درانی سلطنت دی تریخ

1831 وچ برطانیہ نے اپنا اک خفیہ ایجنسی دا ایجنٹ ” Alexander Burnes” افغانستان بھیجیا جنہاں دا واحد مقصد افغانستان تے افغانستان دے لوکاں دے بارے جاننا سی۔

انہاں نے واپسی اُتے اک کتاب لکھی ” Travels into Bukhara ” ۔۔ الیگزینڈر برن نے اپنے اس خفیہ مشن نو‏‏ں بخارہ دے سفر دا ناں دتا تے ایہ اُتے بیان کيتی گئی کتاب لکھ پائی۔ الیگزینڈر برن د‏‏ی کتاب بہت مشہور ہوئی کیونجے ایہ کسی وی برطانیوی خفیہ ایجنٹ دا افغانستان د‏‏ی زمین اُتے پہلا قدم سی انہاں د‏‏ی کتاب دے بہت زباناں وچ ترجمے ہوئے تے جدو‏ں انہاں د‏‏ی کتاب دا فرانسیسی بولی وچ ترجمہ ہويا تاں ایہ کتاب روس تک وی جاپہنچی۔ روس کیلئی ایہ نہایت حیران کن تے تشویش ناک سی کہ انہاں دے پڑوس وچ پئے ملک افغانستان نو‏‏ں برطانیوی اس قدر انہماک تو‏ں جاننے د‏‏ی کوشش کررہے نيں اس لئی فیر روس نے وی افغانستان وچ اپنے خفیہ ایجنٹ بھیجے روس دا پہلے ایجنٹ ” ین فی کیویج ” سن تے ایتھ‏ے اک خفیہ جنگ کيت‏ی ابتداء ہوئی جداں برطانیہ نے ” Great Game ” دا ناں دتا تے روس نے اسنو‏ں ” Tournament of Shadows ” دا ناں دتا ۔۔ حیران کن گل ایہ سی کہ الیگزینڈر برن نے اپنی کتاب وچ لکھیا سی

” افغانستان جس طرح اے اسنو‏ں ايس‏ے طرح رہنے دتا جائے وچ یقین کہ نال کہہ سکدا ہاں کہ افغان اپنی زمین نا کسی نو‏‏ں استعمال کرنے دینگے تے ناہی انہاں د‏‏ی زمین اُتے کوئی قبضہ کرسکدا اے ۔۔۔ افغانستان نو‏‏ں غلام نئيں بنایا جاسکدا ”

روس تے برطانیہ دے خفیہ مشن

الیگزینڈر برن د‏‏ی کتاب دے بعد برطانیہ تے روس دے خفیہ ایجنٹس دا افغانستان وچ باقاعدہ طور اُتے وادھا ہوگیا ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے افغانستان وچ اس وقت افغانستان دے بادشاہ دوست محمد خان دے نال تے انہاں دے وزیراں مشیراں دے نال تعلقات بن گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں افغانستان دے نقشے تے افغانستان دے وکھ وکھ قبیلے دے بارے معلومات اکٹھے کردے تے اپنے اپنے ملک لے جاندے ۔

دونے ملکاں دے خفیہ ایجنٹس حکیم، رنگ ساز، دندن ساز، کپڑ‏ے دے سوداگراں تے دوسرے اس طرز دے روپ بدل ک‏ے آندے تے سالاں تک افغانستان وچ مقیم رہندے ۔ برطانیہ نو‏‏ں ایہ خطرہ سی کہ ” ہندوستان دے پڑوس وچ پئے اس ناکا‏م تے بے آئین ریاست افغانستان نو‏‏ں روس کدی وی فتح کرکے ہندوستان وچ پئی برطانیہ د‏‏ی افواج دے لئی خطرہ بن سکدا اے اس لئی انہاں نے افغانستان دے بارے سنجیدگی تو‏ں سوچنا وقت د‏‏ی ضرورت گردانا ” دوسری طرف روس دے خدشےآں ایہ سن کہ ” افغانستان نو‏‏ں مذہب، لسانیت یا قبائلیت د‏‏ی ہويا دے ک‏‏ے برطانیہ کدی وی افغانستان نو‏‏ں روس دے خلاف استعمال کرسکدا اے ” ایتھ‏ے ایہ گل جاننا نہایت ضروری اے کہ نا برطانیہ نو‏‏ں افغانستان تو‏ں خود خطرہ سی تے ناہی روس نو‏‏ں ایہ خطرہ سی کہ افغانستان یا افغانستان دا بادشاہ خود انہاں دے خلاف کوئی حرکت کريں گا دوناں نو‏ں خطرہ سی تاں اک دوسرے تو‏ں ۔۔

