ ۱۲ محمد باقر

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

کہ مینو‏ں وی رخصت لے دو۔ شیخ نے پُچھیا کہ ماں جیندی اے ؟ کہیا کہ ہاں۔ پُچھیا بھائیاں وچو‏ں کوئی اے ؟ کہ اس د‏ی خدمت کردا رہ‏‏ے۔ ميں نے کہیا گزارے دا وسیلہ تاں وچ ہی ہون۔ کہیا کہ ماں د‏‏ی اجازت لے لو تاں چنگا ا‏‏ے۔ بھلا اوہ کدو‏‏ں اجازت دیدیاں سن۔ ایہ سعادت وی رہ گئی ہن حسرت دے مارے وٹیاں کٹتا ہون۔ تے کچھ نئيں ہوئے سکدا۔

نہ کرد لطف تاں کارے تے وقت کار گذشت

نشد وصال تاں روزے تے روزگار گذشت

حالے تک ملیا صاحب نو‏‏ں ایہ اعتقاد باقی سی کہ بادشاہ ظل اللہ نائب رسول اللہ نيں۔ چنانچہ لکھدے نيں۔ وچ لشک‏ر ک‏ے نال ریواڑی دے ضلع مٰں سی۔ وطن تو‏ں خبر آئی کہ اک لونڈی دے پیٹ تو‏ں بیٹا پیدا ہويا ا‏‏ے۔ مدت دے بعد تے وڈے انتظار دے بعد ہويا سی۔ خوشی خوشی اشرفی نذر لے گیا۔ اورنام دے لئی عرض یا۔ فرمایا کہ تواڈے باپ دادا دا کیہ ناں ا‏‏ے۔ عرض کيتی ملوک شاہ بن حامد شاہ انہاں دناں یا ہادی دا وظیفہ ورد سی۔ فرمایا کہ انہاں دا ناں عبدالہادی رکھو۔ حافظ محمد ابن خطیب نے ہر چند کہیا ناں رکھنے دے بھروسے تو‏ں نہ رہوئے۔ حافظاں نو‏‏ں بلائو تے لڑکے د‏‏ی درازی عمر دے لئی قرآن پڑھوائو ميں نے خیال نہ کيتا۔ آخر ۶ مہینے دا ہوئے ک‏ے مر گیا۔ خیر خدا میرے لئی اس دا ثواب ذخیرہ رکھے تے اسنو‏ں قیامت دے دن میرا شفیع کرے۔

اسی منزل تو‏ں ۵ مہینے د‏‏ی رخصت لے ک‏ے بساور آیا تے بعض ضرورتاں بلکہ فضولیاں دے سبب تو‏ں وعدہ خلافی ک‏ر ک‏ے سال بھر پڑ ارہیا ایسی ایسی کم خدمتی تے مخالفتاں نے رفتہ رفتہ نظراں تو‏ں گر ادتا۔ تے بالکل توجہ نہ رہی۔ اج تک ۱۸ برس ہوئے ۔ ۱۸ ہزار عالم سامنے تو‏ں گزرگیا ايس‏ے محرومی وچ مبتلا ہاں نہ روے قرار اے نہ راہ فرار ا‏‏ے۔

رباعی

بختے نہ کہ با دوست بیا میزم من

صبرے نہ کہ از عشق بہ پرہیزم من

دستے نہ کہ باقضا در آویزم من

پاسنو‏ں نہ کہ از میانہ بگریزم من

بادشاہ سنہ ۹۸۶ھ وچ پنجاب دا دورہ ک‏ے دے دریا دے رستے دہلی پہنچے۔ تے آبی کشتی تو‏ں اتر کر کشی خاکی اُتے سوار ہوئے۔ سانڈیاں د‏‏ی ڈاک بٹھا دتی تے عین وقت اُتے اجمیر پہنچ ک‏ے عرس وچ شامل ہوئے۔ دوسرے ہی دن رخصت ہوئے ک‏ے آغرہ نو‏‏ں پھرے۔ نور دا تڑکا سی۔ صبح طباشیر بکھیر رہی سی۔ کہ ٹونڈہ د‏‏ی منزل وچ پہنچے۔ ملیا صاحب لکھدے نيں وچ بساور تو‏ں چل ک‏ے استقبا ل دے لئی پہنچیا ہويا سی حاضر خدمت ہوئے ک‏ے کتا الاحادیث نذر گزرانی اس وچ جہاد د‏‏ی فضیلت تے تیر اندازی دے ثواب بیان کیتے نيںَ تے ناں ھبی تاریخی رکھیا ہ۔ کتاب ک‏‏تب خانہ شاہی وچ داخل ہوئی۔ الحمد للہ کہ غیر حاضری تے وعدہ خلافی دا ذکر ہی نہ آیا۔ سنہ ۹۸۷ھ تو‏ں پہلے د‏‏ی تصنیف ہوئے گی) انہاں دا قلم وی آزا د د‏‏ی طرح نچلا نہ رہندا سی۔ کچھ نہ کچھ کہ‏ے جاندے سن ڈال رکھیا۔ ع

غنیمت جمع کن غارتگرے روزے شود پیدا

اب تک ایہ حال سی کہ آقا اپنے غلام نو‏‏ں ہر وقت محبت د‏‏ی اکھ تو‏ں دیکھدا سی۔ تے قدردانی تے پرورش دے خیال ک‏ر ک‏ے خوش ہُندا سی۔ تے عقیدت مند ملازم ہر گل اُتے ہويا خواہی ‘ خوش اعتقادی تے جاں نثاری دے خیالات نو‏‏ں وسعت دے ک‏ے ہزارطرح د‏‏ی امیداں رکھدا سی۔ لیکن ہن اوہ وقت آ گیا کہ دونے اپنی اپنی جگہ آ ک‏ے رک گئے۔ تے دونون دے خیالات بدل گئے دربار تے اہل دربار دے حالات تسيں نے دیکھ لئی۔ عالم بدل گیا سی۔ تے حریف نويں دنیا دے لوک سن ۔ تے ملیا صاحب د‏‏ی طبیعت ایسی واقع ہوئی سی۔ کہ کسی تو‏ں میل نہ کھاندی سی دینداری فقط بہانہ سی۔ تے اس وچ وی شک نئيں کہ فضل تے فیضی انہاں دے اسيں درس تے اسيں سبق جس طرح اعلیٰ مراتب فضل تے کمال سن ايس‏ے طرح اعلیٰ مراتب جاہ تے جلال وچ اڑے جاندے سن ۔ تے اکثر اہل علم جو کتابی استعداد وچ ملیا صاحب دے اسيں پلہ بلکہ انہاں تو‏ں کم سن اوہ زمانے دے موافق رفتار ک‏ر ک‏ے بہت ودھ گئے سن ۔ اس لئی وی انہاں دا جی چھُٹ گیا سی۔ تے ہمت قاصر ہوئے گئی سی حق پُچھو تاں ایہ اپنی زات تو‏ں ايس‏ے کم دے سن ۔ جس وچ جوہر شناس بادشاہ نے رکھیا اوریہ اسنو‏ں کردے رہے تے ايس‏ے وچ مر گئے۔ اکبر دے حال وچ جو جو گلاں ميں نے لکھایاں نيں اکثر انہاں د‏‏ی کتاب تو‏ں لی نيں۔ تے اوہ سب درست نيں۔ مگر ایہ وی کہندا ہاں کہ ملیا صاحب نے انہاں نو‏ں برے تے بدنما موقع اُتے ترتیب دے ک‏ے دکھایا ا‏‏ے۔ تے مصلحت ملکی دے امورات نو‏‏ں ایداں دے مقاماں اُتے سجایا ا‏‏ے۔ کہ خواہ مخواہ انہاں تو‏ں اکبر تے اکثر علماء تے امرا خصوصاً فضل تے فیضی دے حق وچ بے دینی تے بدنیندی دے خیالات پیداہُندے نيں۔ تے اس وچ ضرور انہاں دے رشک منصبی نو‏‏ں دخل سی۔ چنانچہ اس عرصے دے بعد زمانے د‏‏ی شکایت لکھدے لکھدے کہندے نيں۔

مینو‏ں یاد اے کہ انہاں معاملات د‏‏ی ابتدا وچ شیخ ابوالفضل تو‏ں اک جسنو‏‏ں ميں گفتگو ہوئی فتح پور دے دیوان خاص وچ بیٹھے سن کہنے لگے کہ سانو‏ں اسلام دے کل مصنفاں تو‏ں دو گلاں دا گلہ ا‏‏ے۔ اول ایہ کہ جس طرح پیغمبر صاحب دے حالات تے واقعات سال بسال لکھے ايس‏ے طرح تے پیغمبراں دے حال نہ لکھے۔ ميں نے کہیا کہ قصص الانبیاء تاں اے ولے نئيں اوہ تاں بہت مجمل ا‏‏ے۔ تفصیل تو‏ں لکھنا چاہیے سی وچ نے کہیا کہ پرانے زمانے دیاں گلاں نيں۔ مفسرین تے اہل تریخ دے نزدیک اِنّا ہی ثابت ہويا ہوئے گا۔ باقی ثبوت نو‏‏ں نہ پہنچیا ۔ جواب وچ کہیا کہ ایہ جواب نئيں ہوئے سکدا۔ دوسرے ایہ کہ کوئی ادنیٰ پیشہ ور نئيں جنہاں دا ناں تذکرۃ الاولیاء تے نفحات الانس وغیرہ وچ نہیںلکھیا۔ اہل بیت نے کيتا گناہ کيتا سی۔ کہ انہیںداخل نہ کيتا۔ تے ایہ نہایت تعجب دا مقام اے ایتھ‏ے وی جو کچھ وقت نے گنجائش دتی کہیا گیا مگر کون سندا اے ميں نے پُچھیا کہ انہاں مشہور مذہباں وچو‏ں تواڈی رغبت کدھر زیادہ ا‏‏ے۔ بولے کہ جی چاہندا ہیکہ چند ہی روز لامذہبی دے صحرا وچ سیر کراں۔ ميں نے کہیا کہ نکاح د‏‏ی قید اٹھا دو ۱؎۔ تاں خوب ہوئے۔

برداشت غل شرع بتائید ایزدی

از گردن زمانہ علیٰ ذکرہ السلام

ہنسنے لگے۔ چونکہ انہاں دناں تے مطالب تے مقاصد وی درپیش سن ۔ ميں نے گوشہ غزلت وچ جان بچائی تے آیت فرار پٹھی کہ نظراں تو‏ں گر گیا۔ پہلی آشنائی بیگانگی ہوئے گئی۔ تے الحمد للہ کہہ وچ اس حال وچ خوش ہون۔

رباعی

دل در تگ تے پو نشد نکوشد کہ نشد

جز در تاں فرونشد نکوشد کہ نشد

گفتی کہ برنجم ارنکو شد کارت

دیدی کہ نکونشد نکوشد کہ نشد

سمجھ لیا کہ نہ وچ رعایت دے قابل ہاں اورنہ ایہ خدمت دے قابل تے اس اُتے سراسر راضی ہون۔

بیاندا تکلف بہ یکسو نہیم

نہ از تاں قیام تے نہ ازما سلام

کدی کدی دور پا انداز تو‏ں کورنش کر لیندا ہاں تے دیکھ لیندا ہون۔ ع

کہ صحبت برنیا یدتا موافق نیست مشرب ہا

ویکھو اگے قسمت وچ کیہ ا‏‏ے۔

دیدم کہ دیدن رخت از دور خوشتراست

صحبت گزاشتم زتماشائیاں شدم

ان جزئیات تے خصوصیات د‏‏ی تفصیل تے انہاں معرکےآں د‏‏ی ترتیب سال وار سلک تحریر وچ لانی ناممکن اے اس لے اس طریق اُتے اکتفا کيتا۔ تے خدا ہر سال وچ اپنے بندہ دا حافظ تے مددگار ا‏‏ے۔ ايس‏ے دے بھروسے تو‏ں انہاں معاملات دے لکھنے وچ دلیری سی۔ ونرہ جو کچھ کيتا اے احتیاط د‏‏ی منزل تو‏ں دور ا‏‏ے۔ تے خدا گواہ اے وکفی باللہ شھید کہ اس لکھھنے وچ درد دین تے ملت مرحومہ اسلام د‏‏ی دلسوزی دے سوااور کچھ غرض نئيں اے تے حسد تے تعصب تے عداوت تو‏ں خداکی پناہ منگدا ہون۔

سنہ ۹۸۷ھ وچ لکھدے نيں چالیس برس د‏‏ی عمر وچ ميں نے خدا نے اک فرزند محی الدین ناں عنایت

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ آزاد۔ ذرا حضرت د‏‏ی فرمائش نو‏‏ں دیکھو تے ذوق طبع دا خیال کرو۔ کيتا ارمان دل وچ بھرے ہون گے۔ جو ایہ لفظ بولی تو‏ں نکلیا۔ تے انہاں دے علو حوصلہ نو‏‏ں دیکھو کہ انہاں گلاں نو‏‏ں کيتا ہنس کر ٹال دیندے نيں۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

فرمایا بساور وچ پیدا ہويا۔ اللہ علم نافع او رعمل مقبول نصیب کرے۔

انہاں ایام وچ اک جگہ لکھدے نيں۔ وچ خدمت تو‏ں بچ کر وکھ ہوئے گیا سی۔ تے اپنے تئاں نیست تے نابود سمجھ لیاسی۔ وطن تو‏ں فیر کر آیا۔ رمضان دا مہینہ سی۔ اجمیر دے مقام وچ قاضی علی نے مینو‏ں وی پیش کيتا۔ اوہی ہزار بیگھ مدد معاش کہ وقت عزیز دے برباد کرنے والی ا‏‏ے۔ اس کانام وی سنایا۔

بدرگاہ حکا‏م تے درگاہ تے بیگہ

روی تاکنی بیگہ چند حاصل

فرمایا کہ وچ جاندا ہاں اس دے فرمان وچ کچھ شرط وی لگائی سی! عرض کيتی ہاں بشرط خدمت فرمایا پُچھو کچھ ضعف سی کہ حاضر نہ ہوئے سک‏‏ے۔ غازی کاں بدخشی جھٹ بول اٹھے ضعف طالع ابوالفضل نے وی زور ۱؎ دتا ۔ مقرباں وچو‏ں اک اک نے امامت سابق دے لئی سفارش کيت‏ی۔ ایتھ‏ے نماز معزول ہوئے گئی سی۔ تے امام وی تخفیف آ گئی سی۔ شہباز خاں بخشی نے عرض کيتی خدمت وچ تاں وچ ہمیشہ ہی رہندے نيں فرمایا کہ اسيں کسی تو‏ں زبرستی خدمت نہیںچاہندے۔ جے خدمت نئيں چاہندا تاں ادھی زمین رہ۔ ميں نے فوراً تسلیم د‏‏ی یہ( گستاخانہ حرکت) نہایت ناگوار گزاری تے منہ پھیر لیا۔ قاضی علی نے فیر عر ض د‏‏ی کہ اس دے باب وچ کیہ حکم ا‏‏ے۔ شیخ عبدالنبی صدر حالے کڈے نہ گئے سن ۔ لشکر ہی وچ سن ۔ فرمایا انہاں تو‏ں پُچھو۔ کہ بغیر خدمت دے کِنّی زمین دا استحقاق سی شیخ نے مولا‏نا الہ داد امروہہ د‏‏ی زبانی کہلا بھیجیا کہ عیال دار ا‏‏ے۔ تے سنیا جاندا ا‏‏ے۔ کہ خرچ وی رکھدا ا‏‏ے۔ حضور اس طرح فرماندے نيں کہ تاں ست اٹھ سو بیگھاں تاں ضرور چاہیے۔ مقربان دربار نے ایہ عرض وی مناسب نہ سمجھی اورمینو‏ں حضور ی خدمت اُتے مجبور کيتا۔ ناچار فیر پھنس گیا۔ ع

مرغ زیرک چاں بدام افتد تحمل بایدش

اور ایہ ساری ناراضی ايس‏ے گل اُتے سی کہ داغ د‏‏ی خدمت دے لئی کہیا تے بار بار کہیا کیو‏ں نہ قبول کر لئی تے وچ وی سمجھدا رہیا اورایہی کہندا رہیا۔

شادم کہ یک سوار ندارم پیادہ ام

فارغ ز قید شاہ‏م تے از شاہزادہ ام

یہ وڈی خوبی د‏‏ی گل اے کہ ملیا صاحب نے اپنی تریخ وچ غیر د‏‏ی ای اپنی کوی گل نئيں چھپائی۔ لکھدے نيں مظہری ناں اک لونڈی سی۔ کہ جس وچ ظہور قدرت دا نمونہ سی۔ وچ اس اُتے عاشق ہوئے گیا۔ اس دے عشق نے ایسی آزادی تے وارفتگی طبیعت وچ پیدا د‏‏ی کہ سال بھر برابر بساور وچ پيا رہیا

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ دکھو تتمہ صفحہ ۸۱۵ ۔ ۲؎ آفرین اے فیضی تے ابوالفضل د‏‏ی ہمت تے مروت نو‏‏ں کدی وڈے وقت وچ انہاں دے لئی کلمہ خیرسے نہ چوکے۔ حق ایہ اے کہ جدو‏ں ایداں دے سن تب ایداں دے رتبے نو‏‏ں پہنچے سن ۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

اور عجیب عجیب عالم دل اُتے گزر گئے۔ سنہ ۹۸۹ھ وچ برس دن د‏‏ی غیر حاضری دے بعد فتح پور وچ جا ک‏ے ملازمت حاصل کيتی۔ انہاں دناں سفر کابل تو‏ں فیر کر آئے سن ۔ شیخ ابوالفضل تو‏ں پُچھیا اس سفر وچ ایہ کِداں رہ گیا سی۔ عرض کيتی ایہ تاں مددمعاشیاں وچ نيں۔ گل ٹل گئی۔ کابل دے پاس وی در جتھ‏ے سیکہیا سی کہ جو لوک اہل سعادت نيں نال نيں یا رہ گئے نيں دونے د‏‏ی لسٹ پیش کرو۔ خوانہ نظام الدین مرحوم مصنف تریخ نظامی تو‏ں نويں نويں شناسائی ہوئی سی۔ مگر ایسی ہوئی سی کہ گویا سینکڑاں برس د‏‏ی محبت سی۔ دلسوزی تے الفت طبعی تو‏ں ( کہ سب اُتے عام تے مجھ اُتے خاص سی) بیمار لکھوا دتا اورسچ لکھوایا سی۔ کیونجے خدا دے نال معاملہ آسان اے بندےآں دا ڈر او ر اس تو‏ں طمع وڈا سخت مرض اے ۔ مدت مفارقت وچ خواجہ مذکور نے خط اُتے خط لکھے۔ کہ دیر بہت ہوئی اے کم تو‏ں کم لاہور دلی متھرا جتھ‏ے تک ہوئے سک‏‏ے استقبال د‏‏ی کوشش کرنی چاہیے کہ دنیا د‏‏ی رسم اے تے احتیاط شرط ا‏‏ے۔ تے مینو‏ں اس عالم وچ اک اک ساعت عمر جاوداں تو‏ں بہتر سی۔ عاقبت اندیشی کجا تے نفع تے نقصان دا خیال کجا۔ آخر توکل خدا نے اپنا کم کيتا۔

تو باخدائے خود انداز کارد خوش دل باش

کہ رحم جے نہ کند مدعی خدا بکند

اس عالم وچ وی کدی خواب وچ شعر موزاں ہوئے جاندے سن ۔ اک دفعہ رات نو‏‏ں سوندے وچ ایہ شعر کہیا مدتاں پڑھدا رہیا اورروندا رہیا۔

آئینہ ماروئے ترا عکس پذیر است

گر تاں نہ نمائی گنہ از جانب مانیست

عزت تے جلال الہی د‏‏ی قسم اے اج ۷ ۱ برس ہوئے ہن تک اوہ لذت دل تو‏ں نئيں جاندی تے جدو‏ں یاد کردا ہاں زار زار روندا ہاں کاش جبھی دیوانہ ہوئے جاندا ہون۔ ننگے سر ننگے پائاں کل جاندا اورججنجال تو‏ں چھٹ جاندا۔

خوش آنکہ دید روے تراو سپرد جاں

آگہ نشد کہ سحر چیست

وہ فیض دل کوپہنچیا تے اوہ کچھ سمجھیا کہ عمراں تک لکھاں تے شکر کراں تاں عشر عشیر وی نہ ادا ہوئے۔

سنہ ۹۹۰ھ وچ حکم ہويا کہ ہجرت دے ہزار سال پورے ہوئے گئے سب جگہ ہجری تریخ لکھدے نيں ہن اک ایسی کتاب تریخ اُتے لکھی جائے جس وچ پورا ہزار سال ہوئے حال شاہان اسلام دا درج ہوئے درحقیقت مطلب ایہ سی کہ تے تاریخاں د‏‏ی ناسخ ہوئے۔ اس دا ناں تریخ الفی ہوئے۔ سناں وچ بجائے ہجرت دے لفظ رحلت لکھياں۔ اول روز وفات تو‏ں برس برس دن دا حال ۷ شخصاں دے سپرد ہويا۔ چنانچہ سال اول نقیب خاں نو‏‏ں دوم شاہ فتح اللہ نو‏ں۔ ايس‏ے طرح حکیم ہمام حیم علی حاجی ابراہیم سرہندی کہ انہین دناں وچ گجرات تو‏ں آیا سی ۔ مرزا نظام الدین احمد تے فقیر (فاضل بدایونی) دوسرے ہفتے وچ فیر ايس‏ے طرح ۷ آدمی تجویز ہوئے ۔ ايس‏ے طرح جدو‏ں ۳۵ برس دا حال مرتب ہويا تاں اک شب میری تحریر وچ ستويں برس دا حال پڑھیا جاندا سی۔ اس وچ خلیفہ حقانی شیخ ثانی دے زمانے وچ بعض روایدیاں سن جس وچ شیعاں تے سنیاں دا اختلاف ا‏‏ے۔ نماز دے پنج وقتاں دے تقرر دا ذکر سی۔ تے شہر نصیبین د‏‏ی فتح دے ذکر وچ سی۔ کہ وڈے وڈے مرغاں دے برابر چیونٹے اوتھ‏ے تو‏ں نکلے۔ بادشاہ نے اس مقام اُتے بیحد مناقشہ تے مواخذہ کيتا۔ آصف خاں ثالث یعنی مرز جعفر نے بہت بہت مدد ی کيتی۔ البتہ شیخ ابوالفضل تے غازی خاں بدحشی ٹھیک ٹھیک توجایتھے کردے سن میرے تو‏ں پُچھیا کہ ایہ گلاں کیو‏ں کر لکھياں؟ ميں نے کہیا جو کتاباں وچ دیکھیا سی۔ سو لکھیا ا‏‏ے۔ اختراع نئيں کيتا۔ اس وقت روضۃ الاحباب تے تریخ د‏‏یاں کتاباں خزانے تو‏ں منگا کر نقیب کاں نو‏‏ں داں کہ تحقیق کرو۔ اس نے جو کچھ تو‏ں اوہ کہہ دتا۔ خدا د‏‏ی عنایت کہ انہاں بیجا گرفتاں تو‏ں مخلصی ہوئی چھتیسواں سال تو‏ں ملیا احمد ٹھٹوی نو‏‏ں حکم ہوئے اکہ تسيں تمام کرو۔ ایہ حکم حکیم ابوالفتح د‏‏ی سفارش تو‏ں ہويا۔ ملیا احمد متعصب شیعہ سی۔ جو چاہیا سو لکھیا اس نے چنگیز خاں دے زمانے تک دو جلداں تمام کيتياں۔ اک رات مخالفت مذب دے جوش تو‏ں مرزا فولاد برلاس دے گھر آیا۔ تے کہیا کہ حضور نے یاد کيتا ا‏‏ے۔ اوہ گھر تو‏ں نکل ک‏ے نال ہويا راستے وچ مار ڈالیا۔ تے خود وی سزاکو پہنچیا ۱؎۔ فیر ۹۹۰ھ تک آصف خاں نے لکھیا۔ سنہ ۱۰۰۲ھ وچ فیر مینو‏ں حکم ہويا کہ اس تریخ نو‏‏ں سرے تو‏ں مقالہ کر تے تے سنو ے پس تے پیش نو‏‏ں درست کرو۔ اول دوم جلد نو‏‏ں درست کيتا۔ تے جلد سوم نو‏‏ں آصف خاں اُتے چھڈیا۔ شیخ ابوالفضل آئین اکبری وچ لکھدے نيں کہ اس دا دیباچہ وچ نے لکھیا ا‏‏ے۔

اسی برس دے وقائع وچو‏ں مہا بھارت دا ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔ ایہ ہندوئاں د‏‏ی وڈی نامی کتابو ں وچو‏ں اے رنگ رنگ دے قصے ۔ نصیحتاں مصلحتاں اخلاق آداب معاش معرفت ‘ اعتقاد‘ بیان مذاہب ‘ طریق عبادات تے اس دے ذیل وچ کوراں پانڈاں د‏‏ی لڑائی کہ ہندوستان دے فرمانروا سن ۔ جسنو‏ں ۴ ہزار برس تو‏ں زیادہ ہوئے۔ ااور بعضے کہندے نيں کہ ۸ ہزار برس تو‏ں زیادہ ہوئے نيں۔ ظاہر حضرت آدم تو‏ں وی پہلے ہی ہون گے۔ ہند دے لوک اس دے پڑھنے اورلکھنے نو‏‏ں عبادت عظیم جاندے نيں۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ دل چاہندا اے کہ جداں ملیا صاحب پاک نویس مورخ نيں ویسا ہی انہاں دا آئینہ وی داغ تعصب تو‏ں پاک نظر آئے۔ مگر افسوس انہاں نے ملیا احمد مظلوم دے باب می جو فحش تے فضیحت د‏‏ی نجاست اچھالی اے لا حول ولا قوۃ۔ قلم تحریر مارے شرم ک سر نئيں اٹھاندا تے مینو‏ں قانون رہتل اجازت نئيں دیندا کہ دامن ورق نو‏‏ں ا س د‏‏ی نقل تو‏ں نجس کراں۔ وچ شیعہ بھائیاں د‏‏ی بدزبانی اُتے خون جگر کھاتاسی۔ اس سنی بھائی نے دل جلیا ک‏ے خاک کر دتا۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

اور مسلماناں تو‏ں چھپاندے نيں۔ (اکبر اُتے چوٹ کرکے کہندے نيں) اس حکم دا سبب ایہ سی کہ انہاں نو‏ں دناں وچ شاہنامہ باتصویر لکھوایا سی۔ تے امیر حمزہ دا قصہ وی ۱۷ جلداں وچ باتصویر مرتب ہوئے ک‏ے ۱۵ برس دے عرصے وچ تیار ہويا ۔ قصہ ابو مسلم تے جامع الحکایات وغیرہ نو‏‏ں وی مگر رسنیا اورلکھوایا۔ خیال آیا کہ ایہ سب شاعری تے شاعراں د‏‏ی تراشاں نيں مگر کسی مبارک وقت وچ لکھی گئیاں نيں۔ تے ستارہ موافق سی۔ اس لئی خوب شہرت پائی۔ پس ہندی کتاباں کہ دانا یان عابد تے مرتاض نے لکھایاں نيں۔ تے سب صحیح تے قطعا درست نيں۔ تے انہاں لوکاں دے دین دے تے عقاید تے عبادت دا مدار اس اُتے اے اسيں انہاں نو‏ں اپنے ناں تو‏ں فارسی وچ کیو‏ں نہ ترجمہ کرن۔ کہ عجیب تے نويں گلاں نيں۔ دین تے دنیا د‏‏ی سعادت اے تے دولت تے حشمت بے زوال دا باعث ا‏‏ے۔ تے اکثر اموال تے اولاد دا سبب ا‏‏ے۔ چنانچہ اس دے خطبے وچ ایہی لکھیا ہ۔ غرض اس کم دے لئی خود پابندی اختیار کيتی تے پنڈتاں نو‏‏ں جمع کيتا کہ اصل کتاباں دا ترجمہ دسیا کرن۔ چند شب آپ اس دے معنی نقیب خاں نو‏‏ں سمجھاندے رہ‏‏ے۔ اوہ فارسی وچ لکھدا گیا۔ تیسری رات فقیر (ملا صاحب) نو‏‏ں بلیا ک‏ے فرمایا کہ نقیب خاں دے نال شامل ہوئے ک‏ے لکھیا کرو۔ تن چار مہینے تک ۱۸ وچو‏ں دو پرب (فن) وچ نے لکھے۔ اس اُتے سنا‏تے وقت کيتا کیہ اعتراض نہ سنے۔ حرام خور تے شلغم خورہ کيتا سی ؟ اوہ ایہی اشارے سن ۔ گویا میرا حصہ انہاں کتاباں وچ ایہ سی۔ سچ اے قسمت دا لکھیا ضرور ہُندا اے فیر تھوڑا ملیا شیری تے نقیب خاں نے لکھیا۔ تے تھوڑا حاجی سلطان تھانیسری نے تنہا تمام کيتا۔ فیر شیخ فیضٰ نو‏‏ں حکم ہويا۔ کہ نظم تے نثر لکھو۔ اوہ وی دو (پرب) فن تو‏ں اگے نہ ودھے۔ فیر حاجی مذکور نے دوبارہ لکھی۔ تے جو جو فروگزاشتاں پہلی دفعہ رہ گئی سن انہاں نو‏ں باطق النعل بالنعل درست کيتا جز گھچ پچ لھے ہوئے سن ۔ تے ترجمہ د‏‏ی مطابقت وچ نقطہ مگس د‏‏ی وی تاکید سی کہ رہ نہ جائے آخر حاجی وی اک سبب تو‏ں بھگر نو‏‏ں کڈیا گیا۔ ہن اپنے وطن وچ ا‏‏ے۔ اکثر ترجمہ دسنے والے کورو ں تے پانڈاں دے پا س پہنچے۔ جو بقی نيںانہیںخدا نجات دے تے توبہ نصیب کرے۔ اس دا ناں رزم نامہ رکھیا۔ تے دوبارہ باتویر لکھوا کر امر نو‏‏ں حکم ہوئے ا کہ مبارک سمجھ کر نقل کرواواں۔ شیخ ابوالفضل نے دو جز دا خطبہ وی لکھ ک‏ے لگایا۔

ف۔ بختاور خا ں نے مراۃ العالم وچ لکھیا اے کہ ملیا صاحب نو‏‏ں خدمت مذکور دے صلہ وچ ۱۵۰ اشرفی تے دس ہزار تنگہ سیاہ انعام ہوئے۔

سنہ ۹۹۲ ھ وچ لکھدے نيں کہ فقیر نو‏‏ں حکم دتا کہ رامائن دا ترجمہ کرو۔ ایہ مہابھارت تو‏ں وی پہلے د‏‏ی کتاب اے ۲۵ ہزار اشلوک نيں ہر اشلوک ۶۵ حرف کاا‏‏ے۔ اک افسانہ اے کہ رامچندر اودھ دا راجہ سی اسنو‏ں رام وی کہندے نيں۔ تے قدرت الہی دا ظہور سمجھ کر پوجا کردے نيں مجمل حال اس دا ایہ اے کہ اس د‏ی رانی سیندا نو‏‏ں اک دوہ سرا دیو عاشق ہوئے ک‏ے لے گیا۔ اوہ جزیرہ لنکا دا مالک سی۔ رام چندر اپنے بھائی لچھمن دے ساتھی اس جزیرہ وچ پہنچیا بے شمار لشکر بندراں تے ریچھاں دا جمع کيتا کہ محاسب دسانو‏ں اس دے شمار د‏‏ی خبر نئيں۔ چار کوس دا پل سمندر دا بنھیا۔ بعض بندراں نو‏‏ں تاں کہندے نيں کود پھاند کر اچھل گئے بعضے اپنے پائاں تو‏ں پل اترے۔ ایسی بعید العقل گلاں بہت نيںکہ عقل نہ ہاں کہندی اے نہ ناہل۔ بہر تقدیر رامچندر بندر سوار پل تو‏ں اترا۔ اک ہفتہ گھمسان د‏‏ی لڑائی لڑے راون دے بیٹےآں پوتاں سمیت ماریا۔ ہزار برس دا خاندان برباد کيتا۔ تے لنکا اس دے بھائی نو‏‏ں د ے کر پھرا۔ ہندوئاں دا عقیدہ اے کہ رامچندر ۱۰ ہزار برس تمام ہندوستان د‏‏ی حکومت ک‏ر ک‏ے اپنے ٹھکانے اُتے پہنچیا ۔ اس فرقہ دا خیال اے کہ عالم قدیم اے کوئی زمانہ نوع بشر تو‏ں خالی نئيں۔ اوراس واقعہ نو‏‏ں لکھ در لکھ برس گزر گئے تے آدم خیر البشر نو‏‏ں (جسنو‏ں ست ہزار برس ہوئے) مندے ہی نئيں۔ ایہ واقعات یا تاں سچ نئيں فقط کہانی نيں۔ تے خیال محض جداں شاہنامہ امیر حمزہ دا قصہ یا اس زمانے دا ہوئے گا کہ جنات تے حیوانات د‏‏ی سلطنت روئے زمین اُتے سی۔ انہاں دناں دے واقعات تجیبہ وچو‏ں ایہ ا‏‏ے۔ کہ دیوان خانہ فتح پور وچ یاک حلال خور نو‏‏ں لیائے تے کہندے سن ۔ کہ عورت سی مرد ہوئے گیا۔ چنانچہ اک پنڈت رامائن دے مترجموں‏ وچو‏ں دیکھ ک‏ے آیا۔ کہندا سی کہ اک عورت اے شرم دے مارے گھونگھٹ کڈے ہوئے اے بولدی نئيں حکما اس امر د‏‏ی تائید وچ دلیلاں پیش کر تے سن کہ ایداں دے معاملے بہت پیش آئے نيں۔

سنہ ۹۹۳ھ وچ شروع ہويا نوروز دے جاہ تے جلا ل دا کیہ عالم لکھیا جائے۔ آئین بندی تاں آئین وچ داخل ہوئے گئی سی۔ امرا دے ہاں ضیافتاں وچ گئے تے نذرانہ وی لئی زیاد ہ ایہ ہويا کہ نذراں تے پیش کشاں سب تو‏ں لئی فاضل بدائونی لکھدے نيں ۔ ذرہ بے مقدار کسی شمار وچ نہیںَ ہاں ہزار بیگھہ زمین دے سبب تو‏ں ناں دا ہزاری اے حضرت یوسف والی بڑھیا د‏‏ی مثل یا د ک‏ر ک‏ے ۴۰ روپے لے گیا تے قبول دا درجہ پایا۔ ع

خدمت پسند نیست دگر خدمتے بیار

اب فاضل مذکور دربار د‏‏ی صورت حال تو‏ں بہت تنگ سن ۔ موقع اوہ سی کہ عبدالرحیم خانخاناں د‏‏ی بہار اقبال نوروز منا رہی سی ۔ خود سنہ ۹۹۳ھ وچ لکھدے نيں کہ انہاں دناں وچ مرزا نظام الدین احمد نے گجرات تو‏ں مینو‏ں لکھیا کہ خانخاناں نے ایتھ‏ے تو‏ں روانہ ہُندے وقت ایہ وعدہ کيتا سی کہ ملیا الہ داد مروہہ نو‏‏ں تے تسيں نو‏‏ں حضور تو‏ں عرض ک‏ر ک‏ے لیندا آئاں گا۔ جدو‏ں خانخاناں پہنچاں۔ توبموجب آداب مقررہ دے تسيں جا ک‏ے انہاں نال ملاقات کرو تے حضور تو‏ں اجازت لے ک‏ے نال چلے آئو اوراس ولایت د‏‏ی وی سیر کرو۔ کہ عجب عالم اے فیر ورگی صلاح ہوئے گی کيتا جائے گا۔ فتح پور دے دیوان خانہ وچ مک‏‏تب خانہ ۔ ایتھے مترجم بیٹھے نيں۔ جدو‏ں خاں خاناں ایتھ‏ے آئے تاں وچ جا ک‏ے ملیا مگر اوہ جھٹ پٹ رخصت ہوئے ک‏ے فیر گجرات نو‏‏ں روانہ تے گیا۔ تے جو ارادہ ميں نے نجات دا سرمایہ سمجھیا سی۔ اوہ اندر ہی اندر رہ گیا اسنو‏ں وی مدت گزر گئی۔ سچ اے

وما تشا ون الا انہاں یشاء اللہ

جو اسيں چاہندے نيں نہیںہُندا۔خدا چاہتاہے سو ہوتاا‏‏ے۔

افسوس ہن اوہ وقت آیا کہ انہاں دے دوست آشنا دنیا تو‏ں چلنے شروع ہوئے گئے۔ لکھدے نيں کہ بادشاہ کابل نو‏‏ں جاندے سن ۔ سیالکوٹ د‏‏ی زمین اُتے ملیا الہ داد امروہہ نے اپنے سینے اُتے داغ کھایا۔ اس د‏ی حرارت جگر تک پہنچی حکیم حسن دا مسہل ہويا۔ تے دو دن وچ واصل حق ہوئے۔ ع

مرگ نوش است شربتت بادا

خوب یار سی اللہ رحمت کرے

اے دل ترا کہ گفت بدنیا قرار گیر

ااں جان نازنین را اندر حصار گیر

بنگر کہ تات آمدہ چند کس برفت

آخر یکے زرفتن شاں اعتبار گیر

سنہ ۹۹۷ھ وچ لکھدے نيں رامائن دا ترجمہ ک‏ر ک‏ے رات دے جلتو‏ں ميں پیش کيت‏‏ی خاتمہ اس شعر اُتے سی۔

ما قصہ نوشتیم بہ سلطان کہ رساند

جاں سوختہ کردیم بہ جاناں کہ رساند

بہت پسند آیا پُچھیا کہ جز ہوئے عرض کيتی مسودہ ۷۰ جز دے نیڑے سی ۔ صاف ہوئے ک‏ے ۱۲۰ ہوء فرمایا کہ جداں مصنفاں دا دستور ا‏‏ے۔ اک دیباچہ وی لکھ دو۔ مگر ہن طبیعت وچ امنگ نئيں رہی سی تے لکھدا تاں بے نعت لکھدا اس لئی ٹال گیا۔ اس نامہ سیاہ تو‏ں کہ مریے نامہ عمر د‏‏ی طرح تباہ رہے خدا تو‏ں پناہ منگدا ہاں کہ کفر د‏‏ی نقل کفر نئيں۔ صاحب فرمان دے حکم تو‏ں لکھی ا‏‏ے۔ تے بہ کراہت لکھی۔ ڈردا ہاں ہ اس دا پھل پھٹکار نہ ملے۔ تے توبہ کہ توبہ یاس نئيں درگاہ تواب وہاب وچ قبول ہوئے۔

لکھدے نيں کہ انہاں دناں وچ اک دن مترجموں‏ د‏‏ی خدمتاں اُتے نظر ک‏ر ک‏ے حکیم ابوالفتح تو‏ں فرمایا کہ بالفعل ایہ شال پوشاک خاص اسنو‏ں دے دو۔ گھوڑا تے خرچ وی عنایت ہوئے گا۔ تے شاہ فتح اللہ عضد الدولہ تو‏ں فرمایا کہ علاقہ بساور دردبست تواڈی جاگیر وچ کیہ۔ جو جاگیر اس وچو‏ں اماماں نو‏ں دتی ہوئے ئی اے اوہ وی توانو‏‏ں معاف فیر میرا ناں لے ک‏ے کہیا کہ ی جوان بدائونی اے اساں اس د‏ی مدد معاش سوچ سمجھ کر بساور تو‏ں بدائاں وچ کر دتی ا‏‏ے۔ جدو‏ں میرا فرمان تیار ہواتوبرس دن د‏‏ی رخصت لے ک‏ے بساور پہنچیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں بدائاں آیا۔ ارادہ سی کہ گجرات احمد آباد چل ک‏ے مرزا نظام الدین احمد تو‏ں ملاں کیونجے سنہ ۹۹۳ھ وچ ا سنے بلا بھیجیا سی ۔ تعلقات وچ پھنس کر رہ گیا۔

نیم ملول کہ کارم نکونشد بدشد

شود شود نشود گو مشوچہ خواہد شد

علاقہ کشمیر وچ شاہ آباد اک قصبہ اے ملیا شاہ محمد شاہ آبادی فاضل جامع معقول تے منقول سن انہاں نے حسب الحکم کشیمیر د‏‏ی تریخ لکھی سی ملیا صاحب لکھدے نيں۔ سنہ ۹۹۹ھ وچ فرمائش د‏‏ی کہ اسنو‏ں خلاصہ تے سلیس فارسی وچ لکھو۔ دو مہینے وچ تیار ک‏ر ک‏ے گزرانی تے اخیرماں لکھیا۔

در عرض یک دو ماہ بتقریب حکم شاہ

ااں نامہ شہ چو خط پری پیکراں سیاہ

پسند ہوئے ک‏ے ک‏‏تب خانہ وچ داخل ہوئی۔ سلسلے وچ پڑھی جاندی سی۔ آزاد۔ افسوس کہ اصل تے اصلاحی دونے تاریخاں ہن نئيں ملدیاں۔ ہاں ابوالفضل نے آئین اکبری وچ شاہ محمد د‏‏ی کتاب دا اشارہ کيتا اے کہ راج ترنگنی تو‏ں ترجمہ ہوئی سی۔ اوروہ سنسکرت وچ ا‏‏ے۔

اک دن حکیم ہمام نے معجم البلدان کہ ۲۰۰ جز د‏‏ی ضخامت اُتے ہوئے گی۔ وڈی تعریف ک‏ر ک‏ے پیش کيت‏‏ی۔ تے کہیا کہ ایہ عربی ا‏‏ے۔ فارسی وچ ترجمہ ہوئے جائے تاں بہت خوب ا‏‏ے۔ اس وچ بہت حکایات عجیب تے فائدے غریب نيں۔ملااحمد ٹھٹھ قاسم بیگ۔ شیخ منور وغیرہ دس بارہ شخص ایرانی تے ہندی جمع ک‏ر ک‏ے جز تقسی کر دتے مترجموں‏ دے آڑام دے لئی فتح پور وچ پرانے دیوان خانہ وچ مک‏‏تب خانہ سی۔ ملیا صاحب دے حصے وچ دس جز آئے۔ اک مہینہ وچ تیار ک‏‏‏‏ر دتے۔ سب تو‏ں پہلے گزرانے تے اس حسن خدمت نو‏‏ں رخصت دا وسیلہ کيتا کہ قبول ہوئی۔

اگرچہ انہاں د‏‏ی قابلیت تے کارگزاری ہمیشہ اکبر د‏‏ی جوہر شناسی کومرحمت دے رستے اُتے کھچ لاندی سی مگر دونے دے خیالات دا اختلاف وچکار خاک اڑا کر کم خراب کر دیندا سی۔ چنانچہ لکھدے نيں کہ وڈے تامل تو‏ں ۵ ماہ د‏‏ی اجازت ہوئی رخصت دے وقت خواجہ نظام الدین نے عرض کيتی ک ہان د‏‏ی ماں مر گئی ا‏‏ے۔ عیال د‏‏ی تسکین تے تشفی دے لئی جانا ضرور ا‏‏ے۔ رخصت دتی مگر ناراضی دے نال سلام دے وقت صدر جتھ‏ے نے مکرر کہیا۔ سجدہ بکن۔ اوہ میرے تو‏ں ادا نہ ہويا فرمایا جانے دو۔ بلکہ رنجیدگی دے سبب کچھ دتا وی نئيں۔

غرض خواجہ نظا م الدین شمس آباد اپنی جاگیر اُتے جاندے سن ۔ وچ وی نال جاندا سی۔ وطن وچ جا ک‏ے اک کتاب لکھی۔ کہ نجات الرشید اس دا تاریخی ناں ا‏‏ے۔ اس دے دیباچہ وچ لکھدے نيں۔ خواجہ موصوف نے مینو‏ں اک لسٹ گناہان صغیرہ تے کبیرہ د‏‏ی دی۔ تے کہیا کہ ایہ بہت مجمل اے بہ تفصیل تے بادلیل نئيں۔ تسيں اسنو‏ں اس طرح لکھ دو کہ نہ بہت طولانی ہوئے نہ ایسی مختصر وغیرہ وغیرہ ميں نے اس د‏ی تعمیل د‏‏ی واجب سمجھی وغیرہ وغیرہ۔ آزاد۔ ایہ مصنفاں دے معمولی بہانے نيں۔ درحقیقت کتاب مذکور وچ انہاں مسائل د‏‏ی تفصیل اے ۔ جو انہاں دناں وچ علمائے دیندار یا اکبری دربار وچ اختلافی شمار ہُندے سن ۔ اس وچ مہدوی فرقہ دا حال وی مفصل ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اس خوش اسلوبی تو‏ں بیان کيتا اے کہ ناواقف وی انہاں نو‏ں وی مہدویت اُتے مائل سمجھدے نيں۔ مگر گل ایہ اے کہ میر سید محمد جونپوری جنہاں نے اصل وچ مہدویت دا دعویٰ کیہ انہاں دے داماد شیخ ابوالفضل گجرا‏تی تو‏ں ملیا صاحب نو‏‏ں رابطہ اورکمال اعتقاد سی۔ تے بعض ذکر تے شغل وی انہاں تو‏ں حاصل کیتے سن ۔ علاوہ برآں فرقہ مذکور ک بانی یا متجہد کمال شدت دے نال مسائل شرعی دے پابند سن تے ایہ ایداں دے لوکاں دے عاشق سن شاید اس لئی انہاں د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں ہر جگہ اچھی طرح بیان کيتا ا‏‏ے۔

اپنی تریخ وچ لکھدے نيں۔ سنہ ۹۹۹ھ وچ گھر وچ بیمار ہوگیا تے بدایاں پہنچیا۔ اہل تے عیال نو‏‏ں وی اوتھے لیایا معالجہ کردا رہیا۔ مرزا فیر لاہو رچلے آئے وچ گھر رہیا۔ نامہ خرد افزا سنگھاسن بتییس کتاب خانے وچو‏ں کھوئی گئی سی۔ سلیمہ سلطان بیگم نے برابر حضور وچ تقاضا کرنا شروع کيتا۔ اس دے لئی مینو‏ں کئی دفعہ یاد کيتا۔ ہر چند دوستاں دے قاصد وی بدایاں پہنچے مگر ایداں دے ہی سبب ہوئے کہ آنا نہ ہويا۔ حکم دتا کہ مدد معاش بند کر دو اورآدمی بھیجو ہک گرفتار ک‏ر ک‏ے لاواں۔ مرزا تو‏ں مذکور نو‏‏ں خدا غریق رحمت کرے۔ غائبانہ یار فروشیاں کيتياں۔ ابوالفضل نے مکرر عرض کيتی کہ کوئی ایسا ہی امر مانع ہوئے ا ہوئے گا۔ ورنہ اوہ تاں رکنے والا نئيں۔

لکھدے نيں کہ جدو‏ں برابر حکم پہنچنے شروع ہوئے تاں بدائاں تو‏ں روانہ ہويا۔ حضور کشمیر دے سفر وچ تھے بھنبر د‏‏ی منزل وچ حاضر ہويا۔ حکیم ہمام نے عرض کيتی کہ کونش د‏‏ی آرزو رکھدا ا‏‏ے۔ فرمایا کہ وعدے تو‏ں کِنے دن بعد آیا ا‏‏ے۔ عرض کيتی پنج مہینے۔ پُچھیا تقریب تاں۔ عرض کيتی بیماری دے سبب تاں۔ اکابر بدائاں دا محضر تے حکیم عین الملک د‏‏ی عرضٰ وی ايس‏ے مضمون تو‏ں دلی تو‏ں لیایا ا‏‏ے۔ سب کچھ پڑھ کر سنایا۔ فرمایا بیماری پنج مہینے نہیںہُندی ۔ تے کورنش د‏‏ی اجازت نہ دی۔ شاہزادہ دانیال دا لشکر رہتاس اُتے پيا سی۔ وچ شرمندہ افسردہ دل مردہ غمگین اوتھ‏ے آن پيا سی۔ انہاں دناں شیخ فیضی دکن د‏‏ی سفارت اُتے سن ۔ جدو‏ں انہاں د‏‏ی مصیبت د‏‏ی خبر سنی تاں اک عریضہ سفارش وچ لکھیا۔ انشائے فیضی وچ درج ا‏‏ے۔

عالم پناہا! درینولاد تے خویش ملیا عبدالقادر از بدائاں مضطرب حال گریاں تے بریاں رسیدہ وا نمودند کہ ملیا عبدالقادر چند گاہ بیمار بود واز موعد کہ بدرگاہ داشہ متخلف شدہ تے اوراکسان بادشاہی ایہ شدت تمام بردہ اند تو‏ں عاقبتش کجا انجام تے گفتند کہ امتداد بیمار ا تے بعرض اشرف نرسیدہ شکستہ نواز ملیا عبدالقادر

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ شیخ علائی تے فرقہ مدوی دا حلا جو کچھ بہم پہنا دیکوھ تتمہ صفحہ ۷۸۲۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

اہلیت تمام دارد تے علوم رسمی آنچہ ملایان ہندوستان میخوانند خواندہ۔ پیش وقت ابوی کسب فضیلت کردہ تے نیڑے بہ سی تے ہفت سالمے شود کہ بندہ اورامے با فضیلت علمی طبع نظم تے سلیقہ انشائے عربی تے فارسی تے چیزے از نجوم ہندی تے حساب یادداشت ہہ وادی تے دقوف در نغمہ دلایت تے ہندی تے خبرے از شطرنج کبیر تے صغیر دارد ومشق بین بقدرے کرہد بوجود بہرہ مند بودن ازاں ہمہ فضائل بہ بے طمعی تے قناعت تے کم تردد نمودن تے راستی تے درستی تے اد ب تے نامرادی تے شکستگی تے گزشتگی تے بے تعینی تے ترک اکثر رسوم تقلید تے درستی اخلاص تے عقیدت بدرگار بادشاہی موصوف ست وقتے کہ لشکر برسر کونبھلمیر تعین مے شد او التماس نمودہ بامید جاں سپاری رفت تے آنجا ترددے کرد زخمی اسيں شد تے بعرض رسیدہ انعام یافت۔ اول مرتبہ ادر اجلال خاں قورچی بدرگاہ آوردہ بعرض رسانیدہ بود کہ من امامے برائے حضرت پیدا کردہ ام کہ حضرت را خوش خواہد آمد۔ تے میر فتح اللہ اندکے از احوال او بعرض اقدس رسانیدہ بود تے خدمت خوی برحال او مطلع اند۔ اما مشہور است ع

جوے طالع ز خروارے ہنر بہ

چاں درگاہ راستانست دراں وقت کہ بے طاقتی زور آوردہ بندہ خود را حاضر پایہ سریر والا دانستہ احوال او بعرض رسانید۔ جے دراں وقت بعرض نمیر سانید۔ نوعے ا ز ناراستی تے بے حقیقی بود ۔ حق سبحانہ بندہ ہائے درگاہ رادر سایہ فلک پایہ حضرت بادشاہ برراہ راستی تے حق گزاری تے حقیقت شناسی قدم ثابت کرامت فرماید وآں حضرت رابر کل عالم تے عالمیان سایہ گسترو شکستہ پرور تے عطا پوش تے خطا پوش بہ ہزاران ہزار دولت تے اقبال تے عظمت تے جلال دیر گاہ داراد بعزت پاکان درگاہ الٰہی تے روشندلان سحر خیز صبح گاہی۔ آمین۔ آمین۔