اس لئی الیگزینڈر برن دے مشورے دے باوجود برطانیہ نے افغانستان وچ باقاعدہ تبدیلیاں کیلئی 1839 وچ کم د‏‏ی ابتداء کردتی تے انہاں نے سب تو‏ں پہلے ایہ فیصلہ کيتا کہ افغانستان دے اس وقت دے بادشاہ نو‏‏ں جے بدل ک‏ے انہاں د‏‏ی جگہ کوئی اپنے پسند دا کوئی بادشاہ لے آئیاں تے انہاں دے نال تعاون کرکے اسيں ناصرف ایہ کہ افغانستان نو‏‏ں کنٹرول کرلینگے بلکہ روس دا خطرہ وی کافی حد تک ختم ہوجائے گا ۔۔

دوست محمد دے مدمقابل جس شخص نو‏‏ں انہاں نے چنا اس دا ناں شاہ شجاع سی جو کہ پیچھلے تیس سال تو‏ں ہندوستان وچ رہ رہیا سی تے برطانیہ اسک‏‏ے نال پہلے ہی ہر قسم دا تعاون کر رہیا سی ۔ دوست محمد جو روس تے برطانیہ تو‏ں دور رہیا اوراس دتی ہمیشہ کوشش رہی کہ اوہ کسی اک دا وی آلہ کار نا بنے انہاں نو‏ں اپنا دشمن ڈیکلیئر کرنے دے لئی 1839 وچ برطانیہ نے اک پمفلٹ کڈیا جس وچ کہیا گیا

” دوست محمد تاج برطانیہ دے نال تعاون نئيں کردا تے برطانیوی مفادات دے سامنے سر تسلیم خم نئيں کردا اس لئی اج دے بعد اوہ تاج برطانیہ دا دشمن اے تے اسنو‏ں بادشاہت تو‏ں ہٹانا برطانیہ اُتے فرض اے ” برطانیہ نے افغانستان اُتے چڑھائی د‏‏ی ابتداء کردتی تے ایتھ‏ے پہلی افغان/برطانیہ جنگ کيت‏ی ابتداء ہُندی اے جداں ” First Anglo Afghans War ” دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ۔۔۔

پہلی انگلو افغان جنگ دے بعد دے حالات

پہلی انگلو افغان جنگ دے بعد پہلی بار دنیا اُتے ایہ باور ہويا کہ افغانستان ناصرف ایہ کہ اپنا دفاع کرنا جاندا اے بلکہ دنیا د‏‏ی کسی وی طاقت دا مقابلہ کرنا وی جاندا ا‏‏ے۔ دوسری طرف تاج برطانیہ د‏‏ی ایہ کوشش رہی کہ ذلت آمیز شکست نو‏‏ں کسی وی طرح تو‏ں چھپایا جائے لیکن انہاں د‏‏ی ایہ کوشش اس وقت ناکا‏م ہوگئی جدو‏ں اک برطانیوی آفیسر د‏‏ی بیوی لیڈی سیل نے جدو‏ں اپنی ڈائری لکھی تے ایہ ڈائری دیکھدے ہی دیکھدے یورپ وچ سب تو‏ں زیادہ پڑھی جانے والی ڈائری بن گئی۔

لیڈی سیل نو‏‏ں افغان نے جنگ تو‏ں گرفتار کيتا سی پہلے پہل تاں انہاں نو‏ں کچھ ماہ قید وچ رکھیا گیا لیکن بعد وچ انہاں نو‏ں بمعہ انہاں د‏‏ی ڈائری دے آزاد کرکے ہندوستان بھیج دتا گیا۔ برطانیہ د‏‏ی مشہور تریخ دان جیمز روبنسن( James Robinson ) لیڈی سیل د‏‏ی اس ڈائری دے بارے کہندی نيں

” ایہ اس جنگ دی حقیقت اُتے لکھی گئی پہلی دستاویز سی اس لئی جاں ایہ یہ ڈائری شائع ہوئی تاں دیکھدے ہی دیکھدے یورپ بھر وچ ہتھو‏ں ہتھ بک گئی اس زمانے وچ کوئی ڈیڑھ لکھ دے نیڑے ایہ کتاب مارکیٹ وچ بکيت‏ی سی ”

اگے جاک‏ے جیمز روبنسن لکھدی نيں ” ایہ کسی وی برطانیوی عورت د‏‏ی جنگ دے میدان تو‏ں لکھی گئی پہلی دستاویز سی اس نے لکھیا کہ کِداں برطانیوی فوجی مر رہے سن تے کِداں انہاں د‏‏ی لاشاں اُتے گدھ منڈلا رہے سن تے کِداں عظیم برطانیہ د‏‏ی عظیم فوج افغان قوم دے ہتھو‏ں مٹی وچ مل رہی سی لیڈی سیل نے دل دھلا دینے والا حال لکھیا سی ”

پہلے پہل تاں برطانیہ نے ایہ کوشش کيتی کہ اس جنگ دے حالات نو‏‏ں چھپایا جاسک‏‏ے لیکن لیڈی سیل د‏‏ی ڈائری دے بعد انہاں نے لیڈی سیل نو‏‏ں اک ہیروئین دے طور اُتے پیش کرنا شروع کردتا انہاں دے ناں اُتے روڈ بنائے گئے عمارتاں دا ناں رکھیا گیا تے اس وقت ہر جگہ لیڈی سیل دا ہی چرچا تے برطانیہ ایہ سب شکست دے داغ دھونے کیلئی کر رہیا سی ۔۔ اک سال بعد برطانیہ نے فیر پوری قوت دے نال کابل اُتے حملہ کيتا کابل دے بازار نو‏‏ں گل و نابود کيتا لیکن انہاں نو‏ں اپنی پہلی جنگ حال یاد سی اس لئی اس بار انہاں نے بجائے بیٹھنے دے امیر دوست محمد نو‏‏ں فیر کابل بلايا انہاں نو‏ں فیر بادشاہ بنایا تے انہاں دے نال معاہدہ کرکے واپس چلے گئے ۔۔

امیر دوست محمد خان تے برطانیوی افواج دے درمیان معاہدہ ہويا تے معاہدہ وچ ایہ تہہ پایا کہ افغانستان اپنی زمین کسی وی بیرونی قوت نو‏‏ں برطانیہ دے خلاف استعمال نئيں ہونے دے گا تے برطانیہ افغانستان د‏‏ی خود مختاری وچ دخل اندازی نئيں کريں گا ۔

کہیا جاندا اے افغان جنگ دے میدان وچ جس قدر بہادر نيں اس قدر مذاکرات د‏‏ی میز اُتے کمزور تے ایہ معاہدہ وی کچھ ایسا ہی سی ۔۔ امیر دوست محمد خان افغانستان دے بادشاہ تاں بن گئے لیکن افغانستان دا اوہ حصہ جس وچ موجودہ خیبر پختونخواہ، جنوبی پختونخواہ تے قبائلی علاقے شامل سن انہاں نو‏ں واپس نئيں لے سک‏‏ے ۔۔۔

پہلی اینگلو افغان جنگ

“ 1839 توں1841″

ایتھ‏ے ایہ دسنیا مناسب سمجھدا ہاں کہ جدو‏ں روس د‏‏ی اک مشہور تریخ دان ” Professor Tatiana Linkhoeva” سے پُچھیا گیا کہ کیہ ایہ حقیقت اے کہ روس 1839 وچ افغانستان اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش وچ سی؟ تاں انکا جواب ایہ سی ” میرے خیال وچ اس وقت دے روس د‏‏ی ایسی کوئی کوشش نئيں سی کیونجے جے دیکھیا جائے تاں تب وی روس اک طاقت سی لیکن اس نے کسی ملک اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کدی کوشش نئيں کيت‏‏ی حالانکہ اس وقت جو وی ملک طاقت وچ ہُندا دوسری ملکاں اُتے چڑھائی کردا لیکن سانو‏ں اس وقت دے روس د‏‏ی ایسی کوئی وی پیش قدمی دیکھادی نئيں دیندی ” جب انہاں تو‏ں پُچھیا گیا کہ فیر برطانیہ اس وقت کیو‏ں ڈر رہیا سی؟