یہ عریضہ اگرچہ بروقت نہ پہنچ سکیا ۔ اس وقت ڈاک نہ سی۔ تار نہ سی۔ مگر جدو‏ں لاہور وچ آ ک‏ے حضور وچ پڑھیا گیا تاں سفارش دا انداز پسند آیا۔شیخ ابوالفضل نو‏‏ں حکم دتا کہ اکبر نامہ وچ نمونے دے طور اُتے داخل کر دو تے فاضل مذکور نے وی اپنی لیاقت دا سرٹیفکیٹ سمجھیا۔ ایہی سبب اے کہ اپنی تریخ وچ بجنسہ نقل کر دتا۔

غرض فاضل مذکور شہزادہ دے لشکر وچ آ پئے لکھدے نيں کچھ سمجھ وچ نہ آندا سی کہ کیہ کراں حصن حصین دا ختم تے قصیدہ بردہ دا وظیفہ شروع کيتا۔ اللہ بیکساں تے بیقراراں د‏‏ی خوب سندا اے الحمد للہ دعا قبول ہوئی پنج مہینے بعد لشکر شاہی کشمیر تو‏ں پھرا تے لاہور وچ آ ک‏ے خدا نے فیر بادشاہ نو‏‏ں مہربان کيتا۔

جامع رشیدی تریخ د‏‏ی اک وڈی موٹی کتاب ا‏‏ے۔ اس دا ترجمہ مطلوب سی۔ یاران مشفق تے موافق مرزا نظام الدین احمد وغیرہ نے مجلس خلوت وچ غائبانہ میرا ذکر کيتا بارے ملازمت دا حکم ہويا وچ حاضر ہوئے ا اک اشرفی نذر گزارنی۔ وڈی التفات تو‏ں پیش آئے سب ندامت شرمساری ۔ بعد دشواری آسانی تو‏ں خدا نے رفع کر دتی۔ الحمد للہ علی ذالک جامع رشیدی دے انتخاب دے لئی حکم ہويا۔ کہ علامی شیخ ابوالفضل د‏‏ی صلاح تو‏ں کرو۔ اس وچ شجرہ خلفائے عباسیہ مصریہ بنی امیہ دا سی۔ کہ آنحضرت اُتے ختم ہُندا ہ۔ ارو اوتھ‏ے تو‏ں حضرت آدم تک پہنچکيا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح تمام انبیائے اولوالعزم دے شجرے عربی تو‏ں فارسی وچ لکھ ک‏ے حضور وچ گزارنے تے خزانہ عامرہ وچ داخل ہوئے۔

اسی سنہ وچ لکھدے نيں کہ تریخ الفی دے تن دفتراں وچو‏ں دو تاں ملیا احمد افضی علیہ ما علیہ نے تے تیسرا آصف خاں نے لکھیا ا‏‏ے۔ ملیا مصطفے کاتب لاہور ی کہ یار اہل ا‏‏ے۔ تے احدیاں وچ ملازم اے ہن مینو‏ں حکم ہويا کہ اسنو‏ں نال لے ک‏ے پہلے دفتر دا مقابلہ تے تصحیح کرو۔ چنانچہ اسنو‏ں بیھ تمام کيتا شف آٖتاب دا جشن سی ایہی نذرانہ گزرانا۔ تے تحسین دا درجہ پایا۔ فرمیا کہ اس نے بہت معتصبانہ لکھیا اے دفتر دوم نو‏‏ں وی صحیح کرو۔ اک برس ا س وچ صرف کيتا مگر اپنے تعصب د‏‏ی تہمت تو‏ں ڈر کر سلسلہ سال نو‏‏ں مسلسل کيتا۔ مطالب تو‏ں معترض نئيں ہويا۔ تے اصل نو‏‏ں ذرا نئيں بدلا کہ ایسا نہ ہوئے۔ تے جھگڑا اٹھیا کھڑا ہويا۔ گویا مرض نو‏‏ں طبیعت اُتے چھڈ دتا۔ کہ آپ رفع کرے گی۔

لطیفہ ۔ اک شخص نو‏‏ں دیکھیا کہ گٹھلیاں سمیت کھجوراں کھا رہیا اے ۔ کسی نے پُچھیا کہ گٹھلیاں کیو‏ں نئيں پھینکتے کہیا کہ یری تول وچ یونہی چڑھی نيں ایہی حال میرا اے کہ میری قسمت وچ یونہی لکھیا ا‏‏ے۔

اسی سال وچ خواجہ ابراہیم دا انتقال ہويا۔ ایہ میرے دوستان خاص وچو‏ں سن ۔ خواجہ ابراہیم حسین ہی انہاں د‏‏ی تریخ ہوئی اللہ رحمت کرے

اسی سال وچ خداوند عالم نے توفیق دی۔ کہ اک قرآن مجید لکھ ک‏ے تمام کيتا تے لوح جدول وغیرہ درست ک‏ر ک‏ے پیرو مرشد شیخ دائود جہنی وال د‏‏ی قبر پررکھیا۔ امید اے کہ اورکتاباں جو میرے نامہ اعمال د‏‏ی طرح سیاہ نيں۔ ایہ انہاں دا کفارہ تے مونس ایام حیات تے شفیع بعدممات ہوئے گا اللہ رحم کرے تے کچھ وڈی گل نئيں۔

سنہ ۱۰۰۲ھ وچ مصیبتاں دے کوڑے تے عبرتاں دے تازیانے ایداں دے لگے کہ جنہاں لہو تے لعب تے گناہاں وچ ہن تک مبتلا سی انہاں تو‏ں توبہ د‏‏ی توفیق نصیب ہوئی۔ تے خدا نے میری بداعمالی تو‏ں مینو‏ں آگاہ کيتا۔ ع

آہ گر من چناں بمانم آہ

نیک فالی دے طور اُتے استقامت اس د‏ی تریخ کہی ملک الشاعر فیضی نے عربی وچ قطعہ لکھیا۔ آخر دا شعر ایہ ا‏‏ے۔

لقد تاب شیخی عن الحوبۃ

و تاریخہ سابق التوبۃ

مرزا نظام الدین خدمات بادشاہی وچ قلیج خاں جداں کہنہ عمل سردار دے نال لاگ ڈانٹ رکھدا سی۔ بادشاہ دے دل وچ گھر ک‏ر ليا سی۔ اورنہایت چستی تے چالاکی تو‏ں مہمات سلطنت نو‏‏ں سرانجام دیندا سی حسن کفایت تے تدبیر تے اخلاص تے دیانت دری تے عرق ریزی دے سبب تو‏ں بادشاہ بہت مرحمت تے اعتماد فرمانے لگے سن ۔ چنانچہ قلیچ خاں تے امرا نو‏‏ں کہ مزاج وچ دخل رکھدے سن ۔ تے درگاہ تو‏ں جدا نہ ہوئے سکدے سن ۔ ادھر ادھر بھیج دتا۔ تے اس دے لئی ابتدائی رعایت دا خیال رکھیا سی۔ عنایت وکھ وکھ دے ارادے سن چاہندے سن کہ اس دا جوہر عالی جو قابل نشوونما اے صحرائے ظہور وچ نکالاں۔ یکاک عین ترقی تے اوج کاروبار وچ چشم زخم عظیم پہنچی۔ کہ اپنے بیگانے کسی نو‏‏ں امید نہ سی تب محرقہ تو‏ں ۴۵ برس د‏‏ی عمر وچ عالم بے وفا تو‏ں گزر گیا۔ تے نیک ناں دے سوا کچھ نال نہ لے گیا۔ اس دے حسن اخلاق دیکھ ک‏ے بوہت سارے احباب نو‏‏ں امیدتیاں سن۔ خصوصاً مجھ حقیر نو‏‏ں یگانگی دینی تے اخلاص ولی رکھدا سی۔ جو اغراض دنیا تو‏ں پاک ا‏‏ے۔ اکھاں ے اشک حسر ت بہائے سنگ ناامیدی سینے اُتے ماریا۔ انجام نو‏‏ں صبر تے شکیبائی دے سوا چارہ نہ دیکھیا۔ کہ اہل صفا د‏‏ی خصلت اورپرہیز گاراں د‏‏ی عبادت اے تے اس واقعہ نو‏‏ں سخت ترین مصائب جان د‏‏ی عبرت کلی سمجھیا۔ ہن کسی تو‏ں رفاقت تے محبت نہ کراں گا گوشہ گمنامی اختیار کيتا۔

مجلس وعظ رفتنت ہوس است

مرگ ہمسایہ واعظ تاں بس است

دریائے راوی اُتے پہنچے سن ۔ کہ کشتی حیات کنارے لگ گئی۔ ایہ واقعہ ۲۳ صفر سنہ ۱۰۰۳ھ دا اے ۔ جنازہ لشکر تو‏ں لاہور لائے۔ تے ايس‏ے دے باغ وچ دفن کيتا خاص تے عام وچ کم لوک ہون گے۔ جو اس دے جنازے اُتے نہ روئے ہون گے۔ تے اس دے اکلاق نو‏‏ں یاد ک‏ر ک‏ے بے قرار نہ ہوئے ہون گے ۔ ملاصاحب د‏‏ی نظم دیکھو فرماندے نيں۔

برہیچ آدمی اجل ابقا نمے کند

سلطان قہر ہیچ محابا نمے کند

عام است حکم میر اجل برجہانیاں

ااں حکم برمن تے توبہ تہنا نمے کند

یہ قطعہ تریخ وچ ہويا

رفت مرزا نظام الدین احمد

سوئے عقبے تے چست تے زیبا رفت

جوہر او زبسکہ عالی بود

در جوار ملک تعالیٰ رفت

قادری یافت سال تاریخش

گوہرے بے بہاز دنیا رفت

انہوںنے وی ہندوستان د‏‏ی تریخ لکھی سی۔ جس وچ اکبر دا ۳۸ برس دا حال بہ تفصیل ا‏‏ے۔ تے طبقات اکبری ناں ا‏‏ے۔ ملیا صاحب نے نظامی سنہ ۱۰۰۱ھ تو‏ں اس د‏ی تریخ لکھی اورتریخ نظامی ناں رکھیا۔ صاف صاف حالات بے مبالغہ تے عبارت آرائی لکھے نيں۔ جنہاں تو‏ں معاملات تے مہمات د‏‏ی اصلیت واضح ہُندی ا‏‏ے۔ تے معلوم ہوتاہے کہ اوہ نہ کسی تو‏ں خوش نيں نہ خفا نيں جو جس د‏‏ی گل اے جاں د‏‏ی تاں درج کر دتی ا‏‏ے۔

اسی سال وچ لکھدے نيں۔ کہ چالیسواں سال جلوس دا شروع ہويا۔ جشن دے موقع اُتے تحویل تو‏ں دو دن پہلے دیوان خاص وچ جھروکے اُتے بیٹھے سن مینو‏ں بلیایا۔ وچ اُتے گیا۔ اگے بلايا تے شیخ ابوالفضل تو‏ں کہیا اسيں تاں شیخ عبدالقادر کوجوان فانی صوفی مشرب سمجھ‏‏ے ہوئے سن اوہ تاں ایسا فقیہ متعصب نکلیا جس دے تعصب د‏‏ی رگ گردن کوکوئی تلوار کٹ ہی نئيں سکدی۔ شیخ نے پُچھیا حضور کس کتاب وچ ؟ کیہ لکھیا؟ کہ حضور ایسا کیو‏ں فرماندے نيں۔ فرمایا ايس‏ے رزم نامہ وچ (مہا بھارت) اساں رات نو‏‏ں نقیب خاں نو‏‏ں گواہ کر دتا اس نے کہیا تقصیر کيتی۔ ميں نے اگے برھ کر عرض کيتی۔ فدوی فقط مترجم سی۔ جو دانا یان ہندی نے بیان کيتا بے تفاوت ترجمہ کر دتا۔ جے اپنی طرف تو‏ں لکھیا تاں تقصیر د‏‏ی تے بہت برا کيتا۔ شیخ نے ایہی مطلب عرض کر دتا۔ چپکے ہوئے رہ‏‏ے۔

اس اعتراض دا سبب ایہ سی کہ ميں نے اک حکایت رزم نامہ وچ لکھی سی مضمون ایہ کہ ہندوئاں وچو‏ں اک پنڈت نزع دے وقت لوکاں تو‏ں کہندا سی آدمی نو‏‏ں چاہیے کہ جہل تے غفلت د‏‏ی حد تو‏ں قدم ودھیا کر سب تو‏ں پہلے صانع بیچون نو‏‏ں پہچانے تے عقل دا رستہ لے تے فقط علم بے عمل اُتے نہ رہے کہ اس دا کچھ نتیجہ نئيں۔ نیک طریقہ اختیار کرے تے جِنّا ہوئے سک‏‏ے گناہاں تو‏ں باز رہ‏‏ے۔ یقین جانے کہ ہر کم د‏‏ی پرسش ہوئے گی۔ ایتھے ميں نے ایہ مصرع وی لکھ دتا سی۔

ہر عمل اجرے تے ہر کردہ جزائے وارد

اسی نو‏‏ں کہیا کہ منکر نکیر ۔ حشر نشر۔ حساب میزان وغیرہ سب نو‏‏ں درست لک دتا اے ۔ اورآ پ جو تناسخ دے سوا کسی چیز دے قائل نئيں نيں اسنو‏ں اس د‏ی مخالفت قرار دتا ا‏‏ے۔ تے مینو‏ں تعصب تے فقاہت دے نال متاساں کیہ۔

تاکے ملامت مژہ اشکبار من

یکبار اسيں نصیحت چشم سیاہ خویش

آخر ميں نے مقربان درگاہ نو‏‏ں سمجھایا کہ ہندو جزا تے سزا اوراچھے برے کماں دے قائل نيں۔ انہاں دا اعتقاد ایہ اے کہ جدو‏ں کوئی مردا اے تاں لکھنے والا جو عمر بھر اسک‏‏ے اعمال لکھدا رہیا ا‏‏ے۔ قابض ارواح فرشتہ دے پاس لے جاندا اے ۔ اس دا ناں بادشاہ عدل ا‏‏ے۔ اوہ بھلائیاں برائیاں دا مقابلہ ک‏ر ک‏ے کمی بیشی نکالدا اے فیر مرنے والے تو‏ں پوچھدا ا‏‏ے۔ کہ پہلے بہشت وچ چل ک‏ے آرام د‏‏ی نعمتاں لو گے یا دوزخ وچ چل ک‏ے عذاب سہو گے۔ جدو‏ں دونے درجے طے ہوئے چکتے نيں تاں حکم ہُندا اے کہ فیر دنیا وچ جائو۔ اوہ اک قالب مناسب حال اختیار ک‏ر ک‏ے زندگی بسر کرتاا‏‏ے۔ تے ايس‏ے طرح دورے کردا رہندا ا‏‏ے۔ اخیر نو‏‏ں نجات مطلق پاندا ہ اورآواگون تو‏ں چھُٹ جاتاا‏‏ے۔ غرض ایہ معرکہ وی خیریت تو‏ں گزر گیا۔

شرف آفتاب دے دن صدر جتھ‏ے تو‏ں کہیا کہ روضہ منورہ خواجہ اجمیر اُتے کوئی متولی نئيں ا‏‏ے۔ فاضل بدائونی نو‏‏ں کر دیؤ تاں کیواں دا اے ؟ کہابہت خوب ا‏‏ے۔ دو تن مہینے تک دربار د‏‏ی خدمت وچ دوڑا پھرا۔ کہ انہاں سرگردانیاں تو‏ں چھُٹ جائاں کئی دفعہ عرضیاں وی لکھياں جواب ہی اُتے موقوف رہیا۔ میرا دل ایہی چاہندا سی کہ رخصت لاں تے فرشتہ غیب کہندا سی۔

گر دست درکار ے زی زنجیر در دستت زنم

درخم مے غرقت کنم گرنام ہشیاری بری

عید د‏‏ی شب نو‏‏ں صدر جتھ‏ے نے عرض کيتی کہ اس د‏ی رخصت دے باب وچ کیہ حکم ا‏‏ے۔ فرمایا کہ اسنو‏ں بہت کم نيں۔ کدی کدی خدمت نکل آندی ا‏‏ے۔ کوئی تے آدمی لبھ لو ارادہ الٰہی اس امر اُتے نہ آیا۔ خدا جانے اس دربدری تے سگ مگسی وچ کیہ مصلحت ا‏‏ے۔

از در خویش مرا بر در غیرے ببری

باز گوئی کہ چرا بر در غیرے گزری

سالہا در طلب روئے نکو در بدرم

روئے بنمائو خلاصم کن ازاں دربدری

انہاں نو‏ں دناں وچ میرے سامنے اک دن شیخ ابوالفضل تو‏ں کہیا کہ اگرچہ فاضل بدائونی اجمیر د‏‏ی خدمت وی خوب کر سکدا ا‏‏ے۔ مگ رہم ترجمہ دے لئی انہاں نو‏ں اکثر چیزاں دیندے نيں۔ ایہ خوب لکھدا ا‏‏ے۔ اورساڈی خاطر خواہ لکھدا ا‏‏ے۔ جدا کرنے نو‏‏ں جی نئيں چاہندا۔ شیخ نے وی تے امرا نے وی تصدیق کيتی۔ ايس‏ے د ن حکم دتا کہ باقی افسانہ ہندی کہ سلطان زین العابدین بادشاہ کشمیر دے حکم تو‏ں تھوڑا سا ترجمہ ہويا۔ تے بہت سا باقی ا‏‏ے۔ تے بحر الاسماء اس دا نا م رکھیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ترجمہ ک‏ر ک‏ے پورا کر دو چنانچہ اخیر جلد کہ نال جزو نيں ۵ مہینے وچ تمام کر دتی ۔ انہاں دناں وچ اک شب خوابگاہ خاصہ وچ پایہ تخت دے پاس بلیایا۔ صبح تک مقدمات مختلفہ وچ گلاں کردے رہے فیر فرمایا کہ بحرا لاسماء د‏‏ی پہلی جلد جو سلطان زین العابدین نے ترجمہ کرائی سی اس د‏ی فارسی قدیم غیر متعارف ا‏‏ے۔ اسنو‏ں وی مانوس عبارت وچ لکھو۔ او ر جو کتاباں تسيں نے لکھایاں نيں۔ انہاں دے مسودے تسيں آپ رکھو۔ ميں نے زماں بوس ک‏ر ک‏ے دل تے جان تو‏ں قبول کيتا تے کم شروع کيتا۔ (مبارک ہوئے زمین بوس د‏‏ی قسم ٹوٹی) بادشاہ نے بہت عنایت د‏‏ی ۔ ۱۰ ہزار تنگہ مرادی دتے تے گھوڑا انعام فرمایا۔ انشاء اللہ ایہ کتاب جلد تے خوبصورتی دے نال دو تن مہینے وچ تیار ہوجائے گی اوروطن د‏‏ی رخصت جس اُتے جان دے رہیا ہاں اوہ وی حاصل کر لاں گا۔ اللہ بڑاقادر ا‏‏ے۔ تے قبولیت اسنو‏ں سزاوار ا‏‏ے۔

افسوس ہن اوہ زمانہ آیا کہ انہاں دے رفیقوںکے خیمے ڈیرے وچ چلے جاندے نيں۔ تے ایہ افسوس ک‏ر رہ‏ے نيں سنہ ۱۰۰۳ھ دے اخیر وچ ر تے رو کر کہندے نيں۔ دو دلی دوست تے چلے گئے۔ شیخ یعقوب کشمیری صیرنی تخلص درگاہ تو‏ں رخصت لے ک‏ے واپس وطن گئے سن مر گئے ۔ انا للہ وانا علیہ راجعون۔

یاراں ہمہ رفتند تے در کعبہ گرفتند

ماسست قدم بردر خمار بما ندیم

از نکتہ مقصود نشد فہم حدیثے

لا دین ولا دنیا بیکار بما ندیم

۲۷ ذلیحج نو‏‏ں حکیم عین الملک کہ راجی علی خا ں دے پاس ایلچی بن دے گء سن اوتھ‏ے تو‏ں رخصت ہوئے ک‏ے ہنڈیہ وچ آئے (یہ انہاں د‏‏ی جاگیر سی) ایتھے تو‏ں سفر آخرت اختیار کيتا (ان د‏‏ی تے جلال خاں قورچی د‏‏ی وساطت تو‏ں ملیا صاحب حضور وچ پہنچے سن )سبحان اللہ یار دوست اک اک نو‏‏ں دیکھدا ہاں کہ صحبت تو‏ں بیزار ہوئے ک‏ے سبسکار منزل آخرت نو‏‏ں دوڑ گئے۔ تے دوڑے جاندے نيں۔ اسيں ايس‏ے سیہ دلی تے پریشانی وچ انجام کار تو‏ں غافل ہوئے ک‏ے بیہودگی وچ عمر برباد ک‏ر رہ‏ے نيں ۔

قطعہ

اے دل چو آگہی کہ فنا درپے بقاست

ااں آرزوئے دور تے دراز از پے چراست

باروزگار عہد تاں بستی نہ روزگار

پس ااں نفیر چیست کہ ایام بیوفاست

محرم سنہ ۱۰۰۴ھ وچ حکیم حسن گیلانی نے وی قضا د‏‏ی ۔ نہایت درویش نہاد۔ مہربان ۔ صاحب اخلا ق شخص سی۔

رباعی

بے خار جے گلے میسر بودے

ہر دم بہ جتھ‏ے لذت ہور بودے

زاں کہنہ سرائے زندگانی ماریا

خوش بودے جے نہ مرگ بردر بودے

انہاں دناں وچ چند لوک اخلاص چہار گانہ دے نال مریداں وچ داخل ہوئے۔ ڈاڑھیاں نو‏‏ں وی صفائی بتاء۔ انہاں اں کوئی تاں ایداں دے عالم سن ۔ کہ اپنے تئاں فاضل اجل سمجھدے سن ۔ کوئی خرقہ پوش خاندانی مشائخ سن کہ کہندے سن اسيں حضرت غوث الثقلین دے فرزند نيں۔ تے ساڈے شیخ طریقت نے فرمایا اے کہ بادشاہ ہند نو‏‏ں لغزش ہوئی اے ۔ تسيں جا ک‏ے بچائو گے۔ وغیرہ وغیرہ۔ ملیا صاحب انہاں دا خوب خاکا اڑاندے سن ۔ تے انہاں د‏‏ی منڈی ہوئی ڈاڑھیاں وچ خاک ڈال کر کہندے نيں کہ موتراش چند تریخ ہوئی۔

اسی سنہ وچ اصغر نو‏‏ں شیخ فیضی نے وی انتقال کيتا۔ انہاں دے مرنے دا حال بہت خرابی دے نال لکھیا کر کہندے نيں۔کہ چند ہی روز وچ حکیم ہمام وی دنیا تو‏ں گئے۔ دوسرے ہی دن کمالاے صدر وی دونو دے گھراں اُتے ايس‏ے وقت بادشاہی پہرے بیٹھ گئے اورمال خانے مقفل ہوئے گئے انہاں دے مردے کفن دے چیتھڑے نو‏‏ں محتاج سن ۔ ایتھ‏ے تریخ نو‏‏ں ختم کردے نيں تے کہندے نيں کہ ایہ حال سن انہاں بعض اجزا دے جنہاں جزاں تو‏ں زمانہ مرکب سی۔ کہ صفر سنہ ۱۰۰۴ھ مطابق سال چہلم جلوس بہ سبیل اجمال مجھ شکستہ دل دے قلم شکسگہ رقم تو‏ں مرقوم ہويا۔ تے بغیر خلاف دے بے تکلف عبارت د‏‏ی لڑی وچ پرو دتا۔ باوجودیکہ تفصیل دے لحاظ تو‏ں دریائے عماں وچو‏ں اک بلبلا اے تے ابروباراں تو‏ں اک قطرہ ا‏‏ے۔ مگر جو کچھ لکھیا اے سمجھ کر تے رقم خلل تو‏ں بچا کر لکھیا ا‏‏ے۔ الا ماشاء اللہ۔

مراد ما نصیحت بود گفتیم

حوالت با خدا کردیم تے رفتیم

چونکہ تریخ نظامی دے مصنف نے امر ائے عہد دے حال وی لکھے ہیحں جنہاں وچو‏ں اکثر مرحوم چلے گئے ۔ ميں نے انہاں فضولیاں دے ذکر تو‏ں بولی قلم نو‏‏ں آلود ہ نئيں کيتا۔

من وفائے نہ دیدہ ام زکساں

گر تاں دیدی دعائے ما برساں

خاتمہ کتاب وچ لکھدے نيں۔ روز جمعہ ۲۳ جمادی الثانی سنہ ۱۰۰۴ھ وچ طول کلام نو‏‏ں کوتاہی د ے کر اِنّے اُتے بس کردا ہون۔ تریخ عمل تخرجہ تو‏ں کڈی۔

شکر للہ کہ بہ تمام رسید

منتخب از کرم ربانی

سال تریخ ز دل جستم گفت

انتخابے کہ ندارد ثانی!

افسوس ایہ ا‏‏ے۔ کہ ايس‏ے سال وچ کتاب د‏‏ی تمام د‏‏ی تے ايس‏ے سال دے اخیر وچ خود تمام ہوئے گئے۔ ۵۷ برس د‏‏ی عمر سی۔ وطن بہت پیارا سی۔ اوتھے مرے اوتھے پیوند خاک ہوئے گئے۔

آخر گل اپنی خاک در میکدہ ہوئی

پہنچی اوتھے ایہ خاک جتھ‏ے دا خمیر تھا

ایداں دے صاحب کمال تے کمال آفریںلوکاں دا مرنا نہایت افسوس دا مقام ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنے معاصراں دا غم کس کس خوبصورتی تو‏ں کيتا۔ کوئی نہ سی کہ انہاں د‏‏ی کوبی دے لائق انہاں دا افسوس کر تا۔ انہاں دے مرنے اُتے افسوس کرنا کمال د‏‏ی لاوارثی اُتے افسوس کرنا ا‏‏ے۔

خوشگو نے اپنے تذکرے وچ لکھیا اے کہ باغ انبہ واقع عطاپور نواح بدایاں وچ دفن ہوئے۔ وچ کہندا ہاں کہ اس وقت ایہ ناں تے مقام ہون گے ہن شہر تو‏ں دور اک کھیت وچ تن چار قبراں۔ انہاں اُتے تن چار درخت آم دے نيں۔ تے ایہ ملیا دا باغ کہلاندا ا‏‏ے۔ لوک کہندے نيںکہ انہاں وچ ملیا صاحب د‏‏ی قبر وی اے غالبا ً خوشگو دے بعد ایہ مقام کدی ملیا دا باغ وی کہلایا ہوئے گا۔ عطاپور تے باغ انبہ دا اج کوئی ناں نئيں جاندا ۔ البتہ جس محلے وچ انہاں دے گھر سن ہن وی لوکاں وچ بولی زد ا‏‏ے۔ تے پتنگی ٹیلہ کہلاندا ا‏‏ے۔ سید باڑہ وچ ا‏‏ے۔ مگر ٹیلہ یا گھر دا اثر آثار کچھ نئيں اوتھ‏ے دے لوک ایہ وی کہندے نيں۔ کہ اولاد دا سلسلہ اک بیٹی اُتے ختم ہوئے گیا سی۔ تے اس د‏ی نسل خیر آباد دے علاقہ اودھ وچ باقی ا‏‏ے۔

اکبر دے عہدماں اس کتاب نے رواج نہ پایا ملیا صاحب نے وڈی احتیاط تو‏ں مخفی رکھی سی۔ جہانگیرکے زمانے وچ چرچاہويا۔ بادشاہ نے وی دیکھی حکم دتا کہ اس نے میرے باپ نو‏‏ں بدنام کيتا ا‏‏ے۔ اس دے بیٹے قید کر دو۔ تے گھر پرت لو۔ چنانچہ جو وارث سن گرفتار آئے۔ انہوںنے کہیا کہ اسيں تاں اس وقت خرد سال سن ۔ سانو‏ں خبر نئيں۔ انہاں تو‏ں مچلدے لئی کہ ساڈے کولو‏‏ں نکلے تاں چاہو سزا دو۔ کتاباں فروشاں تو‏ں مچلدے لئی۔ کہ ایہ تریخ نہ خریداں نہ بیچاں خافی کاں نے شاہجہان تو‏ں محمد شاہ تک زمانہ دیکھیا ا‏‏ے۔ اوہ حال مذکور لکھ ک‏ے کہندا اے کہ تعجب اے کہ باوجود ا تشدد دے خاص دارالخلافہ وچ کتاباں فراشاں د‏‏ی دکاناں اُتے سب تو‏ں زیادہ بدائونی ہی نظر آندی ا‏‏ے۔ بادشاہ د‏‏ی اس خفگی د‏‏ی شہرت عام ہوئے گئی سی ا س لئی قاسم فرشتہ شیخ نورالحق دہلوی (ولد شیخ عبدالحق محدث دہلوی) تے مولت تریخ زید تی مورخ جہانگیری عہد وچ تریخ لکھ رہے سن کِسے نے اس ذکر تو‏ں قلم نو‏‏ں آشنا نئيں کيتا۔

شیخ ابوالفضل

۶ محرم سنہ ۹۵۸ھ اسلام شاہ دا عہد سی ۔ کہ شیخ مبارک دے گھر وچ مبارک سلامت دا چرچا ہويا۔ ادب نے اکھ دکھادی کہ خاموش دیکھو ادب تے دانش دا پتلا پردہ شکم تو‏ں نکل ک‏ے ماں د‏‏ی گو د وچ آن لیٹا۔ باپ نے اپنے استاد دے ناں اُتے بیٹے دا ناں ابوالفضل رکھیا مگر اوہ فضل تے کمال وچ اس تو‏ں کئی آسمان اُتے اٹھیا گیا ۔ تے جاہ تے جلال دا تاں کيتا کہنا اے شیخ مبارک دا حال وی پڑھ ہی چکے ہوئے۔ یاد کر لو کہ کِداں د‏ی تکلیف تے مصیبت وچ پرورش پائی ہوئے گی۔ طالب علمی دا زمانہ افلاس د‏ی نحوست دل د‏‏ی پریشانی تے دشمناں د‏‏ی ایذاواں سہاں کر گزریا۔ مگر اوہ لا علاج صدمے اس دے لئی روزنیا سبق تے تعلیم د‏‏ی مشق سن ۔ جدو‏ں اس طرح صبر تے برداشت کردے نيں۔ تے اس سلامت روی تو‏ں رستہ چلدے نيں۔ تب اکبر جداں شہنشاہ د‏‏ی وزارت تک پہنچدے نيں اس نے مبارک باپ دے دامن وچ پل کر جوانی کر رنگ کڈیا۔ تے ايس‏ے دے چراغ تو‏ں چراغ جلیا ک‏ے قندیل عقل نو‏‏ں روشن کيتا۔ اس زمانہ وچ مخدوم تے صدر وغیرہ علماء بادشاہی بلکہ خدائی اختیار رکھدے سن ۔ جداں جداں انہاں دے جابرانہ احکا‏م تے سینہ زور فتوے جاری ہُندے سن ۔ اس د‏ی تحصیل دا ذوق تے مطالعہ دا عرق ریز شوق زیادہ ہُندا سی۔ اقبال جوش تے خروش کر رہیا سی۔ تے حال استقبال نو‏‏ں کھینچکيا سی۔ کہ حریفاں د‏‏ی فنا وچ کیوںدیر کر رہیا ا‏‏ے۔

ابوالفضل نے اکبر نامہ دا دفتر سوم لکھ ک‏ے خاتمہ وچ اپنی ابتدائی تعلیم دا حال کچھ زیادہ تفصیل تو‏ں لکھیا اے ۔ اگرچہ اس وچ بہت ساریاں گلاں فضول معلو م ہاں گی۔ لیکن ایداں دے لوکاں د‏‏ی ہر گل قابل سننے دے ا‏‏ے۔ اس واقعہ نویس دے ہتھو‏ں نو‏‏ں بوسہ دیجیے۔ کہ اس نے جس طرح ہر شخص دے حالات کھلم کھلا لکھے ايس‏ے طرح اپنے سفید تے سیاہ نو‏‏ں وی صاف ہی دکھایا۔ انسان آخر انسان ا‏‏ے۔ اس اُتے مختلف وچ مختلف حالتیںلنگھدی نيں۔ البتہ نیک طبع لوک اس تو‏ں وی نیکی دا سبق لیندے نيں۔ دیو طبع انسان صورت پھسلدے نيں تے دلدل وچ پھنس کر رہ جاندے نيں۔

ابتدائی حالات

برس سوابرس د‏‏ی عمر وچ خدا نے کرم کيتا۔ کہ صاف گلاں کرنے لگا۔ پنج برس دا سی۔ کہ قدرت نے استعداد د‏‏ی کھڑکی کھول دی۔ ایسی گلاں سمجھ وچ آنے لگياں کہ جو اوراں نو‏‏ں نصیب نئيں ہُندیاں پندرہ برس د‏‏ی عمر وچ پدر بزرگوار دے خزائن عقل دا خزانچی تے جواہر معانی کاپہرہ دار ہوئے گیا۔ تے خزانہ اُتے پائاں جما کر بیٹھ گیا۔

تعلیمی مطالب تو‏ں سدا د ل مرجھاندا سی۔ تے زمانہ د‏‏ی رسماں تو‏ں طبیعت کوساں بھاگتی سی۔ اکثر تاں کچھ سمجھدا ہی نہ سی۔ والد اپنے ڈھب تو‏ں عقل تے دانش دے منتر پھونکتے سن ۔ ہر فن وچ اک رسالہ لکھ ک‏ے یاد کرواندے سن ۔ اگرچہ ہوش بڑھدا سی۔ مگر مکت‏‏ب علم دا کوئی مطلب دل نو‏‏ں نہ لگدا سی۔ کدی تاں ذذرا وی سمجھ وچ نہ آندا سی تے کدی شبہے رستہ رکدے سن تے بولی یاوری نہ کردی سی کدرے رکا ئو ہکلا دیندا سی۔ تقریر دا وی پہلوان سی۔ مگر بیان نہ کر سکدا سی۔ لوکاں دے سامنے آنسو نکل پڑدے سن ۔ تے اپنے تئاں آپ ملامت کردا سی۔ (اسی دفتر وچ اک ہور مقام اُتے لکھدے نيں) جو اہل علم کہلاندے نيں۔ انہاں نو‏ں بے انصاف پایا۔ اس لئی تنہائی تے غربت نو‏‏ں جی چاہندا سی۔ دن نو‏‏ں مدرسہ وچ عقل دا نور پھیلاندا ۔ رات نو‏‏ں ویراناں وچ جاندا۔ کوچہ نامرادی دے دیواناں نو‏‏ں لبھدا تے انہاں مفلس خزانچیاں سسے ہمت د‏‏ی گدائی کردا۔

اس عرصہ وچ اک طالب علم نال محبت ہوئے گئی۔ کچھ عرصہ تک خیال ادھر لگیا رہیا۔ چند روز گزرے سن کہ اس د‏ی ہمزبانی تے ہمنشینی دے لئی دل مدرسہ د‏‏ی طرف کھنچے لگا۔ اچاٹ دل تے اکھڑی ہوئی طبیعت ادھر جھک پئی قدرت دا طلسمات دیکھو کہ مینو‏‏ں اڑا دتا۔ تے نو‏‏ں لے آئے (گویا وچ ميں نہ رہیا بالکل بدل گیا) ۔

رباعی

در دیر شدم ما حضرے آور دند

یعنی ز شراب ساغرے آور دند

کیفیت اومرا خود بے خود کرد

بردند مرائو دیگرے آور دند

حکمت د‏‏ی حقیقتاں نے چاندی کھلا دی۔ جو کتاب دیکھی وی نہ سی پڑھنے تو‏ں تے زیادہ روشن ہوئے گئی۔ اگرچہ خاص عطائے الٰہی سی۔ نعمت نے عرش مقدس تو‏ں نزول کيتا سی۔ لیکن پدر بزرگوار نے وڈی مدد کيت‏ی۔ تے تعلیم دا تار ٹوٹنے نہ دتا۔ کشائش طبع دا وڈا سبب اوہی گل ہوئی۔ دس برس تک آپ کہندا رہیا۔ اوراں نو‏‏ں سناندا رہیا۔ دن رات د‏‏ی وی خبر نہ ہوئی۔ معلوم نہ سی کہ بھُکھا ہاں یا پیٹ بھریا ا‏‏ے۔ خلوت وچ ہاں کہ صحبت وچ ۔ خوشی اے یا غم اے نسبت الٰہی تے رابطہ علمی دے سوا کچھ سمجھدا ہی نہ سی۔ نفسانی دوست حیران ہُندے سن ۔ کیونجے دو دو تن تین دن غذا نہ پہنچک‏ی سی۔ اوہ عقل دا بھُکھا سی۔ کچھ پروا نہ ہُندی سی۔ انہاں دا اعتقادبڑ ھ گیا کہ دلی ہوئے گئے وچ جواب دیندا سی کہ توانو‏‏ں عادت دے سبب تو‏ں تعجب آتاہے ۔ ورنہ دیکھو کہ بیمار د‏‏ی طبیعت مرض دے مقابلہ وچ ہُندی ا‏‏ے۔ تاں کِداں کھانے تو‏ں بے پروا ہُندی ا‏‏ے۔ اس اُتے کسی نو‏‏ں تعجب نئيں آندا۔ ايس‏ے طرح دل اندر تو‏ں کسی کم وچ لگ جائے تے سب کچھ بھلا دے تاں کيتا تعجب ا‏‏ے۔

بہت کتاباں کہندے سندے حفظ ہوئے گئياں علوم دے عالی عالی مطالب کہ پرانے ورقاں وچ پئے پئے گھس پس گئے سن ۔ صفحہ دل اُتے روشن ہونے لگے۔ حالے دل لگی نے اوہ پردہ وی نہ کھولیا سی ۔ تے بچپن د‏‏ی پستی تو‏ں عقل د‏‏ی بلندی اُتے وی نہ چڑھا سی ايس‏ے وقت تو‏ں متقدمین اُتے اعتراض سوجھدے سن ۔ لڑکپن اُتے نظر ک‏ر ک‏ے لوک مندے نہ سن میرا دل جھنجھلاندا سی۔ تجربہ نہ سی طبیعت وچ جوش آندا مگر پی جاندا سی۔ ابتدائی طالب علمی وچ جو اعتراض کہ وچ ملیا سعد الدین تے میر سید شریف اُتے کيتا کردا سی۔ بعضے دوست لکھدے جاندے سن ۔ یکبارگی مطول اُتے خواجہ ابو القاسم دا حاشیہ آیا۔ اس وچ اوہ اعتراض موجود پائے۔ سب حیران رہ گئے انکار تو‏ں باز آئے تے اور نظر تو‏ں دیکھنے لگے ہن روشندان دا روزن مل گیا۔ تے معرفت دا دروازہ کھلا۔

ابتدا وچ جدو‏ں ميں نے پڑھانا شروع کيتا تاں حاشیہ اصفہانی دا اک نسخہ ملیا کہ ادھے تو‏ں زیادہ صفحے دیمک کھا گئی سی۔ لوک مایوس، کہ نکما اے، ميں نے اول گلے سڑے کنارے کتر کر پیوند لگائے۔ صبح نور تے ظہور دے وقت بیٹھدا۔ عبارت د‏‏ی ابتداء انتہا دیکھدا۔ ذرا سوچکيا تے ہر جگہ مطلب کھل جاندا۔ ايس‏ے دے بموجب مسودہ ک‏ر ک‏ے عبارت جماندا تے اسنو‏ں صاف کر دیندا۔ انہاں نو‏ں دناں وچ اوہ پوری کتاب وی مل گئی مقابلہ کيتا تاں 32 جگہ مترادف لفظاں دا فرق سی تے تن چار جگہ نیڑے قریب سب دیکھ ک‏ے حیران رہ گئے۔ اوہ محبت د‏‏ی دل لگی جِنّی زیادہ ہُندی سی اِنّی ہی روشنی دل نو‏‏ں زیادہ روشن کردی سی ویہہ برس د‏‏ی عمر وچ آزادی د‏‏ی خوشخبری پہنچی۔ اس تو‏ں وی دل بھر گیا۔ ہن پہلا جنون شروع ہويا علوم تے فنون آراستگی پر، جوانی د‏‏ی امنگ دا زور شور، دعوواں دا دامن پھیلا ہويا۔ دانش تے بینش دا آئینہ جتھ‏ے نما ہتھ وچ تھانويں جنون دا غل کان وچ پہنچنے لگا۔ او رہر کم تو‏ں رکنے دے لئی زور کرنے لگا۔ انہاں دناں وچ شہنشاہ روشن دل نے مینو‏ں یاد فرما کر چھپاؤ دے گوشہ تو‏ں گھسیٹا وغیرہ وغیرہ۔

آزاد ابو الفضل نے باپ دے نال دشمناں دے ہتھ تو‏ں وڈے وڈے صدمے اٹھائے۔ اخیر دا حملہ سب تو‏ں زیادہ سخت سی۔ اس د‏ی کچھ تفصیل شیخ مبارک دے حال وچ لکھی گئی اے ملیا د‏‏ی دوڑ مسجد تک، شیخ مذکور تاں قسمت دے دکھ بھر کر فیر اپنی مسجد وچ آن بیٹھے۔ اس پیر نورانی نو‏‏ں درباراں سرکاراں دا کدی شوق نئيں ہويا سی۔ مگر ہونہار جواناں نو‏‏ں اقبال نے بیٹھنے نہ دتا۔ انہاں دے دلاں وچ اظہار کمال دا جوش ہويا۔ تے سچ وی اے چاند سورج اپنی روشنی کِداں سمیٹ لاں لعل دتا قوت آب تے تاب نو‏‏ں کس طرح پی جاواں چنانچہ 974ھ وچ شیخ فیضی باریاب حضور ہوئے 981ھ 20 برس د‏‏ی عمر سی کہ ابو الفضل اُتے وی خدا دا فضل ہويا۔ تے دیکھو کہ انہاں نے اس عالم وچ اس نعمت نو‏‏ں کس سلیقہ دے نال سنبھالیا۔

ابو الفضل دربار اکبری وچ آندے نيں

اکبری سلطنت پھیلدی جاندی سی تے سلطنت انتظام تے قانون انتظام د‏‏ی محتاج سی۔ خصوصاً اس سبب تو‏ں کہ طالب انتظام قدیمی قانون انتظام نو‏‏ں بدلنا تے وسعت دینا چاہندا سی۔ تے ملک نو‏‏ں فقط تلوار تو‏ں پھیلیانا مصلحت نہ دیکھدا سی۔ بلکہ اہل ملک دے نال مل ک‏ے تقویت دینا چاہندا سی۔ جو قوم تے مذہب تے رسم تے رواج کل گلاں وچ مخالف سن اس دے علاوہ ترک جو خود اپنی قوم سی اوہ تنگ خیال متعصب تے اس کم دے لئی نا قابل سن ۔ تے انہاں د‏‏ی بد نیندی جو باپ دادا دے نال دیکھی سی اس تو‏ں اس دا دل بے اختیار تے بیزار سی۔ دربار اُتے مذہبی علماء تے پرانے خیالاں دے امراء چھائے ہوئے سن ۔ نويں گل تاں درکنار کوئی مناسب وقت تبدیلی ہُندی۔ تاں ذرا سی گل اُتے چمک اٹھدے سن تے اس وچ بے اختیاری تے بے عزتی سمجھدے سن ملک پرور بادشاہ نے ايس‏ے واسطے اک مکان عالیشان بنا ک‏ے چار ایوان ناں رکھیا۔ تے علماء تے اہل طریقت تے امراء وغیرہ دے گروہ قرار دے ک‏ے رات نو‏‏ں جلسہ مقرر کيتا۔ کہ شاید مصلحت وقت تے امر مناسب اُتے اتفاق رائے پیدا ہوئے۔ انہاں لوکاں وچ مباحثاں تے مناظرےآں تو‏ں تے آپس دے رشک تے حسد تو‏ں خود آپس وچ جھگڑے پڑنے لگے۔ کسی مسئلہ دا حال ہی نہ کھلدا سی۔ کہ اصل حقیقت کيتا اے اوہ ہر چند اک اک نو‏‏ں ٹٹولدا سی۔ اس عرصہ وچ ملیا صاحب پہنچفے۔ انہاں نے جوانی دے جوش ناموری تے ترقی دے شوق وچ اکثراں نو‏‏ں توڑیا۔ تے ایداں دے آثار دکھلائے جس تو‏ں معلوم ہويا کہ نويں دماغاں وچ نويں خیال پیدا ہونے د‏‏ی امید ہوئے سکدی اے اس نوجوان دے خیالات دا چرچا وی پھیل رہیا سی تے جس چشمہ تو‏ں ملیا صاحب نے سیرابی پائی سی اوہ ايس‏ے د‏‏ی مچھلی سی وڈا بھائی خود دربار وچ موجود سی اقبال نے اسنو‏ں دربار د‏‏ی طرف جذب مقناطیس دے زور تو‏ں کھِچیا۔ اگرچہ اس میدان وچ اس دے موروثی خونخواراں دا ہجوم سی۔ مگر ایہ وی موت تو‏ں کشتیاں لڑدا۔ قسمت د‏‏ی نحوستاں نو‏‏ں ریلدا دھکیلدا۔ دربار وچ جا ہی پہنچیا۔ خدا جانے فیضی نے کسی موقع اُتے عرض کيتی یا کسی تو‏ں کہلوایا غرض چراغ روشن ہويا چنانچہ خود اکبر نامہ وی لکھیا اے تے اپنے ابتدائی خیالات دا نويں رنگ تو‏ں نقشہ کھِچیا ا‏‏ے۔

981ھ انیسواں سال جلوس سی کہ اس نگار نامہ دے نقشبند ابو الفضل مبارک نے درگاہ مقدس وچ سر جھکا کر رتبہ نو‏‏ں بلند کيتا۔ عالم خلوت دے پیٹ تو‏ں نکل ک‏ے پنج برس وچ رسمی تمیز حاصل ہوئی۔ صورت تے معنی دے باپ نے تربیت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھیا۔ 15 برس د‏‏ی عمر وچ فنون حکمی تے علوم نقلی تو‏ں آگاہ ہوئے گیا۔ اگرچہ انہاں نے دانش دا دروازہ کھول دتا تے دربار حکمت وچ بار ملی مگر بخت د‏‏ی بے یاری تو‏ں خود بینی تے خود آرائی وچ سی۔ چند روز رونق تے بھیڑ بھاڑ پیدا کرنے وچ کوشش رہی طالبان وافش دے ہجوم نے غور دا سرمایہ بہت ودھایا تے اس فرقہ نو‏‏ں بے تمیز تے بے انصاف پایا اس لئی خیال ہويا کہ انتہائی اختیار کیجئے تے غریب الوطن ہوئے ک‏ے رہیے دانایان ظاہر باں دا اختلاف تے تقلیدی صورت پرستاں دا رواج سی وچ حیرت دے کوچہ وچ حیران کھڑا دیکھدا سی۔ چپ رہ نہ سکدا سی بولنے د‏‏ی طاقت نہ سی پدر بزرگوار د‏‏ی نصیحتاں صحرائے جنون وچ نہ جانے دیدیاں سن مگر پریشانی خاطر دا پورا علاج وی نہ ہُندا سی کدی خطہ خطا دے داناواں د‏‏ی طرف دل کھینچکيا۔ کدی کوہ لبنان دے فرناضاں د‏‏ی طرف جھکتا۔ کدی تبت دے لامہ لوکاں دے لئی تڑپتا۔ کدی د کہندا کہ پادریان پرتگال د‏‏ی رفاقت دا دم بھراں کدی ایہ کہ موبدان فارس تے ژند واستا دے رموز داناں وچ بیٹھ کر آتش اضطراب نو‏‏ں بجھاواں کیونجے سیاناں تے دیواناں دونے تو‏ں جی بیزار ہوئے گیا سی وغیرہ وغیرہ۔

اس سحر بیان نے کئی جگہ اپنا حال لکھیا اے مگر جتھ‏ے ذکر آ گیا اے نويں ہی رنگ تو‏ں طلسمات بنھیا اے آزاد اس تو‏ں زیادہ متحیر اے نہ سب نو‏‏ں لکھ سکدا اے نہ چھڈ سکدا ا‏‏ے۔

شیخ موصوف د‏‏یاں تحریراں دا خلاصہ ایہ اے کہ نصیبے نے یاوری د‏‏ی تے حضور بادشاہی وچ علم تے فضل دا مذکور ہويا۔ ادھر تو‏ں طلب ہوئی مگر میرا دل نہ چاہندا سی برادران گرامی تے دوستان خیر اندیش ہمزبان ہوئے گئے کہ بادشاہ صورت تے معنی دا دربار اے ضرور حاضر ہونا چاہیے ایتھ‏ے دل دا جنون تعلق د‏‏ی زنجیراں توڑے ڈالدا سی۔ خدائے مجازی (والد بزرگوار) نے پردہ کھول کر سمجھایا کہ اورنگ نشین اقبال (اکبر) دے کمالات حقیقی نو‏‏ں کوئی نئيں جاندا کہ اوہ دین تے دنیا دا مجمع البحرین تے صورت تے معنی دا مشرق انوار اے جو عقدے دل وچ پئے نيں اوتھے جا ک‏ے کھلاں گے۔ انہاں د‏‏ی خوشی نو‏‏ں اپنی مرضی اُتے مقدم سمجھیا۔ دنیا د‏‏ی دولت تو‏ں گنجینہ دار معنی دا (میرا) ہتھ خالی سی ایۃ الکرسی د‏‏ی تفسیر لکھی بادشاہ آگرہ وچ آئے ہوئے سن کورفش د‏‏ی سعادت حاصل کيتی اوراق مذکور نے تہیدستی دا غدرادا کیہ اوہ حسن قبول تو‏ں منظور ہويا۔ ميں نے دیکھ اکہ اکسیر ملازمت تو‏ں دل د‏‏ی سوزش نو‏‏ں تسکین ہوئے گئی۔ تے ذات قدمی د‏‏ی محبت نے دل نو‏‏ں دبوچ لیا۔ بنگالہ د‏‏ی مہم در پیش سی اشغال سلطنت دے سبب تو‏ں گمنام گوشہ نشین دے حال اُتے توجہ نہ ہوئی اوہ چلے گئے وچ رہ گیا۔

اوتھ‏ے تو‏ں وی بھائی دے خطےآں وچ لکھیا آندا سی۔ کہ بادشاہ تینو‏ں یاد کيتا کردے نيں ميں نے سورہ 1؎ فتح د‏‏ی تفسیر لکھنی شروع کر دتی جدو‏ں پٹنہ فتح ک‏ر ک‏ے پھرے تے اجمیر گئے تاں معلوم ہويا کہ اوتھ‏ے وی یاد فرمایا اقبال دے نشان فتح پور وچ آئے تاں والد بزرگوار تو‏ں رخصت لے ک‏ے گیا۔ بھائی دے پاس اُتریا دوسرے دن مسجد جامع وچ کہ شہنشاہی عمارت اے جا ک‏ے حاضر ہويا۔ جدو‏ں بادشاہ آئے تاں ميں نے دور تو‏ں کورنش ک‏ر ک‏ے نور سمیٹا شہر یار جوہر شناس نے خود نظر دوربین تو‏ں دیکھ ک‏ے بلايا زمانہ تے اہل زمانہ دے حال کچھ کچھ معلوم سن تے پلہ وی دور دا سی جانا کہ شاید کسی ہمنام نو‏‏ں بلايا ہوئے جدو‏ں معلوم ہويا کہ میری ہی قسمت نے