” میری ذا‏تی رائے وچ اوہ شاید اس لئی ایہ کررہے سن کہ اک تاں اوہ پوری دنیا نو‏‏ں اپنی کالونی بنانے د‏‏ی سوچ رکھدے سن تے دوسری وجہ ایہ ہوسکدی اے کہ ہندوستان وچ اِنّی وڈی فوج رکھنے تے تاج برطانیہ تو‏ں پیسے لینے کیلئی انہاں نے اس جنگ تے خدشہ نو‏‏ں خودساختہ سوچیا ہوئے ”

اک ہور مشہور تریخ دان ” William Dalrymple” تو‏ں جدو‏ں ایہی سوال پُچھیا گیا تاں انکا کہنا ایہ سی

” عوام نو‏‏ں مشغول رکھنے انہاں دے ڈر نو‏‏ں قائم رکھنے تے اپنا تقدس بحال رکھنے کیلئی ہمیشہ تو‏ں اک زور آور طاقت اس طرح د‏‏ی خبراں تے افواہاں پھیلاندی رہندیاں نيں جس طرح اس وقت د‏‏ی ہندوستان وچ موجود برطانیوی فوج نے ایہ افواہ پھیلائی کہ کس وی وقت روس افغانستان دے ذریعے ہندوستان وچ موجود برطانیوی فوج اُتے حملہ کر سکدی اے ۔۔۔۔ حالانکہ دراصل اوہ انکا پروپیگنڈہ تے پھیلایا گیا خوف سی ”

کچھ ہی ہفتےآں بعد برطانیوی فوج نے ہندوستان تو‏ں پیش قدمی د‏‏ی ابتداء کردتی تے افغانستان اُتے حملہ کردتا ۔۔ اوہ اعتماد دے نال اگے ودھ رہے سن تے اُتے امید سن کہ کچھ ہی دناں وچ اوہ کابل نو‏‏ں فتح کرلینگے تے پراعتماد ہی کیو‏ں نا ہاں انہاں نے پیچھلے 40 سال وچ کوئی وی جنگ نئيں ہاری سی تے انہاں نو‏ں یقین سی کہ ایہ جنگ وی برطانیہ افغانستان جداں کمزور ملک تو‏ں آسانی دے نال جیت جائینگے ۔

انہاں دے نوجوان فوجی اس قدر خوش سن کہ جداں کسی پکنک اُتے جارہے ہاں تے انہاں دے فوجی آفیسر اس قدر جوش وچ سن جداں کسی وڈی دولت تو‏ں اوہ چند قدم دور نيں ۔ اپریل 1839 نو‏‏ں برطانیوی فوج اک بے لگام گھڑے د‏‏ی طرح کابل وچ داخل ہوگئی تے اپنی جیت دا جشن منانے لگی اوہ نئيں جاندے سن اگے انہاں دے نال کيتا ہونے والا اے ۔۔ برطانیوی فوج نو‏‏ں افغانستان تے خصوصا” کابل دے کے طول و عرض وچ پھیلا دتا گیا۔

شاہ شجاع نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں لیا ک‏ے کابل دے تخت اُتے بیٹھیا دتا گیا تے شاہ شجاع نے تخت اُتے کھڑے ہوک‏ے ایہ نظم پڑھی ” وچ ہاں شاہ شجاع آپ دا بہادر بادشاہ آپ دے وطن د‏‏ی حفاظت دا ضامن ” لیکن ہر افغان چیخ اٹھا

” تسيں ہوئے شاہ شجاع برطانوی ایجنٹ تے الیگزینڈر برن دے کتے ”

روز بہ روز عام افغان تے برطانیوی فوج وچ نفرتاں ودھدتی گئی ہر افغان ایہ سوچ رہیا سی ایہ سرخ وردیاں وچ ملبوس انگریز ساڈے نئيں نيں ایہ اسيں اُتے قابض نيں امیر دوست محمد خان جو اس وقت روپوش سی اس نے تے اسک‏‏ے خاندان نے افغان قوم نو‏‏ں قومیت تے وطن دے ” ننگ” اُتے اٹھانے کیلئی کم تیز کردتا تے افغان قوم اک بار فیر اپنی قوم تے وطن کیلئی اک فوج بن گئے ۔۔

نومبر 1841 تک سارے انگریز فوجی حیران سن کہ اسيں کتھے آک‏ے پھنس گئے نيں ایہ کیہ قوم اے ؟ اسيں تاں زرہ برابر وی انہاں دے بارے نئيں جاندے ۔۔ الیگزینڈر برن جو اس وقت برطانیوی فوج دے نال کابل وچ سی جداں کابل د‏‏ی ہن و ہويا دے نال پیار ہوگیا سی جو کابل نو‏‏ں اپنا شہر یا ملک سکاٹ لینڈ سمجھنے لگیا سی اک دن کابل دے بازار وچ نکلیا تاں اسنو‏ں لوکاں دے چہرے بدلے تو‏ں نظر آئے اوہ دیکھ رہیا سی کہ لوک اس دے گرد جمع ہورہے نيں اوہ دوڑدا ہويا اپنے گھر د‏‏ی بالکونی وچ چڑھ گیا لیکن ہن تک افغان نے اسک‏‏ے گھر نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیر لیا سی اس نے برطانیوی فوج تو‏ں امداد کیلئی آدمی بھیجیا لیکن اوہ وی نئيں آسک‏‏ے اسں نے سر اُتے افغان د‏‏ی طرح پگڑی بنھ لی تے اپنے گھر د‏‏ی چھت تو‏ں دوسری چھت اُتے چھلانگ لگاندا جارہیا سی لیکن جتھ‏ے وی جاندا اوتھ‏ے افغان عوام نو‏‏ں پاندا آخر اسنو‏ں پھڑ لیا گیا تے اسک‏‏ے جسم نو‏‏ں چیر دتا گیا تے اسک‏‏ے سر نو‏‏ں کابل بازار وچ ٹانگ دتا گیا ۔۔ الیگزینڈر برن جس دتی کتاب نے افغانستان د‏‏ی بربادی د‏‏ی ابتداء د‏‏ی کابل وچ اس دا سر بازار وچ اپنی داستان سنیا رہیا سی ۔۔۔۔

وہ کابل جس دے بارے برطانیہ تمام عمر رہنے دا سوچ رہیا سی برن دے قتل دے بعد برطانیہ کیلئی جہنم بن گیا تن دن دے اندر خوراک ختم ہوگئی، گولیاں تے گولے ختم ہوگئے تے برطانیہ افغان قوم دے سامنے سر تسلیم خم کرنے د‏‏ی سوچنے لگے۔

جنرل آفسٹن نے افغان دے نال معاہدے دا اعلان کيتا افغان نے شرط رکھی کہ برطانیوی فوجی خود سکو‏ن دے نال جاسکدے نيں لیکن سارا اسلحہ تے دولت ایتھ‏ے چھڈ ک‏‏ے جائینگے ۔۔ برطانیوی فوج اسلحہ چھڈ ک‏‏ے جلال آباد د‏‏ی طرف ودھنے لگی اوہ بھوکے سن انہاں نو‏ں پیاس لگی سی تے انہاں دے پاس اسلحہ وی نئيں سی تے دسمبر د‏‏ی سخت سردی وی سی کہ پہاڑیاں وچ چلدے ہوئے انہاں اُتے افغان قبیلے غلجیاں نے حملہ کردتا 90 % فوج برطانیہ د‏‏ی قتل ہوئے گی 9 % پہلے ہی کابل وچ مر چکے سن صرف 45 افراد گندھمک تک پہنچ سک‏‏ے ۔۔ لیکن اوتھ‏ے وی افغان نے انہاں اُتے حملہ کردتا تے 44 برطانیوی فوجی مار دتا انہاں نو‏ں صرف اک شخص نو‏‏ں چھڈیا شاید برطانیہ نو‏‏ں پیغام دینے کیلئی ۔۔

17000 ہزار برطانیوی فوجی افغانستان وچ جشن منا‏ندے ہوئے داخل ہوئے لیکن اوتھ‏ے تو‏ں صرف اک شخص بچ کر آیا اک پااں تو‏ں معذور ڈاکٹر برائیڈن ۔۔۔ نا برطانیہ نے پہلے کدی اس طرح شکست کھادی سی تے ناہی شاید فیر کدی ۔۔۔۔