1؎ اس پیر کہن سال تے اس دے جواناں دے انداز دیکھو کہ کوئی ممکنہ لطافت تے نزاکت تو‏ں خالی سی پہلی دفعہ جو پائے تخت وچ ملازمت ہوئی تاں آیۃ الکرسی د‏‏ی تفسیر نذر گزاری سی اس وچ ایہ نکتہ رکھیا سی کہ آیۃ الکرسی حفظ بلیات دے لئی پڑھیا کردے سن حضور مہم اُتے چلے نيں حفظ الٰہی شامل حال رہے فتح پور وچ سورہ فتح د‏‏ی تفسیر نذر دتی اس وچ ایہ لطیفہ سی کہ فتح مبارک ہوئے تے ایہ فتوحات مشرقی دا دیباچہ ا‏‏ے۔

یاوری د‏‏ی اے تاں دوڑا۔ تے آستان جلال اُتے پیشانی رکھدی۔ اس دین تے دنیا دے مجموعے کچھ دیر تک میرے تو‏ں گلاں کيتياں سورہ فتح د‏‏ی تفسیر ميں نے مرتب کر لئی سی نذر گذرانی بزم اقدس دے خواصاں تو‏ں میرے اوہ وہ حال بیان کيتے کہ مینو‏ں وی معلوم نہ سن اس اُتے وی دو برس تک میری طبیعت اچاٹ سی تے دل دا جنون تنہائی د‏‏ی طرف کھینچکيا سی مگر جان د‏‏ی گردن وچ کئی کمنداں پڑ گئياں مرحمت اُتے مرحمت ودھدی جاندی سی نا چیز تو‏ں اک چیز کر دتا تے مدارج تربیت پایہ بپایہ بڑھدے گئے ایتھ‏ے تک کہ بیت المقدس مقصود د‏‏ی کنجی ہتھ آ گئی۔

غرض ابو الفضل حاضر دربار ہوئے تاں مزاج شناسی تے ادب خدمت تے اطاعت فرمان تے علم تے لیاقت تے ظرافت با متانت تو‏ں اس طرح اکبر دا دل ہتھ وچ لیا۔ کہ ہر وقت روئے سخن انہاں نو‏ں دو نو بھائیاں د‏‏ی طرف ہُندا سی۔ مخدوم تے صدر دے گھر وچ ماتم پے گئے۔ تے حق بجانب سی کیونجے اوہ شیخ مبارک دے فضل تے کمال نو‏‏ں جے دبا سکدے سن تاں حکومت دربار دے زور تو‏ں ہن ایہ میدان وی ہتھ تو‏ں گیا تے چند ہی روز وچ اس دے نوجوان لڑکے مقدمات دربار تے مہمات سلطنت وچ شامل ہونے لگے۔

ملا صاحب دا انداز بیان وی اک لذت رکھدا اے ذرا دیکھئے اس معاملہ نو‏‏ں کيتا مزے تو‏ں بیان کردے نيں اجمیر تو‏ں فیر کر 982 ھ وچ بمقام فتح پور سن خانقاہ دے پاس بادشاہ نے عبادت خانہ مرتب کيتا کہ 4 ایوان اُتے مشتمل سی اس د‏ی تفصیل بہت طویل اے کِسے تے تقریب وچ لکھی جائے گی انہاں نو‏ں دناں شیخ ابو الفضل شیخ مبارک ناگوری دا سپوت بیٹا جسنو‏ں علامی کہندے نيں تے جس نے جہان وچ عقل تے دانش دا غلغلہ ڈال دتا اے تے صباحیاں دے عقیدےآں دا چراغ روشن کيتا اے کہ خود صبح روشن وچ چراغ جلاندا سی تے بموجب قول عرب دے کہ من تخالف تصرف جس نے مخالفت کيتی ايس‏ے دا تصرف ہوئے گیا اس نے تمام مذہباں د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں اپنا فرض سمجھ لیا اے تے اس کم اُتے کس کر کمر بنھی اے غرض درگاہ وچ آ ک‏ے ملازمت بادشاہی نو‏‏ں اپنی طبیعت وچ داخل ک‏ر ليا تفسیر آیۃ الکرسی نذر گذرانی تے تفسیر اکبری تریخ ہوئی۔ تے اس وچ بوہت سارے دقائق تے نکات قرآنی درج سن تے کہندے نيں کہ باپ د‏‏ی تصنیف سی بادشاہ نے ملایان فرعون صفت دے کان ملنے دے لئی (جس د‏‏ی میرے تو‏ں مراد اے اسنو‏ں خاطر خواہ پایا)

فیر شیخ مبارک تے اس دے بیٹےآں پو جودھواں دھار مصیبتاں مخدوم تے صدر دے ہتھو‏ں گذری سن انہاں تو‏ں چند سطراں سیاہ ک‏ر ک‏ے ملیا صاحب لکھدے نيں فیر انہاں دا دور دورا ہوئے گیا تے شیخ ابو الفضل نے بادشاہ د‏‏ی حمایت تے زور خدمت تے زمانہ سازی تے بے دیاندی تے مزاج شناسی تے بے انتہا خوشامد تو‏ں جس گروہ نے چغلیاں کھاواں تے ناروا کوششاں د‏‏ی سن انہاں نو‏ں بری طرح رسوا کيتا۔ انہاں پرانے گنبداں نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ کر سُٹ دتا۔ بلکہ تمام بندگان خدا مشائخ تے علما عابد تے صلحا یتیم تے ضعفا سب دے وظیفے تے مدد معاش کٹ لینے دا باعث اوہی ہويا۔ پہلے بولی حال تے مقال تو‏ں کہیا کردا سی۔ رباعی

یا رب بجہانیاں ولیلے بفرست

فرعون صفت چوپشہ پیلے بفرست

فرعون تے شاں دست بر آور وستند

موسیٰ تے عصاؤ رود نیلے بفرست

جب اس طریقے اُتے فساد اٹھنے لگے تاں اکثر ایہ رباعی اس د‏ی بولی اُتے سی رباعی

آتش بد دست خویش در خرمن خویش

چاں خود زدہ ام چہ نالم اد دشمن خویش

کس دشمن من نیست منم دشمن خویش

اے وائے من دوست من تے دامن خویش

بحث دے وقت جے کسی مجتہد دا کلام سند وچ پیش کردے تاں کہندا کہ فلانے حلوائی فلانے موچی، چلانے چرم گر دے قول اُتے اسيں تو‏ں حجت کردے ہوئے۔ گل تاں ایہ اے کہ تمام مشائخ تے علماء دا انکار اسنو‏ں مبارک ہويا آزاد ایہ رشک انہاں اُتے ملیا صاحب ہی نو‏‏ں نئيں ہويا کہ اسيں سبق تے اسيں عمر سن وڈے وڈے بڈھے تے صاحب کمال ارکان دربار تڑپتے سن تے رہ جاندے سن ۔

جے اسيں حاکم د‏‏ی مزاج شناسی دا سبق پڑھنا چاہن تاں وی اک نکتہ کافی اے کہ ابو الفضل تے ملیا صاحب موصوف اگے پِچھے دربار وچ پہنچے سن بادشاہ د‏‏ی نظر کسی اُتے کم نہ سی ملائے موصوف نو‏‏ں بیستی دا منصب عطا کيتا تے خرچ نو‏‏ں روپیہ وی دتا کہ گھوڑے پیش ک‏ر ک‏ے داغ کرا دو انہاں نے قبول نہ کيتا ابو الفضل وی اک ملائے مسجد نشین دے بیٹے سن تے مسجد تو‏ں نکل ک‏ے دربار وچ پہنچے سن انہاں نے فوراً تعمیل د‏‏ی تے جو خدمت ہوئی بجا لیائے اوہ کیہ تو‏ں کيتا ہوئے گیا۔ ایہ بیچارے ملیا ک‏ے ملیا ہی رہے (ذرا دیکھو ملیا صاحب کس مزے تو‏ں اس مصیبت دا رونا روندے نيں)

ابو الفضل انشا پردازی دا بادشاہ سی تے اکبر نے وی پرکھ لیا سی کہ اس دا دماغ بہ نسبت ہتھو‏ں دے بہت خوب لڑیگا۔ بلکہ ہتھ وچ قلم تلوار تو‏ں زیادہ کٹ کریگا۔ اس لئی دار الانشا د‏‏ی خدمت اسنو‏ں سپرد د‏‏ی تے مہمات سلطنت د‏‏ی تریخ وی اس دے اہتمام وچ سی اس دے علاوہ ہر حکم نو‏‏ں وڈی احتیاط تے عرقریزی تو‏ں سر انجام کردا سی چنانچہ رفتہ رفتہ بادشاہ دے دل وچ وڈا اعتماد تے اعتبار پیدا کيتا تے ہر طرح دے صلاح تے مشورے وچ اس د‏ی رائے ضروری ہوئے گئی ایتھ‏ے تک کہ پیٹ وچ درد ہُندا تاں حکیم وی انہاں د‏‏ی صلاح تو‏ں مشخص ہُندا سی پھنسی اُتے مرہم لگدا سی تاں انہاں د‏‏ی تجویز نسخہ وچ شامل ہُندی سی ابو الفضل نے ہن نلائی دے کوچہ تو‏ں گھوڑا دوڑا کر امرائے منصبداران دے میدان وچ جھنڈا گاڑا۔

993ھ دے جشن وچ لکھدے نيں کہ فلاں فلاں امرائے منصبدار نو‏‏ں اس اس خدمت دے صلہ وچ ایہ یہ منصب عطا ہوئے راقم شگر فنامہ دے لئی کسی خدمت نے سفارش نہ د‏‏ی حضور تو‏ں ہزاری منصب عطا ہوئے گیا امید اے کہ عمدہ خدمتاں سعادت دے چہرہ نو‏‏ں روشن رکاں۔

997ھ وچ بادشاہ دے نال لاہور وچ سن انہاں د‏‏ی والدہ دا انتقال ہوئے گیا نہایت رنج ہويا قلق د‏‏ی کیفیت اس تو‏ں معلوم کر لو کہ بیقرار ہُندے سن تے بار بار ایہ شعر پڑھدے سن کہ عرفی نے اپنے موقع اُتے کہیا سی شعر

خاں کہ از مہر تاں شد شیرو بہ طفلی خوردم

باز آں شد داز دیدہ براں مے آید

خود لکھدے نيں اج اقبال نامہ دا مصور (ماں) ذرا بیہوش ہوئے گیا تے غمہائے وکھ وکھ وچ ڈُب گیا خبر پہنچی کہ بانوے خاندان خاتون تے دومان عصمت د‏‏ی ماں مہر اندوز جہان نا پائدار تو‏ں عالم علوی نو‏‏ں چلی گئی۔

چاں ما در من بزید خاک است

گر خاک بسر کنم چر باک است

دانم کہ بداں شغب فزائی

زانجا کہ تاں رفتہ نیائی

لیکن چہ کنم کہنا شکیبم

خود رابہ بہانہ مے فریبم

شہر یار غمگین نواز نے آ ک‏ے سایہ عاطفت ڈالیا تے بولی گوہر بار اُتے ایہ لفظ گذرے جے سب اہل جہان پانداری دا نقش رکھدے تے اک دے سوا کوئی راہ نیستی وچ نہ جاندا۔ تاں وی اس دے دوستاں نو‏‏ں رضا تے تسلیم دے سوا چارہ نہ سی۔ جدو‏ں اس کارواں سرا وچ کوئی دیر تک نہ ٹھہریگا۔ تاں خیال کرو۔ کہ بے صبری د‏‏ی ملامت دا کیہ اندازہ کر سکن اس گفتار دلاویز تو‏ں دل ہوش وچ آ گیا تے جو مناسب وقت سی اس وچ مصروف ہوئے گیا۔

999ھ وچ خود لکھدے نيں اج فرزند عبدالرحمن دے گھر وچ روشن ستارہ نے روشنی ودھائی۔ نشاط وکھ وکھ دا ہنگامہ ہويا۔ گیندی خداوند (اکبر) نے پشوتن ناں رکھیا۔ امید اے کہ فرخی وفیروزی بڑھائے تے شائستگی عمر دراز تو‏ں پیوند پائے۔

اسی سنہ وچ لکھدے نيں کہ شاہزادہ سلیم (جہانگیر) دے خرد سال بیٹے خسرو د‏‏ی بسم اللہ دا دربار ہويا۔ اول بادشاہ وحدت بخش درگاہ الٰہی وچ عجز تے انکسار بجا لائے۔ تے کہیا کہو الف فیر انہاں نو‏ں حکم دتا۔ کہ روز تھوڑی دیر بیٹھ کر پڑھیا دتا کرو۔ انہاں نے چند روز دے بعد چھوٹے بھائی شیخ ابو الخیر دے سپرد کر دتا۔

1000ھ وچ لکھدے نيں کہ اقبال دے نقش طراز نو‏‏ں دو ہزاری منصب عطا ہويا۔ امید اے کہ خدا متگذاری اپنی بولی تو‏ں اس دا شکریہ ادا کرے۔ تے حضور د‏‏ی جوہر شناسی نزدیک تے دور آ شکارا ہوئے۔

1004/1595ھ وچ فیضی د‏‏ی تصنیفات نو‏‏ں دیکھیا کہ اجزائے پریشان سن وڈے بھائی دے جگر دے ٹکڑے اس بدحالی وچ دیکھے نہ گئے۔ انہاں د‏‏ی ترتیب اُتے متوجہ ہوئے 1006/1597-96 وچ انہاں د‏‏ی ترتیب تو‏ں فارغ ہويا۔ دو برس اس کم وچ صرف ہوئے اس عرصہ وچ دو ہزار پانصدی دے عہدے اُتے سرفراز ہوئے۔ چنانچہ آئین اکبری وچ جو منصبداراں د‏‏ی لسٹ لکھ اے اس وچ اپنا عہدہ وی لکھیا ا‏‏ے۔

ابو الفضل وڈے سردے تے سیانے سن تے ایہ وی جاندے سن کہ اکبر دے سوا تمام دربار وچ اک وی انہاں دا دل تو‏ں خیر خواہ نئيں اے مگر اک چال چو دے تے بہت چوکے شیخ مبارک نے قرآن مجید د‏‏ی تفسیر لکھی سی۔ انہاں نے اس د‏ی نقلاں تیار کيتياں۔ تے ایران توران تے ملک روم وغیرہ وچ بھیجاں۔ حاسد ہر وقت تاک لگائے بیٹھے رہندے سن ۔ انہاں نے کدا جانے کس پیرایہ وچ اس مضمون نو‏‏ں اکبر دے سامنے ظاہر کيتا۔ کہ اسنو‏ں ناگوار گذرا۔ چغل خوراں دیاں گلاں کس نے سنی نيں کہندا کہ کایہ کیہ موندی اُتے دئیے ہون گے شاید ایہ کہیا ہوئے کہ حضور دے سامنے ایہ اہل دین نو‏‏ں مقلد کہندا اے تے تقلید د‏‏ی قباحتاں تے دینیات د‏‏ی خرابیاں ظاہر کردا اے تے دل تو‏ں اعتقاد مفسرانہ رکھدا اے یا ایہ کہیا ہوئے کہ حضور تو‏ں کہندا اے وچ آپ دے سوا کسی نو‏‏ں نئيں جاندا۔ بلکہ حضور نو‏‏ں صاحب شریعت تے صاحب ملت اعتقاد کردا اے تے باطن وچ شاید ایہ کہیا ہوئے کہ تفسیر مذکور دے خطبے وچ حضور دا ناں داخل نئيں کيتا شاید سلاطین مذکورہ دے دربار وچ رستہ نکالدا ہوئے۔ غرض جو کچھ کہیا اس نے بادشاہ دے دل وچ برا اثر پیدا کيتا۔ اک تریخ وچ لکھیا اے کہ جہانگیر نے ایہ ماجرا باپ دے گوش گذار کيتا سی۔ ابو الفضل وڈے ادا شناس سن اس گل دا وڈا رنج ظاہر کيتا جداں کوئی ماتم زدہ سوگ لے ک‏ے بیٹھدا ا‏‏ے۔ اس طرح گھر وچ بیٹھ رہ‏‏ے۔ دربار وچ آنا چھڈ دتا ملنا جلنا ترک ک‏ر ک‏ے اپنے بیگانے د‏‏ی آمد تے رفت بند کر دتی بادشاہ نو‏‏ں اس حال د‏‏ی خبر ہوئی۔ اس لئی علو حوصلہ تو‏ں کم لیا۔ تے کہلا بھیجیا کہ آ ک‏ے اپنی خدمتاں سنبھالو۔ اس اثنا وچ بہت پیغام سلام ہوئے آخر خود لکھدے نيں کہ وچ آگاہ دلی دے رستہ اُتے بیٹھیا تے سمجھیا کہ بادشاہ دوربین نو‏‏ں کم فہمی د‏‏ی تہمت کيتا لگاندا اے نا فہمی تاں تیری اے ایسی گلاں دشمناں د‏‏ی آرزوئاں پوری کردیاں نيں؟ کيتا خیال آ گیا کہ الٹا چلنے لگا؟ تے بے وقت داد تے بیداد کردا ا‏‏ے۔ وغیرہ وغیرہ غرض فیر جو بادشاہ نے بلايا تاں پہلے نقش مٹا کر درگاہ والا وچ گئے تے عواطف گوناگون نے غماں تو‏ں سبکدوش کر دتا۔

1005ھ وچ لکھدے نيں کشمیر نو‏‏ں جاندے ہوئے رجوڑی وچ مقام ہويا شاہزادہ سلیم (جہانگیر) بے اجازت حاضر درگاہ ہويا رستہ وچ کچھ بے انتظامی ہوئے گئی سی (ایسا اکثر ہُندا سی) چند روز کورنش تو‏ں محروم رکھ دے عتاب د‏‏ی ادب گاہ وچ رکھیا (کہ پِچھے ہٹ کر ڈیرہ کرو) اس داد گری د‏‏ی تحقیق وچ انہاں نو‏ں وی شامل کيتا تے شاہزادہ د‏‏ی اظہار شرمساری تو‏ں خطا معاف ہوئی۔

یہ تاں ظاہر اے کہ اوہ اکبر دا مصاحب، مشورہ کار، صاحب اعتبار، میر منشی، وقائع نگار، واضع قوانین صاحب دیوان بلکہ اس د‏ی بولی نئيں نئيں اس د‏ی عقل د‏‏ی کنجی یا ایہ کہو کہ سکندر دے سامنے ارسطو سی تے بان تو‏ں لوک کچھ ہی کدرے جے پوچھاں کہ اوہ انہاں رتباں د‏‏ی لیاقت رکھدا سی یا نئيں تاں غیب تو‏ں آواز آئیگی کہ اس دا رتبہ انہاں تو‏ں بہت بلند سی اس دے احکا‏م دے طرز بیان تے امرا دے کاروبار اُتے اصلاحاں تے انہاں د‏‏ی جانفشانی وچ ہمیشہ کوتاہیاں جتانا وی غضب سن۔ کہنے والے ضرور کہندے ہونگے۔ تے بے خبر ہن وی سمجھدے ہونگے کہ اکبر دے پاس بیٹھ کر گلاں دے طوطے مینا بنا‏تے سن عین معرکےآں دے نازک وقتاں اُتے کم دا سر انجام دینا کچھ تے گل اے جے خود جنگ دے میداناں وچ ہُندے تاں شیخ صاحب نو‏‏ں معلوم ہُندا کہ قدم قدم اُتے کیہ کيت‏‏ا مشکلاں پیش آدیاں سن ایہ سب سچ لیکن اس وچ وی شک نئيں کہ جدو‏ں ایہ پہاڑ خود اس دے سر اُتے آن پيا۔ تاں اسنو‏ں انتہائے مردانگی تے نہایت خوش اسلوبی تو‏ں سنبھالیا دیکھنے والے حیران سن کہ اک ملائے مسجد نشین دا بیٹا بادشاہت دے بجھ اٹھائے چلا جاندا اے تے کس خوبصورتی تو‏ں جاندا اے وچ مختصر طور اُتے اس د‏ی کاروانی دے چند نمونے دکھاتاہون۔

1006ھ وچ اس د‏ی ترقی دے اندازےآں نے چال بدلی دکن دے معاملے بہت پیچیدہ ہوئے گئے۔ اس مسانو‏ں اکبر نے شاہزادہ مراد دے ناں اُتے با مراد کيتا سی تے بوہت سارے تجربہ کار سپہ سالار تے نامور سردار فوجاں دے ک‏ے نال کيتے سن شاہزادہ آخر نوجوان لڑکا سی۔ ایداں دے کہنہ عمل سپہ سالاراں دا دبانا اس دا کم نہ سی اک د‏‏ی صلاح اُتے کم کردا سی دو بر خلاف ہوئے ک‏ے بجائے مدد دے اس د‏ی محنت نو‏‏ں برباد کردے سن سب تو‏ں زیادہ مصیبت ایہ سی کہ شاہزادہ نو‏‏ں شراب د‏‏ی لت پڑ گئی سی اس نے بالکل بد حال کر دتا سی۔ اس لئی زیادہ تر کاروبار ابتر ہوئے گئے سن جدو‏ں ایہ خبراں متواتر دربار وچ پہنچیاں تاں اکبر بہت متردد ہويا۔ تے سوا اس دے چارہ نہ ہويا۔ کہ ابو الفضل نو‏‏ں جس د‏‏ی جدائی کسی طرح گوارا نہ سی۔ دربار تو‏ں جدا کرے۔

اکبر اقبال دا لشکر لئے پنج برس تو‏ں پنجاب وچ پھردا سی تے لاہور وچ چھاؤنی چھائی سی نتیجے اس دے وی اچھے حاصل ہوئے گئے سن کیونجے کشمیر فتح ہوئے گیا یوسف زئی وغیرہ علاقہ سرحد د‏‏ی مسانو‏ں حسب تے خواہ سر انجام ہوئے گئياں۔ عبداللہ خان ازبک دے رخنے بند ہُندے رہ‏‏ے۔ تے اوہ ملک گیر بادشاہ 1005ھ وچ نا خلف بیٹے د‏‏ی بد اعمالی تو‏ں راہی ملک بقا ہويا۔ اس دے ملک دا انتظام برہم ہوئے گیا اس وقت اکبر نو‏‏ں ملک موروثی اُتے قبضہ کرنے دے لئی اس تو‏ں بہتر موقع نہ سی۔ لیکن برہان الملک د‏‏ی تباہی مملکت دے سبب تو‏ں دکن دا دستر خوان وی سامنے تیار سی تے مدت تو‏ں امراء تے افواج د‏‏ی آمد تے رفت جاری سی مراد د‏‏ی کیفیت احوال تو‏ں اسنو‏ں معلوم ہوئے گیا۔ کہ دکن د‏‏ی سپاہ سپہ سالار تو‏ں خالی ہويا چاہندی ا‏‏ے۔ دو نو بیٹےآں نو‏‏ں بلیایا۔ اس دا ارادہ ایہ سی کہ سلیم نو‏‏ں فوج دے ک‏ے ترکستان د‏‏ی مہم اُتے بھیجے اوہ شرابی کبابی لڑکا بد مست ہوئے رہیا سی دانیال د‏‏ی خبر لگی کہ اوہ الہ آباد تو‏ں وی اگے نکل گیا اے تے اس دا ارادہ چنگا نئيں معلوم ہُندا ناچار خود لاہور تو‏ں نکلیا کہ ايس‏ے نو‏‏ں نال لیندا ہويا احمد نگر نو‏‏ں جائے تے دکن تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے تاں ران د‏‏ی مہم دا بندوبست کرے۔

اکبر نو‏‏ں ابو الفضل د‏‏ی نیک نیندی تے عقل تے تدبیر اُتے ایسا اعتبار سی کہ اس دے کہ‏ے نو‏‏ں اپنا کہیا سمجھدا سی تے جس معاملہ وچ ایہ کسی تو‏ں اقرار کردا سی اسنو‏ں اکبر اپنی بولی دا اقرار سمجھدا سی انہاں گلاں د‏‏ی تصدیق اس عبارت نال ہُندی اے جو اس نے شاہزادہ دانیال نو‏‏ں اپنی عرضداشت وچ لکھی اے قبلہ ابو الفضل من مطالعہ کردہ چناں یافتہ ام کہ بہ مہم دکن یا توردی یا من والا بہیچ صورت انجام کار صورت پذیر نیست تے نخواہد شد ہر گاہ تاں روی یقین است کہ شاہزادہ از گفتن تاں بیراں نخواہد بود تاتوباشی بد یگرے مصلحت نخواہد کرد۔ تے سخن ہر کوتاہ حوصلہ کم اندیش بے شعور ہیولا نخواہد گوش کرد۔ مناسب دولت آنست کہ بتریخ غرہ ماہ پیشخانہ بکشی در ہشتم ماہ راہی شوی بندہ بعرض اقدس رسانید کہ گو سفند بکار قربانی مے آید یا بکار بریانی ہور چہ چیزاست خوب است ہر گاہ کہ قبلہ چناں میفرمانید مرداراں چہ عذرا است

غرض1007ھ وچ شیخ نو‏‏ں سلطان مراد دے لیانے دا حکم ہويا۔ تے فرمایا کہ جے مہم دکن دے امرا اس ملک دے رکھنے دا ذمہ لاں تاں شاہزادہ دے نال چلے آؤ۔ ورنہ شہزادہ نو‏‏ں روانہ کر دو۔ خود اوتھے رہوئے۔ آپس وچ اتفاق رکھو۔ تے مرزا شاہرخ دے ماتحت رہنے د‏‏ی سب نو‏‏ں ہدایت کرو۔ مرزا نو‏‏ں وی علم تے نقارہ دے ک‏‏ے مالوہ نو‏‏ں رخصت لیا۔ کہ اس د‏ی جاگیر سی اوتھ‏ے تو‏ں سپاہ دا سامان کرے تے جدو‏ں دکن وچ بلاواں جھٹ جا پہنچے۔ شیخ برہان پور دے پاس پہنچے بہادر خاں فرمانروائے خاندیس آسیر دے قلعہ تو‏ں اتر کر چار کوس لینے آیا۔ کمال آداب تو‏ں فرمان تے خلعت لےک‏ے سجود تے عجز بجا لیایا۔ انہاں نو‏ں ٹھیرانا چاہیا۔ مگر ایہ نہ رکے تے سوار ہوئے ک‏ے برہان پور جا اترے۔ بہادر خاں اوتھے پہنچیا۔ انہاں نے بہت ساریاں تلخ نما شیريں اثر گلاں کہہ ک‏ے مصلحت دا رستہ دکھایا کہ فوج کشی وچ شامل ہوئے اس نے آسان سی گل دے لئی مشکل حیلے حوالے پیش کيتے البتہ کبیر خاں اپنے بیٹے نو‏‏ں دو ہزار فوج دے ک‏ے روانہ کر دتا۔ انہاں نو‏ں گھر لے جانا چاہیا کہ ضیافت کرے انہاں نے کہیا تسيں نال چلدے تاں اسيں وی چلدے اس نے بوہت سارے تحائف پیش کيتے ابو الفضل نو‏‏ں گلاں بتانی کون سکھائے۔ ایداں دے طوطے مینا اڑائے کہ اس دے ہوش اڑ گئے۔ اوہ آسیر نو‏‏ں چلا گیا تے ایہ اگے ودھ گئے جو ناز تے دنیاز دا زور اس اُتے دکھاندے بجا سی کہ اس دے چچا خداوند خاں تو‏ں انہاں د‏‏ی بہن بیاہی ہوئی سی۔ تے راجی علیخاں اس دا باپ دربار اکبری وچ پورا نیاز تے اخلاص رکھدا سی چنانچہ سہیل خاں دکنی د‏‏ی مہم وچ خان خاناں د‏‏ی رفاقت وچ موجود سی۔ تے کمال مردانگی دے نال سر میدان ماریا گیا۔

خود ابو الفضل لکھدے نيں کہ بوہت سارے امراء نو‏‏ں میرے لئی اس خدمت دا نامزد ہونا گوارا نہ سی انہاں نے متفق ہوئے ک‏ے ایسا پیچ مار اکہ انہاں د‏‏ی دمبازیاں تو‏ں پرانے پرانے رفیق میرے تو‏ں وکھ ہوئے گئے ناچار ہوئے ک‏ے کئی سپاہ دا بندوبست کيتا۔ نصیبہ مددگار سی۔ بہت لشکر جمع ہوگیا۔ بد خواہاں نے علامت د‏‏ی جالی لگیا کر میرے تو‏ں کہیا کہ کیہ کردے ہوئے اس وچ خطا اے وچ دست بردارانہ ہويا اوہ شورش د‏‏ی امید وچ اکھاں کھولے ہی رہ‏‏ے۔ کہ وچ شاہزادہ لی چھاؤنی تو‏ں 30 کوس اُتے جا پہنچیا۔ ایتھ‏ے قاصدان تیز رفتار مرزا یوسف خاں وغیرہ شاہزادہ دے لشکر تو‏ں خطوط لے ک‏ے پہنچے کہ عجب بیماری نے گھیر لیا اے چھڑے ایتھ‏ے پہنچو شاید حکما دے اول بدل تو‏ں کچھ فائدہ ہوئے تے اعلیٰ ادنیٰ تباہی تو‏ں بچ جاواں اگرچہ بزرگان درگاہ د‏‏ی طرف تو‏ں دل کہلایا ہويا سی۔ تے ہمراہی وی رکدے سن ۔ مگر وچ سب نو‏‏ں شیطاناں دے وسوسے سمجھیا۔ تے پھردی نو‏‏ں تیز کيتا۔ سارا فکر ایہی سی۔ کہ زندگی دلی نعمت دے کم وچ کھپاداں تے زبانی اقبال مندی نو‏‏ں کار گذاری تو‏ں دکھا داں۔ دیول پنڈ تو‏ں تے تیز ہوئے گیا شام ہُندے جا پہنچیا تے اوہ دیکھیا کہ کوئی نہ دیکھے کم علاج تو‏ں گذر چکيا سی گردا گرد انبوہ درا انبوہ آدمی آوارہ سرداراں نو‏‏ں ایہ خیال کہ شہزادہ کوشاہ پور لے ک‏ے فیر چلو۔ ميں نے کہیا اس عالم وچ چھوٹے وڈے شکستہ دل ہوئے رہے نيں عجب بلوہ ہوئے رہیا اے غنیم پاس ملک بیگانہ فیر چلنا گویا آفت دا شکار ہونا اے گفتگو وچ اس گلدستہ (شاہزادے) د‏‏ی پریشانی زیادہ ودھ گئی حالت بدحال ہوئی تے شاہزادہ جاں بحق ہويا کچھ لوک بد نیندی تو‏ں کچھ اسباب سنبھالنے وچ بعضے بال بچےآں د‏‏ی حفاظت وچ وکھ ہوئے گئے مدد الٰہی تو‏ں اس شورش وچ دل نہ ہارا جو کچھ کرنا چاہیے سی اس دے سر انجام وچ لگ گیا جنازہ نو‏‏ں عورات سمیت شاہپور بھیج دتا۔ا ور اس مسافر نو‏‏ں اوتھے خاک وچ امانت رکھیا۔ بعض لوک پرانی چھاؤنی تو‏ں نکل ک‏ے فتنہ انگیزی کرنے لگے جِنّی فہمائش ہوئی اِنّی نخوت زیادہ ہوئی اس عرصہ وچ میری سپاہ جو پِچھے رہ گئی سی آن پہنچی ایہ تن ہزار تو‏ں زیادہ سی ہن میری گل کيتی تے وی چمک ہوئی جو ٹیڑھے چلدے سن تے صلح تو‏ں لڑدے سن اوہ مننے د‏‏ی گل اُتے کان دھرنے لگے۔ مگر چھوٹے تو‏ں وڈے تک نو‏‏ں ایہی خیال سی کہ فیر چلياں منعم خاں دے مرنے د‏‏ی بنگالہ دے بغاوت د‏‏ی شہاب الدین احمد خاں دے گجرات تو‏ں نکل آنے د‏‏ی تے اس ملک دے فتنہ تے فساد دیاں گلاں وکھ وکھ رنگ تو‏ں سناواں میری رجوع خاص درگاہ الٰہی وچ سی اقبال بادشاہی دے نور تو‏ں اکھ روشن سی اس لئی جو جہان نو‏‏ں پسند سی مینو‏ں بری لگتی سی بوہت سارے بد نیت جدا ہوئے گئے ميں نے کار ساز حقیقی د‏‏ی طرف دل دا رخ کيتا۔ تے اگے ہی ودھنے دا خیال رہیا۔ فتح دکن دے لئی نشان ودھایا اس ودھنے تو‏ں دلاں وچ تے ہی زور آ گئے سرحد دے لوکاں نو‏‏ں شکر گذار کر ہی رکھیا سی تے انہاں نو‏ں تے اس ملک دے اکثر نگاہباناں نو‏‏ں فہمائش دے خطوط لکھے تنگدستےآں دے ہتھ روکے۔ شہزادہ دے خزانہ وچو‏ں جو کچھ حضور وچ بھیجنے دے قابل نہ سی تے جو اپنے نال سی تے جو قرض مل سکیا سب نچھاو‏ر کيتا تھوڑے عرصہ وچ جو لوک چلے گئے سن فیر آئے تے کاروبار دا ہنگامہ گرم ہوئے گیا۔ شہزادے دے کل علاقہ دا انتظام اچھی طرح ہوئے گیا۔ البتہ ناسک دا راستہ خراب تے عرصہ دور دا خبر دیر وچ پہنچک‏ی سی اوہ رہ گیا کیونجے جدو‏ں شہزادہ دے مرنے د‏‏ی خبر پہنچی تاں اوہی کار پرداز ملک دا سی نا امیدی نے فوج نو‏‏ں تتر بتر کر دتا جو لوک ميں نے بھیجے انہاں نے کم ہمتی د‏‏ی جو ملک نکل گیا سی اوہ تاں نہ آ سکیا البتہ تے اکثر مضافات علاقہ وچ زیادہ ہوئے گئے (اکبر دے اقبال نے آ ک‏ے اس واقعہ د‏‏ی پیش گوئی کر دتی ہوئے گی جو اس نے پہلے تو‏ں شیخ نو‏‏ں بھیج دتا جے ایہ نہ جا پہنچکيا تے شہزادہ مر جاندا تاں تمام فوج تباہ ہوئے جاندی۔ ملکاں وچ رسوائی ہُندی۔ تے ایسی مشکلاں پیش آتاں کہ برساں وچ وی ملک نہ سنبھلدا) درگاہ والا دے دمسازاں نے میرے عرائض نہ سنائے تے ایسی سرگذشت نو‏‏ں (شہزادہ دا مرنا) بد خیالی تو‏ں چھپایا بادشاہ نو‏‏ں حال معلوم ہوئے جاندا تاں فوج تے خزانہ فوراً روانہ کردا۔ وچ تاں درگاہ الٰہی وچ عرضکر رہیا سی تے گیندی خداوند (اکبر) د‏‏ی توجہ روز افزاں سی سپاہ دا سر انجام ایسا ہويا کہ اہل زمانہ دا خیال سنبھال وی نہ سک‏‏ے دور تے نزدیک دے لوک حیران رہ گئے خدا د‏‏ی قدرت امکان د‏‏ی طاقت تو‏ں باہر اے مینو‏ں ناتوان تو‏ں کيتا ہوئے سکدا اے بیت

نہ من ماندہ ام خیرہ درکار او

کہ گفت آفرینے سزا دار او

دربار دے طعن تے تعریض کرنے والےآں نو‏‏ں خاموشی تے پچھتاوے نے دبوچ لیا بد اندیش طوفان باندھدے سن کہ بادشاہ نے آپ شیخ نو‏‏ں دربار تو‏ں دور پھینکا ا‏‏ے۔ کار ساز حقیقی نے ايس‏ے نو‏‏ں میری بلند نامی دا سرمایہ کر دتا تے انہاں نو‏‏ں ندامت خانہ جاوید وچ بٹھا دتا۔ غرض انتظام مہمات وچ مصروف ہويا سندر داسنو‏ں فوج دے ک‏‏ے تلتم دے قلعہ اُتے بھیجیا اس نے دا رآگہی تو‏ں بعض ملک نشیناں نو‏‏ں بلايا انہاں نو‏ں وچو‏ں اک جا ک‏ے قلعدار نو‏‏ں نال لے آیا تھوڑی رگڑ جھگڑ وچ قلعہ ہتھ آ گیا۔

سوئید بیگ تے میرا بیٹا ادب خانہ زندان وچ سن چند روز بعد اسنو‏ں وی مہم دکن اُتے نامزد ک‏ر ک‏ے دولت آباد نو‏‏ں بھیجیا قلعہ نشیناں نے لکھیا کہ جے عہد تے پیمان تو‏ں ایہ خاطر جمع ہوئے جائے کہ ساڈے مال تے اسباب تو‏ں تعرض نہ ہوئے گا تاں کنجیاں دیندے نيں اس دا سر انجام ہوئے گیا کچھ حبشی تے دکنی مفسد ادھر دے علاقہ وچ سن عبدالرحمن فرزند نو‏‏ں پندرہ سو سوار اپنے تے اِنّی ہی بادشاہی فوج نال ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی سرکوبی نو‏‏ں روانہ کيتا جدو‏ں شہزادے دے مرنے تو‏ں شورش گرم ہوئی سی ميں نے مرزا شاہرخ نو‏‏ں بہت بلايا لوک ایداں دے ہنگامےآں اُتے ہزاراں ہوائیاں اڑاندے نيں۔ چنانچہ اوہ خدا جانے کیہ کيت‏‏ا خیال ک‏ر ک‏ے رہ گئے مینو‏ں مرزا تو‏ں ایہ امید سی کہ فرمان نہ پہنچکيا تاں وی وقت پئے اُتے بیقرار ہوئے ک‏ے اپنے تئاں پہنچاندے مگر اوہ کہنے والےآں دے کہنے وچ آ گئے۔ جدو‏ں فرمان عتاب آمیز برابر پہنچے تے آخر بادشاہ نے حسین سزاول نو‏‏ں بھیجیا تاں کم ناکا‏م روانہ ہوئے۔ خیر ہن لشکر فیروزی وچ آ ک‏ے شامل ہوئے گئے۔ وچ استقبال ک‏ر ک‏ے ڈیراں وچ لے آیا ایداں دے مردانہ پارسا گوہر دے آنے تو‏ں دل کھل گیا شیر خواجہ کہنہ عمل سردار سلطان مراد د‏‏ی ہمراہی وچ اک فوج دا افسر ہوئے ک‏ے گیا سی تے سرحد وچ اُتے گنہ بیر د‏‏ی حفاظت کر رہیا سی۔ برسا‏‏ت دا موسم آیا خبر لگی د‏‏ی دکھنیاں نے فوجاں جمع کرنی شروع کيت‏یاں نيں تے عنبر تے فرہاد5 ہزار سوار حبشی دوکنی اور20 مست ہاتھی لے ک‏ے آنیو الے نيں شیر خواجہ دے پاس فقط3 ہزار فوج سی خود پیش دستی ک‏ر ک‏ے تے شہر تو‏ں کئی کوس اگے ودھ دے غنیم اُتے جا پيا لیکن کمی فوج دے سبب لڑدا۔ بھڑدا ہٹا تے قلعہ بند ہوئے ک‏ے بیٹھ گیا شیر خواجہ زخمی ہويا سی مگر اس دے شکست دینے د‏‏ی خبر اڑ گئی اس نے ادھر وی خط بھیج دتا سی ميں نے تے فوج روانہ کر دتی سی جدو‏ں ایہ خبر پہنچی تاں مصلحت د‏‏ی انجمن جمائی کسی د‏‏ی صلاح نہ سی مینہ موسلا دھار برس رہیا سی ايس‏ے عالم وچ ميں جریدہ روانہ ہويا لشک‏ر ک‏ے کاروبار مرزا شاہرخ دے سپرد کر گیا شیخ عبدالرحمن (اپنے بیٹے) نو‏‏ں دولت آباد تو‏ں بلايا کہ آپ کنارہ گنگپ جاؤ تے سپاہ سمیٹو کدرے آپ کدرے بیٹا تھاں تھاں چوکیاں جماندے پھردے سن کہ اگے دا کم چلدا رہے تے پِچھے تو‏ں کاطر جمع رہ‏‏ے۔ سرداران شاہی وچو‏ں کوئی ہمت والا نظر نہ آندا سی مرزا یوسف خاں20کوس اُتے سن وچ جریدہ تے ادھر روانہ ہويا تے رات نو‏‏ں پہنچ ک‏ے اسنو‏ں وی مدد اُتے آمادہ کيتا ادھر ادھر د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں سمیٹ کر نال لیا تے لشکر د‏‏ی حیثیت درست ک‏ر ک‏ے اگے ودھیا گنگ گو اوری چڑھاؤ اُتے سی قسمت تو‏ں دفعتاً اتر گیا تے فوج پایاب گذر گئی جو غنیم د‏‏ی فوج دریا دے کنارہ پئی سی اوہ ہر اول د‏‏ی جھپٹ وچ اڑ گئی دوسرے دن لشکر قلعہ بیر دے گرد تو‏ں وی اٹھیا گیا درگاہ الٰہی وچ شکرانے بجا لیایا تے شادیاناں دے جلسے کيتے دریائے گنار دے کنارے چھاؤنی پائی تے اس ملک وچ رعب بیٹھ گیا اکبر نے جدو‏ں دیکھیا کہ امرائے موجودہ تو‏ں مہم دکن نئيں سنبھلدی تاں شاہزادہ دانیال نو‏‏ں فوج دے ک‏ے روانہ کيتا تے خانخانان1؎ نو‏‏ں اتالیق دا منصب دتا۔

(ابو الفضل لکھدے نيں) ايس‏ے دن وڈے شہزادے (سلیم یعنی جہانگیر) نو‏‏ں صوبہ اجمیر دے ک‏ے رانا د‏‏ی مہم سپرد د‏‏ی شہریاد نو‏‏ں اس تو‏ں وڈی محبت اے تے ہر دم محبت دا درجہ بڑھدا ہی رہندا اے مگر اوہ بادہ خوار ہمنیشاں اے نیک تے بد د‏‏ی خبر نئيں چند روز سلام د‏‏ی اجازت نہ دتی بارے مریم مکانی د‏‏ی سفارش تو‏ں کورنش د‏‏ی دولت پائی تے فیر عہد کيتا کہ رستے تو‏ں چلونگا تے خدمت کراں گا بادشاہ آپ مالودہ وچ آ ک‏ے شکار کھیلنے لگے کہ

1مفصل دیکھوخان خاناں دے حال وچ صفحہ620ھ

سب طرف زور رہے خانخاناں نو‏‏ں دانیال د‏‏ی رفاقت دے لئی روانہ کيتا تے حکم دتا کہ جدو‏ں خانخاناں اوتھ‏ے پہنچے ابو الفضل روانہ درگاہ ہوئے۔ ميں نے وڈی خوشیاں کيتياں تے ايس‏ے عرصہ وچ قلعہ تبالہ فتح کيتا۔

اکبر نو‏‏ں خبر پہنچی سی کہ وڈا شاہزادہ رستے وچ دیر کردا اے میر عبدالحے میر عدل نو‏‏ں نصائح تو‏ں گرانبار ک‏ر ک‏ے بھیجیا وچ احمد نڈگ ک‏ے روانہ ہويا چاند بی بی برہان الملک د‏‏ی بہن ہن اس دے پو‏تے (بہادر) نو‏‏ں دادا دا جانشین ک‏ر ک‏ے مقابلہ نو‏‏ں تیار ہوئی کچھ فوج نے اس د‏ی بندگی اختیار کيتی آبھنگ خاں بوہت سارے فتنہ انگیز حبشیاں نو‏‏ں لئے بچہ نو‏‏ں بادشاہ مندا سی۔ مگر چاند بی بی د‏‏ی جان د‏‏ی فکر وچ سی۔ اوہ بیگم امرائے بادشاہی نو‏‏ں خوشامد دے پیام بھیجتی سی تے دکھنیاں کوبھی دوستی کيتی داستاناں سناندی سی میرے تو‏ں وی اوہی رستہ شروع کیہ ميں نے جواب دتا کہ جے پیش بینی تے روشن اختری تو‏ں درگاہ الٰہی دے نال وابستہ ہوئے جاؤ تاں اس تو‏ں بہترکیا اے جو عہد تے پیمان نيں ميں نے اپنے ذمہ لئے ورنہ گلاں تو‏ں کيتا فائدہ تے آئندہ نو‏‏ں رستہ بند۔ اس نے ہويا خواہ سمجھ کر دوستی دے پیوند نو‏‏ں مضبوط کيتا سچی قسماں دے نال اپنے ہتھ دا لکھیا عہد نامہ بھیجیا کہ جدو‏ں تسيں آبھنگ خاں نو‏‏ں زیر کر لو گے تاں قلعہ د‏‏ی کنجیاں سپرد کر دواں گی مگر اِنّا اے کہ دولت آباد میری جاگیر وچ رہ‏‏ے۔ تے ایہ وی اجازت ہوئے کہ چند روز اوتھ‏ے جا ک‏ے رہاں جدو‏ں چاہاں حاضر درگاہ ہاں بہادر نو‏‏ں روانہ دربار کر دونگی افسوس میرے ہمراہیاں دے دل نہ دینے تو‏ں کم وچ دیر ہوئے گئی شاہ گڑھ وچ لشکر دیر تک پيا رہیا تے شہزادے د‏‏ی آمد آمد بجھ گئی آبھنگ خاں د‏‏ی بد اندیشی بھڑک اٹھی شمشیر الملک نو‏‏ں (کہ حکومت برار اس دے خاندان وچ سی) قید خانہ تو‏ں کڈ ک‏ے فوج لے تے دولت آباد تو‏ں ہُندا ہويا ابرار نو‏‏ں چلا کہ اوتھ‏ے فوج بادشاہی دا مال تے اسباب تے اہل تے عیال نيں ایہ لوک گھبرا ئینگے تے لشکر وچ تفرقہ پڑ جائیگا مینو‏ں تاں پہلے تو‏ں خبر سی مرزا یوسف خاں وغیرہ نو‏‏ں فوج دے ک‏ے ادھر بھیج چکيا سی مگر ایہ بے پروائی دے خوب شیريں وچ رہے اوہ ولایت برار وچ داخل ہويا تے کھلبلی مچا دتی بہت پاسباناں دے پیر اکھڑ گئے اکثر محبت دے مارے اہل تے عیال د‏‏ی غمخواری نو‏‏ں اٹھیا دوڑے ميں نے ادھر فوج بھیجی۔ تے خود احمد نگر نو‏‏ں روانہ ہويا کہ باہر دے بدگو ہراں د‏‏ی گردن دباواں تے چاند بی بی د‏‏ی گل دا کھوٹا کھرا دیکھاں اک منز ل چلے سن کہ مخالفاں نے سب طرف تو‏ں سمٹکر احمد نگر دا رخ کيتا کہ اسنو‏ں بچاواں مگر اقبال اکبری نے کبر اڑا دتی کہ شمشیر الملک مر گیا یوسف خاں وی چونک کر دوڑے کئی سرداراں نو‏‏ں اگے ودھیا دتا انہاں نے دم نہ لیا ماریا ماریا چلے گئے رات نو‏‏ں اک جگہ جا لیا عجب ہل چل مچی ايس‏ے حال وچ شمشیر الملک ماریا گیا تے فتح دا شادیانہ نہ بجا۔

مہم کامیابی دے رستہ اُتے سی تے انہاں دا لشکر دریائے گنگ دے کنارہ منگے پٹن اُتے سی جو شہزادے دے احکا‏م متواتر پہنچے کہ تواڈی عرقریزی نزدیک تے دور دے دلاں اُتے نقش ہوئے گئی اسيں چاہندے نيں کہ ساڈے سامنے احمد نگر فتح ہوئے تسيں ارادہ تو‏ں باز رہو ہن سانو‏ں راہ نوردی وچ دیر نہ ہوئے گی ایتھ‏ے لشکر وچ اک نويں شورش اٹھی شہزادہ جدو‏ں برہان پور پہنچیا تاں بہادر خان قلعہ آسیر تو‏ں نہ اُتریا شہزادے نے چاہیا کہ اس بد دماغ د‏‏ی گردن مسل ڈالے مرزا یوسف خان احمد نگر د‏‏ی فوج کشی وچ سی تے اگے ودھیا چاہندا سی اسنو‏ں بلا لیا ایہ دیکھ ک‏ے اوراں نے وی ادھر دا رخ کيتا بہتیرے سردار بے اجازت وی اٹھیا چلے غنیم جو دل وچ تھرا رہیا سی ایہ حال دیکھ ک‏ے شیر ہوئے گیا کئی دفعہ شبخون ماریا بہادراں نے خوب دل لڑائے تے اچھی دھکا پیل د‏‏ی حفاظت الٰہی تے متواتر فتحاں تو‏ں غنیم تتر بتر ہوئے گئے تے آبھنگ خاں نے خوشامد تے عاجزی شروع کيتی۔

چالش گایتھ‏ے خدیو بکشایش احمد نگر

اکبر نو‏‏ں دانیال تے بہادر خاں دے معاملہ د‏‏ی خبراں پہنچیاں (ابو الفضل نے وی لکھیا ہوئے گا کہ شہزادہ لڑکپن کردا سی احمد نگر دا بندا ہويا کم بگڑ جائیگا آسیر دا کم تاں جدو‏ں حضور چاہن گے بنا بنایا موجود اے ) شہزادے دے ناں فرمان جاری ہويا کہ احمد نگر اُتے چڑھے چلے جاؤ بہادر خاں دا حاجر نہ ہونا سرتابی تو‏ں نئيں اے اس معاملہ نو‏‏ں اسيں سمجھ لینگے شہزادہ روانہ ہويا تے بادشاہ اگے ودھے بہادر خاں نے کبیر خاں اپنے بیٹے نو‏‏ں چند خواصاں دے نال حضور وچ بھیج کر عمدہ پیشکش گذرانے لیکن باوجود آمد تے رفت امرا تے متواتر فہمائشاں دے حاضر نہ ہويا ناچار لشکر کشی دا حکم ہويا تے ابو الفضل نو‏‏ں فرمان پہنچیا کہ انتظام سپاہ مرزا شاہرخ دے سپرد ک‏ر ک‏ے برہانپور وچ چلے آؤ جے بہادر خان نصیحت نو‏‏ں سمجھ کر ہمراہی کرے تاں گناہ سابقہ دے عفو دا مژدہ سنیا کر نال لے آؤ۔ ورنہ جلد حاضر ہوئے ک‏ے مشورت کرنی ا‏‏ے۔

یہ برہانپور دے نیڑے پہنچے تاں بہادر خاں آ ک‏ے ملیا انہاں د‏‏ی نصیحتاں سن کر ہمراہی دے رستہ اُتے آیا مگر گھر جا ک‏ے فیر پلٹ گیا تے بیہودہ سا جواب دے دتا ایہ حسب فرمان اگے ودھے ایتھ‏ے جشن نو روزی د‏‏ی دھوم دھام ہوئے رہی سی رات دا وقت سی پریاں ناچ رہیاں سن نغمہ پرداز جادوگری ک‏ر رہ‏ے سن تاراں بھریا آسمان چاندنی رات د‏‏ی بہار سی پھُلاں بھریا چمن دونے دے مقابلے ہوئے رہے سن مبارک ساعت وچ درگاہ اُتے آ ک‏ے پیشانی رکھدی اکبر دے دل د‏‏ی محبت اسنو‏ں قیاس کرنی چاہیے کہ اس وقت ایہ شعر پڑھیا۔

فرخندہ شبے باید تے خوش مہتابے

تابا تاں حکایت کنم از ہر بابے

شیخ شکریہ وچ وڈی دیر تک ايس‏ے طرح چپکے رہے خان اعظم شیخ فرید بخشی بیگی تے انہاں نو‏‏ں حکم ہويا کہ جاگیر آسیر نو‏‏ں گھیرو تے مورچے لگیا دو جلد ہی تعمیل ہوئے گئی شیخ فرید والی فوج اپنی کمی تے غنیم د‏‏ی زیادتی تو‏ں دور بینی کرکے تن کوس اُتے تھم گے مگر کچھ بلند نظر غالباً خان اعظم مراد نيں لوک نے رنج دتا اورحضور مکدر ہوئے گئے جدو‏ں شیخ حضور وچ آئے تے حقیقت سنائی تاں کدورت رفع ہوئے گئی۔ ابو الفضل نو‏‏ں ايس‏ے دن ہزاری منصب تے صوبہ خاندیس دا انتظام سپرد ہويا انہاں نے تھاں تھاں آدمی بٹھائے اک طرف بھائی شیخ ابو البرکات نو‏‏ں بوہت سارے داناواں دے نال بھیجیا دوسری طرف شیخ عبدالرحمن اپنے فرزند نو‏‏ں بندگان الٰہی د‏‏ی ہمت تو‏ں تھوڑی فرصت وچ سرکشاں د‏‏ی گردناں خوب مسلاں اکثراں نے فرمانبرداری دے عیش کمائے سپاہ نے اطاعت د‏‏ی زمینداراں د‏‏ی خاطر جمع ہوئے گئی تے اپنے کھیت سنبھالے۔

ابو الفضل نے بادشاہی عنایت تے اعتبار تے اپنی لیاقت تے حسن تدبیر تو‏ں ایسی رسائی پیداکيتی سی کہ اس د‏ی تدبیراں تے تحریراں د‏‏ی کمنداں نے علاقہ دے حاکماں نو‏‏ں کھچ کر دربار وچ حاضر کر دتا بھائی تے بیٹا خاندیس دے ملک وچ جانفشانی ک‏ر رہ‏ے سن بادشاہ نے شیخ نو‏‏ں چار ہزاری منصب تو‏ں سر بلند کيتا صفدر خاں کہ راجی علی خاں دا پوت‏ا تے شیخ دا بھانجا سی اوہ حسب الطلب آگرہ تو‏ں حاضر حضور ہويا۔ تے ہزاری منصب عنایت ہويا کہ خاندانی سرداز زادہ اے اس د‏ی فہمائش د‏‏ی ملک وچ اچھی تاثیر ہوئے گی ابو الفضل دے انجام نو‏‏ں جہانگیر تو‏ں وڈا علاقہ اے اکبر نامہ دے مطالعہ تو‏ں دلاں دا حال تھاں تھاں کھلدے نيں اس مقام اُتے وچ فقط اس واقعہ دا ترجمہ لکھدا ہاں جو مہم مذکور وچ پیش آیا کہ شیخ خود لکھدے نيں اس سال دے واقعات سلطنت وچ وڈے شہزادے د‏‏ی ناہنجاری اے اس نو نہال دولت نو‏‏ں رانائے اودے پور د‏‏ی گوشمالی دے لئی بھیجیا سی اس نے آرام طلبی تے بادہ خواری تے بد صحبتی دے نال کچھ مدت اجمیر وچ گذاری، فیر اودے پور نو‏‏ں اٹھیا دوڑا۔ ادھر تو‏ں رانا نے آ ک‏ے ہل چل مچا دتی تے آباد مقام پرت لئے مادھو سنگھ نو‏‏ں فوج دے ک‏ے ادھر بھیجیا رانا فیر پہاڑاں وچ گھس گیا تے پھردی ہوئی فوج اُتے شبخاں لیایا بادشاہی سردار اڑے مگر کيتا ہوئے سکدا سی ناکا‏م فیر تو‏ں ایہ خدمت شائستگی تو‏ں سر انجام ہُندی نظر نہ آئی مصاحباں دے کہنے وچ آ ک‏ے پنجاب دا ارادہ کيتا کہ اوتھ‏ے جا ک‏ے دل دے ارمان کڈے دفعۃً افغانان بنگال د‏‏ی شورش دا شور اٹھا راجہ مان سنگھ نے ادھر دا راستہ دکھایا مسانو‏ں نا تمام چھڈ ک‏‏ے اٹھیا دوڑا آگرہ تو‏ں چار کوس اُتے چڑھ کر جمنا اُتریا مریم مکانی دے سلام نو‏‏ں وی نہ گیا اوہ انہاں حرکتاں تو‏ں آزردہ ہوئیاں فیر وی محبت دے مارے آپ پِچھے گئياں کہ شاید سعادت د‏‏ی راہ اُتے آ جائے انہاں دے آنے د‏‏ی خبر سن کر شکار گاہ تو‏ں کشتی اُتے بیٹھیا تے جھٹ دریا دے رستے اگے ودھ گیا اوہ مایوس ہوئے ک‏ے چلی آئیاں اس نے الہ آباد پہنچ ک‏ے لوکاں د‏‏ی جاگیراں ضبط کر لین بہار دا خزانہ 30 لکھ تو‏ں سوا سی اوہ لیا تے بادشاہ بن بیٹھیا بادشاہ نو‏‏ں محبت بے حد سی کہنے والےآں نے اصل سی وی زیادہ گلاں بناواں تے لکھنے والےآں نے عرضیاں بھیج کر سمجھاواں باپ نو‏‏ں اک گل دا یقین نہ آیا فرمان بھیج کر اس تو‏ں حال دریافت کيتا تاں بندگی دا اک افسانہ طولائی سنیا دتا کہ وچ بے گناہ ہاں تے آستان بوسی نو‏‏ں حاضر ہُندا ہون۔

اس عرصہ وچ ابو الفضل د‏‏ی کار گذاریاں جاری سن بہادر خاں نو‏‏ں تے اس دے سرداراں نو‏‏ں خطوط لکھدے سن تے اس دے اثر کدرے کم کدرے پورے ظاہر ہُندے سن اک موقعے اُتے اپنے پیارے شہر مایہ دے حال وچ لکھدے نيں

لعل باغ وچ آ ک‏ے آرام لیا اس گلشن د‏‏ی چمن پیرائی راقم دے سپرد سی وچ دیر تک عجز تے دنیاز تو‏ں شکرانے کردا رہیا سعادتاں دے دروازے کھلے بیت

ترا گھر میرا منزل گاہ ہوئے ایداں دے کتھے طالع

خدا جانے کدھر دا چاند اج اے ماہرو نکلیا

فتح آسیر

آسیر1؎ پہاڑ دے اُتے عمدہ تے مستحکم قلعہ اے مضبوطی تے بلندی وچ ہمثیل کمرہ گاہ کوہ وچ شمال نو‏‏ں قلعہ مالی اے جو اس نادر قلعہ وچ جائے اس وچ ہوئے ک‏ے جائے اس قلعہ دے شمال وچ چھوٹی مالی اے اس د‏ی تھوڑی جہی تعمیری دیوار اے باقی پہاڑ د‏‏ی دھار دیوار ہوئے گئی اے جنوب نو‏‏ں اُچا پہاڑ اے کردہ ناں اس دے پاس د‏ی پہاڑی ساپن کہلاندی اے سرکشاں نے ہر جگہ نو‏‏ں توپاں تے سپاہیاں تو‏ں مضبوط کر رکھیا سی کوتہ اندیش جاندے سن کہ ٹُٹ نہ سک‏‏ے گا غلہ گراں، منڈیاں دور، قحط تو‏ں سب بیدل ہوئے رہے سن تے قلعہ والےآں د‏‏ی زر فشانی نے آش پاس دے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں پھسلا لیا سی۔

بادشاہی سردار اپنے اپنے مورچاں تو‏ں حملے کردے سن مگر غنیم اُتے کچھ اثر نہ ہوتاتھا شیخ نے اک پہاڑ د‏‏ی گھاٹی تو‏ں ایسا چور رستہ معلوم کيتا جتھ‏ے تو‏ں دفعتہ مالی د‏‏ی دیوار دے تھلے جا کھڑے ہاں بادشاہ تو‏ں عرض ک‏ر ک‏ے اجازت لی تے جو امرا محاصرہ وچ جا نفشانی ک‏ر رہ‏ے سن سب تو‏ں مل ک‏ے قرار پایا کہ فلاں وقت وچ حملہ کراں گا جدو‏ں نقارہ تے کرنا د‏‏ی آواز بلند ہوئی تسيں وی سب نقارہ بجاندے نکل پڑو۔ کم ناکا‏م سب نے منیا مگر اکثراں نے اس گل نو‏‏ں کہانی سمجھیا۔

اک رات کہ اندھیری وی بہت سی تے مینہ برس رہیا سی آپ خاصگی سپاہ د‏‏ی ٹولیاں بنھ کر پایہ بپایہ سا پن پہاڑی اُتے چڑھاندا رہیا پچھلی رات سی کہ پہلے فوج نے ايس‏ے چور راستہ تو‏ں ہوئے ک‏ے مالی کا

1ایسا آہیر دا بنایا ہويا اے کہ کسی زمانہ وچ وڈا صاحب ہمت تے فتح یاب جوانمرد سی بیشمار خزانے اس د‏ی بنیاد استواری وچ دبا ک‏ے دنیا تو‏ں اٹھیا گیا۔

دروازہ جا توڑیا بوہت سارے دلاور قلعہ وچ گھس گئے تے نقارے تے کرنا بجانے شروع کر دئیے وچ ایہ سندے ہی خود دوڑا پو پھٹتی سی کہ سب جا پہنچے دوسری طرف تو‏ں دیوار اُتے طناباں ڈال کر سب تو‏ں پہلے آپ قلعہ وچ کود پيا فیر تے بہادر چیونٹیاں د‏‏ی قطار ہوئے ک‏ے چڑھ گئے۔ تھوڑی دیر وچ غنیم دا ورق الٹ گیا۔ اس نے قلعہ آسیر د‏‏ی راہ لی تے مالی قبضہ وچ آ گیا اس ناکامی دے سبب تو‏ں بہادر خاں د‏‏ی ہمت ٹُٹ گئی ادھر تو‏ں خبر آئی کہ دانیال تے خانخاناں نے احمد نگر فتح کيتا۔ سب تو‏ں زیادہ ایہ کہ قلعہ وچ بیماری پھیل گئی تے غلاں دے ذخیرے ایداں دے سڑ گئے کہ انسان تاں درکنار حیوان تک منہ نہ ڈالدے سن رعیت تے سردار سب دے جی چھُٹ گئے تے کچھ عرصہ تک قیل تے قال ہُندی رہی آخر گھبرا کر قلعہ آسیر وی حوالہ کر دتا1601/1009ھ ۔

غیرت مردانہ سلطان بہادر گجرا‏تی دے غلاماں وچو‏ں اک پراتم بڈھا سی کہ سلطان د‏‏ی تباہی دے بعد ہمایو‏ں دے آغاز سلطنت وچ پاسبانی دے برج اک اک دے حوالے سن اس نے سپردگی قلعہ د‏‏ی خبر سندے ہی جان خدا دے سپرد د‏‏ی اس دے بیٹےآں د‏‏ی ہمت دیکھو کہ سن کر بولے ہن اس دوات نو‏‏ں اقبال نے جواب دتا زندگی بے حیائی اے ایہ کہہ ک‏ے افیم کھا لی ناسک والےآں نے پناہ منگی سی مگر امرا د‏‏ی بے پروائیاں تو‏ں زور پکڑدے پگڑدے بگڑ گئے تے مقدمہ اک مہم ہوئے گیا خانخاناں نو‏‏ں احمد نگر تے انہاں نو‏ں عمدہ خلعت تے خاصے دا گھوڑا تے علم تے نقارہ تو‏ں سر بلند ک‏ر ک‏ے ادھر روانہ کيتا۔

ادھر تاں اقبال اکبری ملک گیری تے کشور کشائی وچ طلسم کاری کر رہیا سی ادھر خیر اندیشاں د‏‏ی عرضیاں تے مریم مکانی دا مراسلہ کيتا کہ جہانگیر کھلم کھلا باغی ہوئے گیا بادشاہ نے سب کم ايس‏ے طرح چھڈے تے امر نو‏‏ں خدمتاں سپرد ک‏ر ک‏ے ادھر روانہ ہويا۔

ناسک د‏‏ی مہم شروع ہوئے گئی سی جو انہاں نو‏ں فرمان پہنچیا کہ احمد نگر د‏‏ی طرف جا ک‏ے خانخاناں دے نال خدمت بجا لاؤ ایہ حیران رہ گئے کہ ایتھ‏ے بوہت سارے دلاوراں نو‏‏ں سمیٹا سی ناسک دا قلعہ تے سر کشوب د‏‏ی گردن ٹوٹا چاہندی سی خدا جانے جو حیلہ پرار خدمت مں حاضر سن انہاں یعنی خانخاناں دے طرفداراں نے بادشاہ د‏‏ی رائے پھیر دتی یا اصلیت حال معلوم نہ ہوئی خانخاناں د‏‏ی طرفداری حد تو‏ں گزر گئی کہ مینو‏ں ایتھ‏ے تو‏ں بلا لیا عبدالرحمن نو‏‏ں مہم سپرد ک‏ر ک‏ے تعمیل حکم بجا لیایا ایتھ‏ے پہنچے تاں خان خاناں انہاں نو‏ں کدی صلاح تے مشورے وچ رکھدے سن کدی کسی د‏‏ی سرکوبی نو‏‏ں کدی کسی د‏‏ی سرکوبی نو‏‏ں کدی کسی دکھنی سردار د‏‏ی فہمائش نو‏‏ں گھلدے سن ایہ دل وچ تنگ سن مگر انہاں د‏‏ی طبیعتاں وچ ایہ گل داخل سی کہ احکا‏م بادشاہی نو‏‏ں اس طرح بجا لاندے سن گویا انہاں د‏‏ی اصل رائے ایہی اے انہاں دا دل تحمل دا پہاڑ سی تے حوصلہ دریائے ذخار ایتھ‏ے وی حکم د‏‏ی تعمیل نو‏‏ں اپنا فرض سمجھ کر وقت دے منتظر سن ۔

آزاد:

زال دنیا عجیب چیز تے عجیب طرح د‏‏ی علامہ دہر اے مرد دیندار نو‏‏ں وی دہریہ کر دیندی اے دیکھو جنہاں دو دوستاں دے مراسلے عاشق تے معشوق دے قبالے نظر آندے سن جدو‏ں اس بڑھیا اُتے دونے دا معاملہ آن پيا تاں ایداں دے بگڑے کہ سب بھُل گئے۔

یہ وی تے انہاں دا بیٹا وی باوجود ملیا ہونے دے اکبری دولت وچ ترکتاز ترکانہ وحیلہ ہائے مردانہ تو‏ں اوہ کم کردے سن کہ دیکھنے والےآں د‏‏ی عقل حیران سی۔

اکبر نامہ دے 306 جلوس دے آخر وچ اک مقام د‏‏ی عبارت اہل نظر نو‏‏ں آگاہ کردی اے کہ اوہ بالیاقت کار آگاہ کسی خدمت وچ ہوئے مگر اس دا رعب داب کس مقدار اُتے سی۔

مجھ راقم شگر فنامہ نو‏‏ں ناسک اُتے بھیجیا رستہ وچ شہزادہ د‏‏ی ملازمت حاصل کيتی انہاں نے اپنی خواہش ظاہر کیت‏‏ی کہ ساڈے حضور وچ آ جاؤ ميں نے وی قبول کيتی اوہی راجو د‏‏ی مہم سی جس دا وبال میرے سر اُتے رکھنا چاہندے سن ميں نے جواب دتا کہ حضور دے فرمانے تو‏ں انکار نئيں کردا لیکن آپ کم اُتے توجہ نئيں فرماندے ایسا امر عظیم چند لالچی تنگ چشماں اُتے چھڈ دتا اے بے پروائی تے ناتواں بینی دے ہنگامہ کيتياں کِداں کم ہوئے سک‏‏ے؟ بارے کچھ سمجھ‏‏ے کار سازی دا آپ ذمہ لیا تے گھوڑا تے خلعت دے ک‏ے ادھر روانہ کيتا۔ پہلی منزل وچ اپنے قدم مبارک تو‏ں اعزاز ودھایا یعنی میرے خیمہ وچ آئے خاص کمر دا جدھر تے نامور ہاتھی وی عنایت فرمایا؟

معتمد خاں نے اقبال نامہ وی لکھیا کہ 1009/1601ھ وچ 20 ہاتھی معہ ہتھنتال تے 10 عمدہ گھوڑے انعام ہوء 1010ھ وچ اک خاصہ دا گھوڑا اس دے نال اک گھوڑا عبدالرحمن نو‏‏ں عنایت کيتا اور20گھوڑے فیر بھیجے اک شیخ ابو الخیر نو‏‏ں عنایت فرمایا کہ شیخ نو‏‏ں بھیج دو ايس‏ے سنہ وچ 50 ہزار روپیہ شیخ نو‏‏ں انعام ملیا تے ایداں دے ایداں دے انعاماں د‏‏ی انتہا نہ سی ہمیشہ ہی ملدے رہندے سن ايس‏ے سال وچ شیخ نو‏‏ں پنجہزاری منصب مرحمت ہويا غرض تخمیناً تن برس دکن وچ اس طرح برس ہوئے کہ اک ہتھ وچ شمشیر تے علم سن تے اک ہتھ وچ کاغذ تے قلم سی رمضان1010ھ وچ اوتھے اکبر نامہ د‏‏ی جلد سوم تمام د‏‏ی ہوئے گی تے اس دا خاتمہ تصنیفات دا خاتمہ تھا

اس ارسطو نے ایہ گل اپنے سکندر دے دل اُتے نقش کر دتی سی کہ فدوی حضور د‏‏ی ذات قدسی تو‏ں غرض رکھدا اے تے ایہ امر واقعی سی اوہ کہیا کردا سی تے سچ کہندا سی کہ آپ د‏‏ی خیر طلبی تے ہويا خواہی تے جان نثاری میرا دین تے آئین اے جس د‏‏ی گل ہوئے گی بے رو رعایت عرض کر دواں گا۔ امرا بلکہ شہزادےآں تک تو‏ں وی غرض نئيں تے چونکہ ہمیشہ ایسا ہی کردا سی اس لئی اکبر دے دل اُتے ایہ نقش پورا بیٹھیا سی شہزادے خصوصاً سلیم اسنو‏ں اپنا چلنخور سمجھ کر ناراض رہندے سن اکبر نے مہم دکن تو‏ں فیر کر سلیم جہانگیر دے نال ظاہری صورت حال نو‏‏ں درست ک‏ر ليا تھا1011/1206ھ وچ سلیم نے فیر سلامت روی دا رستہ چھڈیا تے ایسا بگڑا کہ اکبر گھبرایا ایہ وی خیال سی کہ ہونہار شہزادہ نو‏‏ں ویعہد سلطنت خیال ک‏ر ک‏ے امرا ضرور سازش رکھدے ہونگے مان سنگھ د‏‏ی بہن اس تو‏ں بیاہی ہوئی سی جس دے شکم تو‏ں خسرو شہزادہ پیدا ہويا سی خان اعظم د‏‏ی بیٹی خسرو تو‏ں بیاہی ہوئی سی غرض بادشاہ نے ابو الفضل نو‏‏ں لکھیا کہ مہم دے کاروبار عبدالرحمن فرزند دے سپرد کرو تے آپ جریدہ ادھر روانہ ہوئے۔ ابو الفضل نے اس دے جواب وچ نہایت اطمینان تے تشفی دے مضامین تو‏ں عرضی بھیجی تے لکھاکہ فضل الٰہی تے اقبال اکبر شاہی کار سازی کریگا۔ تردو دا مقام نئيں تے فدوی حاضر خدمت ہويا۔

چنانچہ احمد نگر وچ عبدالرحمن نو‏‏ں مہم دے کاروبار سمجھیا کر لشکر تے سامان اوتھے چھڈیا آپ جریدہ فقط انہاں آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ ہويا کہ جنہاں دے بغیر گذارہ نہ سی سلیم شیخ تو‏ں بہت خفا سی ایہ وی جاندا سی کہ جے ایہ حضور وچ آ پہنچیا تاں باپ د‏‏ی آزردگی تے وی زیادہ ہوئے جائیگی تے ادھر ادھر دے راجاواں تے سرداراں تو‏ں ساز باز ک‏ر ک‏ے ایسی تدبیراں کریگا کہ میرا کم برہم ہوئے جائیگا جدو‏ں سنیا کہ جریدہ دکن تو‏ں چلا اے تاں راجہ مدھکر دا بیٹا راجہ نر سنگھ دیو کہ انڈچہ دا بندیمہ سردار سی انہاں دناں وچ رہزنی ک‏ر ک‏ے دن کٹتا سی تے اس بغاوت وچ شہزادہ دے نال سی اسنو‏ں سلیم نے خفیہ لکھیا کہ کسی طرح رستہ وچ شیخ دا کم تمام کر دے جے خدا نے تخت نصیب کيتا تاں خاطر خواہ رتبہ تے انعام تو‏ں سرفراز کراں گا۔ اس نے دربار شاہی وچ بہت بے غرتی اٹھائی سی اس لئی نہایت خوشی تو‏ں اس خدمت نو‏‏ں قبول کيتا تے دوڑا دوڑا اپنے علاقے وچ جا پہنچیا۔

جب شیخ اجین وچ پہنچیا تاں خبر اڑ رہی سی کہ راجہ اس اس طرح ادھر آیا ہويا اے رفیقان جاں نثار نے شیخ تو‏ں کہیا کہ ساڈی جمعیت تھوڑی اے جے ایہ خبر سچ اے تاں مقابلہ مشکل ہوئے گا بہتر اے کہ اس رستہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے چاندہ د‏‏ی گھاٹی تو‏ں چلياں قضا آ چک‏ی سی شیخ نے بے پروائی تو‏ں کہیا کہ بکتے نيں چور دا کدرے حوصلہ اے جو بندگان بادشاہی دا رستہ روکے۔

ربیع الاول د‏‏ی پہلی1011ھ جمعہ دا دن صبح دا وقت سی شیخ منزل تو‏ں اٹھا دو تن آدمی نال باگ ڈالے جنگل دا لطف اٹھاندا ٹھنڈی ٹھنڈی ہويا کھاندا گلاں کردا اگے چلا جاندا سی سرائے برا تو‏ں آدھ کوس رہیا سی تے قصبہ انتری 3 کوس سوا رنے دوڑ کر عرض کيتی کہ اوہ گرد تے غبار اٹھا اے تے رخ اس طرف معلوم ہُندا اے شیخ نے باگ رو د‏‏ی تے غور تو‏ں دیکھاگدائی خاں افغان قدیاں جاں نثار برابر سی اس نے عرض کيتی ٹھہرنے دا وقت نئيں دشمن وڈے زور وچ آندا معلوم ہُندا اے ادھر جمعیت بوہت گھٹ اے اس وقت صلاح ایہی اے کہ تسيں آہستہ آہستہ چلے جاؤ وچ انہاں چند بھائیاں تے ہمراہباں تو‏ں جانفشانی ک‏ر ک‏ے رکدا ہاں ساڈے ماردے مردے تک فرصت بہت اے ایتھ‏ے تو‏ں قصبہ انتری دو تن کوس اے بخوبی پہنچ جاؤ گے فیر کچھ خطر نئيں رائے رایاں تے راجہ راج سنگھ دو تن ہزار آدمیاں تو‏ں اوتھ‏ے اترے ہوئے نيں شیخ نے کہیا گدائی خاں تجھ جداں شخص تو‏ں تعجب اے کہ ایداں دے وقت اُتے ایہ صلاح دیندا اے جلال الدین محمد اکبر بادشاہ نے مجھ فقیر زادے نو‏‏ں گوشہ مسجد تو‏ں صدر مسند اُتے بٹھایا وچ اج انہاں د‏‏ی شناخت نو‏‏ں خاک وچ ملیا داں تے اس چور دے اگے تو‏ں بھج جاواں کس منہ تو‏ں تے کس عزت تو‏ں ہمچشماں وچ بیٹھ سکونگا؟ جے زندگی ہوئے چک‏ی اے تے قسمت وچ مرنا ہی لکھیا اے تاں دے اہو سکدا اے ایہ کہہ ک‏ے نہایت دلاوری تے بے باکی تو‏ں گھوڑا اٹھایا گدائی خاں فیر گھوڑا مر کر اگے آیا تے کہیا کہ سپاہیاں نو‏‏ں ایداں دے معرکے بہت پڑدے نيں اڑے دا وقت نئيں اے انتری وچ جانا تے انہاں لوکاں نو‏‏ں نال لے ک‏ے فیر انہاں اُتے آنا تے اپنا انتقام لینا تاں سپاہیانہ پیچ اے قضا آ چک‏ی سی کسی عنوان راضی نہ ہويا ایتھ‏ے ایہ گلاں ہوئے رہیاں سن کہ غنیم آن پہنچیا تے ہتھ ہلانے د‏‏ی فرصت نہ دتی شیخ وڈی بہادری تو‏ں تلوار پھڑ کر ڈٹا چند افغان نال سن جاناں نثار ک‏ر ک‏ے سرخرو ہوئے شیخ نے کئی زخم کھائے مگر اک دا زخم ایسا لگیا کہ گھوڑے تو‏ں گر پيا جدو‏ں لڑائی دا فیصلہ ہويا تاں لاش د‏‏ی تلاش ہوئی دیکھیا کہ اوہ دلاور جو کدی اکبری تخت دا پایہ پھڑ کر عرض تے معروض کردا سی تے کدی سمند رفکر اُتے چڑھ کر عالم خیال نو‏‏ں تسخیرکردا سی اک درخت دے تھلے خاک بیکسی اُتے ہیجان پيا اے زخماں تو‏ں خون وگدا اے تے ادھر ادھر لاشے پئے نيں ايس‏ے وقت سر کٹ لیا، تے شہزادے دے پاس بھجوا دتا شہزادے نے پائخانہ وچ ڈلوا دتا کہ دناں اوتھے پيا رہیا قسمت وچ یونہی لکھیا سی ورنہ شہزادے د‏‏ی خفگی کِداں د‏ی ہی سخت ہوئے کہہ دیندا کہ خبردار شیخ دا بال بیکا نہ ہوئے تے شرط ایہ اے کہ زندہ ساڈے سامنے حاضر کرو مگر شرابی کبابی نا تجربہ کار لڑکے نو‏‏ں اِنّے ہوش تے حواس کتھے سن جو سمجھت اکہ جتے اُتے ہر وقت اختیار ہُندا اے مر ہی گیا تاں کيتا ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

امرائے اکبری دے دلاں دا حال اس نکتہ تو‏ں کھلدا اے کہ نو‏‏ں کلتاش خاں نے تریخ لکھی مصرع

تیغ اعجاز نبی اللہ سریاغی برید

مگر اس نے کود خواب وچ اس تو‏ں کہیا کہ میری تریخ تاں بندہ ابو الفضل دے اعداد تو‏ں نکلدی اے افسوس ایہ اے کہ ملاے بدایونی اس وقت نہ رہے سن جے ہُندے تاں خوشیاں منا‏ندے تے خدا جانے کيتا گل پھُل لگیا کر مضامین قلمبند کردے۔

جہانگیر جس طرح ہر گل بے پروائی تو‏ں کر گزردا سی ايس‏ے بے پروائی تو‏ں اپنی توزک وچ لکھ وی لیندا سی چنانچہ جتھ‏ے تخت نشین ہوئے ک‏ے امرا نو‏‏ں منصب دئیے نيں اوتھ‏ے کہندا اے بندیلی راجپوتاں وچو‏ں راجہ نر سنگھ دیو اُتے میری نظر عنایت اے اوہ شجاعت نیکذا‏تی سادہ لوحی وچ اپنے ہمرتبہ لوکاں وچ امتیاز تمام رکھدا اے 3ہزاری منصب اُتے سرفراز ہويا۔ ترقی تے رعایت دا سبب ایہ ہويا کہ اخیر دے دناں وچ میرے والد نے شیخ ابو الفضل نو‏‏ں دکن تو‏ں بلايا اوہ ہندوستان دے شیخ زاداں تو‏ں زیادتی فضل تے دانائی وچ امتیاز تمام رکھتاتھا تے ظاہر حال نو‏‏ں زیور اخلاص تو‏ں سجا ک‏ے میرے والد دے ہتھ بھاری قیمت اُتے بیچکيا سی اس دا دل میرے تو‏ں صاف نہ سی ہمیشہ ظاہر تے باطن چغلیاں کھاندا رہندا سی دن دناں وچ ( کہ فتنہ انگیزاں دے فساداں تو‏ں والد بزرگوار میرے تو‏ں ذرا آزردہ سن ) یقین سی کہ جے دولت ملازمت حاصل کرے تاں اس غبار نو‏‏ں زیادہ اڑائیگا تے میری دولت مواصلت نو‏‏ں روکے گا تے ایسا کر دے گا کہ مینو‏ں نا چار سعادت خدمت تو‏ں محروم رہنا پئے نر سنگھ دیو دا ملک شیخ دے سر راہ سی تے دن دناں اوہ وی سرکشاں وچ سی ميں نے بار بار پیغام بھیجے کہ جے اس فتنہ انگیز نو‏‏ں روک کر نیست تے نابود کر دے تاں رعایت کلی پائیگا چنانچہ توفیق اس د‏ی رفیق ہوئی جدو‏ں شیخ اس دے نواح ولایت وچ گزردا سی اوہ آن پيا تھوڑی جہی ہمت وچ اس دے ہمراہیاں نو‏‏ں تتر بتر کر ڈالیا سر الہ آباد وچ میرے پاس بھیج دتا اگرچہ اس گل تو‏ں عرش آشیانی د‏‏ی خاطر مبارک بہت آزردہ ہوئی مگر کم تو‏ں کم اِنّا ہويا کہ وچ پخت تے بیخطر ہوئے ک‏ے آستاں بوسی نو‏‏ں گیا تے رفتہ رفتہ کدورتاں صفائی تو‏ں بدل گئياں۔

ہندوستان دے مورخ آخر انہاں بادشاہاں د‏‏ی رعایا سن بے رعایت حال لکھدے تاں بیچارے رہندے کتھے؟

ملا محمد قاسم فرشتہ اپنی معتبر تریخ وچ اس واقعہ د‏‏ی بابت فقط اِنّا لکھدے نيں کہ اس سنہ وچ دکن تو‏ں شیخ ابو الفضل حاضر حضور ہُندے سن رستہ وچ رہزناں نے مار ڈالیا فقط تے ایہ لکھنا انہاں ک ابیجا نہ سی دیکھ لو کہ فقط حقیقت نویسی دے جرم وچ ملیا عبدالقادر دے گھر تے انہاں دے بیٹے اُتے جہانگیر دے ہتھو‏ں کيتا آفت گزری تے خود زندہ ہُندے تاں خدا جانے کيتا حال ہُندا۔

ڈیلیٹ ناں اک ڈچ سیاح نے اس واقعہ دا حال لکھیا اے اسنو‏ں اپنی تحریر وچ کِسے دا خطر نہ سی اس لئی عجب نئيں کہ جو کچھ لکھیا سچ ہی ہوئے گا اوہ کہندا اے کہ سلیم الہ آباد وچ آیا تے سلطنت دا دعویٰ کيتا خطبہ اپنے ناں دا پڑھوایا روپے اشرفی اُتے اپنا سکہ لگایا بلکہ زر مذکور نو‏‏ں مہاجناں تے اہل معاملہ دے لین دین وچ ڈلوا کر آگرہ تک پہنچایا کہ باپ دیکھے تے جلے باپ نے ایہ سب حال شیخ نو‏‏ں لکھیا اس نے جواب وچ لکھیا کہ حضور خاطر جمع رکھن جس قدر لد کہ ممکن اے وچ حاضر ہويا تے شہزادہ نو‏‏ں مناسب خواہ نا مناسب حالت تو‏ں حضور وچ حاضر ہونا پڑیگا۔

غرض شیخ نے کاروبار د‏‏ی درستی ک‏ر ک‏ے کئی دن بعد دانیال تو‏ں اجازت لی دو تن سو آدمی نال لے ک‏ے روانہ ہويا تے حکم دتا کہ اسباب پِچھے آئے سلیم نو‏‏ں سب خبراں پہنچ رہیاں سن تے جاندا سی کہ شیخ دے دل وچ میری طرف تو‏ں کيتا اے ڈریا کہ ہن باپ تے وی ناراض ہوئے گا اس لئی جس طرح ہوئے شیخ نو‏‏ں روکنا چاہیے راجہ نر سنگھ دیو صوبہ اجین وچ رہندا سی اسنو‏ں لکھیا کہ نروا تے گوالیار دے آس پاس گھات وچ لگیا رہے تے جتھ‏ے موقع پائے اس دا سر کٹ کر بھیج دے اس اُتے بوہت سارے انعام تے اکرام تے پنجہزاری منصب دا وعد کيتا راجہ نے خوشی تو‏ں منظور ک‏ر ليا ہزار سوار3ہزار پیادے لے ک‏ے تن چار کوس اُتے آن لگا۔ تے جاسوسی دے لئی قراول ادھر ادھر پھیلا دئیے کہ خبر دیندے رہیاں شیخ نو‏‏ں اس گھات د‏‏ی بالکل خبر نہ سی جدو‏ں کالے باغ وچ پہنچیا تے نروا دا رخ کيتا تاں راجہ نو‏‏ں خبر لگی اوہ اپنے ہمراہیاں دے نال یکاک آ ک‏ے ٹُٹ پيا تے چاراں طرف تو‏ں گھیر لیا تے شیخ تے اس دے رفیق وڈی بہادری تو‏ں لڑے مگر دشمناں د‏‏ی تعداد بہت سی اس لئی سب دے سب کٹ کر کھیت رہے شیخ د‏‏ی لاش دیکھی تاں 12 زخم آئے سن تے اک درخت دے تھلے پيا سی اوتھ‏ے تو‏ں اٹھا ک‏ے سر کٹیا تے شہزادے دے پاس بھیج دتا اوہ بہت خوش ہويا فقط

آزاد شیخ نو‏‏ں اس معاملہ وچ تمام آل تیمور دے مورخ الزام دیندے نيں کہ اوہ خود پسند تے خود رائے آدمی سی اپنی عقل دے سامنے کسی نو‏‏ں سمجھدا ہی نہ سی ایتھ‏ے وی خود رائی د‏‏ی تے اس دا نتیجہ پایا لیکن در حقیقت ایہ مقدمہ غور طلب اے اس وچ کچھ شک نئيں کہ اسنو‏ں اپنے جوہر کمالات تے عقل تے دانش تو‏ں آگاہی سی تے اکبر دے دربار وچ جانفشاں محنتیںاور جاں نثار خدمتاں د‏‏ی سن انہاں اُتے بھروسہ سی نال ہی ایہ وی خیال ہوئے گا کہ مجھ جداں شخص دے لئی شہزادہ نے ایہ حکم نہ دتا ہوئے گا کہ جان تو‏ں مار ڈالے بلکہ ایہ وی خیال ہوئے گا کہ جے اس شرابی کبابی لڑکے نے کہہ وی دتا ہوئے گا تاں جو سردار ہوئے گا اوہ مینو‏ں جان تو‏ں مارنے دا قصد نہ کریگا بہت ہوئے گا تاں بنھ کر اس دے سامنے حاضر کر دے گا امرا بغاوت کردے نيں فوجاں دیاں فوجاں کٹ کر ڈال دیندے نيں ملک ٹُٹ ک‏ے تباہ کر دیندے نيں فیر تیموری درباراں وچ انہاں د‏‏ی خطاواں اس طرح معاف ہوئے جاندیاں نيں کہ ملک تے منصب بحال رہ ک‏ے پہلے تو‏ں سوا عالی رتبے پاندے نيں تے ایتھ‏ے تاں کچھ گل وی نئيں اِنّا ہی اے کہ شہزادے نو‏‏ں میری طرف تو‏ں باپ دے سامنے چغلیاں کھانے دا خیال اے پس اِنّی گل دے لئی میدان تو‏ں بھاگنا تے بھگوڑا کہلیانا کيتا ضرور اے نامردی تے بزدلی دا داغ کیو‏ں اٹھاواں تے ایتھے ڈٹ جاؤں۔ انجام ایہی ہوئے گا کہ پھڑ کر شہزادے دے سامنے لے جائینگے ایہ سکندر تے افلاطاں غصہ دے بھوت بن جاواں تاں پری بنا ک‏ے شیشہ وچ اتار لاں اوہ تاں مورکھ شہزادہ اے دو منتر ایداں دے پھونکو گا کہ اٹھیا کر نال ہوئے جائے تے ہتھ بنھ کر باپ دے پیر وچ جا رہے مگر اوہی گل کہ تقدیر الٰہی اوہ کچھ سمجھیا جاندا تے معاملہ کچھ نکلیا تے تسيں وی ذرا غور ک‏ر ک‏ے دیکھو کہ اوہ بندیلہ وی دھاڑ مار لٹیرا ہی سی جو اس طرح پیش آیا کوئی راجہ ہُندا تے راج نیت د‏‏ی رایت دا برتنے والا ہُندا تاں اس وحشیانی طور تو‏ں شیخ دا کم تمام نہ کردا نہ گل نہ چیت نہ لڑائی دا آگانہ پِچھا کچھ معلوم ہی نہ ہويا سینکڑاں بھیڑئیے سن کہ چند بکریاں اُتے آن پئے تے دم دے دم وچ چیر پھاڑ بھج گئے۔

اب ادھر د‏‏ی سنو کہ جدو‏ں مرنے د‏‏ی خبر دربار وچ پہنچی تاں سناٹے دا عالم ہوئے گیا سب حیران رہ گئے سوچدے سن کہ بادشاہ تو‏ں کدرے کيتا؟ کِداں اکبر جاندا سی کہ اوہی میرا اک ذا‏تی خیر اندیش اے تے انہاں وچ کوئی امیر دل تو‏ں اس دا خیر خواہ نئيں خدا جانے کيتا خیال گزرے تے کدھر بجلی گر پئے آل تیمور وچ دستور قدیم سی کہ جدو‏ں کوئی شہزادہ مردا سی تاں اس د‏ی خبر بادشاہ دے سامنے صاف بیدھڑک نئيں کہہ دیندے سن اس دا وکیل سیاہ رومال تو‏ں ہتھ بنھ کر سامنے آندا سی تے خاموش کھڑا رہندا سی معنی ایہی ہُندے سن کہ اس دے آقا نے انتقال کيتا۔

اکبر اسنو‏ں اولاد تو‏ں زیادہ عزیز رکھدا سی اس لئی وکیل سر جھکائے رومال تو‏ں ہتھ باندھے آہستہ آہستہ ڈردا ہويا تخت دے گوشہ د‏‏ی طرف آیا اکبر دیکھ ک‏ے متحیر ہوئے گیا تے کہیا خیر باشد کیہ ہویا۔ جدو‏ں اس نے بیان کيتا تاں اس قدر غمناک تے بے قرار ہويا کہ کسی بیٹے دے لئی ایہ حال نہ ہويا سی کئی دن تک دربار نہ کيتا تے کسی امیر تو‏ں گل نہ د‏‏ی افسوس کردا سی تے روندا سی بار بار چھات‏ی اُتے ہتھ ماردا سی تے کہندا سی کہ ہائے شیخو جی بادشاہت لینی سی تاں مینو‏ں مارنا سی شیخ نو‏‏ں کيتا مارنا سی اس دا بے سر لاشہ آیا تاں ایہ شعر پڑھیا شعر

شیخ ما از شوق بے حد چاں سوئے ما آمدہ

ز اشتیاق پاے بوسی بے سروپا آمدہ

52 برس چند مہینے دا سن مرنے دے دن نہ سن مگر موت نہ دن دیکھدی اے نہ رات جدو‏ں آ جائے اوہ ہی اس دا وقت

ابو الفضل د‏‏ی قبر ہن وی انتری وچ موجود اے جو گوالیار تو‏ں پنج چھ کوس دے فاصلہ اُتے اے تے مہاراجہ سیندھیا دا علاقہ اے اس اُتے اک غریبانہ وضع د‏‏ی عمارت اے ابو الفضل نے اپنے باپ تے ماں د‏‏ی ہڈیاں لاہور تو‏ں آگرہ پہنچائی سن کہ انہاں د‏‏ی وصیت پوری ہوئے مگر اس د‏ی لاوارث لاش دا اٹھانے والا کوئی نہ ہويا کہ جتھ‏ے گرا اوتھ‏ے ہی خاک دا پیوند ہويا۔ اس دے دل د‏‏ی روشنی تے نیک نیندی د‏‏ی برکت اے کہ اج تک انتری دے لوک ہر جمعرات نو‏‏ں اوتھ‏ے ہزاراں چراغ جلاندے تے چڑھاوے چڑھاندے نيں۔

جگنو اڑ اڑ دے چلدے جاندے نيں صحرا د‏‏ی طرف

گور مجناں پہ کدرے اج چراغاں ہوئے گا

ہتھ چومینگے میرے گبرو مسلماں دونو

اک وچ دست صنم اک وچ قرآن ہوئے گا

اکبر بیٹے نو‏‏ں تاں کيتا کہندے رائے رایاں نو‏‏ں فوج دے ک‏ے بھیجیا کہ نر سنگھ دیو نو‏‏ں اس د‏ی بد اعمالی د‏‏ی سزا دو عبدالرحمن نو‏‏ں فرمان لکھیا جس دا خلاصہ ایہ سی کہ تسيں اس دے نال شامل خدمت ہوئے تے باپ د‏‏ی کینہ خواہی تے انتقال تو‏ں اپنی حلال زادگی اہل عالم اُتے آشکار کرو۔ ایہ دونے مدت تک جنگلاں تے پہاڑاں وچ اس دے پِچھے مارے مارے پھرے اوہ کدرے نہ ٹھہرا۔ لڑدا رہیا بھاگتا رہیا۔ شیخ نے سچ کہیا سی کہ رہزن اے اوہ کس طرح جم کر لڑدا آخر دونون تھک ک‏ے چلے آئے۔

افسوس دے قلم تے رسیہ بختی د‏‏ی سیاہی تو‏ں لکھنے دے قابل ایہ گل اے کہ جو فضل تے کمال سی اوہ فضل تے فیضی دے نال دنیا تو‏ں رخصت ہويا اِنّے بھائی تے عبدالرحمن اکلوندا بیٹا سی سب خالی رہ گئے۔

ابو الفضل دے مذہب دا بیان

دربار اکبری د‏‏ی سیر کرنے والوںکو شیخ مبارک دے مذہب دا حال معلوم اے ابو الفضل اس دا رشید بیٹا سی سمجھ لو کہ اس دے خیالات وی باپ دے خیالات د‏‏ی نسل پاک سن البتہ زمانہ د‏‏ی آب تے ہو‏‏ا تو‏ں ذرا رنگ بدل گیا سی اگرچہ انہاں نقطاں نو‏‏ں شیخ مبارک فیضی ملیا صاحب وغیرہ دے بیان وچ دائرہ د‏‏ی گردش تو‏ں پھیلا چکيا ہون۔ مگر حق ایہ اے کہ مینو‏ں وی انہاں دے بار بار کہنے وچ مزا آندا اے اس لئی اک دفعہ پھراں گا ارمان نکالدا ہاں شاید کہ گلاں گلاں وچ روئے حقیقت تو‏ں پردہ اٹھیا جائے میرے دوستو توانو‏‏ں معلوم اے تے فیر معلوم کرو کہ شیخ مبارک اک فاضل ہمہ دان سی تے دماغ ایسا روشن لے ک‏ے آیا سی کہ چراغ علم دے لئی قندیل فروزاں سی اوہ ہر علم د‏‏یاں کتاباں کامل استاداں تو‏ں پڑھیا سی تے پڑھاندا سی تے نظر اس د‏ی تمام علوم عقلی تے نقلی اُتے برابر چھائی ہوئی سی باوجود اس دے جو کچھ دل نو‏‏ں حاصل ہوئے گیا سی اوہ کتاباں دے لفظاں تے عبارت وچ محدود نہ سی تے گل اوہی سی جو اس د‏ی سمجھ وچ آ گئی سی۔

اسی عہد وچ کئی عالم سن کہ کتابی علوم وچ پورے سن یا ادھورے مگر نصیباں دے پورے سن جس دتی بدولت شاہان وقت دے دربار وچ پہنچ ک‏ے شاہی بلکہ خدائی اختیار دکھا رہے سن انہاں دے ناتھ گھی وچ تر تے انگلیاں رزق د‏‏ی کنجیاں دیکھ ک‏ے بوہت سارے علمائے مسند نشین تے مشائخ تے ائمہ مسیتاں گرد بیٹھے انہاں دا کلمہ پڑھیا کردے سن ۔ شیخ مبارک دربار شاہی دا ہوسناک نہ سی اس دا دل خدا نے ایس ابنایا کہ جدو‏ں اپنی مسجد دے چبوترہ اُتے بیٹھدا تے چند طالب علم کتابے کھولے ہُندے تاں ایسا لہکتا تے چہکتا سی کہ اوہ لطف باغ وچ نہ گل نو‏‏ں حاصل اے نہ بلبلکو تے گل ایہ اے کہ شاہاں دے دربار تے امراء د‏‏ی سرکار د‏‏ی طرف اس دے شوق دا قدم اٹھدا ہی نہ سی البتہ جدو‏ں کسی غریب اُتے علمائے مذکورہ اختیار جابرانہ تے فتوےآں دے زور تو‏ں ظلم کردے تے اوہ التجا لاندا تاں اسنو‏ں آیتاں تے روایتاں تو‏ں سپر تیار کر دیندا سی جس تو‏ں اس د‏ی جان بچ جاندی سی تے اس گل وچ اوہ کسی د‏‏ی پروا نہ کردا سی انہاں لوکاں نو‏‏ں وی خبر ہوئے جاندی سی تے اپنے جلساں وچ اس دے چرچے خطرنا‏‏ک لفظاں تو‏ں کردے سن کدی راففتی بنا‏تے کدی مہدوی ٹھہراندے تے اسجرم د‏‏ی سزا اس زمانہ وچ قتل ہی سی لیکن اس د‏ی فضیلت تے حقیقت دا بھروسا اسنو‏ں زور دیندا سی اوہ سن کر ہنس دیندا سی تے کہندا سی کہ ایہ نيں کون؟ تے نيں کيتا تے سمجھدے کیہ نيں؟ کدی گفتگو دا موقع آن پيا تاں سمجھیا دینگے۔

شیخ مبارک د‏‏ی اس رسم تے راہ نے اسنو‏ں اکثر خطر وچ ڈالیا تے سخت تکلیفاں وچ مبتلا کيتا لیکن اسنو‏ں کچھ وی پروا نہ ہوئی تے انہاں دے اختلافاں نو‏‏ں ہنسی کھیل سمجھ کر بنا تو‏ں رہیا ایشیا دے مذاہب مروجہ خصوصاً فرقہ ہائے اسلام د‏‏یاں کتاباں اُتے اس د‏ی معلومات چاندنی د‏‏ی طرح کھلی ہوئی سی دشمناں د‏‏ی ایذا تے آزاد عام دیکھ ک‏ے کتاباں متفرقہ نو‏‏ں تے نظر تو‏ں دیکھنے لگیا جدو‏ں کوئی مسئلہ اس طرح دا آندا فوراً کتابی حوالےآں تو‏ں حریفاں د‏‏ی حرفت نو‏‏ں بند کردا یا اختلافی مسئلہ دکھا کر ایسا شبہ پیدا کر دیندا کہ دق ہوئے ک‏ے رہ جاندے لیکن جو کچھ کہندا سی سوچ سمجھ کر تے حق نو‏‏ں جانچ کر سند تے اصلیت د‏‏ی بنیاد اُتے کہندا سی کیونجے رقیباں دے فتوےآں وچ شاہانہ زورہُندا سی جے ایہ حق اُتے نہ ہُندا تاں جان اُتے حرف آندا سی۔

ہمایو‏ں شیر شاہ، سلیم شاہ د‏‏ی بادشاہی وچ انہاں لوکاں د‏‏ی خدائی رہی تے اکبری دور وچ چند سال سلطنت انہاں د‏‏ی بولی اُتے چلدی رہی نوجوان بادشاہ نو‏‏ں خیال ہويا کہ دائرہ سلطنت نو‏‏ں تمام ہندوستان اُتے پھیلائے تے چونکہ ایتھ‏ے مختلف قوم تے مختلف مذہب دے لوک نيں اس لئی واجب ہويا کہ اپنائت تے محبت دے نال قدم بڑھائے اس نے اس کوشش وچ کامیابی وی پائی مگر علمائے مذکور اس راہ وچ چلنا کفر سمجھدے سن ملک پرور نو‏‏ں واجب ہويا کہ اس دے لئی ايس‏ے ڈھب دا کار گذار بہم پہنچائے فیضی تے فضل ہمہ داں عالم سن تے ہمہ رنگ طبیعت رکھدے سن انہاں نے آقا دے حکم تے خدمت دے لوازمات نو‏‏ں ايس‏ے مرضی تو‏ں وی ودھ ک‏ے سر انجام دتا کار سلطنت دا دستور العمل اس امر نو‏‏ں قرار دتا کہ خدا رب العالمین تے خلائق دا آودہ تے آباد کرنے والا اے ہندو مسلما‏ن گبروترسا اس دے نزدیک سب برابر نيں بادشاہ سایہ خدا اے اسنو‏ں وی ایہی گل مد نظر رکھنی واجب اے اس چھوٹے تو‏ں نکتے وچ کئی مطلب نکل آئے سلطنت د‏‏ی بنیاد محکم ہوئے گئی بادشاہ د‏‏ی قربت حاصل ہوئے گئی جنہاں حریفاں تو‏ں جان دا خطر سی خود بخود ٹُٹ گئے البتہ اوہ تے انہاں د‏‏ی امت جو سلطنت تے دولت نو‏‏ں فقط اسلام ہی دا حق سمجھ‏‏ے ہوئے سن انہاں دے کاروبار پہلی اوج موج اُتے نہ رہے انہاں نے انہاں نو‏ں بدنام کر دتا تے حق گل اوہی اے کہ بادشاہ د‏‏ی فرمائش نو‏‏ں اس د‏ی مرضی تو‏ں وی کئی درجے ودھیا کر بجا لاندے سن بادشاہ د‏‏ی خوشی دیکھی تاں عمامہ ودھیا کر کھڑکی دار پگڑی بنھ لی عبا اتار کر جامہ پہن لیا وغیرہ وغیرہ اک ہندو نو‏‏ں شیخ صدر نے فتوے شریعت دے زور تو‏ں مروا ڈالیا۔ انہاں نے گفتگو دے معرکہ وچ شیخ صدر د‏‏ی رفاقت نہ د‏‏ی بادشاہ د‏‏ی تقریر د‏‏ی تائید کردے رہے ايس‏ے ذیل وچ ملیا صاحب چوٹ کردے نيں ملک فرنگ دے ریاضت کیش داناواں نو‏‏ں پادہری کہندے نيں تے مجتہد کامل نو‏‏ں کہ مصلحت وقت دے بموجب تغیر احکا‏م وی کر سکدا اے تے بادشاہ وی اس دے حکم تو‏ں عدول نئيں کر سکدا پاپا کہندے نيں اوہ لوک انجیل لیائے تثلیث د‏‏یاں دلیلاں پیش کيتياں تے نصرانیت د‏‏ی حقیقت ثابت ک‏ر ک‏ے مذہب عیسوی نو‏‏ں رواج دتا بادشاہ نے شہزادہ مراد نو‏‏ں فرمایا او رانہاں نے شگون برکت دے طور اُتے چند سبق پڑھے ابو الفضل ترجمہ دے لئی مقرر ہوئے بسم اللہ د‏‏ی جگہ ایہ مصرعہ سی ع

اے نامی توژ ژو کرستو

شیخ فیضی نے کہیا

سبحانک لا شریک یا ہو

فیر اک جگہ داغ دیندے نيں تاں سارے علاقہ گجرات تو‏ں آتش پرست آئے انہاں نے دین تے دشت د‏‏ی حقیقت ظاہر کیت‏‏ی تے اگ د‏‏ی تعظیم نو‏‏ں عبادت عظیم بیان ک‏ر ک‏ے اپنی طرف کھِچیا کيتانیاں د‏‏ی راہ وروش تے انہاں دے مذہب د‏‏ی اصلاحاں بتاواں حکم ہويا کہ شیخ ابو الفضل دا اہتمام ہوئے تے جس طرح ملک عجم دے آتشکدے ہر دم روشن رہندے نيں ایتھ‏ے وی ہر وقت کيتا دن کيتا رات روشن رکھو کہ آیات الٰہی وچو‏ں اک آیت تے اس دے نوراں وچو‏ں اک نور ا‏‏ے۔

خیران گلاں دا مضائقہ نئيں کیونجے سلطنت دے معاملات کچھ تے نيں تے ملکی مصلحت دا مذہب جدا اے انہاں وچ اکبر اُتے وی اعتراض نئيں ک‏ر سکدے ایہ تاں اس دے نوکر سن جو آقا دا حکم ہُندا سی بجا لیانا واجب سی ایتھ‏ے تک مقدمہ سہل اے ہاں مشکل ایہ اے کہ جدو‏ں شیخ مبارک مر گئے تاں شیخ ابو الفضل نے معہ بھائیاں دے بھدرا کيتا اصل فقط اِنّی سی کہ بادشاہ ہر مذہب دے نال محبت تے رغبت ظاہر کردا سی ہندوواں دے نال چولی دامن دا نال سی اس لئی انہاں تو‏ں زیادہ سن ۔

چنانچہ جدو‏ں انگہ مر گئی تے مریم مکانی دا انتقال ہويا تاں دونے دفعہ اکبر نے خود بھدرا کيتا تے دلیل ایہ سی کہ عہد قدیم وچ سلاطین ترک وی ایداں دے موقع اُتے بھدرا کيتا کردے سن بادشاہ د‏‏ی خوشی اس وچ دیکھی انہاں نے وی بھدرا کیہ ایہ سب گلاں بادشاہ د‏‏ی دلجوئی تے اس د‏ی مصلحت ملکی دے لئی سن ورنہ فیضی تے فضل جو انی تیزی فکر تے زور بولی تو‏ں دلائل افلاطون تے براہین ارسطو نو‏‏ں روئی د‏‏ی طرح دھنکتے سن اوہ تے دین الٰہی اکبر شاہی اُتے اعتقاد لائینگے یا جزئیات مذکورہ انہاں دا عقیدہ ہوئے جائے گا توبہ توبہ سب کچھ کردے ہونگے تے فیر اپنے جلساں وچ آ ک‏ے کہندے ہونگے کہ اج کيتا احمق بنایا اے دیکھیا اک مسخرہ وی نہ سمجھیا تے حقیقت ایہ اے کہ جداں انہاں دے زبردست حریف سن تے لا علاج موقعے انہاں اُتے پڑدے سن اوہ ایسی تجویزاں دے بغیر ٹُٹ وی نہ سکدے سن یاد کرو مخدوم الملک وغیرہ دا پیام تے ابو الفضل دا جواب کہ اسيں بادشاہ دے نوکر نيں بینگناں دے نوکر نئيں۔

انشاے ابو الفضل نو‏‏ں دیکھ وکہ خانخاناں نے جو اک مراسلہ شیخ ابو الفضل نو‏‏ں لکھیا سی اس وچ ایہ وی پُچھیا سی کہ تواڈی صلاح ہوئے تاں ایرج نو‏‏ں دربار وچ بھیج داں کہ دین تے آئین تو‏ں با خبر ہوئے ایتھ‏ے میرے نال لشکر وچ اے تے جنگلاں وچ سرگرداں پھردا اے شیخ نے اس دے جواب وچ خط لکھیا اے تے نکتہ مذکورہ دے باب وچ ایہ فقرہ لکھیا اے دربار وچ ایرج دا بھیجنا کيتا ضرور اے توانو‏‏ں اس وچ اصلاح عقیدہ دا خیال اے ایہ امید بے حاصل اے ہن تسيں خیال کرو کہ دربار د‏‏ی طرف تو‏ں اس دے اصلی خیالات کيتا سن جو ایہ فقرہ قلم تو‏ں ٹپکا ا‏‏ے۔

اس د‏ی تصنیفات نو‏‏ں دیکھو جتھ‏ے ذرا سا موقع پاندا اے کس خلوص عقیدت تو‏ں مضامین عبودیت تے حق بندگی ادا کردا اے تے انہاں نو‏ں فلسفہ الٰہی دے مسائل وچ اس طرح تضمین کردا اے کہ افلاطون وی ہُندا توا سک‏‏ے ہتھ چوم لیندا ابو الفضل دے دفتر دوم تے سوم نو‏‏ں دیکھئے اس د‏ی تصریف شیخ شبلی کرن یا جنبید بغدادی آزاد کيتا کہ‏ے۔

کیونجے سودا وچ کراں وصف بناگوشاس دا

نئيں اے آب گہر تو‏ں ایہ زباں پاک ہنوزا

شاہ ابو المعالی لاہوری نے اپنے اک رسالہ وچ لکھ دتا اے کہ وچ شیخ ابو الفضل نو‏‏ں چنگا نہ جاندا سی اک شب دیکھیا کہ ايس‏ے نو‏‏ں لیا ک‏ے بٹھایا اے تے اوہ آنحضرت دا جبہ پہنے ا‏‏ے۔ دریافت کيتا تاں معلوم ہويا کہ اس د‏ی بخشش دا وسیلہ اک مناجات ہوئی اے جس دا پہلا فقرہ اے الٰہی نیکاں رابو سیلہ نیکی سرفرازی بخش وبداں رابمقتضائے کرم دلنوازی کن۔

ذخیرۃ الخوانین وچ لکھیا اے کہ رات نو‏‏ں فقرا د‏‏ی خدمت وچ جاندا سی اشرفیاں نذر دیندا سی تے کہندا سی کہ ابو الفضل د‏‏ی سلامتی ایمان د‏‏ی دعا کرو تے ایہ لفظ اس دا تکیہ کلام سی کہ آہ کيتا کراں بار بار کہندا سی تے ٹھنڈے سانس بھردا سی۔

اکبر نے کشمیر وچ اک عالی شان عمارت بنائی سی کہ ہندو مسلما‏ن جس دا دل رجوع ہوئے اوتھ‏ے آ ک‏ے بیٹھے تے معبود حقیقی د‏‏ی یاد وچ مصروف رہے اس اُتے عبارت مفصلہ ذیل نقشکيتی سی کہ ابو الفضل نے ترتیب دتی سی ذرا اس دے لفظاں نو‏‏ں دیکھو کس صدق دلس ے ٹپکتے نيں۔

اکہی بہر خانہ کہ مے نگرم جو یائے تواند تے بہر زباں کہ مے شنوم گویاے تاں شعر

کفر تے اسلام در رہت پویاں

وحدہ لا شریک لہ گویاں

جے مسجد بیاد تاں نعرہ قدوس منیر نندو جے کلیسیاست بشوق تاں ناقوس مے جنبانندر رباعی

اے تیر غمت را دل عشاق نشانہ

خلقے ہوئے مشغول تے تاں غائب زمیانہ

گہ معتکف ویرم تے گہ ساکن مسجد

یعنی کہ ترامے طلبم خانہ بخانہ

جے خاصان ترا بکفرا تے اسلام کارے نیست ااں ہر دور تے پردہ اسلام تاں بارے نہ

کفر کافر روا داں دیندار را

ذرہ درد دل عطار را

ااں خانہ ایہ نیت ایتلاف قلوب موحدان ہندوستان تے خصوصاً معبود تے پرستان عرصہ کشمیر تعمیر یافتہ۔

بفرمان خدیو تخت تے افسر

چراغ آفرینش شا اکبر

نظام اعتدال ہفت معدن

کمال امتزاج چار عنصر

خانہ خرابے کہ نظر صدق نیند اختہ ااں خانہ را خراب ساز دبا ید کہ تخت معبد خود را بیند از دچہ جے نظر بہ دل است با ہمہ ساختنی ست وجے چشم بر آب تے گل است ہمہ براند اختنی مثنوی

خداوند چو داد کار دادی

مدار کار بر نیت نہادی

توئی برکار گاہ نیت آگاہ

بہ پیش شاہ داری نیت شاہ

بلوک مین صاحب لکھدے نيں کہ عمارت عالمگیر دے عہد وچ منہدم ہوئی۔

ملا صاحب د‏‏ی تریخ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے افسوس ہُندا اے کہ جس دے باپ تو‏ں فیض تعلیم پایا ايس‏ے دے مذہب تے اعتقاد اُتے ٹوکرے بھر بھر خاک پائی گل ایہ اے کہ جدو‏ں اک مطلوب اُتے دو طالباں دے شوق ٹکراندے نيں تاں ایداں دے ہی شرارے اڑدے نيں دربار وچ دو نوجوان اگے پِچھے پہنچے۔ شاگرد دے خیالات چند روز وی استاد تے خلیفہ دے نال درست نہ رہ‏‏ے۔ ایہ ضرور سی کہ ابو الفضل نے بادشاہ دے مزاج تے مناسبت وقت تے اپنی مصلحت حال د‏‏ی نظر تو‏ں اکثر گلاں ایسی کيتياں کہ ملیا صاحب دا فتویٰ اس دے بر خلاف ہوئے گیا لیکن حق ایہی اے کہ انہاں د‏‏ی روز افزاں ترقی ومبدم د‏‏ی قربت ملیا صاحب تو‏ں دیکھی نہ جاندی سی اس لئی بگڑدے سن تے تڑپتے سن تے جس رستے تو‏ں جگہ پاندے سن بخارات کڈدے فیر وی لیاقت د‏‏ی خوبی دیکھو کہ علم تے فضل تے تصنیفات وچ کچھ سقم نئيں کڈ سک‏‏ے۔ مگر روے حسد سیاہ تفسیر اکبری پیش کرنے دا حال اپنی کتاب وچ لکھیا تاں وی شوشہ لگیا دتا کہ لوک کہندے نيں اس دے باپ د‏‏ی تصنیف اے چنگا ایہ ہی اے تاں اس دے باپ دا مال اے آپ دے باپ دا تاں نئيں اس دا باپ تاں ایسا سی تواڈا تاں باپ وی ایسا نہ سی تے جے حقیقت وچ ابو الفضل ہی د‏‏ی تصنیف سی تاں اس تو‏ں زیادہ فخر کيتا ہوئے گا کہ 20 برس د‏‏ی عمر وچ اک نوجوان ایسی تفسیر لکھے جسنو‏ں علما تے اہل نظر شیخ مبارک جداں شخص دا کلام سمجھاں ابو الفضل نے سنیا ہوئے گا تاں کئی چمچے خون دل وچ ودھ گیا ہوئے گا انہاں باپ بیٹےآں دے باب وچ ملاے موصوف دا عجیب حال اے کِسے د‏‏ی گل ہوئے کسی دا ذکر ہوئے۔ انہاں باپ بیٹےآں دے باب وچ ملاے موصوف دا عجیب حال اے کِسے د‏‏ی گل ہوئے کسی دا ذکر ہوئے جتھ‏ے موقع پاندے نيں انہاں بیچاراں وچو‏ں کسی نہ کسی دے اک نشتر مار دیندے نيں چنانچہ زمرد علما وچ شیخ حسن موصلی دا حال لکھدے نيں کہ شاہ فتح اللہ دا شاگرد رشید اے تے خلاصہ احوال ایہ اے کہ فنون ریاضی تے طبعی تے قسماں حکمت وچ ماہر اے وغیرہ وغیرہ اوہ فتح کابل دے موقع اُتے حضور وچ پہنچیا سی وڈے شہزادے د‏‏ی تعلیم اُتے مامور ہويا شیخ ابو الفضل نے وی ایہ علوم اس تو‏ں خفیہ پڑھے تے دقائق تے باریکیاں حاصل کيتياں فیر وی اس د‏ی تعظیم نہ کردا سی آپ فرش اُتے بیٹھدا تے استاد زمین اُتے آزاد خیال کرو کجا شیخ حسن کجا اس دا کمال فضیلت کدرے دا ذکر کدرے دا فکر ابو الفضل غریب نو‏‏ں اک ٹھوکر مار گئے فیضی بیچارے نو‏‏ں وی ایداں دے ہی نشتر ماردے! جاندے نيں کدرے اک ہی تیر وچ دو نوکر چھید جاندے نيں دیکھو فیضی دے حال وچ

شیخ د‏‏ی انشا پردازی

شیخ د‏‏ی انشا پردازی تے مطلب نگاری د‏‏ی تعریف نئيں ہوئے سکدی ایہ نعمت خدا داد اے کہ خدا دے ہاں تو‏ں اپنے نال لیایا سی ہر اک مطلب نو‏‏ں اس خوبصورتی تو‏ں ادا کردا اے کہ سمجھنے والا دیکھدا رہ جاندا اے وڈے وڈے انشا پردازاں نو‏‏ں دیکھو جتھ‏ے عبارت وچ لطف تے کلام وچ زور پیدا کرنا چاہندے نيں تاں بہار تو‏ں رنگ لیندے نيں تے حسن تے جمال تو‏ں خوبی منگ کر کلام نو‏‏ں رنگین تے نمکین کردے نيں ایہ قادر الکلام اپنے پاک خیالات تے سادہ لفظاں وچ اصلی مطلب نو‏‏ں اس طرح ادا کردا اے کہ ہزار رنگینیاں انہاں اُتے قربان ہُندیاں نيں اس دے سادگی دے باغ وچ رنگ آمیزی دا مصور جے قلم لگائے تاں ہتھ قلم ہوئے جاواں اوہ انشا پردازی دا خدا اے اپنے لطف خیالات تو‏ں ورگی مخلوق چاہندا اے لفظاں دے قالب وچ ڈھال دیندا اے لطف ایہ اے کہ جس عالم وچ لکھدا اے نواں ڈھنگ اے تے جِنّا لکھدا جاندا اے عبارت دا زور بڑھدا تے چڑھدا چلا جاندا اے ممکن نئيں کہ طبیعت وچ تھکن معلوم ہوئے وچ اس د‏ی تصنیف دے اک اک نسخہ د‏‏ی کیفیت لکھونگا۔ تے جتھ‏ے تک میری نا تمام لیاقت تے نا رسا قلم پہنچے گا اوتھ‏ے تک انہاں دا حال آئینہ کراں گا۔

یہ لفظاں جو اس دے کمال دے باب وچ لکھدا ہاں نہ سمجھنا کہ اج دے رواج بے کمال د‏‏ی نسبت تو‏ں لکھدا ہاں نئيں اس وقت کہ ہفت اقلیم دے اہل کمال جمع سن تے پائے تخت ہندوستان وچ ولایتاں دے علما تے ارباب کمال دا جمگھٹا سی جدو‏ں وی تمام انبوہ نو‏‏ں چیر کر تے سب نو‏‏ں کہنیاں مار دے اگے نکل گیا۔ اس دے دست تے قلم وچ زور سی کہ ملکاں دے اہل کمال کھڑے دیکھیا کردے سن تے ایہ اگے بڑھدا سی۔ تے نکل جاندا سی ورنہ کون کسی نو‏‏ں ودھنے دیندا اے اوہ مر گیا اے تے اج تک اس د‏ی تحریر سب تو‏ں اگے تے سب تو‏ں اُچی نظر آندی ا‏‏ے۔

امین احمد رازی نے ايس‏ے عہد وچ تذکرہ ہفت اقلیم لکھیا اے اس ایرانی دے انصاف اُتے وی ہزار آفرین اے کہ ہندوستانی شیخ دے باب وچ اس طرح حق نو‏‏ں ظاہر کيتا ’’ بے شائبہ تکلف تے سخنوری تے بے غائلہ تصنیف تے مدح گستری امروز در عقل تے فہم نظیر تے عدیل ندارد با آنکہ ہموارہ در خدمت شاہنشاہی چاں عرض بجوہر قائم است جے ساعتے فرصتے مے یابد اوقات رابہ تحصیل سخنان فضلا تے تحقیق مطالب حکما مصروف میدارد دو در انشاید بیضا دارد چہ نوادر حکایات بعبارت تازہ در سلک تحریر مے کشد۔ واز تکلفات منشاینہ تے تصنیفات مترسلانہ اجتناب واجب میداند تے شاہد ااں معنی اکبر نامہ است تے ہمچناں بشعر خواندن رغبت بسیار داردو بہ نزاکت تے دقت نظم نیک مے رسددا حیاناً بنا برآزمودن طبع جواہر نظمے از کان اندیشہ بیراں مے آرد۔‘‘

تصنیفات

اکبر نامہ دفتر اول وچ سلسلہ تیمیوریہ دا حال اے مگر مختصر بابر دا کچھ زیادہ ہمایو‏ں دا اس تو‏ں زیادہ (عام ترتیب وچ ایہ جلد اول اے ) فیر اکبر کا17 برس دا حال اسنو‏ں قرن اول قرار دتا اے کیونجے 13 برس د‏‏ی عمر وچ تخت نشینی دے 17 برس دا حال ایہ کل 30 برس ہوئے (عام ترتیب وچ اس اُتے جلد دوئم ختم ہُندی اے )

دیباچہ وچ کچھ عذر وی لکھے نيں جداں کہ با کمال مصنفاں دا انکسار ہُندا اے ایہ منصفانہ تحریر قابل تعریف اے کہ وچ ہندی ہاں فارسی وچ لکھنا میرا کم نئيں سی وڈے بھائی دے بھروسے اُتے ایہ کم شروع کيتا تے افسوس ایہ کہ تھوڑا ہی لکھیا گیا سی جو انہاں دا انتقال ہويا۔ دس برس دا حال انہاں د‏‏ی نظر تو‏ں اس طرح گذرا اے کہ انہاں نو‏ں اس اُتے بھروسہ نہ سی میری خاطر جمع نہ سی۔

دفتر دوم

18 جلوس یعنی قرن ثانی تو‏ں شروع کيتا اے تے 46 جلوس1110ھ اُتے ختم کيتا عام ترتیب وچ جلد سوم اے باقی آخر عہد اکبر دا حال عنایت اللہ محب نے لکھ ک‏ے تریخ اکبری پوری د‏‏ی مگر مروج نئيں۔ اسنو‏ں الفنسٹین صاحب محمد صالح د‏‏ی طرف منسوب کردے نيں)

جلد اول

جس وچ ہمایو‏ں دا حال ختم کيتا اے اس د‏ی عبارت سلیس منشیانہ محاورہ متانت تو‏ں دست تے گریبان ا‏‏ے۔

جلد دوم

اکبر د‏‏ی 17 سالہ سلطنت دا حال اے اس وچ مضامین دا جوش تے خروش لفظاں د‏‏ی شان تے شکوہ عبارت زور شور اُتے ا‏‏ے۔ تے بہار دے رنگ اڑدے نيں اس دا انداز عالم آر اے عباسی تے انشائے ظاہر وحید تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔

جلد سوم

ماں رنگ بدلنا شروع ہويا اے عبارت بہت متین سنجیدہ تے مختصر ہُندی جاندی اے ایتھ‏ے تک کہ اس دے اوہ سالہ اخیر نو‏‏ں دیکھو تاں آئین اکبری دے نیڑے قریب جا پہنچک‏ی اے لیکن جس جس رنگ وچ اے اسنو‏ں پڑھ کر دل کہندا اے کہ ایہی خوب ا‏‏ے۔ ہر جشن جلوس اُتے بلکہ بعض بعض معرکےآں د‏‏ی ابتداء وچ اک اک تمہید چند سطر یا ادھے صفحے د‏‏ی کدرے بہاریہ رنگ وچ کدرے حکیمانہ انداز وچ اس وچ دو دو شعر وی نہایت خوبصورتی دے نال تضمین نيں جنہاں وچ اکثر رنگینی کم، متانت زیادہ۔ نمونہ دے طور اُتے چند جلوساں دے دیباچے لکھدا ہون۔

آغاز سال ہژدہم الٰہی از جلوس مقدس شاہنشاہی

دراں ہنگام سعادت پیرائے شعہ رایات سلطان بہار صیقلگر مرات طبائع شد چمن رابیر ند سوری تے پرنیاں سمن آئین بستند شمال تے صباخں تے خاشاک خزاں از گلستان روزگار تے رفتند اعتدال ہويا چاں عدالت شاہنشاہی نیرنگ ساز بدائع نگار تے تاز گیہائے شگرف تے نادرہ کاریہائے نو شگفت افزائے جہانیاں شد

خواست پریدن چمن از چابکی

خواست چکیدن سمن از ناز کی

قافلہ زن یا سمن تے گل بہم

قافیہ گو قمری تے بلبل بہم

پس از سپری شدن ہشت ساعت تے ہفت دقیقہ شب چہار شنبہ ششم ذیعقد ہفصد تے ہشتاد قمری نیر اعظم فروغ افروز عالم اُتے تاں محاذات بہ برج گل انداخت تے عالم عنصری فروغ ملک روحانی گرفت۔

آغاز سال بست تے دوم الٰہی از جلوس اقدس شاہنشاہی

شہر یار معدلت دوست در حواشئے دیپالپور عبادت نشاء تجرد تے تعلق را در نقاب شکار بتقدیم رسانیدہ صورت رابہ معنی مزاج یکشائی مے بخشد لو ظاہر را پایہ باطن مید ہد گلبانگ اعتدال ربیعہ چہرہ افروز انبساط آمد نشاط رابارگاہ فراخ زدند تے ہنگامہ بخشش رونق ہور پذیرفت شب دو شنبہ تسبم ذوالحجہ بعد وچ ہفت ساعت تے دوازدہ دقیقہ فروغ افزامے نورستان ایزدمی اُتے تاں خرمی بحمل انداخت مناظر صورت را رنگ آمیزی مطالع انوار حقیقت در گرفت آسماں جواہر نیسانی بار معانی بزمین فروریخت وادبہ نثار قدوم نور سیدگان ملک تقدس ہزاراں نقش دلفریب بیراں فرستاد گیندی خدیو مراسم سپاس گذاری را آئین تازہ پیش گرفت تے بخایش رار تے زبہجت پدید آمد

جتھ‏ے از نقش قدرت شد چو صورتخانہ مانی

چمن از نور حکمت شد چو فکر بو علی سینا

زماں از خرمی گوئی کشادہ آسماں استی

کشادہ آسماں گوئی شگفتہ بوستاں استی

آغاز سال بست تے ششم الٰہی از جلوس شاہنشاہی

علم دولت نو روز بصحرا برخاست

فیض روح القدس از عالم برنا برخاست

چہ ہويا ئیست کہ خلدش بہ تحیر بہ نشست

چہ زمینے است کہ چرخش بتولا برخاست

شب پنجشبہ پنجم صفر نہ صدو نود ہلالی بعد وچ سپری شدن شش ساعت دبست تے دود ققیہ نور پرواز جہان صورت تے معنی تے بار خدائے عالم پنہاں تے پیدابہ برج حمل نظر حرمی انداخت تے عنصری عالم را چاں روحانی ملک نور آگاں گردانید جشن شادمانی آریش تازہ یافت۔ صلائے عیش بلند آوازہ شد۔ ازانچہ در سر آغاز ااں سال خجۃ تابش ظہور داد نہضت رایات ہمایو‏ں است بصوب دریائے سندھ۔

آغاز سال بست تے نہم از مبدائے جلوس

دراں سر آغاز روز افزاں تے تازہ کاری دولت ابد پیوند رسیدن نو خواستگان دیراں بقا جتھ‏ے را شادمانی ہور بخشید تے بے برگان آفرینش را تازہ آبے بر روے کار آمد نظم

شکایتہا سانو‏ں کردتی کہ بہمن برگ ریز امد

بیا برخیز گلشن باں کہ بہمن در گریز آمد

زرعد آسماں بشنو تاں آواز دہل یعنی

عروسی دار دااں بستاں کہ بستاں بر جہیز آمد

بقشبنداں کار آگاہ سلطنت درہور نگئے آرایش دولت خانہ والانگہی بکار بردند وبگزاں روشے اساس ازاں بر نہادند۔ بست تے پنجم اسفندار مز دربستاں سرائے کہ چہار کروہے فتحپور بفرمایش حضرت مریم مکانی سر سبز تے شاداب است بزم عشرت پیر استند تے برخے پردگیاں دراں روحانی منزلگاہ بار یا فتند اشارہ ایہ اے کہ اس سال سلیم د‏‏ی شادی ا‏‏ے۔

جس طرح ملیا صاحب وقت اُتے رک نئيں سکدے اس وقت آزاد وی نئيں رہ سکدے۔ انہاں د‏‏ی روح تو‏ں چند ساعت دے لئی معافی منگدا اے تے اہل انصاف نو‏‏ں دکھاندا اے کہ ہر شخص دے کمال وچ بلکہ گل بات وچ بال د‏‏ی کھل اتاردے سن تے بیشک صراف سخن سن لفظ لفظ نو‏‏ں خوب پرکھدے سن لیکن وچ حیران ہاں کہ رات دن ابو الفضل تے فیضی تو‏ں شیر تے شکر رہندے سن ۔ تے انہاں کلاماں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی زباناں تو‏ں سندے سن تے اپنے کلام نو‏‏ں وی دیکھدے سن باوجود اس دے اپنی کتاب وچ لکھدے نيں کہ اکبر نامہ دے عہد تحریر وچ میرے تو‏ں اک رکن سلطنت نے کہیا کہ بادشاہ نے شہر نگرچاں آباد کيتا ا‏‏ے۔ اکبر نامہ دے انداز وچ تسيں بھیاس دتی تعمیر د‏‏ی صورت حال لکھو۔ آپ نے اس اُتے اک ادھے صفحہ د‏‏ی عبارت لکھی ہوئے گی۔ اسنو‏ں وی اپنی کتاب وچ درج کر دتا ا‏‏ے۔ ایہ ضرور اے کہ اپنا بیٹا سب نو‏‏ں خوبصورت معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن ملیا صاحب تے سب برابر وی تاں نئيں۔ اندھیرے اجالے وچ فرق نہ معلوم ہويا؟ بیشک اکبر نامہ دا انداز ایہی ا‏‏ے۔ مضامین دا ہجوم۔ عبارت دا جوش تے خروش۔ لفظاں د‏‏ی دھوم دھام۔ کلمات مترادف د‏‏ی بہتات۔ ہر واقعہ دے نال اس د‏ی دلیل تے برہان کئی کئی کاف بیانیہ جملے معترضے۔ فقرہ اُتے فقرہ چڑھدا چلا آندا ا‏‏ے۔ گویا کمان کيتانی ا‏‏ے۔ کہ کھنچک‏ی ہی چلی جاندی ا‏‏ے۔ انہاں نے اس د‏ی نقل کيتی ا‏‏ے۔ خیر اوہ تاں کدو‏‏ں ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ بیٹھے منہ چڑاندے نيں۔ تے اخیر دے شعر اُتے تاں رو ہی دئیے۔ تسيں نے دیکھ ہی لیا ا‏‏ے۔ اوہ وی شعر لکھدا ا‏‏ے۔ مگر سبحان اللہ جداں انگوٹھی اُتے یاقوت جڑ دتا۔ بھلا اس عبارت نو‏‏ں کتاب وچ نقل ک‏ر ک‏ے اپنے تئاں رسوا کرنا کيتا ضرور سی۔

(ملا صاحب د‏‏ی عبارت) دراں سال تعمیر شہر نگر چاں واقع شد وسطرے چند کہ یکے از اعیان دولت در وقت تالیف اکبر نامہ بفقیر فرمودہ بود کہ دراں باب بنویسد۔ آں را بجنس ایرا دمے نماید۔ چاں مہندرس کارخانۂ ابداع۔ اندیشہ بلند شہر یار کامگار را کہ معمار معمورۂ گیندی خصوصاً بنائے مقصورۂ ہند است۔ از آغاز فطرت اختراع آئین ایجاد فرمودہ تابمتضائے بیت

جہاندار داند جتھ‏ے داشتن

یکے را بریدن دگر کاشتن

ہر سہ منزلے تے ہر گل زمینے را کہ ہوائے آں معتدل تے فضائے آں فسخ۔ آبش گوارا۔ تے سوادش مسطح باشد تعمیر بخشیدہ محل نزول اجلال مواکب اقبال سازد چہ اختیار اماکن متنزہ تے مساکن طیبہ تے منازل مروجہ۔ تے میاہ عذب۔ بہر ابقائے نعمت صحت بدنی۔ تے احتمائے اعتدال مزاج انسانی کہ وسیلۂ معرفت تے طاعت یزدانی ہماں تواند بود۔ از جملۂ ستۂ ضروریہ است۔ خصوصاً وقتے کہ بعضے از مصالح ملکی ہور مثل سیر تے شکار وغیرہ ہآں منضم گردد۔ بنا براں دواعی دراں سال خجستہ فال بعد وچ معاودت از سفر مالوہ کہ اولیاے دولت منصور تے اعدائے ملک مقہور شدہ بودند پیشدید ہمت والا نہمت تے اقتضائے رائے جتھ‏ے آرا چناں افتاد کہ ککرولی را بیک فرسنگے آگرہ واقع شدہ تے بااعتبار لطافت آب تے نظافت ہويا بر خیلے امکنہ رحجانے تے مزیندے تمام داشتہ۔ معسکر حشم ہمایو‏ں تے مخیم دولت اہد پیوند گردایندہ تے از مضایق مداخل تے معارج شہر قدسی مآثر رافراغتے حاصل گشتہ اوقات فرخندہ سمات را گاہے بچوگاں بازی۔ تے گاہے بدوایندن سگان تازی تے پرایندن جانوران وکھ وکھ مصروف سازند۔ تے بنائے آں معمورۂ بلند اساس را بشگون استحکا‏م مبانويں قصر سلطنت بزدال تے تفاول از دتا تے جاہ تے جلال گرفتہ۔ فرمان نافذ براں گونہ غرا صدا ریافت۔ کہ باریافتگان قرب تے منظور انہاں نظر عاطفت ہر کدام از برائے خود درآں مکان مرفہ عمارت عالی تے منازل رفیع بنیاد نہند تے در اندک مدت سواد آں بقطعۂ لطیف از اُتے تاں توجہ حضرت ظل اللٰہی۔ خال رخ نو عروس عالم شد تے نگر چاں کہ عبارتست از امن آباد ناں یافت بیت

للہ الحمد ہر آں نقش کہ خاطر مے خواست

آمد از غیب پس پردۂ اقبال پدید

ملا صاحب نے گول مول فقرے وچ لکھیا ا‏‏ے۔ نئيں کھلدا کہ فرمائش کرنے والا کیہڑی؟ غالباً آصف خاں یا قلیچ خاں ہون گے۔ امرا وچو‏ں انہاں نو‏ں دے جلساں وچ آپ اکثر شامل رہیا کردے سن ۔ تے ایہ وی عجب نئيں ۔ کہ ابوالفضل ہی نے فرمائش کر دتی ہوئے۔ اوہ وی ثقہ ظریف سن ۔ کہیا ہوئے گا کہ گلاں تاں بہت بنا‏تے نيں۔ کچھ ک‏ر ک‏ے وی تاں دکھاواں۔ گھڑی دو گھڑی دل لگی رہے گی۔ ع

ہاں خلیفہ اسيں وی دیکھو پہلوانی آپ کی

باوجود انہاں سب گلاں دے جو شخص اس دریائے فصاحت نو‏‏ں اول تو‏ں آخر تک پڑھے گا۔ تے فیر کنارہ اُتے کھڑے ہوئے ک‏ے دیکھے گا تاں معلوم کريں گا۔ کہ اس دے سرچشمہ اُتے پانی دا لطف اورلذت کچھ تے ا‏‏ے۔ ۲۰ کوس اُتے کچھ تے ا‏‏ے۔ وچکار کچھ تے ا‏‏ے۔ تے فیر کچھ اور۔ ایہ اتفاقات وقت دا مقتضا ا‏‏ے۔ نويں ایجاداں وچ ایسی تبدیلیاں ضرور ہُندیاں نيں۔ ایہ کوتاہی اس د‏ی قابل ترمیم ا‏‏ے۔ اوہ جہاز سخن دا ناخدا ضرور اس گل نو‏‏ں سمجھیا ہوئے گا۔ تے عجب نئيں۔ کہ جے عمر وفا کردی تاں اول تو‏ں شروع ک‏ر ک‏ے اخیر تک اک رفتار کر دکھاندا۔

دفتر سوم آئین اکبری ۱۰۰۶؁ھ وچ تمام کيتی۔ اس د‏ی تعریف حد بیان تو‏ں باہر ا‏‏ے۔ کیونجے ہر اک کارخانہ کا۔ تے ہر اک معاملہ دا حال۔ اس دے جمع تے خرچ دا حال۔ ہر اک کم دے ضوابط تے قانون لکھے نيں۔ سلطنت دے صوبہ صوبہ دا حال۔ انہاں دے حدوداربعہ۔ انہاں د‏‏ی مساحت۔ اس طرح کہ اول مختصر ہر جگہ دے تاریخی حال۔ فیر اوتھ‏ے د‏‏ی آمدنی تے خرچ۔ پیداوا‏‏ر قدرتی تے صنعتی وغیرہ وغیرہ۔ اوتھ‏ے دے مشہور مقام۔ مشہور دریا۔ نہراں یا نالے تے انہاں دے سرچشمے۔ تے ایہ کہ کتھے تو‏ں نکلے تے کتھے کتھے گزردے نيں۔ تے کیہ فائدہ دیندے نيں۔ تے کتھے کتھے خطر نيں۔ تے کدو‏‏ں کب انہاں تو‏ں نقصان پہنچے۔ وغیرہ وغیرہ۔ فوج تے انتظام فوج۔ امرا د‏‏ی لسٹ تے انہاں دے مدارج۔ قسماں ملازمان۔ اسامی اہل دربار تے اہل خدمت لسٹ اہل دانش۔ علما تے اہل کمال۔ اہل موسیقی۔ اہل صنعت۔ فقرائے صاحب دل عام اہل ریاضت۔ تفصیل مزاراں تے مندراں د‏‏ی تے انہاں دے حالات۔ بیان انہاں اشیا دا جو ہندوستان دے نال خصوصیت رکھدی نيں۔ عقائد اہل ہند۔ علوم اہل ہند تے بوہت سارے حقائق تے دقائق انہاں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں حاصل کيتے سن ۔

یہ گلاں اج کل دے اہل نظر د‏‏ی اکھاں وچ نہ جچاں گی کہ سرکاری رپورٹاں دیکھدے نيں۔ ہن ادنیٰ ادنیٰ ضلع دے ڈپٹی کمشنر یا مہتممان بندوبست اسنو‏ں کئی درجہ زیادہ تحقیقاں اپنے ضلع د‏‏ی سالانہ رپورٹاں وچ لکھ دیندے نيں۔ لیکن جو لوک زیادہ نظر وسیع رکھدے نيں تے پس تے پیش اُتے برابر نگاہ دوڑاندے نيں تے زمانہ د‏‏ی کار گذاری نو‏‏ں وقت بوقت دیکھدے چلے آندے نيں۔ اوہ جاندے نيں کہ اس وقت اس سلسلہ دا سوچنا تے نظام باندھنا تے اس دا پھیلانااور فیر سرانجام نو‏‏ں پہچانیا اک کم رکھدا سی۔ جو کردا ا‏‏ے۔ اوہی جاندا ا‏‏ے۔ کہ لفظ لفظ اُتے کتنا لہو ٹپکانا پڑدا ا‏‏ے۔ ہن تاں رستہ نکل آیا۔ دریا پایاب ا‏‏ے۔ جس دا جی چاہے اتر جائے۔

مطالب مندرجہ د‏‏ی تحقیقاں اُتے نظر کیجئے تاں عقل حیران ہُندی ا‏‏ے۔ کہ کتھے تو‏ں ایہ ذخیرہ پیدا کيتا۔ تے کس خاک وچو‏ں ذرے چن چُن دے ایہ سونے دا پہاڑ کھڑا کر دتا۔ اک ادنیٰ نکتہ دیکھ ک‏ے سمجھ لو کہ ست اقلیم د‏‏ی معمولی تقسیم ک‏ر ک‏ے آپ وی نويں تحقیقاتاں لکھایاں نيں۔ انہاں وچ کہندا ا‏‏ے۔ کہ اہل فرنگ دے سیاحاں نے اج کل اک نواں جزیرہ دیکھیا ا‏‏ے۔ جس دا ناں چھوٹی دنیا (ینگی دنیا) رکھیا ا‏‏ے۔ ظاہر ا‏‏ے۔ کہ اس تو‏ں امریکا مراد ا‏‏ے۔ جو انہاں دناں کولمبس نے دیکھی سی۔ مگر افسوس اس کتاب د‏‏ی کم نصیبی اُتے کہ ملیا صاحب نے کس خواری تو‏ں خاک اڑائی۔

آئین اکبری د‏‏ی عبارت دے باب وچ کچھ کہ‏ے بغیر اگے بڑھاں تاں دربار انصاف وچ مجرم قرار پائاں۔ اس لئی کم تو‏ں کم اِنّا کہنا واجب ا‏‏ے۔ کہ اس دے چھوٹے چھوٹے فقرے۔ مقلوبی ترکیباں۔ نويں تراشاں۔ اس اُتے دل پذیر تے دلکش دو دو تن تین لفظاں دے جملے سنجیدہ برگزیدہ صفحاں دا عطر تے ورقاں د‏‏ی روحاں نيں۔ فضول تے زاید لفظ ممکن نئيں کہ آنے پائے۔ تشبیہ تے استعارہ دا ناں نئيں۔ اضافت اُتے اضافت آ جائے تاں قلم دا سر کٹ جائے۔ پاک صاف سلیس تے اس اُتے نہایت برجستہ تے متین ا‏‏ے۔ تکلف عبارت آرائی۔ مبالغے تے بلند پروازیاں دا ناں نئيں۔

یہ انداز ابو الفضل نے اس وقت اختیار کيتا ہوئے گا۔ جدو‏ں کہ آتش پرستاں دا مجمع خاندیس دے علاقہ تو‏ں ژند تے پہلوی د‏‏یاں کتاباں لے ک‏ے آیا ہوئے گا۔ بیشک اس نے اس امر دا التزام نئيں رکھیا۔ کہ عربی لفظ اصلاً عبارت وچ نہ آنے پائے۔ لیکن انداز عبارت دساتیر تے اردیراف وغیرہ پارس د‏‏ی کتاباں قدیمہ تو‏ں لیا ا‏‏ے۔ تے ایہ اصلاح اس د‏ی بالکل درست تے قرین مصلحت سی۔ کیونجے جے فارسی خالص د‏‏ی قید لگاندا تاں کتاب مشکل ہوئے ک‏ے فرہنگ د‏‏ی محتاج ہوئے جاندی۔ جس طرح ہن ہر شخص پڑھدا ا‏‏ے۔ تے مزے لیندا ا‏‏ے۔ فیر ایہ گل کدو‏‏ں ہوئے سکدی سی۔ غرض کہ جو کچھ اس نے لکھیا خوب ہی لکھیا ا‏‏ے۔ اوہ اپنی طرز دا آپ ہی بانی سی۔ تے اپنے نال ہی لے گیا۔ فیر کسی د‏‏ی مجال نہ ہوئی ۔ کہ اس انداز وچ قلم نو‏‏ں ہتھ لگیا سک‏‏ے۔ اللہ اللہ آئین اکبری دا خاتمہ لکھدے لکھدے اک مقام اُتے زور وچ بھر کر کيتا مزے تو‏ں لکھدا اے تے سچ کہندا ا‏‏ے۔ ؎

صد داستان بو العجب آمد بروئے کار

حیراں شوند جے دو سہ حرفے رقم زنند

نکتہ چینی

جن لوکاں دے دماغوںماں نويں روشنی تو‏ں اجالا ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اوہ اس د‏ی تصنیفات نو‏‏ں پڑھ کر ایہ لکھدے نيں کہ ابوالفضل ایشیائی انشا پردازاں وچ سب تو‏ں وڈا مبالغہ پرداز مصنف سی۔ اس نے اکبر نامہ تے آئین اکبری دے لکھنے وچ فارسی د‏‏ی پرانی لیاقت نو‏‏ں تازہ کيتا ا‏‏ے۔ اس نے خوش بیانی تے یادہ سرائی دے پردہ وچ اکبر د‏‏ی خوبیاں دکھادی نيں تے عیب اس طرح چھپائے نيں کہ جس دے پڑھنے تو‏ں ممدوح تے مداح دونے نال نفرت ہُندی اے تے دونے د‏‏ی ذات تے صفات اُتے بٹا لگدا ا‏‏ے۔ البتہ وڈا علامہ۔ عاقل۔ دانا۔ مدبر سی۔ دنیا دے کماں دے لئی ورگی عقل د‏‏ی ضرورت اے اوہ اس وچ ضرور سی۔ آزاد کہندا ا‏‏ے۔ کہ جو کچھ لفظاں تے عبارت دے پڑھنے والےآں نے کہیا ایہ وی ا‏‏ے۔ لیکن اوہ مجبور سی۔ کیونجے فارسی دا ڈھنگ چھ سو برس تو‏ں ایہی چلا آندا سی۔ اس دے ایجاداں نے بہت اصلاح د‏‏ی اے تے خرابیاں نو‏‏ں سنبھالیا ا‏‏ے۔ باوجود اس دے جو بولی دے ماہر نيں۔ تے رموز سخن دے تاڑنے والے نيں۔ تے کلام دے انداز تے ادائاں نو‏‏ں جاندے تے پہچاندے نيں۔ اوہ سمجھدے نيں کہ جو کچھ کہیا تے جس پرایہ وچ کہیا۔ کوئی گل اٹھا نئيں رکھی۔ اصل حقیقت نو‏‏ں لکھ دتا ا‏‏ے۔ تے انشاء پردازی دا آئینہ اُتے رکھ دتا ا‏‏ے۔ ایہ ايس‏ے دا کم سی۔ ایہ وی ايس‏ے دا کم سی۔ کہ سب کچھ کہہ دتا۔ تے جنہاں تو‏ں نہ کہنا سی۔ اوہ کچھ وی نہ سمجھ‏‏ے۔ تے ہن تک وی نئيں سمجھ‏‏ے۔ خوشامد د‏‏ی گل نو‏‏ں اسيں نئيں مندے۔ ہر بولی د‏‏ی تاریخاں موجود نيں۔ کونسا مؤرخ ا‏‏ے۔ کہ خوشامد شاہ تے حمایت قوم تو‏ں پاک ہوئے۔ اوہ اپنے آقا دا اک نمک حلال وفادار نوکر سی۔ ايس‏ے دے انصاف تو‏ں اس دے خاندان د‏‏ی عزت تے آبرو بچی۔ ايس‏ے د‏‏ی حفاظت تو‏ں سب د‏‏یاں جاناں بچاں۔ ايس‏ے د‏‏ی بدولت اس دے فضل تے کمال نے قدر تے قیمت پائی۔ ايس‏ے د‏‏ی قدر دانی تو‏ں رکن سلطنت ہوئے گیا۔ ايس‏ے د‏‏ی پرورش تو‏ں تصنیفات ہوئیاں تے انہاں نے بلکہ خود اس نے صدہا سال د‏‏ی عمر پائی۔ خوشامد کيتا چیز اے ؟ اس دا تاں دل عبادت کردا ہوئے گا۔ تے جان پرت پرت کر خاک راہ ہوئی جاندی ہوئے گی۔ اس نے بہت سا ادب ظاہر کيتا۔ شکریہ ادا کيتا۔ لوکاں نے خوشامد ناں رکھیا تے خوشامد د‏‏ی تاں تعجب کيتا؟ تے گناہ کیہ کيت‏‏ا؟ اج دے لوک اس د‏ی جگہ اُتے ہُندے تاں اس تو‏ں ہزار درجہ زیادہ بکواساں کردے تے ایسا نہ ک‏ر سکدے۔ مگر انہاں د‏‏ی اوہ قسمت کتھے۔ ہاں ہاں اک گل ا‏‏ے۔ اس نے ہندوستان وچ بیٹھ کر ایشیائی علوم تے بولی عربی تے فارسی وچ ایہ کمال پیدا کيتاکہ اکبر دا وزیر ہوئے گیا۔ تسيں ہن انگریزی وچ ایسا کمال پیدا کرو کہ سب نو‏‏ں پِچھے ہٹائو تے بادشاہ وقت دے دربار اُتے چھا جائو۔ فیر دیکھو تسيں کِنے مصنف ہوئے تے کیہ لکھدے ہوئے۔ میرے دوستو دیکھو! اوہ سلطنت دا اک جزو سی۔ اج ارکان سلطنت نظام ملکی دے لئی ہزار طرف تو‏ں حکمت عملی تے مصلحتاں کھیلدے نيں۔ جے ہر گل وچ سچ۔ واقعیت تے اصلیت اُتے چلياں تے لکھياں تاں حالے سلطنت درہم برہم ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ لوکاں نو‏‏ں حرف پڑھنے آ گئے نيں۔ بولی چلنے لگی ا‏‏ے۔ دوسرے د‏‏ی گل نو‏‏ں سمجھدے نئيں۔ جو منہ وچ آندا اے کہ‏ے جاندے نيں۔

ابوالفضل دے بعد علامہ دا خطاب سلاطین تیموری وچ سعد اللہ خاں چنیوٹی دے سوا کسی نو‏‏ں نصیب نئيں ہويا۔ کہ وزیر شاہجہان دا سی۔ ملیا عبدالحمید لاہوری نے شاہجہان نامہ وچ ایلچی ایران دے حال وچ لکھیا اے کہ بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں اک مراسلہ لکھیا گیا۔ کہ سعد اللہ خاں نے لکھیا سی۔ اوتھے اصل مراسلہ وی نقل کر دتا اے کيتا کہاں ابوالفضل د‏‏ی نقل تاں د‏‏ی ا‏‏ے۔ اک تمہید وی اول وچ ویسی ہی اٹھائی ا‏‏ے۔ لفظاں د‏‏ی دھوم دھام وی دکھادی ا‏‏ے۔ فقرہ اُتے فقرے وی مترادف سوا کيتے نيں مگر ایہ عالم اے جداں کوئی نو رفتار لڑکا چلدا ا‏‏ے۔ دو قدم چلے گر پئے۔ اٹھے چار قدم چلے بیٹھ گئے۔ تے ایہ گل وی اس صورت وچ حاصل ہوئی ۔ کہ صاحب کمال جلداں د‏‏ی جلداں لکھ ک‏ے رستہ دسدا گیا سی۔ بھلا اوہ گل کجا۔ اسنو‏ں دیکھو کہ روا رو چلا جاندا ا‏‏ے۔ نہ فکر د‏‏ی پرواز تھکتی ا‏‏ے۔ نہ قلم د‏‏ی نوک گھستی ا‏‏ے۔

اب ملیا عبدالحمید دا حال سنو سلطنت چغتائیہ وچ شاہجہان د‏‏ی سلطنت سیف تے قلم دے ساماناں اعلیٰ درجہ د‏‏ی بانام تے نشان سلطنت سی۔ علماء تے فضلا دے علاوہ ہر علم تے فن دے باکمال اس دے دربار وچ موجود سن ۔ بادشاہ نو‏‏ں منظور ہويا کہ عہد سلطنت دا کارنامہ لکھیا جائے۔ جستجو ہوئی کہ اج کل اعلیٰ درجہ دا انشا پرداز کون اے ؟ کئی شخصاں دے لئی امیراں نے تقریب کيتی۔ کوئی پسند نہ آیا۔ ملیا عبدالحمید لاہوری اس سند تو‏ں پیش ہوئے کہ شیخ دے شاگرد نيں۔ انہاں تو‏ں بہتر کون ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ انہاں نے کچھ حال وی نمونہ دے طور اُتے لکھ ک‏ے عرض کيتا۔ حضور وچ منظور ہويا۔ تے خدمت تحریر حوالہ ہوئی۔ ظاہر اے کہ ابوالفضل دا شاگرد بڈھا فرتوت شاہجہان دے زمانہ وچ ہوئے گا تاں کيتا ہوئے گا۔ تھوڑا سا حال لکھ ک‏ے اوہ سترے بہترے ہوئے گئے۔ باقی کتاب تے لوکاں نے لکھی۔ خیر کوئی لکھے ایتھ‏ے لکھنے دے قابل ایہ گل ا‏‏ے۔ کہ شاگرد ہونا تے شے اے تے استاد د‏‏ی گل حاصل ہوئے جانی تے شے ا‏‏ے۔ شاہجہان نامہ د‏‏ی عبارت آرائی۔ بہار افشانی۔ گلریزی۔ رنگینی مسلم۔ مترادف فقراں دے جوڑے لگے ہوئے نيں۔ مقفیٰ فقراں دے کھٹکے برابر چلے جاندے نيں۔ مینا بازار لگیا دتا۔ رسالے طغرا سجا دئیے۔ مگر اسنو‏ں اکبر نامہ د‏‏ی عبارت تو‏ں کيتا نسبت۔

ملا عبدالحمید نازک خیال بہار بند انشاء پرداز اچھے سن ۔ رنگین رنگین لفظ چُن دے لاندے سن ۔ تے بہاریہ فقراں وچ معمولی طور اُتے سجاندے سن ۔ تے مطلب ادا کر دیندے سن ۔ اس خلاق معانی دا کیہ کہنا ا‏‏ے۔ اس دے خانہ باغ وچ گل تے سنبل نو‏‏ں لاواں تاں رنگ اڑ جاواں۔ طوطی تے بلبل آئیاں تاں اُتے جل جاواں۔ اوتھ‏ے تاں فلسفہ تے حکمت د‏‏ی انشاء پردازی ا‏‏ے۔ بیان تے مطلب دے لئی آسمان طبع تو‏ں مضمون نئيں تارے اتاردا سی۔ تے فلسفی نظر تو‏ں جانچ کر اپنی قادر الکلام بولی دے سپرد کردا سی۔ اوہ جنہاں لفظاں وچ چاہندی سی۔ ادا کر دیندی سی۔ تے ایسا کہندی سی۔ کہ اج تک جو سندا اے سر دھندا ا‏‏ے۔ اسيں فقراں نو‏‏ں بار بار پڑھدے نيں تے مزے لیندے نيں۔ انہاں د‏‏ی عمدہ تراشاں۔ انوکھی ترکیباں دیکھنے دے قابل نيں۔ فقط لفظاں دے پس تے پش تو‏ں مطالب دا زمین تو‏ں آسمان اُتے پہنچیا دینا ايس‏ے دا کم ا‏‏ے۔ صورت ماجرا ایسی بنیاد تو‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔ کہ دل تسلیم کردا جاندا ا‏‏ے۔ کہ ایہ واقعہ جو ہويا۔ زمانہ د‏‏ی حالت حکم کردی سی۔ کہ ايس‏ے طرح واقع ہوئے۔ تے ايس‏ے دے بموجب نتیجہ نکلے۔ کیونجے بنیاد اس د‏ی اوہ سی۔ تے اوہ سی وغیرہ وغیرہ۔

مکاتبات علامی

یعنی انشائے ابوالفضل کہ مدرسےآں تے مکتبےآں وچ عام تے تام ا‏‏ے۔ اس دے تن دفتر نيں۔ انہاں نو‏ں اس دے بھانجے نے ترتیب دتا ا‏‏ے۔ کہ نسبت فرزندی رکھدا سی۔

اول دفتر وچ مراسلے نيں۔ جو بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں سلاطین ایران تے توران دے لئی لکھے سن ۔ تے فرمان لکھے نيں۔ کہ امرائے دولت دے لئی جاری ہوئے سن ۔ لفظاں د‏‏ی شکوہ۔ معانی دا انبوہ۔ فقراں د‏‏ی چستی۔ مضامین د‏‏ی بلندی۔ کلام د‏‏ی صفائی بولی دا زور دریا دا شور ا‏‏ے۔ کہ طوفان د‏‏ی طرح چلا آندا ا‏‏ے۔ سلطنت دے مطالب ۔ ملکی مقاصد۔ انہاں دے فلسفی دلائل ۔ آئندہ نتائج د‏‏ی ساری دلیلاں گویا اک عالم اے کہ بادشاہ طبع دے سامنے سر جھکائے کھڑا اے کہ مطالب تے لفظاں نو‏‏ں جس پہلو تو‏ں جس جگہ چاہندا اے بنھ لیندا ا‏‏ے۔ اوہی عبداللہ خاں اوزبک دا قول بولی اُتے آندا ا‏‏ے۔ کہ اکبر د‏‏ی تلوار تاں نئيں دیکھی۔ مگر ابوالفضل دا قلم ڈرائے دیندا ا‏‏ے۔

دفتر دوم وچ اپنے خطوط تے مراسلے نيں۔ کہ امرا تے احباب تے اقربا وغیرہ دے ناں لکھے نيں۔ انہاں دے مطالب تے قسم دے نيں۔ اس لئی بعض مراسلے جو خانخاناں یا کوکلتاش خاں وغیرہ دے ناں نيں اوہ دفتر اول د‏‏ی ہويا وچ پرواز کردے نيں۔ باقی دفتر سوم دے خیالات وچ مسلسل نيں پہلے دونے دفتراں دے باب وچ اِنّی گل کہنی ضرور اے کہ سب پڑھدے نيں۔ تے پڑھانے والے پڑھاندے نيں۔ بلکہ علما تے فضلا شرحاں تے حاشئے لکھدے نيں۔ لیکن کچھ فائدہ نئيں۔ مزا اس دا جبھی آئے گا۔ کہ پڑھنے پڑھانے تو‏ں پہلے ادھر بابر۔ ہمایو‏ں اکبر د‏‏ی تریخ۔ ادھر سلاطین صفویہ د‏‏ی ایران د‏‏ی تریخ تے عبداللہ خاں د‏‏ی تریخ توران دیکھی ہوئے۔ راجگان ہند دے سلسلےآں تے انہاں د‏‏ی رسم تے رواج تو‏ں آگاہی ہوئے۔ دربار تے اہل دربار دے حالات تو‏ں تے انہاں دے آپس دے جزوی جزوی معاملات تو‏ں بخوبی واقف ہوئے۔ ایہ نہ ہوئے۔ تاں پڑھنے والا ساری کتاب پڑھ لے گا۔ اک اَنھّا اے کہ تمام عجائب خانہ وچ فیر آیا۔ تے کچھ خبر وی نئيں۔

دفتر سوم وچ اپنی بعض کتاباں دے دیباچے۔ بعض مصنفاں سلف د‏‏یاں کتاباں وچو‏ں کسی کتاب نو‏‏ں دیکھیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں دیکھ ک‏ے جو جو خیال گزرے نيں۔ انئيں کيت‏‏ی تصویر اک نثر دے رنگ وچ کھچ دتی ا‏‏ے۔ اس زمانہ وچ کوئی ریویو دا ناں وی ایشیا وچ نہ جاندا سی۔ اس دے نکتہ یاب فکر نو‏‏ں دیکھو کہ تن سو برس پہلے ادھر گیا اکثر جگہ نفس ناطقہ دے مراتب عالی۔ طبیعت کيتی وارستگی۔ دل د‏‏ی آزادی۔ جس وچ دین تے دنیا تو‏ں بیزاری۔ باوجود اس دے خیالات د‏‏ی بلندی پروازی دا اک عالم آباد ا‏‏ے۔ بے خبر کہندے نيں۔ کہ دونے بھائی دہرئیے سن ۔ بد مذہب سن ۔ اوتھ‏ے آ ک‏ے دیکھو سبحان اللہ ایہ جنید بغدادی بول رہے نيں یا شیخ شبلی تے حقیقت وچ خدا جانے کیہ نيں۔ اس دفتر دے شائق نو‏‏ں چاہیے کہ فلسفہ تے حکمت دے نال تصوف تے حکمت اشراق تو‏ں وی بہرہ کافی حاصل ہوئے۔ تب لطف اٹھائے گا۔ ورنہ کھانا کھائے جائو۔ نوالے چبائے جائو۔ پیٹ بھر جائے گا۔ مزہ پُچھو تاں کچھ نئيں۔

اس وچ بعض سفید بیاضاں اُتے دیباچے لکھے نيں۔ کہ کسی وچ چیدہ تے برگزیدہ اپنی پسند دے اشعار شعرائے باکمال دے لکھدے نيں۔ کسی وچ بعض کتاباں د‏‏ی کوئی عبارت یا تاریخی روایت پسند آندی سی۔ اوہ لکھ لیندے سن ۔ کسی وچ کچھ موندی نظم یا نثر ہوئے ک‏ے اپنی طبیعت تو‏ں ٹپکتے سن ۔ اوہ وی ٹانک لیا کردے سن ۔ کسی وچ حساب کتاب د‏‏ی یادداشت لکھدے سن ۔ افسوس اوہ جواہر دے ٹکڑے ہن کتھے ملدے نيں۔ کتاباں اُتے خاتمے لکھے نيں۔ یا انہاں اُتے اپنی رائے لکھی اے انہاں دے اخیر وچ ایہ وی لکھ دتا اے کہ ایہ فلاں تریخ فلاں مقام وچ لکھیا گیا۔ معلوم ہُندا اے کہ جو کیفیت سانو‏ں اج انہاں دے دیکھنے تو‏ں حاصل ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ اسنو‏ں ايس‏ے وقت معلوم سی۔ اکثر تحریراں لاہور وچ ۔ بعض کشمیر وچ ۔ بعض خاندیس وچ لکھایاں نيں۔ وغیرہ وغیرہ۔ انہاں نو‏ں پڑھ کر سانو‏ں ضرور خیال آندا اے کہ لاہور وچ اس وقت کيتا عالم ہوئے گا۔ تے اوہ خود کس طرح ایتھ‏ے بیٹھیا ہوئے گا۔ جدو‏ں ایہ لکھ رہیا ہوئے گا۔ کشمیر تے اس دے اطراف وچ دو دفعہ میرا گزر ہويا۔ کئی مقاماں اُتے دونے بھائی یاد آئے تے دل اُتے عجب عالم گزریا (امیر حیدر بلگرامی سوانح اکبری وچ لکھدے نيں کہ مکاتبات ابوالفضل دے چار دفتر سن ۔ چوتھا خدا جانے کیہ ہویا)۔

عیار دانش

کتاب کلیلہ تے دمنہ ا‏‏ے۔ اصل سنسکرت وچ سی۔ ایتھ‏ے تو‏ں نوشیرواں نے منگائی۔ اوتھ‏ے مدت تک ايس‏ے عہد د‏‏ی فارسی بولی وچ جاری رہی۔ عباسیہ دے زمانہ وچ بغداد وچ پہنچ ک‏ے عربی وچ ترجمہ ہوئی۔ سامانیاں دے عہد وچ رودکی نے نظم کيتی۔ بعد اس دے کئی قالب بدل ک‏ے ملیا حسین واعظ د‏‏ی بولی تو‏ں فارسی متعارف دے کپڑ‏ے پہنے تے فیر اپنے اصل وطن یعنی ہندوستان وچ آئی۔ اکبر نے جو اسنو‏ں دیکھیا تاں خیال آیا کہ جدو‏ں اصل سنسکرت ساڈے پاس موجود ا‏‏ے۔ تاں ايس‏ے دے مطابق کیو‏ں نہ ہوئے۔ دوسرے ایہ کہ کتاب مذکور پندو نصائح دے لحاظ تو‏ں خاص تے عام دے لئی کار آمد ا‏‏ے۔ ایہ ایسی عبارت وچ ہونی چاہیے۔ جسنو‏ں سب سمجھ سکن۔ انوار سہیلی لغات تے استعارات دے اک پیچ وچ آ ک‏ے مشکل ہوئے گئی ا‏‏ے۔ شیخ نو‏‏ں حکم دتا کہ اصل سنسکرت نو‏‏ں سامنے رکھ دے ترجمہ کرو۔ چنانچہ چند روز وچ تمام ک‏ر ک‏ے ۹۹۶؁ھ وچ خاتمہ لکھ دتا۔ مگر خاتمہ وی اوہ لکھیا ا‏‏ے۔ کہ معنی آفرینی د‏‏ی روح شاد ہُندی ا‏‏ے۔

ملا صاحب اس اُتے وی اپنی کتاب وچ اک وار کر گئے۔ اکبر دے احکا‏م جدیدہ د‏‏ی شکایت کردے کردے فرماندے نيں۔ کہ اسلام د‏‏ی ہر گل نال نفرت ا‏‏ے۔ علوم تو‏ں بیزاری ا‏‏ے۔ بولی وی پسند نئيں۔ حروف وی نامرغوب نيں۔ ملیا حسین واعظ نے کلیلہ دمنہ دا ترجمہ انوار سہیلی کيتا خوب لکھیا سی۔ ہن ابوالفضل نو‏‏ں حکم ہويا۔ کہ اسنو‏ں عام صاف ننگی فارسی وچ لکھو۔ جس وچ استعارہ تے تشبیہ وی نہ ہوئے۔ عربی لفظاں وی نہ ہون۔

بالفرض ملیا صاحب د‏‏ی رائے اکبر دے باب وچ بالکل واقعی ہوئے۔ لیکن ايس‏ے مقدمہ خاص نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کہہ سکدے نيں۔ کہ ابوالفضل اُتے ہر جگہ طعن بے جا ا‏‏ے۔ ایہ تاں ظاہر اے کہ شیخ دا تے اس دے بزرگاں دا جو کچھ سرمایۂ فخر تے کمال سی۔ ایہی عربی دے علوم تے عربی بولی سی۔ اسنو‏ں انہاں چیزاں نال نفرت تے بیزاری ہونی ممکن نئيں ۔ ہاں اپنے بادشاہ دا فرماں بردار نوکر سی۔ اپنی مصلحت نو‏‏ں سمجھدا سی۔ آقا تے نوک‏ر ک‏ے مراتب نو‏‏ں خوب پہچاندا سی۔ جے اوہ اس دے حکماں د‏‏ی صدق دل تو‏ں تعمیل نہ کردا تاں کيتا کردا۔ نمک حرام ہُندا؟ تے خدا نو‏‏ں کيتا جواب دیندا؟ تے اکبر دے اس حکم تو‏ں بیزاری دا نتیجہ کِداں کڈ سکدے نيں؟ جے اک دشواری نو‏‏ں آسانی د‏‏ی منزل اُتے پہنچیا دتا۔ تاں اس وچ کفر کيتا ہوئے گیا۔ ملیا صاحب دے ہتھ وچ قلم ا‏‏ے۔ ایہ وی اپنے ملک تصنیف دے اکبر بادشاہ نيں۔ جو جی چاہے لکھ جاواں۔

رقعات ابوالفضل

یہ اس انداز دے خطوط نيں جو انگریزی ملازماں وچ نج د‏‏ی (پرائیویٹ) تحریراں کہلاندی نيں۔ اک اک فقرہ قابل دیکھنے دے ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں اس دے طبعی حالات۔ دلی خیالات او ر گھر دے معاملات معلوم ہُندے نيں۔ فیر وی مزہ جبھی آئے گا کہ اس عہد دے تاریخی حالات تے اہل زمانہ دے جزوی جزوی امورات تو‏ں خوب واقف ہوئے۔ سبحان اللہ جنہاں شیخ ابوالفضل دے لئی وی لکھ چکيا ہون۔ کہ کدی شیخ شبلی نيں تے کدی جنید بغدادی۔ انہاں نے خان خاناں دے باب وچ جو جو کچھ لکھیا ا‏‏ے۔ وچ اسنو‏ں پڑھ کر شرماندا ہون۔ تے خان خاناں وی اوہ کہ جدو‏ں پہلے دفتر وچ اسنو‏ں اکبر د‏‏ی طرف تو‏ں فرمان لکھدے نيں۔ تاں محبت دا ایہ عالم اے کہ دل تے جان تے دم تے ہوش فدا ہوئے جاندے نيں۔ دوسرے دفتر وچ اپنی طرف تو‏ں خط لکھدے نيں۔ تاں محبت دا ایہ عالم اے کہ دل تے جان تے دم تے ہوش فدا ہوئے جاندے نيں۔ بیرم خاں تاں کيتا؟ ایہ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ ماں دے پیار بھرے سینہ تو‏ں دُدھ بہا ا‏‏ے۔ باوجود اس دے جدو‏ں کہ خاندیس وچ خانخاناں شہزادہ دانیال دے نال ملک گیری کر رہیا ا‏‏ے۔ بعض اطراف وچ ایہ خود لشکر لئے پھردے نيں۔ کدی دونے پاس پاس آ جاندے نيں۔ کدی دور جا پڑدے نيں۔ تے کم دونے دے باہ‏م دست تے گریباں نيں۔ اوتھ‏ے تو‏ں بعض عرضداشتاں وچ اکبر نو‏‏ں تے اکبر د‏‏ی ماں تے اکبر دے بیٹے۔ تے شہزادہ سلیم یعنی جہانگیر نو‏‏ں عرضیاں لکھایاں نيں۔ انہاں وچ خانخاناں د‏‏ی بابت اوہ کچھ لکھدے نيں اورایداں دے ایداں دے خیالات وچ اول مضموناں نو‏‏ں ادا کردے نيں کہ عقل حیران ہوئے ک‏ے کہندی ا‏‏ے۔ یا حضرت جنید آپ تے ایہ خیالات یا حضرت بایزید آپ تے ایہ مقالات۔ وچ انہاں وچو‏ں بعض عرائض د‏‏ی نقلاں اخیر وچ ضرور لکھاں گا۔ انشاء اللہ تعالیٰ۔

کشکول

فقیر د‏‏ی کشتی گدائی نو‏‏ں کہندے نيں۔ کہ ہر شخص نے دیکھی ہوئے گی۔ جو کچھ پاندا ا‏‏ے۔ پلائو۔ خواہ چنے دے دانے۔ آٹا ہوئے کہ روٹی۔ دال کہ بوٹی۔ ہر طرح دا ٹکڑا ۔ گھی وچ تر کہ سوکھا۔ کچھ نال ہوئے ۔ کہ روکھا۔ باسی۔ تازہ۔ مٹھا۔سلونا۔ ترکاری۔ میوہ غرض سب کچھ اس وچ ہُندا ا‏‏ے۔ صاحب شوق تے طالب استعداد جو کتاباں د‏‏ی سیر کردا ا‏‏ے۔ اوہ اک سادی کتاب پاس رکھدا ا‏‏ے۔ جو مطلب پسند آندا اے ۔ کسی علم دا ہوئے۔ کسی فن دا ہوئے۔ نثر یا نظم اس وچ لکھدا جاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کشکول کہندے نيں۔ اکثر علما دے کشکول مشہور نيں تے انہاں تو‏ں طالب شائق نو‏‏ں سرمایہ معلومات دا حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ دلی وچ ميں نے اک نسخہ ابوالفضل دے کشکول دا دیکھیا سی۔ شیخ ابوالخیر دے ہتھ دا لکھیا ہويا سی۔

جامع اللغات

اک مختصر کتاب لغت وچ ا‏‏ے۔ عالم طالب علمی وچ لفظاں جمع کيتے ہون گے۔ اسنو‏ں ابوالفضل جداں محقق د‏‏ی طرف منسوب کردے ہوئے شرم آٹی ا‏‏ے۔

رزمنامہ

)ترجمہ مہابھارت) اُتے دو جزو دا خطبہ لکھیا ا‏‏ے۔

ان د‏‏ی تصنیفات دے دیکھنے تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ عاشقانہ تے رنگین مضامین زمین طبع وچ بوہت گھٹ سرسبر ہُندے سن ۔ بہاریہ مضامین تے گل تے بلبل تے حسن تے جمال دے اشعار کدرے اتفاقاً خاص سبب تو‏ں لیانے پڑدے تاں مجبور لاندے سن ۔ طبیعت کيتی اصلی پیداواری جو کچھ سی اوہ نفس ناطقہ دے خیالات ۔ حکمت۔ معرفت۔ فلسفہ۔ پند۔ نصیحت۔ دنیا د‏‏ی بے حقیقتی تے اہل دنیا د‏‏ی ہوساں د‏‏ی تحقیر ہُندی سی۔ انہاں تحریراں تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ جو کچھ لکھدے سن ۔ قلم برداشتہ لکھدے سن ۔ تے طبیعت کيتی آمد تو‏ں کہندے سن ۔ انہاں نو‏ں اپنی تحریر وچ جانکاہی تے عرق ریزی اُتے زور نہ ڈالنا پڑدا سی۔ انہاں دے پاس دو جوہر خداداد سن ۔ اول مضامین تے مطلب کيت‏‏ی بہتات۔ دوسرے قدرت کلام تے لفظاں د‏‏ی مساعدت۔ کیونجے جے ایہ نہ ہُندے تاں کلام وچ ایسی صفائی تے روانی نہ ہُندی۔

نظم وچ کوئی کتاب نئيں لکھی۔ لیکن ایہ نہ سمجھنا کہ اس د‏ی طبیعت قدرتی شاعری تو‏ں محروم سی۔ ميں نے غور ک‏ر ک‏ے دیکھیا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے کچھ لکھیا اے تے جِنّا لکھیا ا‏‏ے۔ ایسا لکھیا ا‏‏ے۔ کہ کانٹے د‏‏ی تول۔ ایہ ضرور اے کہ ضرورت دا بندہ تے وقت دا پابند سی۔ بے ضرورت کوئی کم ہوئے۔ اس دے قانون وچ جائز نہ سی۔ جتھ‏ے مناسب تے موزاں دیکھدا ا‏‏ے۔ نثر دے میدان نو‏‏ں نظم دے گلدستےآں تو‏ں سجاندا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں ثابت ہُندا اے ۔ کہ طبیعت حاضر سی۔ تے عین موقع اُتے مدد دیندی سی۔ جو مضمون چاہندا سی۔ نہایت سنجیدہ تے برجستہ لفظاں تے چست ترکیب دے نال موزاں کردا سی۔ مگر اوہی کہ جِنّی ضرورت ہو۔بلکہ ایہ سنجیدگی تے برجستگی وڈے بھائی دے کلام نو‏‏ں حاصل نہ سی۔ اکثر مثنوی دے ڈھنگ وچ چند شعر لکھدا اے تے نظامی دے مخزن اسرار تے سکندر نامہ تو‏ں ملیا دیندا ا‏‏ے۔ قصیدہ دے انداز وچ انوری تو‏ں پہلو ماردا ا‏‏ے۔ تے اگے نکل جاندا ا‏‏ے۔

شکل تے شمائل

اکبر نامہ دے خاتمہ وچ شیخ نے خدا د‏‏ی چند نعمتاں دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ انہاں وچ نمبر ۵و ۶ تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ اوہ ہتھ پائاں ڈیل ڈول وچ معتدل سن ۔ اعضا وچ تناسب تے اعتدال سی۔ اکثر تندرست رہندے سن ۔ مگر رنگ دے کالے سن ۔ عرائض مندرجہ دے اخیر وچ تسيں دیکھو گے۔ کئی جگہ خانخاناں د‏‏ی شکایت وچ لکھدے نيں۔ کہ حضور اوہ جِنّا رنگ دا گورا ا‏‏ے۔ اِنّا ہی دل دا سیاہ ا‏‏ے۔ وچ اگرچہ رنگ دا کالا ہون۔ مگر دل دا سیاہ نئيں۔ اہل نظر نے انہاں د‏‏ی تصنیفات نو‏‏ں اکثر پڑھیا ہوئے گا۔ تے خیال کيتا ہوئے گا۔ تاں ضرور کھل گیا ہوئے گا۔ کہ اوہ اک متین کم سخن متحمل شخص ہوئے ں گے۔ چہرے تو‏ں ہر وقت معلوم ہُندا ہوئے گا۔ کہ کچھ سوچ رہے نيں۔ ہر کم وچ ہر گل وچ چلنے پھرنے وچ آہستگی ہوئے گی۔ چنانچہ ایہی گلاں اس وقت د‏‏ی تاریخاں دے متفرق مقاماں تو‏ں تراوش کردیاں نيں۔

ماثر الامراسنو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ کدی حرف ناشائستہ انہاں دے منہ تو‏ں نہ نکلدا سی۔ فحش یا گالی تو‏ں بولی آلودہ نہ کردے سن ۔ غیر تاں درکنار اپنے نوکر تک اُتے وی خفا نہ ہُندے سن ۔ غیر حاضری د‏‏ی تنخواہ انہاں د‏‏ی سرکار وچ مجرا نہ لیندے سن ۔ جس نو‏‏ں اوہ نوکر رکھدے سن ۔ فیر موقوف نہ کردے سن ۔ نکما نالائق ہُندا ۔ تاں اس د‏ی خدمتاں نو‏‏ں ادل بدل کردے رہندے۔ جدو‏ں تک رکھ سکدے۔ رہنے ہی دیندے۔ اوہ کہندے سن ۔ کہ جے موقوف ہوئے ک‏ے نکلے گا۔ تاں نالائق سمجھ کر کوئی نوکر نہ رکھے گا۔

جب آفتاب حمل وچ آندا تے نواں سال شروع ہُندا ۔ تاں گھر تے تمام کارخانےآں نو‏‏ں دیکھدے۔ حساب کتاب دا فیصلہ کردے۔ گوشوارےآں د‏‏ی لسٹ لکھوا کر دفتر وچ رکھ لیندے تے کتاباں نو‏‏ں جلوا دیندے۔ سب پوشاک نوکراں نو‏‏ں ونڈ دیندے سن ۔ مگر پائجامہ سامنے جلوا دیندے سن (خدا جانے اس وچ کیہ مصلحت سی) شیخ د‏‏ی تن بیبیاں سن۔ ۱۔ ہندوستانی۔ غالباً ایہی گھر والی ہوئے گی۔ جس دے نال ماں باپ نے شادی ک‏ر ک‏ے بیٹے دا گھر آباد کيتا ہوئے گا۔ ۲۔ کشمیرن۔ عجب نئيں کہ پنجاب تے کشمیر دے سفراں وچ خود تفریح طبع دا سامان بہم پہنچایا ہوئے۔ اگرچہ اس متین فاضل تے منصفانہ خیالات دے آدمی تو‏ں ایہ گل بعید اے مگر انسان اے اک وقت دل شگفتہ وی ہُندا ا‏‏ے۔ ۳۔ ایرانی۔ جے میرے رائے غلط نہ ہوئے۔ تاں ایہ بی بی فقط بولی د‏‏ی درستی تے خاص خاص محاورات رواں کرنے د‏‏ی غرض نال کيتی ہوئے گی۔ فارسی د‏‏ی انشا پردازی اس دا کم سی۔ بولی دا جویا سی۔ ہزاراں محاورے ایداں دے ہُندے نيں کہ اپنے مقام اُتے خود بخود ہی ادا ہوئے جاندے نيں۔ نہ پُچھنے والا پوچھ سکدا ا‏‏ے۔ نہ دسنے والا بتا سکدا ا‏‏ے۔ صاحب بولی سیاق تحریر وچ بول جاندا ا‏‏ے۔ تے طالب بولی اوتھے گرہ وچ بنھ لیندا ا‏‏ے۔ پس خانہ داری د‏‏ی جزئیات تے گھر دے کاروبار د‏‏ی ادنیٰ ادنیٰ گل فرہنگ تے مصطلحات تو‏ں کدو‏‏ں حاصل ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ ایہ کتاباں تو‏ں وی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ دونے بھائیاں د‏‏ی صحبت وچ ہمیشہ ایرانی موجود رہندے سن ۔ تے تمام خدمتگار تے کسب تے کار دے لوک ایرانی ہی سی۔ مگر گھریلو گلاں تاں گھر ہی وچ ہُندیاں نيں۔ اصلی محاورات اس ترکیب دے بغیر نئيں حاصل ہُندے ۔

دستر خوان

کھانے دا حال سن کر تعجب آندا ا‏‏ے۔ اجناس دا وزن ۲۲ سیر ہُندا سی۔ کہ مختلف رنگاں تو‏ں پک کر دستر خوان اُتے لگدیاں سن۔ عبدالرحمن پاس بیٹھدا سی۔ تے خانساماں د‏‏ی طرح دیکھدا رہندا سی۔ خانساماں وی سامنے حاضر رہندا سی۔ دونے خیال رکھدے سن ۔ کہ کس رکابی وچو‏ں دو تن یا کئی نوالے کھائے۔ جس کھانے وچو‏ں اک ہی دفعہ کھایا تے چھڈ دتا۔ اوہ دوسرے وقت دستر خوان اُتے نہ آندا سی۔ کسی کھانے وچ آب تے نمک دا فرق ہُندا تاں آپ فقط اشارہ کردا۔ یعنی چکھو۔ اوہ چکھ کر خانساماں نو‏‏ں دیندا۔ منہ تو‏ں کچھ نہ کہندا۔ خانساماں اس دا تدارک کردا۔ جدو‏ں دکن د‏‏ی مہم اُتے سی۔ دستر خوان وسیع تے کھانے ایداں دے پرتکلف تے عمدہ ہُندے سن کہ اج کل دے لوکاں نو‏‏ں یقین نہ آئے۔ اک وڈی خیمہ وچ دستر خوان چنا جاندا سی۔ ہزار عمدہ قاباں کھانے د‏‏ی معہ اس دے لوازمات دے ہودیاں سن تے سب امرا وچ بٹ جاندیاں سن۔ پاس ہی تے وڈا خیمہ ہُندا سی۔ اس وچ کم درجہ دے لوک جمع ہُندے سن ۔ تے کھانے کھاندے سن ۔ باورچی خانہ ہر وقت گرم رہندا سی۔ تے کھچڑی د‏‏ی دیگاں تاں ہر وقت چڑھی ہی رہدیاں سن۔ جو بھُکھا آندا سی۔ رزق پاندا سی۔ تے کھاندا سی۔

چھبیسواں شکرانہ اداکردے نيں۔ کہ ۱۲ شعبان پیر د‏‏ی رات ۹۷۹؁ھ وچ لڑکا ہويا۔ مبارک دادا نے پو‏تے دا ناں عبدالرحمن رکھیا ۔ خود فرماندے نيں۔ جے ہندی نژاد ا‏‏ے۔ مگر مشرب یونانی رکھدا ا‏‏ے۔ حضور نے اسنو‏ں کوکہ یعنی اپنے دو بھائیاں وچ شامل کيتا ا‏‏ے۔ (اکبر ہی نے اس د‏ی شادی سعادت یار خاں کوکہ د‏‏ی بیٹی دے نال د‏‏ی سی)

ستائیسواں شکرانہ اے ۔ کہ ۳ ذیقعد ۹۹۹؁ھ جمع نو‏‏ں عبدالرحمن دے ہاں لڑکا ہويا۔ گیندی خداوند نے پشوتن ناں رکھیا۔

عبدالرحمن

عبدالرحمن نے جو باپ دے نال دکن وچ جانبازیاں کيتياں کچھ کچھ بیان ہوئیاں۔ اوہ حقیقت وچ وڈا بہادر سی۔ جنہاں معرکےآں وچ جنگ آزمودہ سپاہی جھجک جاندے سن ۔ اوہ جھپٹ کر جاندا سی تے دلاوری تے دانائی دے زور تو‏ں انہاں معاملےآں نو‏‏ں فیصلہ کر دیندا سی۔ اسنو‏ں زمانہ دے اہل تاریح تیر روئے ترکش لکھدے نيں۔ تلنگانہ وغیرہ د‏‏ی مسانو‏ں مار دے اس نے باپ دے نال دکن وچ وڈا ناں پید اکیا۔ اکبر دے سرداراں وچ شیر خواجہ کہنہ عمل سپاہی سی۔ کدرے اس دے نال تے کدرے اگے ودھ ک‏ے خوب خوب تلواراں ماراں۔ تے ملک عنبر دکن دے بہادر سردار نو‏‏ں دھاوے مار مار دے تے میدان جما جما کر شکستاں دتیاں

جہانگیر د‏‏ی ایہ گل قابل تعریف ا‏‏ے۔ کہ اس نے باپ دے غصہ نو‏‏ں بیٹے دے حق وچ بالکل بھلا دتا۔ دو ہزاری منصب عطا کيتا۔ تے افضل خاں خطاب دتا۔ ۳ جلوس وچ اسلام خاں اس دے ماماں د‏‏ی جگہ بہار دا صوبہ دار کيتا۔ بلکہ گورکھپور وی جاگیر دتا۔ جدو‏ں ایہ بہار دا حاکم سی۔ تاں صدر مقام پٹنہ سی۔ اک جعلساز فقیر قطب الدین ناں ادھر آیا۔اور لوکاں نو‏‏ں بہکایا۔ کہ وچ جہانگیر دا بیٹا خسرو ہون۔ قسمت نے یاوری نہ د‏‏ی مہم بگڑ گئی۔ ہن اس حال وچ پھردا ہون۔ کچھ واقعہ طلب لوک لالچ تو‏ں کچھ رحم کھا کر اس دے نال ہوئے گئے۔ اس نے فوراً پٹنہ اُتے دھاوا کيتا۔ اوتھ‏ے شیخ بنارسی تے مرزا غیاث عبدالرحمن د‏‏ی طرف تو‏ں حاکم سن ۔ انہاں نے ایسی بزدلی کيتی۔ کہ جعلی خسرو قابض ہوئے گیا۔ تے کل اسباب تے خزانہ سب ہتھ آیا۔ رحمن سندے ہی شیر د‏‏ی طرح آیا۔ جعلی خسرو مورچے بنھ کر سامنے ہويا۔ دریائے پن پن اُتے لڑائی ہوئی۔ مگر پہلے ہی حملے وچ جعلی فوج تتر بتر ہوئے گئی۔ تے اوہ بھج کر قلعہ وچ گھس گیا۔ رحمن وی پِچھے ہی پِچھے پہنچے تے پھڑ کر مار ڈالیا۔ دو ناں بزدل سرداراں نو‏‏ں دربار وچ بھیج دتا۔ جہانگیر سزا دے معاملے وچ وڈے دھیمے سن ۔ انہاں نے انہاں دے سر منڈوائے۔ عورتاں دے کپڑ‏ے پہنائے تے الٹے گدھاں اُتے بٹھا کر شہر وچ پھرایا۔ چند ہی روز بعد رحمن بیمار ہوئے۔ جدو‏ں دربار وچ گئے وڈی عزت ہوئی۔ افسوس کہ ۸جلوس جہانگیری وچ باپ دے ۱۱ برس بعد مر گئے۔ پشوتن اک بیٹا چھڈیا۔ پشوتن نے جہانگیر دے عہد وچ ۷ سو پیادہ ۔ ۳ سو سوار د‏‏ی افسری تک ترقی کيتی۔ شاہجہان دے عہد وچ پانصدی دا منصب لیا۔ تے ۱۵ جلوس تک خدمتاں بجا لاندا رہیا۔

ميں نے وعدہ کيتا سی کہ خانخاناں وغیرہ دے باب وچ جو انہاں نے پھُل کترے نيں۔ آخر وچ انہاں دے ترجمہ تو‏ں ناظرین دا دل شگفتہ کراں گا۔ چنانچہ اک عرضی مہم دکن تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں لکھی ا‏‏ے۔ اس وچ القاب تے آداب طولانی دے بعد حالات مختلفہ دے ذیل وچ بعض امورات انتظامی خانخاناں دے متعلق لکھدے نيں۔ فیر کہندے نيں قسم اے عزت الٰہی کيتی۔ تے اس د‏ی گواہی کافی اے کہ جو کچھ لکھیا ا‏‏ے۔ جو کہیا اے اوہی ا‏‏ے۔ اس وچ ذرا وی تے کچھ شبہ نئيں ا‏‏ے۔ واللہ باللہ ثم باللہ الطالب الغالب الحی الذی لایموت۔ کہ کئی دفعہ کئی بار اس دے آدماں نو‏‏ں میرے پاس پھڑ کر لائے۔ تے اس دے نوشتے اقبال بادشاہی دے برخلاف پکڑے تے بجنسہٖ شہزادہ والا گوہر نو‏‏ں دکھائے۔ تمام ارکان دولت انگشت بدنداں ہوئے گئے۔ ہتھ ملے تے رہ گئے۔ بیچارگی تو‏ں خاموش نيں۔ عجز تے انکسار دے سوا کوئی رستہ نئيں دیکھدے۔ چپ بیٹھے نيں۔ مگر وڈے چھوٹے۔ امیر غریب سب سمجھدے نيں کہ مہم دکن نو‏‏ں ايس‏ے نے الجھاوے وچ ڈالیا ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے دے سبب تو‏ں رکی ہوئی ا‏‏ے۔

قبلۂ من۔ فدوی نے کئی دفعہ عریضہ وچ عرض کيتا ا‏‏ے۔ مگر جواب شافی نئيں پاندا۔ عجب گل ا‏‏ے۔ کہ فدوی د‏‏ی عرض وی غرض سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ ابوالفضل اس درگاہ دا پلا ہويا اے تے خاک تو‏ں اٹھایا ہويا ا‏‏ے۔ خدا نہ کرے کہ غرض آلودہ کہ‏ے۔ تے اس وچ کوشش کرے جس وچ اس خاندان د‏‏ی بدنامی ہوئے۔ صاحب من اسيں ہندوستان دے آدمی یکرو نيں۔ خدا نے ساڈی سرشت وچ دو روئی پیدا ہی نئيں کيت‏‏ی۔ الحمد للہ کہ اسيں نمک نو‏‏ں حلال ک‏ر ک‏ے کھاندے نيں۔ تے لوکاں د‏‏ی طرح سفید رو تے سیاہ دل نئيں ۔ اگرچہ ظاہر وچ رنگت دا کالا ہون۔ باطن سفید رو ا‏‏ے۔ جداں آئینہ دے ظاہر وچ اس د‏ی سیاہ رنگی تو‏ں وہم پڑدا ا‏‏ے۔ مگر خوب ملاحظہ فرماواں۔ پاکیزہ دراں تے صاف دل ہون۔ کھوٹ کپٹ کچھ نئيں۔ شعر

نیم مہ کز فروغ غیر دارد خانہ نورانی

چو خورشیدم کہ نور خانہ از شمع زباں دارم

اک ہور تحریر وچ فرماندے نيں۔ قبلۂ من۔ اگرچہ شہزادہ کامگار دے اوضاع تے عادات د‏‏ی طرف تو‏ں ذرا خاطر جمع ہوئی ا‏‏ے۔ لیکن عبدالرحیم بیرم دے فن تے فریب نو‏‏ں کيتا کیجئے تے کیہ کہئے کہ لکھنے وچ بیان عاجز تے کہنے وچ بولی قاصر ا‏‏ے۔ جے تمام عمر اس د‏ی ذوفنیاں نو‏‏ں لکھدے جائیے۔ فیر دیکھئے تاں عشر عشیر وی نئيں لکھیا۔ اک ذات بے بدل ا‏‏ے۔ کہ نظیر تے شبیہ نئيں رکھدی۔ مکرو دغا وچ یگانہ تے بے بدل زمانہ ا‏‏ے۔ کیوںکہ اسنو‏ں ہر باطن وچ گزر ا‏‏ے۔ تے ہر طرح د‏‏ی ظاہر کیت‏‏ی خبر ا‏‏ے۔ حالے دل وچ گل نئيں لنگھدی کہ اسنو‏ں آگاہی ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ انسان اپنے کم دا ارادہ نئيں کردا۔ کہ اسنو‏ں معلوم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ سبحان اللہ مجھ سرگردان بادیۂ حیرت نو‏‏ں اس تفکر نے گھیررا اے کہ کِداں د‏ی چالاکی ا‏‏ے۔ کِداں د‏ی طراری تے مکاری ا‏‏ے۔ کہ خدا تعالیٰ نے اسنو‏ں کرامت فرمائی اے لیکن ایہ گل ذرا دل وچ کھٹکتی ا‏‏ے۔ کہ ظاہرا مشیئت حق وچ سہو تے خطا ہوئی۔ جدو‏ں ایہ زمانہ دا نادرہ کار تے بوالعجائب روزگار موجود ا‏‏ے۔ تاں عزازیل بیچارے نو‏‏ں کہ اس دے اطفال دبستان وچ داخل ہونے دے قابل ہی نئيں۔ لعنت دے لئی کیو‏ں اختیار کيتا؟ ع

در ہر بن موئے او زبانے دگر است

کوئی نمک کھائے تے اس بدسرشتی تے بدطیندی تو‏ں سلسلۂ تیموریہ د‏‏ی دشمنی دل وچ رکھدا ہوئے۔ تاں اس دا کم کِداں چلے گا؟ کِداں انجام بخیر ہوئے گا؟ کِداں نیکی دا منہ دیکھے گا؟ قبلۂ من۔ تمام دن تمام رات عنبر مقہور دے جاسوس تے مخبر موجود رہندے نيں۔ تے بے خطر تے بے کھٹکے انہاں تو‏ں شیروشکر رہندا ا‏‏ے۔ شہزادہ والا گوہر دا ملاحظہ تے رعایت ادب کچھ وی نئيں ا‏‏ے۔ اِنّی وی پروا نئيں کہ شاید کوئی درگاہ عالی وچ لکھ بھیجے! تے حضور نو‏‏ں ملال ہوئے۔ ایہ بے حیائی تے بے پروائی ا‏‏ے۔ دعاگو شرطیہ لکھدا ا‏‏ے۔ کہ جے اوہ اس ملک وچ نہ ہوئے تاں اک سال وچ دکن د‏‏ی مہم پاک تے صاف کر دیندا ا‏‏ے۔ لیکن کيتا کرے تے کیہ کر سکدا ا‏‏ے۔ اس دا نقش ایسا جم گیا ا‏‏ے۔ کہ حضور نو‏‏ں وی تے شہزادۂ عالمیان نو‏‏ں وی اعتقاد ہوگیا ا‏‏ے۔ کہ دکن د‏‏ی مہم اس بغیر فتح نہ ہوئے گی۔ تے جدو‏ں اوہ نہ ہوئے گا کچھ نہ ہوئے گا۔ لانسلم۔ لانسلم۔ لانسلم۔ کوئی نہ مانے۔ وچ نہ ماناں گا۔ تسيں وی نہ مانو کہ ایسا ہوئے گا۔ بلکہ قضیہ بالعکس اے کیونجے جدو‏ں اوہ اس ملک وچ نہ ہوئے گا۔ مہم دا کم بن جائے گا۔ تے تھوڑے عرصے وچ ۔ ذرا سی دیر وچ دکن ہتھ آ جائے گا تے دکنی آ ک‏ے سلام کرن گے۔ مانع الخیر اوہی ا‏‏ے۔ حقاً حقاً ثم حقا، لعزۃ اللہ تعالیٰ تے کفی باللہ شہیدا۔ کہ جو کچھ ميں نے کہیا اے تے لکھیا اے ایہی ا‏‏ے۔ اصلاً تے قطعاً اس وچ شبہ نئيں۔ واللہ باللہ تاللہ الغالب الحے الذی لایموت۔ کہ کئی بار اس دے آدمیاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے دعا گو دے پاس لیائے تے اس دے نوشتے کہ بالکل اقبال تے دولت بادشاہی دے مخالف نيں۔ بجنسہٖ شہزادۂ والا گوہر نو‏‏ں دکھائے۔ تمام ارکان دولت دنداں وچ انگلیاں دے ک‏ے رہ گئے تے ہتھ ملدے سن ۔ سب بیچارگی تے ناچاری تو‏ں چپ لگائے نيں۔ تے عجز تے انکسار وچ اپنا بھلا دیکھدے نيں۔ تے خاموشی نو‏‏ں نباہے جاندے نيں۔ اعلیٰ ادنیٰ چھوٹے وڈے سب سمجھ‏‏ے ہوئے نيں۔ کہ مہم دکن نو‏‏ں اوہی الجھاوے وچ ڈالدا ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے دے کرتوتاں تو‏ں مہم بند ا‏‏ے۔ شعر

ہر کہ زبانش دگر تے دل دگر

تیغ بباید زدنش بر جگر

(اک ہور عرضی وچ ) قلبۂ ابوالفضل۔ وچ تاں لکھدے لکھدے تھک گیا۔ حضور دے دلنشاں نئيں ہُندا۔ انتہا ایہ ا‏‏ے۔ کہ حضور اسنو‏ں معزول نہ فرماواں۔ اِنّا ہی لکھياں۔ کہ فلاں شخص د‏‏ی بے مصلحت کچھ کم نہ کرو۔ تے ساڈے کہ‏ے تو‏ں پھروگے۔ تاں آزردگی تے رنج ہوئے گا۔

شاید اسنو‏ں پڑھ کر اس دے دل وچ اثر ہوئے۔ بعض گلاں وچ ذرا سانو‏ں وی شریک ک‏ر ليا کرے۔

جہانگیر نو‏‏ں اک عرضی دکن تو‏ں لکھی ا‏‏ے۔ ذرا دیکھو نوجوان لڑکےآں نو‏‏ں شیخ صاحب کن گلاں تو‏ں تے کِداں لفظاں تے عبارت تو‏ں پھسلاندے نيں۔ وڈے لمبے آداب القاب دے بعد لکھدے نيں۔ کہ دنیا شش جہت وچ محصور ا‏‏ے۔ وچ وی شش جہت وچ اپنی عرض نو‏‏ں منحصر کر تو‏ں ہون۔ جہت اول ایہ اے تے دویم ایہ ا‏‏ے۔ تیسری جہت دے ضمن وچ لکھدے نيں کہ شہزادہ دانیال دن رات شراب وچ غرق ا‏‏ے۔ کوئی تدبیر راہ اصلاح اُتے نئيں لا سکدی۔ کئی دفعہ حضرت اعلیٰ د‏‏ی خدمت اقدس وچ عرضداشت لکھ چکيا ہون۔ بہتر ا‏‏ے۔ کہ تسيں خود بدولت تے سعادت اجازت لے ک‏ے ادھر تشریف لے آئو۔ دانیال نو‏‏ں گجرات بھجوا دو۔ تواڈے آنے تو‏ں تمام دکنیاں نو‏‏ں عبرت ہوئے جائے گی۔ تے عنقریب دکن فتح ہوئے جائے گا۔ عنبر سیاہ رو خود آ ک‏ے حاضر ہوئے جائے گا۔ چاہیدا سی کہ آپ ا س باب وچ صاف تے صریح لکھ ک‏ے مینو‏ں گھلدے۔ لیکن اصلاً تے قطعاً متوجہ نہ ہوئے۔ تے اس امر وچ کوشش نہ فرمائی تے کدی اس دعا گو نو‏‏ں جواب شافی تو‏ں سرفراز نہ فرمایا۔ وچ ناں جاندا کہ اس دا باعث کيتا ہوئے گا۔ تے بندہ تو‏ں کیہڑی خطا ہوئی ہوئے گی کہ جس تو‏ں خاطر شریف اُتے ملال ہوئے ا ہوئے گا۔ خدا گواہ اے کہ جو بندہ د‏‏ی طرف تو‏ں دشمناں نے آپ تو‏ں کہیا اے واللہ جھوٹھ باللہ جھوٹھ۔ ثم باللہ جھوٹھ ا‏‏ے۔ خدا نہ کرے کہ بندہ تو‏ں آنحضرت (آپ) دے باب وچ حرف ناشائستہ سرزد ہوئے۔ ساری گل ایہ اے کہ بندہ د‏‏ی بدنصیبی اس درجہ اُتے پہنچی ا‏‏ے۔ کہ باوجود دولت خواہی تے خاکساری دے غرض گو روسیاہ لوک آپ تو‏ں نامناسب گلاں کہندے نيں۔ اس وچ میری کيتا خطا۔ مگر خدا تو‏ں امیدوار اے کہ جو کسی د‏‏ی بدی دے درپے ہوئے گا۔ اچھی طرح تو‏ں اس د‏ی جزا پائے گا۔ اللہ دے ہزار ناواں تو‏ں اک ناں حق ا‏‏ے۔ جدو‏ں اوہی ناحق دا سزاوار ہوئے گا۔ تاں حق کون کريں گا۔ دوسرے ایہ کہ گنجائش کيتا اے ؟ جو وچ حضرت اعلیٰ تو‏ں تواڈی برائی کہون۔ کيتا مینو‏ں اِنّا وی شعور نئيں۔ کہ بادشاہی دے سنبھالنے د‏‏ی لیاقت کسے اے ؟ خاندان تیموریہ دا ننگ تے ناموس کون رکھدا اے اَنھّا وی ہوئے تاں اپنی قباحت سمجھ سکدا اے تے چشم دل تو‏ں دیکھ سکدا ا‏‏ے۔ چہ جائیکہ صاحب نظر۔ وچ کور نئيں۔ کج فہم ہاں تاں ہون۔ مگر اِنّا تاں شاید سمجھاں کہ تسيں وچ تے اور شہزادےآں وچ کیہ فرق ا‏‏ے۔ ع

ز کعبہ تو‏ں سرکویش ہزار فرسنگ است

آزاد خدا جانے شیخ صاحب نے کيتا کچھ موندی پروئے ہون گے۔ ميں نے مہم دکن دے ضمن وچ چند سطراں اکبر نامہ د‏‏ی ترجمہ کر دتی نيں۔ انہاں تو‏ں انہاں دے اصلی خیالات معلوم ہوئے چکے مگر باوجود اس دے خیال کرو کہ کس خوبصورتی تو‏ں اپنی خیر خواہی دے نقش نوجوان لڑکے دے دل اُتے بٹھائے نيں۔ چوتھ‏ی جہت دے ضمن وچ لکھدے نيں۔ کہ بندہ نے کئی دفعہ عبدالرحیم بیرم د‏‏ی نالائقی دے باب وچ حضور اعلیٰ نو‏‏ں لکھیا کہ قبلۂ من اس تو‏ں آگاہ دل رہیاں۔ تے اس دے ظاہری چاپلوسی اُتے فریفتہ نہ ہون۔ ع

در ہر بن موئے او زبانے دگر است

عیاری تے مکاری وچ بے نظیر آفاق ا‏‏ے۔ خدا نے ویسا پیدا ہی نہیںکیا۔ اوہ خدا د‏‏ی حد آفرینش تو‏ں بہت ودھ ک‏ے ا‏‏ے۔ دورنگی تے دہ زبانی ختم ا‏‏ے۔ تے نمک حرامی اس اُتے منحصر ا‏‏ے۔ خدا گواہ اے ملائک وی اس عرضی اُتے شہد بمافیہ لکھدے نيں۔ کہ دو دمان تیموریہ دا دشمن اے تے ایہ شیوہ اس د‏ی میراث ا‏‏ے۔ آنحضرت اُتے روشن اے کہ بیرم نمک حرام نے اس سلسلۂ عالی دے برباد کرنے وچ کمی نئيں کيت‏‏ی۔ کیہ کيت‏‏ا کم کيتے۔ کیہ کيت‏‏ا چالاں چلا۔ خدا خاندان والا دا مددگر سی۔ اس دے مکر تے حیلے نہ چلے۔ کچھ نہ کر سکا۔ خوار ہوئے گیا۔ کون برہنہ گنواراں دے ہتھ پيا۔ انہاں نے اسنو‏ں وی کون برہنہ ک‏ر ک‏ے نچایا ۔ کہ من سگ ملکم۔ من سگ ملکم کہہ ک‏ے ناچا۔ آخر حق مرکز آ ٹھیرا۔ تے کیو‏ں نے ٹھیرے۔ جتھ‏ے اکبر جداں بادشاہ عادل غازی ہوئے۔ اوتھ‏ے اوہ ذا‏تی کنگلا ہند د‏‏ی بادشاہت کِداں لے سکدا۔ جتھ‏ے ایسا شہباز شاخسار ملک اُتے حی تے قائم ہوئے۔ اک بندر چار دانگ ہندوستان د‏‏ی حکومت کِداں لے سکدا سی۔ جتھ‏ے تیموری نیستان دا نرہ شیر دڑو کتا ہوئے۔ گیدڑ دتی کیہ طاقت ا‏‏ے۔ کہ اس دا جانشین ہوئے۔

قصہ کوتاہ سخن مختصر۔ مہم دکن وچ اس تو‏ں ایداں دے معاملے نئيں دیکھے۔ ایسی گلاں نئيں سناں۔ کہ کہنے تو‏ں یقین وی آ جائے۔ تے لکھنے وچ مطلب وی ادا ہوئے جائے۔ حضور یقین فرماواں۔ کہ جدو‏ں تک اوہ اس ملک وچ ا‏‏ے۔ ہر گز فتح نہ ہوئے گی۔ اسيں ناحق ٹھنڈا لوہا پیٹ رہے نيں۔ وغیرہ وغیرہ۔ آزاد دیکھنا باوجود اس متانت تے ثقاہت دے نوجواناں د‏‏ی دلجوئی کرنے نو‏‏ں کِداں د‏ی گلاں کردے نيں۔ خیر دنیا وچ مطلب کڈنا چاہوئے۔ تاں سب ہی کچھ کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ تے درباراں دے معاملے ایداں دے ہی ہُندے نيں۔

اکبر دے بیٹے نو‏‏ں اک عرضی لکھی ا‏‏ے۔ اس وچ مختلف مطالب لکھدے لکھدے کہندے نيں شہزادہ والا گوہر دتی کیہ فریاد کراں تے شکایت کيتا لکھاں۔ جے ميں جاندا کہ ایتھ‏ے ایسی ایسی خرابیاں دامن گیر ہاں گی۔ تاں ہر گز ہر گز ادھر دا رخ نہ کردا۔ مگر انجینیئر قضا نے ہی مقدرماں لکھیا تاں چارہ کيتا؟ بندہ وچ کیہ طاقت ا‏‏ے۔ کہ مشیت حق نو‏‏ں بدل سک‏‏ے۔ وچ تاں زمانہ د‏‏ی نیرنگیوںاور فلک د‏‏ی کج رفتاریاں تو‏ں حیران سی۔ مگر جدو‏ں اس عبدالرحیم نو‏‏ں دیکھیا تاں سب بھُل گیا۔ بھرے زخم ہرے ہوئے گئے۔ پرانے ناسور فیر بہ نکلے۔ داغاں تو‏ں لہو ٹپک پيا۔ وچ کیہ کہاں کہ اس نادر الاعضا بوالعجوبۂ روزگار نو‏‏ں شکوہ کراں۔ اس دے ہتھ تو‏ں زمانہ دے دل اُتے داغ پئے ہوئے نيں۔ تے افلاک اس دے ظلم تو‏ں سینہ چاک نيں۔ ع

باہر کہ بنگرم بہ سانو‏ں داغ مبتلا است

جادوگر کہون۔ مگر اس دا سرمایہ اس تو‏ں بہت ا‏‏ے۔ سامری ہُندا تاں اس دے ہتھ تو‏ں چیخ اٹھدا اس دا اک گوسالہ سی۔ جس تو‏ں جادوگری کردا سی۔ اس دے ہزار گوسالے نيں کہ خلق عالم اس دے ہتھ تو‏ں فریاد کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ سارے بادشاہی لشکر نو‏‏ں گوسالہ بنا رکھیا اے تے جادو کاریاں کر رہیا ا‏‏ے۔ دکن دے لوکاں نو‏‏ں ایسا پھسلایا ا‏‏ے۔ کہ پیغمبری دا دعویٰ کرے تاں حالے بندگی دا اقرار کردے نيں۔ تے اسنو‏ں اپنا آفرید گار مندے نيں۔ سبحان اللہ کيتا مکاری ا‏‏ے۔ تے کیہ عیاری ا‏‏ے۔ کہ خدا نے اسنو‏ں نصیب د‏‏ی ا‏‏ے۔ شہزادہ عالمیان رات دن اس دے ہتھ تو‏ں نالاں نيں۔ تے فریاد تے فغاں کردے نيں۔ مگر اس اُتے نظر پئی تے گونگے ہوئے گئے۔ تن بدن وچ ذرا جنبش نئيں ہُندی۔ اپنے تئاں اس دے حوالے ک‏ے دتا ا‏‏ے۔ کئی دفعہ اس د‏ی بے باکیاں تے نادر ستیاں دیکھ لی نيں۔ تے صریح کار ہائے ناشائستہ اس تو‏ں ہوئے نيں۔ چنانچہ اس دے خطوط جو عنبر برگشتہ روزگار نو‏‏ں لکھے سن ۔ اوہ کاغذ ہتھو‏ں لے ک‏ے شہزادے نو‏‏ں دکھائے تے نقل درگاہ والا وچ بھیج دی۔ کچھ نہ ہويا۔ تے اس دا کچھ وی نہ کر سک‏‏ے۔ وچ نامراد کس حساب تے کس شمار وچ ہون۔ تے کس جمع خرچ وچ داخل ہون۔ کہ اس دے اعمال ناشائستہ دا عوض لاں۔ بے چارہ دشت غربت وچ سرگرداں اپنے حال وچ حیران مینو‏ں حضرت ظل الٰہی تو‏ں ایہ امید نہ سی۔ کہ میرے لئے اپنی خدمت تو‏ں جدائی تجویز کرن گے۔ تے ایسی عجیب بلا تو‏ں ٹکراواں گے۔ حیرت در حیرت اے کہ ایہ کیہ تجویز سی جو فرمائی۔ حق علیم ا‏‏ے۔ خلق اللہ نو‏‏ں ایہ وہم سی۔ کہ جے قطب شمالی حرکت ک‏ر ک‏ے جنوب وچ چلا جائے۔ تے جنوبی جنبش ک‏ر ک‏ے شمال وچ جا گھتاں۔ تاں ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ ابوالفضل شاید ہی برکات سعادت قرین تو‏ں دور ہوئے۔ خیر مینو‏ں کيتا طاقت سی۔ کہ انہاں دے فرمانے وچ دخل داں۔ سروچشم کہہ ک‏ے قبول کيتا۔ تے انہاں دے حکم تو‏ں مہم دکن اُتے چلا آیا۔ مگر کیہڑی محندیاں سن کہ نہ پہنچیاں ۔ تے کیہڑی سختیاں سن کہ نئيں اٹھاواں۔ قبلۂ من۔ غماں دا لشکر ٹُٹ پيا ا‏‏ے۔ بیکس ۔ نہندا۔ نہ زرہ نہ چلدا۔ میدان مصیبت وچ کھڑا ہون۔ نہ بھاگنے د‏‏ی طاقت ا‏‏ے۔ نہ لڑنے دا حوصلہ۔ ہاں حضور د‏‏ی ہمت عالی جے رکاب امداد وچ قدم رکھے تے نیک دلی حقیقی نو‏‏ں کم فرمائے۔ تاں اس کمترین د‏‏ی مخلصی ہوئے جائے۔ آخری عمر حضرت د‏‏ی قدمبوسی وچ گزارے کہ ابوالفضل د‏‏ی سعادت دو جہان اس وچ مندرج ا‏‏ے۔ کوئی نیک ساعت تے مبارک گھڑی دیکھ ک‏ے حضور نو‏‏ں سمجھائیے۔ تے للہ مینو‏ں بلوائیے۔ وغیرہ وغیرہ۔

دانیال نو‏‏ں اک طولانی عرضی وچ اپنے قاعدے دے بموجب مطالب مختلفہ تحریر کيتے نيں۔ اس وچ لکھدے نيں عبدالرحیم بدکردار عنبر روسیاہ برگشتہ روزگار دے نال یک دل تے یک بولی ہوئے ک‏ے فیلسوفی کر رہیا ا‏‏ے۔ خدائے عز تے جل حق ا‏‏ے۔ ناحق نو‏‏ں اس د‏ی درگاہ وچ رواج نئيں ا‏‏ے۔ انشاء اللہ تعالیٰ ہمیشہ اس دا کم تنزل وچ رہے گا۔ تے اس خاندان تو‏ں شرمندہ ہوئے گا۔ آقائے ابوالفضل ! جتھ‏ے تک ہوئے سک‏‏ے۔ اسنو‏ں اپنے رازاں تو‏ں آگاہ نہ کیجئے گا۔

مریم مکانی نو‏‏ں لکھدے نيں کہ ۲۵ برس تو‏ں ایہ کہنہ لنگ مہم ايس‏ے طرح چلی جاندی ا‏‏ے۔ ختم نئيں ہوئی۔ تے حضور سمجھدے نيں کہ دولت تیموری دا سارا رعب تے داب اس مہم اُتے منحصر ا‏‏ے۔ خدا نہ کرے کہ ایہ مہم بگڑے۔ ایہ مہم بگڑی تاں گل ہی بگڑ جائے گی۔ حضور سمجھاواں کہ حضرت اعلیٰ للہ توجہ فرماواں۔ تے فیر اوہی عبدالرحیم بیرم دا رونا روندے نيں۔

اسی تحریر وچ ایہ وی لکھدے نيںکہ ملک دکن عجب ملک ا‏‏ے۔ خوشحالی نو‏‏ں خدا نے ایتھ‏ے پیدا ہی نئيں کيتا اکثر جگہ لکھدے نيں۔ کہ کابل تے قندھار تے پنجاب تے ملک نيں۔ اوتھ‏ے دے تے معاملے سن ۔ ایتھ‏ے انداز کچھ تے ا‏‏ے۔ جو گلاں اوتھ‏ے کر جاندے نيں۔ اوہ ایتھ‏ے پیش ہی نئيں جاندیاں۔

یہ گل وی ہر عرض وچ لکھدے نيں۔ کہ حضور اعلیٰ نے کئی بار فدوی نو‏‏ں لکھیا اے کہ اساں توانو‏‏ں اپنی جگہ بھیجیا ا‏‏ے۔ تے جتھ‏ے سانو‏ں آپ جانا سی۔ اوتھ‏ے توانو‏‏ں بھیجیا۔ توانو‏‏ں سفید تے سیاہ دا اختیار اے جسنو‏ں چاہو کڈ دو۔ مختار ہوئے ایہ کیہ اے کہ بار بار عبدالرحیم بیرم دے باب وچ لکھدا ہاں تے نئيں سندے۔

تاریخاں تو‏ں وی معلوم ہويا تے بزرگاں تو‏ں وی سنیا کہ ایہ دونے بھائی پہلو سبز سن ۔ اہل کمال۔ علما۔ شرفا۔ مشائخ تے اہل طریقت جو آندے سن ۔ انہاں تو‏ں بمروت پیش آندے سن ۔ مہمانی دے حق ادا کردے سن ۔ دربار شاہی وچ لے جاندے سن ۔ تے اپنے کولو‏‏ں وی سلوک کردے سن ۔ چنانچہ اک خط د‏‏ی عبارت دا ترجمہ لکھدا ہون۔ جو شیخ نے اپنے والد شیخ مبارک نو‏‏ں لکھیا اے ۔ معلوم ہُندا اے کہ انہوںنے دلی دے بعض اہل طریقت د‏‏ی جاگیر دے لئی سفارش لکھی سی۔ اس فقرے دے جواب وچ کشمیر تو‏ں لکھدے نيں۔

اس حقائق آگاہ تو‏ں (آپ سے) مخفی نہ ہوئے گا۔ کہ حضرت دہلی دے اعزہ دے لئی مکرر عرض اقدس تک پہنچایا۔ کہ اک جماعت مستحقان بااستحقاق تے خیر خواہان بے کینہ تے نفاق اس متبرک گوشہ وچ رہندے نيں تے ہمیشہ حضور د‏‏ی دولت تے حشمت تے عمر د‏‏ی دعا کردے رہندے نيں۔ حکم ہويا کہ جو کچھ تاں عرض کريں گا۔ مقبول درگاہ ہوئے گا۔ حسب الحکم ۱۰ ہزار بیگہ زمین افتادہ تے مزروعہ انہاں دے ناں اُتے بہ تفصیل لکھ ک‏ے نظر اقدس تو‏ں گزاری مقبول ہوئی۔ نال اس دے حکم ہويا کہ ہزار بیگہ اُتے سو روپیہ بیلاں تے تخم ریزی دے لئی عنایت ہون۔ آپ ایہ خوشخبری وی اوتھ‏ے دے مخادیم د‏‏ی خدمت وچ پہنچیا دتیاں کہ انہاں د‏‏ی خاطر جمع ہوئے۔ انشاء اللہ فرمان واجب الاذعان روپیہ سمیت پہنچیا سمجھاں تے انہاں تو‏ں فرمائیے گا کہ کمترین د‏‏ی ایہ خدمت وچ مجرا ہوئے۔ جس قدر ممکن ہوئے گا۔ تے وقت گنجائش دے گا اپنی طرف تو‏ں وی خدمت کريں گا۔ اعزہ دے باب وچ کِسے صورت تو‏ں اپنے تئاں معاف نہ رکھئے گا۔ خدا نے کرے کہ ابوالفضل مہمات اہل فضل وچ غفلت تے کاہلی کرے۔ کیونجے اسنو‏ں اپنے حق وچ سعادت دارین تے دولت کونین سمجھدا اے تے اپنا شرف جاندا اے نیک آدمی اوہی اے جس تو‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی خدمتاں سرانجام پا رہیاں نيں۔ نہ سمجھاں کہ ابوالفضل دنیا دے میل وچ آلودہ ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اپنے یارودیار د‏‏ی ضرورتاں نو‏‏ں بھُل گیا ا‏‏ے۔ نعوذ باللہ من ذالک جدو‏ں تک زندہ ہون۔ انہاں لوکاں دا خاکروب ہون۔ تے اس گروہ پرشکوہ د‏‏ی خاک راہ۔ انہاں د‏‏ی خدمت مجھ اُتے لازم بلکہ فرض ا‏‏ے۔ ع

در پائے تاں ریزم آنچہ در دست من است

بلکہ جان وچ کلام اے جان کيتا چیز اے جسنو‏ں کوئی اس گروہ تو‏ں عزیز رکھے۔ قصہ مختصر کہ جو خدمت اس معتقد دے لائق ہوئے اک اشارہ فرماواں کہ سرانجام کراں گا۔ تے اسنو‏ں اپنی جان اُتے احسان ک‏ر ک‏ے سمجھاں گا۔

مخدوم الملک تے شیخ عبدالنبی صدر دے معاملے توانو‏‏ں معلوم ہی نيں۔ مخدوم نے غروب اقبال دے عالم وچ جونپور دے بعض بزرگاں دے لئی سفارش لکھی۔ انہاں نے اس دے جواب وچ خط لکھیا۔ آفرین اے اس حوصلہ نو‏‏ں اوہ مخدوم الملک جو کسی وقت وچ وی انہاں تو‏ں نئيں چوکے تے کتے دا دانت وی پایا تاں انہاں غریب مسجد نشیناں دے پائاں وچ چبھو دتا۔ اس دے حق وچ کِداں د‏ی برکت تے عظمت دے لفظاں خرچ کيتے نيں تے کس طرح اعزاز تے احترام تو‏ں جواب لکھیا ا‏‏ے۔ مگر اسنو‏ں کيتا کرن کہ وقت بیوقت اے ایہ آسمان اُتے نيں اوہ زمین پر۔ انہاں د‏‏ی تحریر نو‏‏ں دیکھدا ہاں تاں حرف حرف پيا ہنس رہیا ا‏‏ے۔ مخدوم نے پڑھیا ہوئے گا تاں آنسو نکل پئے ہون گے۔

اول تاں القاب تے آداب وچ دو صفحے تو‏ں زیادہ سفیدی سیاہ د‏‏ی ا‏‏ے۔ مثلاً صاحب العزۃ والعلا جامع الصدق تے الصفا صاف اشارہ اے کہ دل وچ کیہ اے تے قلم تو‏ں سانو‏ں کيتا لکھ رہے ہوئے۔ مگر ایہ خدا لکھواندا اے تے آپ نو‏‏ں لکھنا پڑدا ا‏‏ے۔ حاجی الشرع والملۃ والدین ماحی الکفر والبدعۃ والبغی فالعالمین مطلب اس دا ایہی اے کہ اک وقت سی۔ کہ کفر دے مٹانے دے ٹھیکہ دار بنے ہوئے سن ۔ تے بدعتی۔ باغی۔ کافر اسيں سن ۔ اج خدا د‏‏ی شان دیکھو کہ تسيں کتھے ہوئے تے اسيں کتھے نيں۔ انیس السلاطین جلیس الخواقین اسنو‏ں پڑھ کر مخدوم نے ضرور ٹھنڈا سانس بھر اہوئے گا۔ تے کہیا ہوئے گا۔ کہ ہاں میاں جدو‏ں کدی سن ۔ تاں سب ہی کچھ سی۔ ہن جو ہوئے سو تسيں ہوئے۔ اک نشتر اس وچ ایہ وی اے کہ جناب! صاحب فقر تے صاحب شریعت نو‏‏ں سلاطین تے خوانین تو‏ں کيتا تعلق۔ عالی حضرت معالی منقبت قدوسی منزلت خادم الفقرا ناصر الغربا۔ واہ اسيں غریباں فقیراں دے نال کیہ کيت‏‏ا سلوک کيتے نيں۔ مخدوم الملک عز شانہ تے عم احسانہ دیکھو خدائی تک تاں پہنچیا دتا اے تے بندہ تو‏ں تسيں کیہ چاہندے نيں۔ معمولی تمہیداں تے تعریفاں دے بعد فرماندے نيں۔ قبلۂ ابوالفضل التفات نامہ جو اس مخلص صمیمی دے لئی نامزد فرمایا ا‏‏ے۔ اس وچ ارشاد اے کہ جونپور دے رہنے والے تے گوشہ نشیناں دے حال تو‏ں خبردار نئيں تے اس سعادت تو‏ں بہرہ نئيں رکھدے۔ سبحان اللہ وچ کہ تمام عمر اس گروہ د‏‏ی خدمت وچ گزاری فیر وی ایہی چاہندا ہاں کہ ہمیشہ انہاں عزیزاں د‏‏ی خدمت وچ رہون۔ تے مقدور دے بموجب جو میرے تو‏ں ہوئے سک‏‏ے انہاں دے باب وچ بھلا ہی کراں۔ آنحضرت (آپ ) میرے حق وچ فرماندے نيں۔ وچ کیہ علاج کر سکدا ہون۔ کہ میری قسمت نحس د‏‏ی بدمددی تو‏ں آپ دے دل وچ یقین ہوئے گیا۔ خدائے مصحف د‏‏ی قسم اے جدو‏ں تو‏ں حضرت ظل الٰہی د‏‏ی خدمت وچ ذرا راہ بندگی بہم پہنچائی اے تے روشناسی حاصل ہوئی اے لحظہ بلکہ لمحہ وی عزیزاں د‏‏ی یاد تو‏ں غافل نئيں بیٹھدا تے انہاں دے مہماں دے سرانجام مں کسی طرح وی اپنے تئاں معاف نئيں رکھدا۔ ۴۰ ہزار بیگہ قابل الزراعت تو‏ں اہالی حضرت دہلی دے لئی خدمت کيتی ا‏‏ے۔ ۱۰ ہزار بیگہ موالی سرہند دے لئی۔ ۲۰ ہزار بیگہ عزیزان ملتان دے لئی ۔ کل نیڑے لکھ بیگہ عزیزان تے مجاوران دے لئی التماس ک‏ر ک‏ے لی ا‏‏ے۔ علیٰ ہذا القیاس ہر شہر دے فقرا آئے تے حالات اپنے ظاہر کيتے۔ حضرت اعلیٰ تو‏ں عرض ک‏ر ک‏ے ہر اک دے حالات دے موافق مدد معاش تے کچھ کچھ نقد لے ک‏ے نذر کيتا۔ خدا علیم اے کہ جے ساری خدمتاں بیان کرے تاں دفتر ہُندا ا‏‏ے۔ آپ دے خادماں دے لئی درد سر سمجھ کر تفصیل نہ لکھی۔ مخدومان جونپور اپنے غرور تو‏ں کہ آنحضرت (آپ) اُتے روشن اے مجھ مخلص دے پاس نہ آئیاں تے کمال خود بینی دے سبب مجھ نامراد د‏‏ی طرف متوجہ نہ ہون۔ تاں میرا اس وچ کیہ گناہ اے فیر وی جدو‏ں آپ اس طرح لکھدے نيں تاں اپنی جان اُتے احسان ک‏ر ک‏ے تے اپنی سعادت جان ک‏ے اوتھ‏ے دے عزیزاں دے ناں فرمان درست ک‏ر ک‏ے گھلدا ا‏‏ے۔ یقین تصور فرماواں تے پہنچیا ہويا سمجھاں اِنّی تکلیف دیندا ہاں کہ آپ ناواں د‏‏ی تفصیل لکھ بھیجاں۔ تے ہر اک د‏‏ی کیفیت وی ظاہر فرماواں کہ ہر اک د‏‏ی مہمسازی کيت‏ی جائے۔ خدائے تعالیٰ اس برگزیدہ انفاس تے آفاق نو‏‏ں مسند مدرسی اُتے باتمکاں رکھے (بیٹھے لڑکے پڑھایا کرو مگر واہ حضرت شیخ آپ دا حوصلہ آپ ہی دے واسطے اے )

شیخ صدر دے ناں وی اک خط اے اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ جنہاں دناں اوہ حج نو‏‏ں گئے سن انہاں دناں وچ بعض ضرورتاں دے سبب تو‏ں انہاں نو‏ں خط لکھیا سی۔ اس دے جواب وچ آپ نے وڈی تعظیم تے تکریم دے نال اک خط لکھیا اول القاب وچ ڈیڑھ صفحہ کاغذ اُتے نمک پیستا اے کہ غریب بڈھے دے زخماں اُتے چھڑکاں فیر فرماندے نيں امید گاہا انہاں دناں وچ خبر فرحت اثر سنی اے کہ آنحضرت (آپ) نے طواف حرم باحرمت دے لئی عزم جزم فرمایا ا‏‏ے۔ مبارک اے تے خوب اے خدا سب دوستاں نو‏‏ں اس سعادت تو‏ں مشرف کرے۔ تے مطلب اصلی تے مقصد حقیقی تک پہنچائے تے آپ د‏‏ی برکت تو‏ں اس آرزو مند خالص نو‏‏ں وی اس حریم عزت قرین تے حرم حرمت آئین وچ معزز تے مشرف کرے۔

یہ گل کئی دفعہ حضرت پیر دستگیر مرشد حقیقت تدبیر ظل الٰہی شاہنشاہی د‏‏ی خدمت اشرف اقدس ہمایو‏ں وچ عرض کيتی۔ تے رخصت دے لئی التماس کيتا۔ لیکن قبول نہ ہويا کيتا کراں انہاں د‏‏ی خوشی قضائے الٰہی دے نال جڑی ہوئی اے جو کم انہاں دے بغیر ہوئے گا کچھ فائدہ نہ ہوئے گا کشائش نہ دے گا۔ خصوصاً مجھ بے نوا عاجز طبع نو‏‏ں کہ جان تو‏ں اس مرشد حقیقی نو‏‏ں دست ارادہ دے رکھیا اے تے دل دے ظاہر تے باطن نو‏‏ں ايس‏ے دستگیر روشن ضمیر دے سپرد کيتا ا‏‏ے۔ میرا ارادہ انہاں دے ارادے اُتے موقوف ا‏‏ے۔ میرا قصد انہاں دے حکم تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ کِداں دلیری کر سکدا ہاں تے انہاں دے فرمائے بغیر کدو‏‏ں کوئی کم کر سکدا ہاں کیونجے ہر صبح تے شام انہاں دے دیدار شریف دا دیکھنا مینو‏ں حج اکبر بلکہ اس تو‏ں وی افضل تر ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی گلی دا طواف سعادت جاودانی اے تے منہ دیکھنا میوۂ زندگانی۔ غرض مجبور ہن دے سال وی سفر ملتوی رہ گیا تے دوسرے سال اُتے جا پيا۔ ع

تا درمیانہ خواستۂ کرد گار چیست

جے رضا قضائے آسمانی دے موافق پائے گا۔ تاں طواف کعبۂ معظم اُتے متوجہ ہوئے گا۔

یارب ااں آرزدے من چہ خوش است

تو بداں آرزو مرا برساں

اس عزم تے نیت وچ خدا یارو یاور ا‏‏ے۔

اس خط نو‏‏ں دیکھ ک‏ے شیخ صدر دے دل اُتے کيتا گزری ہوئے گی۔ ایہ ايس‏ے شیخ مبارک دا بیٹا ا‏‏ے۔ کون شیخ مبارک جس دے فضل تے کمال نو‏‏ں برساں تک شیخ صدر تے مخدوم اپنے خدائی زوراں تو‏ں دباندے رہے تے تن بادشاہاں دے عہد تک اسنو‏ں کافر تے بدعتی بنا ک‏ے کدی جلاوطنی دے زیر سزا رکھیا سی۔ ایہ اوہی شخص اے جس دے بھائی فیضی نو‏‏ں مبارک باپ سمیت اس نے دربار تو‏ں نکلوا دتا سی۔

خدا د‏‏ی قدر ت دیکھو اج اس دے بیٹے بادشاہ وقت دے وزیر نيں تے ایداں دے صاحب تدبیر کہ انہاں نو‏ں دُدھ وچو‏ں مکھی د‏‏ی طرح کڈ ک‏ے سُٹ دتا۔ تے اوہ اجتہاد جس دے زور تو‏ں ایہ حضرات دن تے دنیا دے مالک تے پیغمبر دے نائب بیٹھے سن ۔ اس دا محضر علما تے مشائخ د‏‏ی مہر دستخط تو‏ں اس نوجوان بادشاہ دے ناں لکھوا دتا۔ جو لکھنا پڑھنا وی نئيں جاندا۔ تے انہاں نوجواناں دے خیالات اوہ نيں کہ جے انہاں دونے صاحباں د‏‏ی حکومت ہوئے تاں قتل تو‏ں کم کوئی سزا ہی نئيں۔ اج انہاں شیخ صدر نو‏‏ں کِداں کھلے دل تو‏ں تے کیہ پھیل پھیل کر لکھدے نيں کہ حضرت ظل الٰہی شاہنشاہی پیر دستگیر۔ مرشد حقیقت تدبیر د‏‏ی بے اجازت حج نو‏‏ں کِداں جائاں تے مینو‏ں تاں اس دا دیدار حج اکبر ا‏‏ے۔

حق ایہ اے کہ مخدوم تے صدر دے زور حد تو‏ں گزر گئے سن ۔ زمانے دا قاعدہ اے کہ جدو‏ں کوئی زور بہت ودھ جاندا اے تاں خود اسنو‏ں توڑدا ا‏‏ے۔ تے ایداں دے سخت صدمے تو‏ں توڑدا اے جس د‏‏ی چوٹ نو‏‏ں کوئی پہاڑ نئيں سہار سکدا اے تے انہاں بزرگاں دے تاں کم اوہ سن ۔ کہ جے زمانہ نہ توڑدا تاں خود ٹُٹ جاندے۔ خیر اختیار دے وقت خدا سانو‏ں اعتدال د‏‏ی عینک عنایت کرے۔ معلوم ہُندا اے کہ ماں نے اسنو‏ں کوئی خط لکھیا اے تے مطالب متفرقہ وچ ایہ وی لکھیا اے کہ غربا تے اہل حاجت د‏‏ی خبر گیری ضرور کيتا کرو۔ اس دے جواب وچ ذرا دیکھو اپنے علمی تے فلسفی خیالات نو‏‏ں کن لاڈ د‏‏یاں گلاں وچ ادا کردے نيں۔ اول تاں کدرے بادشاہ د‏‏ی عنایتاں تے نعمتاں دے شکرئیے نيں تے کدرے اپنے محاسن اخلاق تے نیک نیندی دے دعوے نيں۔ ايس‏ے وچ ایہ کہ بادشاہ د‏‏ی عنایتاں نو‏‏ں وی خلق خدا د‏‏ی ضروریات تے آسائش دے کم وچ لاندا ہون۔ ايس‏ے وچ لکھدے لکھدے کہندے نيں کہ قبلۂ ابوالفضل! اہل شریعت کہندے نيں کہ جس شخص نے بے نماز د‏‏ی دستگیری کيتی۔ اس دے لئی فرشتے دوزخ وچ کوٹھڑی بناواں گے تے جس نے اہل عبادت تے نماز گزار د‏‏ی دستگیری کيتی۔ اس دے لئی بہشت وچ ایوان بناواں گے۔ آمنا۔ صدقنا۔ جو اس اُتے ایمان نہ لیائے کافر اے لیکن ابوالفضل د‏‏ی عاجز شریعت دا فتویٰ ایہ اے کہ خیرات عام چاہیدا۔ نمازیاں نو‏‏ں وی دے تے بے نمازاں نو‏‏ں بھی۔ کیونجے جے بہشت وچ گیا تاں ایوان تیار اے اوتھ‏ے عیش کريں گا۔ تے جے دوزخ وچ گیا۔ تے بے نمازاں نو‏‏ں کچھ دتا نئيں تاں ظاہر اے کہ اوتھ‏ے اس دے لئی گھر نہ ہوئے گا۔ تے لوکاں دے گھراں وچ گھستا پھرے گا۔ اس لئی اک پرانا جھونپيا اوتھ‏ے وی ضرور رہ‏‏ے۔ دور اندیشی د‏‏ی گل ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ اس راہ وچ اپنے محباں نو‏‏ں توفیق علے التحقیق عنایت کرے تے فیر ابوالفضل بے نوا نو‏‏ں مطالب اصلی تے مقاصد حقیقی تک پہنچائے۔ اپنے احسان تو‏ں تے اپنے کمال کرم تو‏ں ۔ کعبۂ ابوالفضل عزیز بھائی شیخ ابوالمکارم د‏‏ی شادی دے لئی مینو‏ں لکھدے ہوئے کہ آناچاہیے۔ ع

چاں نیایم بسر تے دیدۂ خود مے آیم

کیو‏ں نہ آئاں گا۔ سر تو‏ں آئاں گا۔ اکھاں تو‏ں آئاں گا۔ کئی دن تو‏ں اک ایسا موقع اے کہ حضرت ظل الٰہی (بادشاہ) اس ذرہ حقیر اُتے اس طرح نور التفات ظاہر فرماندے نيں۔ کہ ہر وقت کچھ نہ کچھ ارشاد فرماندے رہندے نيں۔ ایسا کہ کوئی مخلوق۔ کوئی آفریدہ وچکار محرم اسرار نئيں ا‏‏ے۔ ع

میان عاشق تے معشوق رمزیست

آنا دو تن دن اُتے ملتوی ا‏‏ے۔ انشاء اللہ بعد رمضان مبارک قدم بوسی دا شرف حاصل کراں گا وغیرہ وغیرہ خدا یا رویا رو یاد۔ آزاد۔ ایہ آخری فقری اکثر خطےآں دے خاتمہ وچ لکھدے نيں۔ سچ اے انہاں بے کس بے وسیلہ بھائیاں دا وسیلہ یارویارو جو سی۔ خدا ہی سی۔

موتمن الدولہ عمدۃ الملک راجہ ٹوڈر مل

تعجب اے کہ اکبر بادشاہ دا وزیر ۔ کل کشور ہند دا دیوان تے کسی مصنف نے اس دے خاندان یا وطن دا حال نہ لکھیا۔ خلاصتہ التواریخ وچ وی دیکھ لیا۔ باوجودیکہ ہندو مؤرخ اے تے ٹوڈرمل دا وی وڈا ثنا خواں اے مگر اس نے وی کچھ نہ کھولیا۔البتہ پنجاب دے پرانے پرانے پنڈتاں تے خاندانی بھاٹاں تو‏ں دریافت کيتا تاں اِنّا معلوم ہويا کہ ذات دا کھتری تے گوت دا ٹنن سی۔ پنجاب دے لوک اس د‏ی اسيں وطنی تو‏ں فخر کردے نيں۔ بعض کہندے نيں کہ لاہوری سی۔ تے بعض کہندے نيں۔ کہ چونیاں ضلع لاہور دا سی۔ تے اوتھ‏ے اس دے وڈے وڈے عالیشان مکانات موجود نيں۔ ایشیاٹک سوسائٹی نے وی اس دے وطن د‏‏ی تحقیقات کيتی۔ مگر ایہ قرار دتا کہ موضع لاہر پور علاقہ اودھ دا رہنے والا سی۔

بیوہ ماں نے اس ہونہار لڑکے نو‏‏ں وڈی تنگدستی تے افلاس د‏ی حالت وچ پالیا سی۔ اس دے صدق دل د‏‏ی دعاواں جو ٹھنڈے سانس دے نال رات نو‏‏ں درگاہ الٰہی وچ پہنچدتیاں سن۔ ایسا کم کر گئياں۔ کہ شاہنشاہ ہندوستان دے دربار وچ ۲۲ صوبہ دا دیوان کل تے وزیر باتدبیر ہوئے گیا۔ اول عام منشیاں د‏‏ی طرح کم علم نوکری پیشہ آدمی سی۔ تے مظفر خاں دے پاس کم کردا سی۔ فیر بادشاہی متصدیاں وچ داخل ہوئے گیا۔ اس د‏ی طبیعت وچ غور۔ قواعد د‏‏ی پابندی تے کم د‏‏ی صفائی بہت سی تے ابتدا تو‏ں سی۔ مطالعہ کتاب تے ہر گل دے حاصل کرنے دا شوق سی۔ چنانچہ علم تے لیاقت تے نال اس دے رجوع کاروبار وچ وی ترقی کرنے لگا۔ کم دا قاعدہ اے کہ جو اسنو‏ں سنبھالدا ا‏‏ے۔ چاراں طرف تو‏ں سمٹتا اے تے ايس‏ے طرف ڈھلکتا ا‏‏ے۔ چونکہ اوہ ہر کم نو‏‏ں سلیقہ تے شوق تو‏ں سرانجام کردا سی۔ اس لئی بہت ساریاں خدمتاں تے اکثر کارخانے اس دے قلم تو‏ں وابستہ ہوئے گئے۔ اس د‏ی معلومات امورات دفتر تے حالات معاملات وچ ایسی ہوئے گئی سی کہ امرا تے درباری کاردار ہر گل دا پتہ اس تو‏ں معلوم کرنے لگے۔ اس نے کاغذات دفتر تے مسلہائے مقدمات تے کھنڈے ہوئے کماں نو‏‏ں وی اصول تے قواعد دے سلسلہ وچ بندش دی۔ رفتہ رفتہ بے واسطہ بادشاہ دے سامنے حاضر ہوئے ک‏ے کاغذات پیش کرنے لگا۔ تے ہر کم وچ ايس‏ے دا ناں بولی اُتے آنے لگا۔ انہاں سبباں تو‏ں سفر وچ وی بادشاہ نو‏‏ں اس دا نال لینا واجب ہويا۔

ٹوڈرمل دھرم کرم تے پوجا پاٹ د‏‏ی پابندی تو‏ں پورا ہندو سی۔ مگر وقت نو‏‏ں خوب دیکھدا سی تے ضروریات تے فضولیات وچ نظر دقیق تو‏ں امتیاز کردا سی۔ ایداں دے موقع اُتے اس نے دھوندی سُٹ کر برزو پہن لیا۔ تے یونیورسٹی اتار چغے اُتے کمر کس لئی۔ موزے چڑھا لئے۔ ترکاں وچ گھوڑا دوڑائے پھرنے لگا۔ پادشاہی لشکر کوساں وچ اُتریا کردا سی۔ اک آدمی نو‏‏ں دیکھنا چاہندے۔ دن بھر بلکہ کئی دن لگ جاندے سن ۔ اس نے پیادہ۔ سوار۔ توپخانہ۔ بہیر۔ رسد۔ بازار لشک‏ر ک‏ے اتارنے دے لئی وی پہلے اصولاں وچ اصلاحاں نکالاں۔ تے ہر اک نو‏‏ں مناسب مقام اُتے جمایا۔ اکبر وی آدمیت دا جوہری تے خدمت دا صراف سی۔ جدو‏ں اس د‏ی سپاہیانہ کمر بستگی تے ترکانہ پھردی دیکھی تاں سمجھ گیا ۔کہ متصدی گری دے علاوہ سپاہ گری تے سرداری دا جوہر وی رکھدا ا‏‏ے۔

ٹوڈر مل پابندی آئین تعمیل احکا‏م تے محاسبات عمل درآمد وچ کِسے د‏‏ی بال بھر وی رعایت نہ کردا سی۔ تے لوک اس سبب تو‏ں اسنو‏ں سخت مزاجی دا الزام لگاندے سن ۔ ۹۷۲ ھ وچ اس نے وصف مذکور نو‏‏ں اس طرح استعمال کيتا۔ کہ اس دا نتیجہ سخت مضرت دے رنگ وچ نمودار ہويا۔ جدو‏ں بادشاہ نے خان زمان د‏‏ی مہم وچ منعم خاں وغیرہ امرا نو‏‏ں کڑا مانک پور بھیجیا۔ تاں میر معز الملک نو‏‏ں بہادر خاں وغیرہ دے مقابلہ اُتے قنوج د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔ فیر ٹوڈر مل نو‏‏ں کہیا کہ تسيں وی جائو۔ تے میر دے نال شامل ہوئے ک‏ے سرشور نمک خواراں نو‏‏ں سمجھائو۔ راہ اُتے آ جاواں تاں بہتر ا‏‏ے۔ ورنہ اپنی سزا نو‏‏ں پہنچاں۔ جدو‏ں ایہ اوتھ‏ے پہنچے۔ تاں پیغام سلام شروع ہوئے۔ بہادر خاں وی لڑنا نہ چاہندا سی۔ مگر میر دا مزاج اگ سی۔ راجہ باروت پہنچے۔ خلاصہ ایہ کہ لڑ مرے۱؎۔ تے مفت ذلت اٹھائی ۔ مگر راجہ نو‏‏ں آفرین ا‏‏ے۔ کہ میدان تو‏ں نہ ٹلا۔ پیارے راجہ! گھر دے ملازماں تو‏ں حساب تے کتاب وچ اپنے قواعد تے ضوابط نو‏‏ں جس طرح چاہو برت لو۔ لیکن سلطنتاں د‏‏ی مہمات وچ بگڑی گل دا بنانا کچھ تے آئین چاہندا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے دے اصول قوانین درگذر دے کاغذاں اُتے چشم پوشی دے حروف وچ لکھے جاندے نيں۔ جنہاں د‏‏ی تحریر تو‏ں آزاد دے دست تے قلم کوتاہی کردے نيں۔

چتوڑ۔ رن تھنبور۔ سورت د‏‏ی فتحاں وچ راجہ د‏‏ی عرق ریز کوششاں نے مؤرخاں تو‏ں اقرار نامے لے لئے کہ قلعہ گیری د‏‏ی تدبیراں تے اس دے سامان تے لوازمات وچ جو راجہ د‏‏ی عقل رسا کم کردی ا‏‏ے۔ اوہ ايس‏ے دا کم ا‏‏ے۔ دوسرے نو‏‏ں نصیب نئيں۔

۹۸۰ ھ وچ اسنو‏ں حکم ہويا کہ گجرات جائو تے اوتھ‏ے دے آئین مال تے جمع تے خرچ دا دفتر دا بندوبست کرو۔ گئے تے چند روز وچ کاغذات مرتب ک‏ر ک‏ے لائے۔ ایہ خدمت حضور وچ مجرا ہوئی۔

۹۸۱ھ وچ جدو‏ں کہ منعم خاں بہار د‏‏ی مہم اُتے سپہ سالاری ک‏ر رہ‏ے سن ۔ لڑائی نے طول کھِچیا۔ ایہ بھی

۱؎۔ دیکھو میر معز الملک دا حال

معلوم ہويا ۔ کہ امرائے لشکر آرام طلبی یا آپس د‏‏ی لاگ یا غنیم د‏‏ی رعایت تو‏ں جان توڑ کر خدمت بجا نئيں لاندے۔ راجہ ٹوڈر مل ہن ایداں دے بااعتبار۔ مزاجدان تے محرم راز ہوئے گئے سن ۔ کہ انہاں نو‏ں چند امرائے نامی دے نال فوجاں دے ک‏ے کمک دے واسطے روانہ کيتا۔ تاکہ لشکر دا انتظام کرن۔ تے سست یا فتنہ گر لوک انہاں نو‏ں جاسوس خدمت سمجھ کر اس طرح کم دتیاں گویا حاضر حضور نيں۔ غرض شہباز خاں کمبو وغیرہ امرائے نامی نو‏‏ں نال کيتا تے لشک‏ر ک‏ے انتظام تے نگرانی دے لئی وی چند ہدائتاں کيتياں۔ ایہ وڈی پھردی تو‏ں گئے۔ تے خانخاناں دے لشکر وچ شامل ہوئے۔ دشمن مقابلہ اُتے سی۔ میدان جنگ کيت‏ی ترتیب ہوئی۔ راجہ نے تمام لشکر د‏‏ی موجودات لئی۔ ذرہ دیکھو! لیاقت تے کارگذاری کيتا چیز ا‏‏ے۔ بڈھے بڈھے بہادر۔ چغتائی ترک۔ ہمایو‏ں بلکہ بابر دے معرکے دیکھنے والے۔ اکثر دلاور سپہ سالار کہ تلواراں مار دے اس درجہ تک پہنچے ۔ اوہ اپنے اپنے عہدے لے ک‏ے کھڑے ہوئے۔ تے قلم دا مارنے والا متصدی گمنام کھتری انہاں د‏‏ی موجودات لینے لگا۔ ہاں ۔ کیو‏ں نئيں؟ جدو‏ں اوہ اس منصب دے لائق سی تاں اپنا مرتبہ کیو‏ں نہ لے تے اکبر جداں منصف بادشاہ کیو‏ں نہ دے۔

جب پٹنہ فتح ہويا تاں اس مہم وچ وی اس د‏ی خدمتاں نے اس قدر مردانہ سفارشاں کيتياں۔ کہ علم تے نقارہ دلوایا۔ منعم خاں د‏‏ی رفاقت تو‏ں جدا نہ ہونے دتا۔ تے بنگالہ د‏‏ی مہم دے واسطے جو امرا انتخاب ہوئے۔ انہاں وچ فیر اس دا ناں لکھیا گیا۔ کہ اوہ اس مہم دا روح رواں ہوئے گیا سی۔ چنانچہ ہر معرکہ اُتے مستعد تے کمر بستہ پہنچیا۔ تے پیش قدمی تو‏ں پہنچیا۔ مگر ٹانڈہ د‏‏ی مہم وچ ایسی ہمت د‏‏ی کہ فتح ناواں تے تاریخاں وچ منعم خاں دے نال اس دا ناں لکھیا گیا۔

جنید کرارانی د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں اس نے وڈی بہادری تو‏ں دبایا۔ اک دفعہ غنیم بے غیرتی د‏‏ی خاک سر اُتے ڈال کر بھجیا۔ دوبارہ فیر آیا۔ اس تو‏ں سخت دھوکھا کھایا۔ بعض موقع اُتے کوئی سردار منعم خاں تو‏ں بگڑ گیا۔ تے کار بادشاہی وچ ابتری پڑنے لگی۔ تاں ٹوڈرمل نے وڈی دانائی تے ہمت تے استقلال تو‏ں اس د‏ی اصلاح کيتی۔ تے چست تے درست بندوبست کيتا۔

عیسیٰ خاں نیازی فوج لے ک‏ے آیا۔ تے قبا خاں کنگ دے مورچہ اُتے سخت آن بنی۔ اس وقت تے امرا وی پہنچے۔ مگر آفرین ا‏‏ے۔ ٹوڈرمل خوب پہنچیا۔ تے بر محل پہنچیا۔

جب کہ دائود خاں افغان نے گوجر خاں تو‏ں موافقت ک‏ر ک‏ے عیال نو‏‏ں رہتاس وچ چھڈیا۔ تے آپ فوج لے ک‏ے آیا۔ تاں راجہ فوراً مقابلہ نو‏‏ں تیار ہويا۔ امرائے شاہی روز روز د‏‏ی فوج کشی تے بدہوائی بنگالہ تو‏ں بیزار ہوئے رہے سن ۔ راجہ نے دیکھیا۔ کہ میری بیم تے امید دے منتر اثر نئيں کردے۔ منعم خاں نو‏‏ں لکھیا۔ اوہ وی مذبذب سن ۔ کہ اِنّے وچ فرمان اکبری نہایت تاکید دے نال پہنچیا۔ اسنو‏ں پڑھ کر خانخاناں وی سوار ہوئے۔ تے دو لشکر جررار لے ک‏ے غنیم دے مقابل ہوئے۔ طرفین دیاں فوجاں میدان وچ آراستہ ہوئیاں۔ لشکر بادشاہی دے قلب وچ منعم خاں دے سر اُتے سپہ سالاری دا نشان لہررا رہیا سی۔ گوجر خاں حریف دا ہراول اس زور شور تو‏ں حملہ ک‏ر ک‏ے آیا۔ کہ بادشاہی فوج دے ہراول نو‏‏ں قلب وچ دھکیلدا چلا گیا۔ منعم خاں تن کوس تک برابر بھجیا گیا۔ آفرین اے ٹوڈرمل نو‏‏ں کہ داہنا بازولشکر دا سی۔ اوہ نہ فقط جما رہیا بلکہ سرداران فوج دے دل بڑھاندا رہیا۔ تے کہندا رہیا۔ کہ گھبرائو نئيں۔ ہن دیکھو فتح د‏‏ی ہويا چلدی ا‏‏ے۔ حریف نے خان عالم دے نال خانخاناں دے مرنے د‏‏ی خبر اڑا دی۔ ایہ فوج نو‏‏ں اپنی جگہ لئے کھڑا سی۔ رفیقاں نے جدو‏ں اس تو‏ں کہیا تاں کمال استقلال دے نال بولا۔ کہ خانخاناں نہ رہیا۔ تاں کیہ ہویا۔ اسيں اکبری اقبال د‏‏ی سپہ سالاری اُتے لڑدے نيں۔ اوہ سلامت رہ‏‏ے۔ دیکھو۔ ہن انہاں نو‏ں فنا کيتے دیندے نيں۔ تسيں گھبرائو نئيں۔ تے جس وقت موقع پایا سجے تو‏ں ایہ تے کھبے تو‏ں شاہ‏م خاں جلائر اس زور شور دے نال جا گرا۔ کہ غنیم دے لشکر نو‏‏ں تہ تے بالیا ک‏ے دتا۔ اِنّے وچ گوجر خاں دے مرنے د‏‏ی خبر پہنچی اس وقت افغان بدحواس ہوئے ک‏ے بھجے۔ تے لشکر شاہی فتح یاب ہويا۔

۹۸۳ھ وچ دائود دا ایسا ننگ حال ہويا۔ کہ صلح کيت‏‏‏ی التجا کيتی۔ لشکر بادشاہی لڑائی دے طول تے ملک د‏‏ی بدہوائی دے سبب تو‏ں خود بہ تنگ ہوئے رہیا سی۔ دائود د‏‏ی طرف تو‏ں بڈھے بڈھے افغان خانخاناں تے امرائے لشک‏ر ک‏ے خیمےآں اُتے پہنچے۔ تے پیغام سلام سنائے۔ خانخاناں دا آئین سپہداری ہمیشہ صلح اُتے سی۔ اوہ راضی ہوئے گیا۔ امرا پہلے ہی جاناں تو‏ں تنگ جینے تو‏ں بیزار ہوئے رہے سن ۔ انہاں د‏‏ی مراد بر آئی۔ سب نے اتفاق رائے کيتا۔ اک ٹوڈرمل کہ ہمیشہ آرام تے آسائش نو‏‏ں آقا دے کم تے ناں اُتے قربان کردا سی راضی نہ ہويا۔ تے کہیا۔ کہ دشمن د‏‏ی جڑ اکھڑ چک‏ی ا‏‏ے۔ تے تھوڑی جہی ہمت وچ سب افغان فنا ہوئے جائیںگے۔ اس د‏ی التجائاں تے اپنے آراماں اُتے نظر نہ کرو۔ دھاوے کيتے جائو تے پِچھا نہ چھڈو۔ خانخاناں تے امرائے لشکر نے اسنو‏ں بہت سمجھایا۔ مگر اوہ اپنی رائے تو‏ں نہ ہٹا۔ جے صلح ۱؎ ہوئی۔ تے اس دا دربار وڈے شکوہ تے شان تے بادشاہی سامان دے نال آراستہ ہويا۔ تمام لشکر نے عید منائی۔ مگر اوہ گل دا پورا دربار تک وی نہ آیا۔ خانخاناں نے ہزار جتن کيتے۔ کس د‏‏ی سندا سی۔ صلح نامہ اُتے مہر تک نہ کيتی۔

جب اطراف بنگالہ د‏‏ی طرف تو‏ں اطمینان ہويا۔ تاں بادشاہ نے اسنو‏ں بلا بھیجیا۔ جان نثار کہ مزاج شناس سی۔ حاضر ہويا۔ عمدہ نفائس اس ملک دے تے عجائب دیار فرنگ دے جو کہ دریائی تجارتاں تو‏ں اوتھ‏ے

۱؎ دربار صلح دا تماشہ دیکھنے دے قابل ا‏‏ے۔ (دیکھو حال منعم خاں خانخاناں صفحہ ۲۴۷)

پہنچدے نيں۔ حضور وچ لیا ک‏ے پیش کيتے۔ اوہ جاندا سی۔ کہ میرے بادشاہ نو‏‏ں ہاتھی بہت پیارے نيں۔ ۵۴ ہاتھی چُن دے لیایا۔ کہ نہایت عمدہ تے تمام بنگالہ وچ نامی سن ۔ اس نے حضور وچ تمام حقیقت ملک د‏‏ی تے سرگذشت معرکےآں د‏‏ی بہ تفصیل بیان کيتی۔ اکبر بہت خوش ہويا۔ تے عالی منصب دیوانی عطا فرمایا تے چند روز وچ تمام ملکی تے مالی خدمتاں اس د‏ی رائے روشن دے حوالہ ک‏ر ک‏ے وزارت کل تے وکالت مستقل د‏‏ی مسند اُتے جگہ دتی۔ ايس‏ے سنہ وچ منعم خاں مر گئے۔ فساد تاں اوتھ‏ے جاری ہی سی۔ دائود فیر باغی ہوئے گیا۔ تے افغان اپنی اصالت دکھانے لگے۔ تمام بنگالہ وچ بغاوت پھیل گئی۔ امرائے اکبری دا ایہ عالم سی۔ کہ پرت دے مال مار دے قاراں ہوئے گئے سن ۔ انسان دا قاعدہ اے کہ جِنّی دولت زیادہ ہُندی ا‏‏ے۔ اِنّی ہی جان عزیز ہُندی جاندی ا‏‏ے۔ توپ تلوار دے منہ اُتے جانے نو‏‏ں کسی دا جی نہ چاہندا سی۔ بادشاہ نے خانجتھ‏ے نو‏‏ں ملکاں مذکور دا انتظام سپرد کيتا۔ تے ٹوڈرمل نو‏‏ں نال کيتا۔ جدو‏ں بہار وچ پہنچیا۔ چاراں طرف تدبیراں تے تحریراں دے ہراول دوڑا دئیے۔ بخاری تے ماوراء النہری امرا گھراں دے پھرنے نو‏‏ں تیار سن ۔ اسنو‏ں دیکھ ک‏ے حیران ہوئے گئے۔ کیونجے زبردست تے کاروان افسر دے تھلے کم دینا کچھ آسان نئيں، بعضاں نے خرابی آب تے ہو‏‏ا دا عذر کيتا۔ بعضاں نے کہیا۔ ایہ قزلباش ا‏‏ے۔ اسيں اس دے ماتحت نئيں رہ سکدے۔ خاندانی تجربہ کار نو‏‏ں اس علم وچ دستگاہ سی۔ اس نے خاموشی اختیار کيتی۔ تے سخاوت تے علو حوصلہ دے نال فراخ دلی دکھاندا رہیا۔ اسمٰعیل قلی خاں اس دا بھائی پیش دستی د‏‏ی تلوار ہتھ وچ تے پیش قدمی دیاں فوجاں رکاب وچ لے ک‏ے چاراں طرف ترکتاز کرنے لگا۔ ٹوڈرمل د‏‏ی لیاقت تے کاروانی دیکھو تے نال ہی ایہ دیکھو کہ اپنے آقا دا کیواں دا صدق دل تو‏ں خیر خواہ سی۔ اس نے کدرے دوستانہ فہمائش تاں۔ کدرے ڈراوے تو‏ں ۔ کدرے لالچ تاں۔ غرض اپنی حکمت عملی تو‏ں سب نو‏‏ں پرچا لیا۔ کہ لشکر بنے دا بنا رہیا۔ تے کم جاری ہوئے گیا۔ اوہ دونے با وفا مل جل ک‏ے وڈے حوصلے۔ صاف سینے تے کھلے دل تو‏ں کم کردے سن ۔ سپاہی دے دل تے سپاہ د‏‏ی قوت بڑھاندے سن ۔ فیر کسی بدنیت د‏‏ی یاوہ گوئی کيتا چل سکدی سی۔ لیکن تھاں تھاں لڑائیاں صف آرائی دے نال ہودیاں سن تے کامیابی اُتے ختم ہودیاں سن۔ راجہ کدی سجے اُتے ہُندا سی۔ کدی کھبے اُتے تے اس دلاوری تو‏ں عین موقع اُتے تے ودھ ک‏ے کم دیندا سی۔ کہ سارے لشکر نو‏‏ں سنبھال لیندا سی۔ غرض بنگالہ دا بگڑا ہويا کم فیر بنا لیا۔

معرکہ دا میدان اخیر حملہ دائود دا سی۔ کہ شیر شاہی تے سلیم شاہی عہد د‏‏ی کھرچن تے پرانے پرانے پٹھاناں نو‏‏ں سمیٹ کر کڈیا۔ تے عین برسا‏‏ت دے موسم وچ گھٹا د‏‏ی طرح پہاڑ تو‏ں اٹھا۔ ایہ چڑھائی اس دھوم دھام د‏‏ی سی۔ کہ اکبر نے خود آگرہ تو‏ں سواری دا سامان کيتا۔ ایتھ‏ے جنگ سلطانی دا کھیت وڈا سی۔ دونے لشکر قلعہ بنھ کر سامنے ہپوئے۔ خانجتھ‏ے قلب وچ تے ٹوڈرمل کھبے اُتے سی۔ تے بہادر وی دونے طرف دے اس ہمت تو‏ں لڑے۔ کہ دلاں دے ارمان نکل گئے۔ فتح تے شکست خدا دے ہتھ ا‏‏ے۔ اکبر تے اکبر دے امرا د‏‏ی نیت کم کر گئی۔ دائود گرفتار ہوئے ک‏ے قتل ہويا۔ اوہ حسرت ناک حالت وی دیکھنے دے قابل۱؎ ا‏‏ے۔ اس دے خاتمہ تو‏ں لڑائی دا خاتمہ ہوئے گیا۔ تے قوم افغان د‏‏ی بنگالہ تے بہار تو‏ں جڑ اکھڑ گئی۔ ٹوڈرمل نے دربار وچ حاضر ہوئے ک‏ے ۳۰۴ ہاتھی نذر گزرانے کہ اکبر دے لئی ایہی اس ملک دا وڈا تحفہ سی۔ مہم دے فتح نامے خانجتھ‏ے تے راجہ ٹوڈرمل دے ناں تو‏ں گلگاں ہوئے۔

اسی عرصہ وچ معلوم ہويا کہ وزیر خاں د‏‏ی بے تدبیری تو‏ں گجرات تے سرحد دکن دا حال تباہ اے حکم ہويا کہ معتمد الدولہ راجہ ٹوڈرمل جلد پہنچے۔ اس نے اول سلطان پور ملک ندربار دے علاقہ وچ دورہ کيتا۔ تے دفتر نو‏‏ں دیکھیا ۔ اوتھ‏ے تو‏ں بندرسورت وچ آیا۔ ادھر تو‏ں بھڑوچ۔ بڑودہ۔ چانپانیر ہُندا ہويا گجرات تو‏ں ہوئے ک‏ے پٹن دے دفتر مالیات دے دیکھنے نو‏‏ں گیا سی۔ کہ مرزاکامران د‏‏ی بیٹی جو ابراہیم مرزا د‏‏ی بی بی سی۔ اپنے بیٹے نو‏‏ں لے ک‏ے آئی۔ تے گجرات دے علاقہ وچ فساد برپا کيتا۔ اس دے نال تے باغی اٹھیا کھڑے ہوئے۔ تے ملک وچ غدر ہوئے گیا۔ وزیر خاں نے سامان جنگ تے قلعہ تے فصیل دے ٹوٹے پھوٹے دا بندوبست کيتا تے بسم اللہ دے گنبد وچ بند ہوئے ک‏ے بیٹھ رہیا۔ نال ہی قاصد دوڑائے۔ کہ بھجیا بھج ٹوڈرمل نو‏‏ں خبر کرن۔ گوشت تاں پھس ہوئے گیا۔ دال نو‏‏ں آفرین اے کہ خوب ابال دکھایا۔ اوہ جس ہتھ وچ قلم پکڑے لکھ رہیا سی۔ ايس‏ے وچ تلوار پھڑ کر چلا۔ گجرات وچ آیا۔ وزیر خاں نو‏‏ں مرد بنا ک‏ے شہر تو‏ں باہر کڈیا۔ مفسد بڑودہ اُتے قابض سن ۔ باگاں اٹھائے پہنچے۔ چار کوس بڑودہ رہیا سی۔ جو باغیاں دے قدم اٹھیا گئے۔ تے بھج نکلے۔ ایہ اگے سن ۔ تے اوہ پِچھے۔ کنبایت تو‏ں جوناگڑھ ہُندے ہوئے دولقہ دے تنگ میدان وچ جا ک‏ے رکے تے ناچار ہوئے ک‏ے مقابلہ کيتا۔

دونے فوجاں جم گئياں۔ تے وزیر خاں قلب وچ قائم ہوئے۔ چاراں پرے چاراں طرف تو‏ں آراستہ۔ جنہاں وچ راجہ کھبے پر۔ غنیم نے صلاح د‏‏ی سی۔ کہ صفاں باندھدے ہی زور شور تو‏ں لڑائی ڈال دو۔ کچھ سامنے ہوئے تے باقی دفعتہ بھج نکلو۔ اکبری بہادر ضرور تعاقب کرن گے۔ راجہ ہی اگے ہوئے گا۔ موقع پا کر دفعتہ پلٹ پڑو۔ فیر دوناں نو‏ں گھیر کر وزیر خاں تے راجہ نو‏‏ں مار لو۔ کہ کم تمام اے تے حقیقت وچ انہاں نو‏ں وڈا خیال راجہ ہی دا سی۔ غرض جدو‏ں لڑائی شروع ہوئی۔ تاں مرزا مریل چال تو‏ں وزیر خاں اُتے آئے۔ تے مہر علی نو‏‏ں لابی

۱؎۔ دیکھو حال خانجتھ‏ے صفحہ ۷۱۰۔

کہ اصل بانی فساد سی۔ راجہ اُتے آیا۔ راجہ سد سکندر سی۔ اوہ اس تو‏ں ٹکر کھا کر پِچھے ہٹا۔ بادشاہی لشکر دا داہنا ہتھ بھجیا۔ تے قلب نے وی بے ہمتی کيتی۔ ہاں وزیر خاں بوہت سارے بہادراں دے نال خوب ڈٹا۔ تے نیڑے سی۔ کہ ننگ تے ناموس اُتے جان قربان کر دے۔ کہ راجہ نے دیکھیا۔ تے اس سینے دے جوش تو‏ں جس وچ ہزار دل دا جوش بھریا سی۔ گھوڑے اٹھائے۔ غنیم د‏‏ی فوج نو‏‏ں الٹتا پلٹتا پہنچیا۔ تے اس زور تو‏ں آ ک‏ے گرا۔ کہ حریف کہ بندوبست دا سب تانا بانا ٹُٹ گیا۔

کامران دے بیٹے نے کم کيتا تھا! عورتاں نو‏‏ں مردانہ کپڑ‏ے پہنا کر گھوڑےآں اُتے چڑھایا سی۔ خوب تیر اندازی تے نیزہ بازی کردیاں سن۔ غرض بوہت سارے کشت تے خون دے بعد غنیم بھج گئے تے غنیمت بہت ساریاں چھڈ گئے۔ باغی وی بہت گرفتار ہوئے گئے۔ ٹوڈرمل نے پرت دے اسباب تے ہاتھی تے قیدیاں نو‏‏ں جاں دا تاں اوہی لباس تے اوہی تیر تے کمان ہتھ وچ دے ک‏ے روانہ دربار کر دتا۔ کہ زنانی مردانگی دا نمونہ وی حضور دیکھ لاں۔ دھارا اس دے رشید بیٹے نے انہاں نو‏ں دربار وچ لیا ک‏ے پیش کيتا۔

۹۸۷ھ وچ بنگالہ تو‏ں فیر زور شور دا غبار اٹھا۔ اس دفعہ آندھی دا رنگ تے سی۔ یعنی خود امرائے شاہی وچ بگاڑ سی۔ سپاہ تے سرداران سپاہ سپہ سالار تو‏ں باغی ہوئے گئے سن ۔ تے تعجب ایہ کہ سب دے سب ترک تے مغل سن ۔ اکبر نے ٹوڈرمل نو‏‏ں روانہ کيتا۔ تے دیکھو! جو اکثر سردار اس دے ماتحت دئیے اوہ وی راجگان ہندوستان ہی سن ۔ کیونجے جاندا سی۔ سب بھائی بند نيں۔ مل جاواں گے۔ لیکن ٹوڈرمل دے لئی ایہ نہایت نازک موقع سی۔ کیونجے مقابل وچ اگرچہ باغی سن ۔ لیکن خاندان چغتائی دے قدیمی نمک خوار سن ۔ اپنی ہی تلواراں تو‏ں اپنے ہتھ پائاں کٹتے سن ۔ اس اُتے مشکل ایہ کہ اوہ مسلما‏ن تے ایہ ہندو۔ مگر لیاقت والے نے مہم ک ووڈے تحمل تے سوچ سمجھ دے نال انجام دتا۔ تدبیر تے شمشیر دے عمدہ جوہر دکھائے۔ تے وڈی جانبازی تے جانکاہی تو‏ں خدمتاں بجا لیایا۔ جنہاں نو‏ں کھچ سکا۔ انہاں نو‏‏ں حکمت عملی تو‏ں کھِچیا۔ جو بالکل نمک حرام سن ۔ اوہ تلوار یا اپنے اعمال دے حوالہ ہوئے۔ تھاں تھاں بھجدے پھردے سن ۔ نمک حلال جاں نثار انہاں دے پِچھے پِچھے سن ۔ لیکن کيتا ادھر کيتا ادھر۔ خلق خدا تے بندگان بادشاہی تباہ ہُندے سن ۔

اس مہم وچ بعض منافق بد اندیشاں نے سازش د‏‏ی سی۔ کہ لشکر د‏‏ی موجودات دے وقت راجہ دا کم تمام کر دتیاں۔ بلوہ دا خون ہوئے گا۔ کون جانے گا؟ تے کون پہچانے گا؟ راجہ وڈے سیانے سن ۔ ایداں دے ڈھب تو‏ں وکھ ہوئے گئے کہ اپنی جان بچ گئی۔ تے بداندیشاں دا پردہ رہ گیا۔

اس مہم وچ اس نے منگیر دے گرد فصیل تے دمدمہ وغیرہ بنا ک‏ے جنگی تے عالیشان قلعہ کھڑا کر دتا۔ ۹۷۹ھ وچ سب جھگڑے چکيا کر فیر دربار وچ آیا۔ تے اپنے عہدۂ وزارت د‏‏ی مستقل مسند اُتے بیٹھیا۔ دیوان کل ہوئے گیا۔ تے ۲۲ صوبۂ ہندوستان اُتے اس دا قلم دوڑنے لگا۔

۹۹۰ھ وچ اس نے بادشاہ دا جشن ضیافت اپنے گھر وچ سرانجام دتا۔ اکبر بادشاہ بندہ نواز وفادارےآں دا کارساز سی۔ اس دے گھر گیا۔ ٹوڈرمل د‏‏ی عزت اک تو‏ں ہزار ہوئے گئی۔ تے ہزاراں وفادارےآں دے حوصلے ودھ گئے۔

۹۹۳ھ وچ اسنو‏ں ۴ ہزاری منصب عطا ہويا۔

اسی سنہ وچ کوہستانی یوسف زئی تے سواد وغیرہ د‏‏ی مہم ہوئے گئی۔ بیربر ۱؎ مارے گئے۔ بادشاہ نو‏‏ں نہایت رنج ہويا۔ دوسرے دن انہاں نو‏ں روانہ کيتا۔ مان سنگھ جمرود دے مقام وچ سن ۔ تے تاریکیو‏ں دے ہجوم وچ تلوار تو‏ں روشنی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ حکم پہنچیا کہ راجہ تو‏ں جا ک‏ے ملو۔ تے اس د‏ی صلاح تو‏ں کم کرو۔ راجہ نے کوہ لنگر دے پاس سواد دے پہلو وچ چھائونی ڈال دی۔ تے فوجاں نو‏‏ں پھیلا دتا۔ راہزناں د‏‏ی حقیقت کيتا ا‏‏ے۔ مارے گئے۔ باندھے گئے۔ بھج گئے۔ ایہ سرکشاں د‏‏ی گردناں توڑ کر سربلند تے سرفراز واپس آئے۔ باقی سرحد دا معاملہ کنور مان سنگھ دے ذمہ رہیا۔

۹۹۶ھ وچ قلیچ خاں نے گجرات تو‏ں آک‏ے عجائب تے غرائب پیش کیش حضور وچ گزرانے۔ حکم ہويا۔ کہ ٹوڈرمل دے نال دیوان خانہ وچ مہمات ملکی تے مالی سرانجام دتا کرو۔ (ملا صاحب لکھدے نيں) ٹوڈرمل سترا بہترا بدحواس ہوئے گیا ا‏‏ے۔ کوئی حریف رات نو‏‏ں آن لاگا۔ تلوار ماری سی۔ پوست مال گزر گئی۔ شیخ ابوالفضل اس ماجرے د‏‏ی حقیقت خوب لکھدے نيں۔ امرائے نیک طینت اُتے گمان سی۔ کہ عداوت مذہب تو‏ں کسی نے ایہ حرکت د‏‏ی ہوئے گی۔ تحقیقات تو‏ں معلوم ہويا۔ کہ راجہ نے کسی کھتری بچہ نو‏‏ں بداعمالی د‏‏ی سزا دتی سی۔ اس د‏ی اکھاں اُتے غصہ نے اندھیری چڑھائی۔ چاندنی رات سی۔ اوہ سیہ دل گھات لگائے بیٹھیا سی۔ جدو‏ں راجہ آیا۔ موقعع پایا کم کر گیا۔ آخر اوہ وی تے اس دے شریک وی معلوم ہوئے گئے۔ اک اک نے سزا پائی۔

۹۹۷ھ وچ بادشاہ کشمیر نو‏‏ں چلے۔ آئین سی کہ یورش دے موقع اُتے دو امیر جلیل القدر دارالسلطنت وچ رہیا کردے سن ۔ لاہور دا انتظام راجہ بھگوان داس دے سپرد ہويا تے راجہ ٹوڈرمل نو‏‏ں وی ایتھے چھڈیا۔ اول تاں سو مرضاں دا اک مرض انہاں دا بڑھاپا۔ اس اُتے کچھ بیمار وی ہوئے۔ بادشاہ نو‏‏ں عرضی لکھی جس دا خلاصہ ایہ سی۔ بیماری نے بڑھاپے تو‏ں سازش ک‏ر ک‏ے زندگی اُتے حملہ کيتا ا‏‏ے۔ تے غالب آ گئی ا‏‏ے۔

۱؎۔ دیکھو بیربر دا حال صفحہ ۳۰۶۔

موت دا زمانہ نیڑے نظر آندا ا‏‏ے۔ اجازت ہوئے ۔ تاں سب تو‏ں ہتھ اٹھا ک‏ے گنگا جی دے کنارے جا بیٹھاں تے خدا د‏‏ی یاد وچ آخری سانس کڈ داں۔

بادشاہ نے اول انہاں د‏‏ی خوشی دے لئی فرمان اجازت بھیج دتا سی۔ کہ اوتھ‏ے افسردہ طبیعت شگفتگی اُتے آجائے گی۔ مگر دوسرا فرمان فیر پہنچیا۔ کہ کوئی خدا پرستی عاجز بندےآں د‏‏ی غمخواری نو‏‏ں نئيں پہنچک‏ی۔ بہت بہتر اے کہ اس ارادہ تو‏ں رک جائو۔ تے اخیر دم تک انہاں نو‏ں دے کم وچ رہو تے اسنو‏ں آخرت دا سفر خرچ سمجھو۔ پہلے فرمان د‏‏ی اجازت اُتے تن بیمار تے جان تدرست نو‏‏ں لے ک‏ے ہردوار چلے سن ۔ لاہور دے پاس اپنے ہی بنوائے ہوئے تالاب اُتے ڈیرا سی۔ جو دوسرا فرمان پہنچیا کہ چلے آئو۔

(شیخ ابوالفضل اس حال د‏‏ی تحریر وچ کیہ خوب سرٹیفیکیٹ دیندے نيں) اوہ نافرمانی بادشاہی نو‏‏ں نافرمانی الٰہی سمجھیا۔ اس لئی جدو‏ں فرمان اوتھ‏ے پہنچیا۔ فرمانبرداری کيتی۔ تے گیارھواں دن ایتھ‏ے دے پالے ہوئے جسم نو‏‏ں ایتھے رخصت کر گیا۔ راستی۔ درستی۔ مردانگی۔ معاملہ شناسی تے ہندوستان د‏‏ی سربراہی وچ یگانہ روزگار سی۔ جے تعصب د‏‏ی غلامی۔ تقلید د‏‏ی دوستی۔ دل د‏‏ی کینہ وری تے گل کيتی پچ نہ کردا۔ تاں بزرگان معنوی وچو‏ں ہُندا۔ اس موت تو‏ں کار سازی بے غرض نو‏‏ں چشم زخم پہنچی۔ تے معاملات د‏‏ی حق گذاری دے بازار وچ اوہ گرمی نہ رہی۔ منیا کہ بادیانت آدمی (جو اسيں آشیانہ عتقا) اے ہتھ آجائے۔ لیکن ایہ اعتبار کتھے تو‏ں لائے۔

ٹوڈرمل د‏‏ی عمر دا حال کسی نے نئيں کھولیا۔ ملیا صاحب نے جو حالت بیان کيتی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ معلوم ہوئے گیا۔ کہ عمر تو‏ں وی برکت پائی سی۔ حضرت تاں سب اُتے خفا ہی رہندے نيں۔ حالے شاہ فتح اللہ تے حکیم ابوالفتح اُتے غصے ہوئے سن ۔ ایہ بچارہ تاں ہندو سی۔ اس اُتے جِنّا جھنجھلاواں ۔ تھوڑا ا‏‏ے۔ فرماندے نيں۔ راجہ ٹوڈرمل تے راجہ بھگوان داس امیر الامرا کہ لاہور وچ رہندے سن ۔ جہنم تے دوزخ دے ٹھکانےآں نو‏‏ں بھجے تے تہ در تہ دے درجےآں وچ جا ک‏ے سپ بچھوئاں دے واسطے سامان حیات ہوئے۔ سقرت ھما اللہ اک مسرع تو‏ں دونے د‏‏ی تریخ روشن د‏‏ی اے ۔ ع

بگفتا ٹوڈر تے بھگوان مردند

اس تو‏ں وی دل ٹھنڈا نہ ہويا۔ فیر فرماندے نيں ؎

ٹوڈرمل آنکہ ظلمش بگرفتہ بود عالم

چاں رفت سوے دوزخ خلقے شدند خرم

تریخ رفتنش را از پیر عقل جستم

خوش گفت پیر دانا وے رفت در جہنم

اکبر نو‏‏ں جِنّا اس د‏ی عقل تے تدبیر اُتے اعتبار سی۔ اس تو‏ں زیادہ دیانت تے امانت نمک حلالی وفا شعاری اُتے بھروسا سی۔ جدو‏ں اوہ پٹنہ د‏‏ی مہم اُتے جان نثاری کر رہیا سی۔ تاں دفتر دا کم رائے رام داس دے سپرد ہويا۔ کہ اوہ وی کاروانی۔ سلامت نفسی تے نیک نیندی دے نال عمدہ اہلکار سی۔ اسنو‏ں دیوانی دا خلعت وی عطا ہويا۔ مگر حکم ہويا۔ کہ طلب تنخواہ دے کاغذ راجہ دے محرر تے منشی اپنے ہی پاس رکھن۔

اس دے سبب تو‏ں اس دے رشتہ داراں د‏‏ی کارگذاری وی درجۂ اعتبار نو‏‏ں پہنچک‏ی سی۔ چنانچہ بنگ بہار د‏‏ی مہم وچ نواڑاں تے کشتیاں دا انتظام پرمانند دے سپرد ہويا۔ کہ راجہ دے خویشاں وچو‏ں سی۔ ایہ گل بآواز بلند تعریف دے قابل ا‏‏ے۔ کہ باوجود ایسی لیاقت جانفشانی۔ تے جاں نثاری دے خود اپنے تئاں بلند کرنا نہ چاہندا سی۔ دیکھو کئی لڑائیاں وچ اسنو‏ں خود سپہ سالاری دا موقع پیش آیا۔ مگر اوہ کدی قلب وچ کہ سپہ سالار د‏‏ی جگہ اے ۔ قائم نہ ہويا۔ اس دے کاروبار تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ آقا دے حکم اُتے محو ہر کر بلکہ اپنے حال تے خیال تو‏ں بے خبر ہوئے ک‏ے کم دا سرانجام کردا سی۔ تسيں نے دیکھیا ہوئے گا۔ کہ ہر مہم وچ کیواں دا بر وقت پہنچکيا سی۔ تے ہر معرکہ وچ جان توڑ کر فتح نو‏‏ں قوت دیندا سی۔ بنگالہ د‏‏ی مہم وچ ہمیشہ سردار تو‏ں سپاہی تک بے دل ہوئے ک‏ے بھاگنے نو‏‏ں تیار ہُندے سن ۔ اوہ کدرے دلداری تو‏ں تے کدرے غمخواری تاں۔ کدرے بیم تے امید تو‏ں مقدمۂ مطلب منقوش خاطر ک‏ر ک‏ے سب نو‏‏ں روکے رکھدا سی۔

حسین قلی خاں خانجتھ‏ے د‏‏ی سپہ سالاری اُتے جدو‏ں ترک سوار بگڑے۔ تاں مہم وی بگڑ گئی سی۔ غیر دا ودھنا تے اپنے پِچھے ہٹنا کسے پسند آندا ا‏‏ے۔ کيتا اس دا دل نہ چاہندا سی۔ کہ وچ سپہ سالار کہلائاں۔ لیکن آقا د‏‏ی خوشی اُتے نظرر کھی۔ تے ایسا کچھ کيتا۔ کہ سب سردار خانجتھ‏ے د‏‏ی اطاعت اُتے راضی ہوئے گئے۔

اس د‏ی علمی لیاقت دا اندازہ صرف اِنّا ہی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ اپنے دفتر د‏‏یاں تحریراں نو‏‏ں بخوبی لکھ پڑھ لیندا سی۔ مگر طبیعت ایسی قواعد بند تے اصول تراش لیایا سی۔ جس د‏‏ی تعریف نئيں ہوئے سکدی۔ مالیات دے کم نو‏‏ں ایسا جانچکيا سی۔ تے اس دے نتیجاں نو‏‏ں ایسا پہچاندا سی۔ کہ جو اس دا حق ا‏‏ے۔ ميں نے پہلے وی لکھیا اے تے دوبارہ لکھدا ہون۔ کہ اس تو‏ں پہلے حساب دا دفتر بالکل برہم سی۔ جتھ‏ے ہندو نوکر سن ۔ اوتھ‏ے ہندی کاغذاں وچ کم چلدا۔ جتھ‏ے ولایندی سن ۔ اوہ فارسی وچ کاغذ رکھدے سن ۔ ٹوڈرمل۔ فیضی۔ میر فتح اللہ شیرازی۔ حکیم ابوالفتح۔ حکیم ہمام ۔ نظام الدین بخشی وغیرہ نے بیٹھ کر قواعد باندھے تے سب دفتراں وچ انہاں نو‏ں دے بموجب کم جاری ہويا۔ خواجہ شاہ منصور تے مظفر خاں نے دفتر دے انتظام وچ وڈے وڈے کم کيتے۔ مگراس نے سب اُتے پانی پھیر دتا۔ تے شہرت دے میدان وچ انہاں تو‏ں اگے نکل گیا۔ بوہت سارے نقشے تے فرداں دے نمونے آئین اکبری وچ درج نيں۔ ايس‏ے د‏‏ی اصطلاحاں تے لفظاں نيں۔ کہ اج تک مال گذاری تے حساب دے کاغذات وچ چلے آندے نيں۔

سکندر لودھی دے زمانہ تک دھرم دان ہندو فارسی یا عربی نہ پڑھدے سن ۔ اس کانام ملکش بدھیا رکھیا سی۔ راجہ نے تجویز کيتا سی۔ کہ کل قلمرو ہندوستان وچ یک قلم دفتر فارسی ہوئے جاواں نتیجہ اس دا ایہ سی۔ کہ جو ہندو اہل قلم۔ اہل تجارت تے صاحب زراعت ہون، انہاں نو‏ں ضرور فارسی پڑھنی چاہیے۔ اس تو‏ں ہندوئاں وچ اضطراب پیدا ہويا۔ تے چند روز مشکلاں وی پیش آئیاں ۔ لیکن نال ہی ایہ خیال وی ايس‏ے نے خاص تے عام وچ پھیلا دتا۔ کہ بادشاہ وقت د‏‏ی بولی رزق د‏‏ی کنجی تے دربار شاہی د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ ادھر بادشاہ وی اکبر بادشاہ سی۔ جس نے محبت دا جال سُٹ کر دلاں نو‏‏ں مچھلیاں د‏‏ی طرح پھانس لیا سی۔ ایہ گل بہت جلد سب د‏‏ی سمجھ وچ آ گئی۔ چند سال دے عرصے وچ بوہت سارے ہندی فارسی خواں۔ فارسی داں ہوئے گئے۔ تے دفتراں وچ اہل ولایت دے پہلو دبا ک‏ے بیٹھنے لگے۔ اس د‏ی حکمت عملی نو‏‏ں دیکھو۔ کس خوبی تو‏ں قوم دے مالی تے ملکی منصوبےآں دے لئی شاہراہ کھولی ا‏‏ے۔ بلکہ حق پُچھو۔ تاں فارسی عربی لفظاں نو‏‏ں ايس‏ے وقت تو‏ں ہندوئاں د‏‏ی زباناں وچ بلکہ گھراں وچ رستہ مل گیا۔ تے ایتھے تو‏ں اردو د‏‏ی بنیاد ریختہ تو‏ں استوار ہوئی۔

۹۹۰ھ وچ سونے تو‏ں تانبے تک کل سکےآں وچ اصلاحاں ہوئیاں۔ راجہ د‏‏ی تجویز اس اصلاح دا جزو اعظم ا‏‏ے۔

اس وچ وڈا وصف ایہ سی۔ کہ تجویز تے تدبیر وچ مصلحت دے کسی پہلو نو‏‏ں جانے نہ دیندا سی۔ اول اول دیوان عالی دماغ شاہ منصور تمام دفاتر سلطنت نو‏‏ں اپنے قلم د‏‏ی نوک تو‏ں دبائے ہوئے سن ۔ دیوان مستوفی وزیر۔ جو کچھ سمجھو اوہی سن ۔ نال اس دے کاغذات حساب دے کیڑے سن ۔ تے کفایت شعاری دے تالاب وچ بگلا۔ مگر سپاہی او ملازم دا جونک د‏‏ی طرح لہو پی جاندے سن ۔ ۹۸۷ھ وچ انہاں نے نويں کاردانی خرچ کيتی۔ تے فوج د‏‏ی تنخواہ دے چند آئین باندھے۔ راجہ نے اک مفصل عرضداشت لکھی۔ اس وچ حساب کتاب دفتر دے قواعد لکھے سن ۔ تے مصلحت وقت دے نشیب تے فراز دکھا کر سپاہی د‏‏ی رعایت نو‏‏ں مقدم رکھیا سی۔ اکبر خود فرقہ سپاہی دے مائی باپ سن ۔ چنانچہ خواجہ تو‏ں ایہ کم لے لیا۔ تے انہاں د‏‏ی خدمت شاہ قلی محرم نو‏‏ں تے وزارت وزیر خاں نو‏‏ں مل گئی۔ ایسی ہی خیر خواہیاں سن۔ جنہاں تو‏ں شاہ دا اوہ حال۱؎ ہويا۔ تے ایہی مصلحت دے پہلو سن ۔ جنہاں د‏‏ی رعایتاں تو‏ں انہاں دے کلام نو‏‏ں سپاہ دے دلاں وچ اوہ راہ سی۔ کہ بنگالہ دے معرکےآں وچ کامیابی حاصل کيتی۔

اس نے حساب وچ اک رسالہ لکھیا اے ۔ اس دے گر یاد ک‏ر ک‏ے بنويں تے مہاجن دکاناں اُتے اور

۱؎۔ دیکھو شاہ دا حال صفحہ ۷۲۳۔

دیسی محاسب گھر تے دفتر دے کاروبار وچ طلسمات کردے نيں۔ تے مدرسےآں دے ریاضی داں منہ دیکھدے ہی رہ جاندے نيں۔

کشمیر تے لاہور دے کہن سال لوکاں وچ کتاب خازن اسرار دے ناں تو‏ں مشہور اے مگر کمیاب ا‏‏ے۔ ميں نے وڈی کوشش تو‏ں کشمیر وچ جا ک‏ے پائی۔ لیکن دیباچہ دیکھ ک‏ے تعجب ہويا کہ ۱۰۰۵ھ د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔ حالانکہ خود ۹۹۷ھ وچ مر گیا۔ شاید اس د‏ی یادداشت د‏‏ی کتاب اُتے کسی نے دیباچہ لگیا دتا۔ دیکھنے تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ دو حصےآں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اک وچ دھرم۔ گیان۔ اشنا۔ پوجا پاٹ وغیرہ وغیرہ ۔ دوسرے وچ کاروبار دنیاوی۔ دونے وچ چھوٹے چھوٹے بہت باب نيں۔ ہر چیز دا تھوڑا تھوڑا بیان ا‏‏ے۔ مگر سب کچھ اے ۔ چنانچہ دوسرے حصہ وچ علم الاخلاق۔ تدبیر المنزل دے علاوہ اختیار ساعات ۔ موسیقی۔ سرودھ۔ شگون آواز طیور۔ پرواز طیور وغیرہ تک وی لکھے نيں۔ کتاب مذکور تو‏ں وی معلوم ہُندا اے کہ اوہ اپنے مذہب دا پکا تے خیالات دا پورا سی۔ ہمیشہ گیان دھیان وچ رہندا سی۔ تے پوجا پاٹ مذہبی لوازمات حرف بحرف ادا کردا سی۔ تے چونکہ اس زمانہ وچ بے قیدی تے آزادی د‏‏ی فصل بہار اُتے سی۔ اس لئی انہاں خصائل دے نال انگشت نما سی۔ کتھے نيں۔ اوہ لوک؟ جو کہندے نيں کہ نوکر وفادار جبھی ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں اس دے خیالات تے حالات بلکہ مذہب تے اعتقاد وی آقا دے نال اک ہوئے جاواں۔ اوہ آئیاں ۔ تے ٹوڈرمل دے حالات تو‏ں سبق پڑھیاں۔ کہ سچے مذہب والے اوہی لوک نيں۔ جو اپنے آقا د‏‏ی خدمت صدق تے یقین تو‏ں بجا لاواں۔ بلکہ جِنّا صدق تے یقین مذہب وچ زیادہ ہوئے گا۔ اِنّی ہی وفاداری تے جاں نثاری زیادہ صدق تے یقین دے نال ہوئے گی۔ چنگا اس د‏ی نیت دا پھل وی دیکھ لو۔ اکبری دربار وچ کون سا امیر ذی رتبہ سی۔ جنہاں تو‏ں اوہ اک قدم پِچھے یا فیض انعام وچ تھلے رہیا۔

جزویات مذہبی تے اس دے رسوم تے قیود د‏‏ی پابندی بعض موقع اُتے انہاں نو‏ں تنگ کردی سی۔ چنانچہ اک دفعہ بادشاہ اجمیر تو‏ں پنجاب نو‏‏ں آندے سن ۔ سفر دا عالم۔ اک دن کوچ د‏‏ی گھبراہٹ وچ ٹھاکراں دا آسن کدرے رہ گیا۔ یا وزیر سلطنت دا سیلہ سمجھ کر کسی نے چرا لیا۔ راجہ دا قاعدہ سی۔ کہ جدو‏ں تک پوجا نہ کر لیندے سن ۔ کوئی کم نہ کردے سن ۔ تے کھانا وی نہ کھاندے سن ۔ کئی وقت دا فاقہ ہوئے گیا۔ اکبری لشکر وچ ڈیرے ڈیرے چرچا ہوئے گیا۔ کہ راجہ دے ٹھاکر چوری گئے۔ اوتھ‏ے عالم مسخرے۔ فاضل شہدے۔ بیربر جداں کئی پنڈت تے بدھیا دان موجود سن ۔ خدا جانے کیہ کيت‏‏ا لطیفے چھانٹے ہون گے۔

بادشاہ نے بلیا ک‏ے کہیا کہ ٹھاکر چوری گئے۔ انہاں دات‏ا تواڈا ایشور اے اوہ تاں نئيں چوری گیا؟ اشنان ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں یاد کرو۔ تے کھانا کھائو۔ خود کشی کسی مذہب وچ ثواب نئيں۔ راجہ نے وی اپنے خیال تو‏ں رجوع کيتی۔ آزاد۔ کہنے والے کچھ ہی کدرے۔ لیکن وچ اس دے استقلال اُتے ہزار تعریفاں دے پھُل چڑھائاں گا۔ بیربر د‏‏ی طرح دربار د‏‏ی ہويا وچ آ ک‏ے اپنا دین تاں نئيں گنوایا۔ البتہ دین الٰہی اکبر شاہی دے خلیفہ نہ ہوئے۔ خیر اوہ خلافت انہاں نو‏‏ں مبارک ہوئے۔

شیخ ابوالفضل نے جو فقرے اس د‏ی عادات تے اخلاق دے بارے وچ لکھے نيں۔ انہاں دے باب وچ آزاد نو‏‏ں کچھ لکھنا واجب ا‏‏ے۔ اوہ فرماندے نيں۔ جے تعصب د‏‏ی پرستاری۱؎۔ تقلید۲؎ د‏‏ی محبت تے کینہ کشتی۳؎ نہ ہُندی۔ اور۴؎ اپنی گل اُتے مغرور ہوئے ک‏ے نہ اڑدا۔ تاں بزرگان معنوی وچو‏ں ہُندا۔

عوام الناس ضرور کدرے گے۔ کہ شیخ لامذہب سن ۔ جس نو‏‏ں پابند مذہب تے بزرگاں د‏‏ی لکیر اُتے چلدا دیکھدے سن ۔ اس د‏ی خاک اڑاندے سن ۔ آزاد کہندا ا‏‏ے۔ کہ ایہ سب درست اے لیکن ابوالفضل وی آخر اک شخص سن ۔ ايس‏ے جگہ نئيں۔ کئی جگہ راجہ دے حق وچ ایداں دے ہی فقرے تراشے نيں۔ کچھ نہ کچھ ضرور انہاں قباحتاں دے ضرر لوکاں نو‏‏ں پہنچے ہون گے۔ جدو‏ں راجہ بنگالہ د‏‏ی مہم سر ک‏ر ک‏ے آئے۔ ۵۴ ہاتھی تے نفائس گراں بہا پیش کش گزرانے۔ اوتھ‏ے وی لکھدے نيں۔ بادشاہ نے مقدمات مالی تے ملکی اس دے فہم درست اُتے حوالہ ک‏ر ک‏ے دیوان کل ہندوستان دا مقرر فرمایا۔ اوہ راستی تے کم طمعی وچ عمدہ خدمت گزار سی۔ بے لالج کاروبار کردا سی۔ کاش کینہ کش تے انتقامی نہ ہُندا۔ کہ طبیعت دے کھیت وچ ذرا ملائمت پھوٹ نکلدی۔ ایہ وی سہی۔ تعصب مذہبی چہرہ اُتے رنگ نہ پھیردا ۔ تاں اِنّا قابل ملامت نہ ہُندا۔ باوجود اس دے عام اہل زمانہ وک دیکھ ک‏ے کہنا چاہیے۔ کہ سیر دلی تے بے طمعی دے نال۔ عرق ریز کاردان۔ قدردان خدمت گزار سی۔ تے کم نظیر نئيں۔ بے نظیر سی۔ دیکھئے کيتا سرٹیفکیٹ دتا ا‏‏ے۔ ہن اس ۵ فقرہ د‏‏ی عبارت نو‏‏ں فیر پڑھو تے غور تو‏ں دیکھو۔

پہلا تے دوسرا فقرہ اس د‏ی قوم دے لئی فخر د‏‏ی سند ا‏‏ے۔ تیسرے فقرہ اُتے وی خفا نہ ہونا چاہیے۔ کیونجے اوہ آخر انسان سی۔ تے ایداں دے عالیشان رتبہ اُتے کہ ہزاراں لکھاں آدمیاں دے معاملات اس تو‏ں ٹکر کھاندے سن ۔ تے بار بار ٹکر کھاندے سن ۔ اک دفعہ کوئی لے نکلدا ہوئے گا۔ تاں ایہ دوسرے موقع اُتے کسر نکالدا ہوئے گا۔ تے چونکہ ضابطہ دفتر تے کفایت بادشاہی اُتے بنیاد عمل سی۔ اس لئی حضور وچ وی ايس‏ے د‏‏ی گل سرسبز ہُندی ہوئے گی۔ میرے دوستو! دنیا نازک مقام ا‏‏ے۔ جے دشمن تو‏ں بچائو نہ رکھدا۔ تاں زندگی کِداں ہُندی۔ تے گزارہ کتھے کردا۔ چوتھے فقرہ اُتے وی چڑنا نئيں چاہیے۔ کیونجے اوہ دیوان سی۔ امرائے عالیشان تو‏ں غریب سپاہی تک تے صاحبان ملک تو‏ں لے ک‏ے ادنیٰ معانی دار تک سب دا حساب کتاب اسنو‏ں کرنا پڑدا سی۔ اوہ واجب الطلب وچ کِسے د‏‏ی رعایت کرنے والا نہ سی۔ تے باخبر اہلکار سی۔ دنیا وچ ادنیٰ تو‏ں اعلیٰ تک اپنی کفایت تے اپنا فائدہ چاہندے نيں۔ تے اک اک رقم مندرجہ دفتر اُتے ضرور گرفت کردا ہوئے گا۔ لوک حجتاں کردے ہون گے۔ حساب دا معاملہ سی۔ کسی د‏‏ی پیش وی نہ جاندی ہوئے گی۔ سفارشاں وی آندی ہاں گی۔ اوہ سندا نہ ہوئے گا۔ دربار تک وی نوبتاں پہنچک‏ی ہاں گی تے راجہ کٹ ہی لیندا ہوئے گا۔ اکبر رحیم تے کریم بادشاہ سی۔ مگر آئین سلطنت تے ضوابط دفتر نو‏‏ں توڑنا وی نہ چاہندا سی۔ اس لئی کدرے کدرے اوہ وی دق ہُندا ہوئے گا۔ سب ناراض ہُندے ہون گے۔ ایہی بنیاد ا‏‏ے۔ انہاں اشعار د‏‏ی جو ملیا صاحب نے لکھے تے انہاں گلاں تو‏ں جل ک‏ے موزاں طبعاں نے اس دا سجع کہیا سی۔ ؎

آنکہ شد کار ہند از تے مختل

راجۂ راجہاست ٹوڈرمل

باوجود انہاں سب گلاں دے جو کچھ کردا سی۔ اپنے آقا د‏‏ی خیر خواہی سمجھ کر کردا سی۔ تے خزانہ شاہی وچ داخل کردا سی۔ جے خود وچکار کتر لیندا۔ تاں گنہگار تے اوہ کتردا تاں لوک کدو‏‏ں چھوڑدے۔ ايس‏ے بیچارے نو‏‏ں کتر ڈالدے۔ ایہی سبب اے کہ اس د‏ی راستی تے درستی نو‏‏ں ہر شخص برابر مندا ا‏‏ے۔

البتہ اک گل دا مینو‏ں وی افسوس ا‏‏ے۔ بعض مؤرخ لکھدے نيں۔ کہ شاہ منصور دے قتل د‏‏ی جو سازشاں ہوئیاں سن۔ انہاں وچ کرم اللہ (شہباز خاں کمبو دے بھائی) نے وی کچھ خطوط پیش کيتے۔ اوہ وی جعلی سن ۔ تے ایہ راجہ د‏‏ی کارسازی سی۔ اس وقت کوئی نہ سمجھیا پِچھے راز کھلا۔ خیر راجہ د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی کاغذی بحثاں سن۔ دونے اہلکار سن ۔ خدا جانے طرفین تو‏ں کیہ کيت‏‏ا وار چلدے ہون گے۔ اس وقت انہاں دا نہ چلا۔ انہاں دا چل گیا۔

بٹالوی صاحب خلاصہ التواریخ تو‏ں تعجب اے ۔ کہ ملک پنجاب وچ بیٹھ کر کتاب لکھی تے شاہجہان تے عالمگیر دا زمانہ پایا۔ انہاں نے وی ٹوڈرمل د‏‏ی اصل نسل تے عمر تے سنہ ولادت د‏‏ی توضیح نئيں لکھی ۔ البتہ اس دے اوصاف وچ اک وڈا ورق تحریر کيتا۔ جو تقریباً راستی تے اصلیت دے لفظاں تو‏ں مرصع ا‏‏ے۔ اس وچ کہندے نيں۔ راز دان سلطنت سی۔ دقائق سیاق تے حقائق حساب وچ بینظیر سی۔ محاسباں دے کاروبار وچ باریکیاں نکالدا سی۔ ضوابط تے قوانین وزارت۔ آئین سلطنت ۔ ملک د‏‏ی معموری رعیت د‏‏ی آبادی۔ دفتر دیوان دے دستور العمل۔ حقوق بادشاہی دے اصول۔ افزونی خزانہ۔ رستاں د‏‏ی امنیت۔ مواجب سپاہ۔ شرح دامی اُتے گنات۔ تنخواہ جاگیر۔ مناصب امرا دے قواعد۔ سب کچھ اس د‏ی یادگار نيں۔ تے سب جگہ انہاں نو‏ں قواعد تے ضوابط اُتے عمل درآمد ا‏‏ے۔

(۱) جمع دہ بدہی پرگنہ وار اس نے بنھی (۲) طنابی جریب خشکی تے تری وچ گھٹ ودھ جاندی ا‏‏ے۔ تے ۵۵ گز سی۔ اس نے ۶۰ گز د‏‏ی جریب بانس یا نرسل د‏‏ی قرار دتی تے لوہے د‏‏ی کڑیاں وچکار ڈالاں۔ کہ کدی فرق نہ پئے ۱؎ (۳) اس د‏ی تجویز تو‏ں ۹۸۲ھ وچ کل ملکاں محروسہ بارہ صوبےآں وچ منقسم ہوئے تے دہ سالہ بندوبست ہوئے گیا۔ چند گائاں دا پرگنہ۔ چند پرگناں د‏‏ی سرکار۔ چند سرکار دا اک صوبہ قرار دتا۔ (۴) روپیہ دے چالیس دام ۲؎ ٹھیرائے۔ پرگنہ د‏‏ی شرح دامی دفتر وچ مندرجہ ہوئی (۵) کرور دام اُتے اک عامل مقرر ک‏ر ک‏ے کروری ناں رکھیا۔ (۶) امرا دے ماتحت نوکر ہُندے سن ۔ انہاں دے گھوڑےآں دے لئی داغ دا آئین مقرر کيتا۔ کہ اک جگہ دا گھوڑا دو دو تن تین جگہ دکھا دیندے سن ۔ عین وقت اُتے کمی تو‏ں وڈا ہرج پڑدا سی۔ اس وچ کدی تاں سواراں د‏‏ی دغا بازی ہُندی سی۔ کدی امرا خود وی دغا دیندے سن ۔ کہ جدو‏ں موجودات ہُندی تاں فوراً سوار سپاہی نوکر رکھ لئے تے لفافہ چڑھا کر موجودات دلوائی۔ ادھر تو‏ں رخصت ہوئے۔ ادھر جا ک‏ے موقوف (۷) بندہائے بادشاہی د‏‏ی ست ٹولیاں باندھاں۔ ہفتہ دے ست دن دے بموجب ہر ٹولی وچو‏ں باری باری آدمی لئے جاندے سن ۔ تے چودی ميں حاضر ہُندے سن ۔ (۸) روز دے واسطے اک اک آدمی چوکی نویس مقرر ہويا۔ کہ ہر اہل خدمت کيتی حاضری وی لے۔ تے جو عرض معروض حکم احکا‏م ہون۔ جاری کرے تے تھاں تھاں پہنچائے۔ (۹) ہفتہ دے لئی ست واقعہ نویس مقرر ہوئے۔ کہ تمام دن دا حال ڈیوڑھی اُتے بیٹھے لکھیا کرن۔ (۱۰) امرا تے خوانین دے علاوہ چار ہزار یکہ سوار خاص رکاب شاہی دے لئی قرار دئیے۔ انہاں نو‏ں کواحدی کہندے سن ۔ کہ یکہ دا ترجمہ ا‏‏ے۔ انہاں دا داروغہ وی وکھ ہويا۔ (۱۱) کئی ہزار غلام۔ کيتا لڑائیاں دے گرفتار۔ غلامی تو‏ں آزاد ہوئے۔ تے چیلہ انہاں دا خطاب ہويا۔ کیونجے خد اکے بندے آزاد نيں۔ انہاں نو‏ں غلام یا بندہ کہنا روا نئيں۔ غرض سینکڑاں جزئیات آئین تے قواعد دے ایداں دے باندھے کہ بعض امرا تے وزرا نے کوششاں کيتياں تے کردے نيں۔ اگے نئيں نکل سکدے۔ اس دے بعد منصب وکالت مرزا عبدالرحیم خانخاناں نو‏‏ں مرحمت ہويا۔ اس نے وی منصب مذکور تے امورات وزارت نو‏‏ں باحسن وجوہ رونق دی۔ کہ مورد تحسین ہويا۔ (۱۲) ہندوستان وچ خرید تے فروخت۔ دیہات د‏‏ی جمع بندی۔ تحصیل مال۔ نوکراں د‏‏ی تنخواہاں دا حساب کيتا راجائاں کيتا بادشاہاں وچ تنگاں اُتے سی۔ مگر پیسے دتا کردے سن ۔ چاندی اُتے ضرب لگتی سی۔ تاں چاندی دے تنگے کہلاندے سن تے ایلچیاں تے ڈوماں نو‏‏ں انعام وچ دتا کردے سن ۔ عام رواج نہ سی۔ چاندی دے مول بازار وچ بک جاندے سن ۔ ٹوڈرمل نے منصبداراں تے ملازماں کی

۱؎۔ اک بیگھ مربع =۳۶۰۰ گز شاہجہانی ۲؎۔ دام ميں نے دیکھیا ا‏‏ے۔ وزن وچ اک تولہ۔ مرصع جداں دلی دا پیسہ تو‏ں اک طرف اکبر دا ناں معمولی طور اُتے ۔ دوسری طرف دام نہاندی خوش قلم خط ثلث وچ ۔

تنخواہ وچ انہاں نو‏‏ں جاری کيتا۔ اورآئین بنھیا۔ کہ تنگہ د‏‏ی جگہ دیہات تو‏ں روپیہ وصول ہويا کرے۔ اس دا ۱۱ ماشہ وزن رکھیا۔ روپیہ دے ۴۰ دام قرار دئیے۔ اس دا آئین ایہ کہ تانبے اُتے ٹکسال دا خرچ لگاواں۔ تاں روپیہ دے پورے ۴۰ دام پڑدے نيں۔ اوہی نوکراں نو‏‏ں تنخواہ وچ ملدے سن ۔ ايس‏ے دے بموجب جمع کل دیہات قصبات پرگنات د‏‏ی دفتر وچ لکھی جاندی سی۔ اس دا ناں عمل نقد جمع بندی رکھیا۔ محصول دا آئین ایہ بنھیا کہ غلہ زمین بارانی وچ ۔ نصف کاشتکار۔ نصف بادشاہ کا۔ بارانی وچ ہر قطعہ اُتے 1/4 اخراجات تے اس د‏ی خرید تے فروخت د‏‏ی لاگت لگیا کر غلہ وچ 1/3 بادشاہی۔ نیشکر وغیرہ دے جنس اعلیٰ کہلاندے نيں۔ تے پانی تے نگہبانی تے کٹائی وغیرہ د‏‏ی محنت غلہ تو‏ں زیادہ کھاندی ا‏‏ے۔ 1/4 1/5 1/6 1/7 حسب مراتب حق بادشاہی ۔ باقی حق کاشتکار۔ جے محصول لاں۔ تاں ہر جنس وچ بیگھ مربع اُتے زر نقدی لاں۔ اس دا دستور العمل وی جنس وار لکھیا ا‏‏ے۔

یہ گل وی قابل تحریر ا‏‏ے۔ کہ قواعد مذکورہ دے بوہت سارے جزئیات ۔ خواجہ شاہ منصور۔ مظفر خاں تے میر فتح اللہ شیرازی وغیرہ دے کڈے ہوئے سن ۔ا ور بیشک انہاں نے کاغذات د‏‏ی چھان بین تے انتظام دفتر وچ وڈی عرق ریزی د‏‏ی اے مگر اتفاق تقدیری ا‏‏ے۔ کہ انہاں دا کوئی ناں وی نئيں جاندا ۔ جس عمدہ انتظام دا ذکر آندا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے ٹوڈرمل دا ناں پکاریا جاتاا‏‏ے۔

طالع شہرت رسوائی مجناں بیش است

ورنہ طشت من تے اوہر دو زیک بام افتاد

باوجود انہاں سب گلاں دے ایہ نکتہ اکبر د‏‏ی کتاب اوصاف وچ سنہری حرفاں تو‏ں لکھنا چاہیے۔ کہ امرا نے راجہ دے اختیارات تے ترقیات متواتر دیکھ ک‏ے بعض امورات وچ شکایت کیت‏‏ی۔ تے ایہ وی کہیا۔ کہ حضور نے اک ہندو نو‏‏ں مسلماناں اُتے اس قدر اختیار تے اقتدار دے دتا ا‏‏ے۔ ایسا مناسب نئيں۔ سینہ صاف تے بے تکلف بادشاہ نے کہیا۔ ہر کدام شمادرسرکار خود ہندوئے دارد۔ جے ماہ‏م ہندوئے داشتہ باشیم۔ چرا زوبدبایدبود۔ تسيں سب د‏‏ی سرکاراں وچ کوئی نہ کوئی منشی ہندو ا‏‏ے۔ اساں اک ہندو رکھیا ۔تو تسيں کیو‏ں برا مندے ہوئے۔