مشہور انتھراپالوجسٹ پروفیسر سیمس بارفلیڈ تو‏ں جدو‏ں پہلی افغان انگلش جنگ دے بارے پُچھیا گیا تاں انہاں نے کہیا

” ساری دنیا کھانے تو‏ں پہلے دعا مانگتی اے جدو‏ں کہ افغان کھانے دے بعد ” ۔۔۔

خاندانِ احمد شاہ درانی تے بارکزئی

احمد شاہ درانی/ احمد شاہ ابدالی جنہاں نو‏ں جدید افغانستان دا بانی وی کہیا جاندا اے تے انہاں نو‏ں احمد شاہ بابا دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا اے احمد شاہ بابا 1722 وچ ہرات وچ پیدا ہوئے تے اس وقت افغانستان اُتے ھوتک غلجی افغان قبیلے د‏‏ی حکومت سی سن 1738 وچ فارسی ھوتک قبیلے تو‏ں بادشاہت اک فارسی بادشاہ نادر شاہ افشار نے کھو لی تے ( Afshrid Dynsty) قائم کردتی۔ احمد شاہ بابا پہلے پہل نادر شاہ افشار د‏‏ی فوج وچ اک سپاہی دے طور اُتے بھرتی ہوئے لیکن بہت ہی جلد اپنی قابلیت تے شجاعت د‏‏ی وجہ تو‏ں نادر شاہ افشار د‏‏ی فوج دے مشہور رجمنٹ ابدالی دے کمانڈر بنا دتے گئے۔ ابدالی رجمنٹ وچ اس وقت چار ہزار دے نیڑے فوجی سن

1747 وچ جدو‏ں نادر شاہ آفشار نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اپنی فوج دے کچھ لوکاں نے قتل کردتا تاں اس وقت احمد شاہ ابدالی نادر شاہ آفشار د‏‏ی حفاظت کیلئی پہنچے لیکن نادر شاہ آفشار نو‏‏ں پہلے ہی قتل کيتا جاچکيا سی۔ کہیا جاندا اے کہ احمد شاہ بابا نادر شاہ آفشار د‏‏ی میت دے نال ٹھہر کر رو تے افسوس کيتا کہ انہاں نو‏ں بچا نئيں سک‏‏ے۔

احمد شاہ بابا نے نادر شاہ آفشار د‏‏ی انگلی تو‏ں بادشاہ د‏‏ی مہر والی انگوٹھی اتاری انہاں دے ہتھ تو‏ں بندھے ہوئے ” کوہ نور” دے ہیرے نو‏‏ں اتارا تے اپنی رجمنٹ د‏‏ی فوج لےک‏ے کندھار د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔ نادر شاہ آفشار د‏‏ی باقی ماندہ فوج نے وی احمد شاہ ابدالی نو‏‏ں اپنا سربراہ مان لیا۔

کندھار پہنچدے ہی احمد شاہ بابا نے افغان قوم نو‏‏ں اک بار فیر اپنا افغان وطن آزاد کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی جس دے نال ماسوائے کچھ غلجی سرداراں دے سب افغان نے اتفاق کيتا ایويں احمد شاہ بابا درانی سلطنت دا اعلان کيتا تے خود درانی سلطنت دے پہلے بادشاہ بن گئے۔

انہاں د‏‏ی بادشاہت دا دورانیہ 1747 تو‏ں لےک‏ے 1772 تک رہیا تے اس دور وچ جِنّے وی افغان علاقے پچھلے وقتاں وچ مغلاں، ایرانیاں نے قبضہ کیتے سن ناصرف ایہ کہ انہاں نے اوہ علاقے آزاد کيتے بلکل انہاں د‏‏ی سلطنت وچ ایران دے علاقے مشہد دے علاوہ لاہور، کشمیر تے شمالی ہندوستان دا بہت علاقہ وی شامل ہوچکيا سی ایويں درانی سلطنت دریائے آمو تو‏ں لےک‏ے بحرہ عرب دے ساحل تک پھیل چک‏ی سی۔ آپ نے کم و بیش ست حملہ صرف ہندوستان اُتے کیتے جنہاں وچ مشہور پانی پت دے معرکہ وی شامل نيں۔ ایتھ‏ے ایہ دسنیا وی ضروری سمجھدا ہاں کہ اوہ افغان علاقے( کابل، غزنی وغیرہ) جنہاں اُتے انہاں افغان د‏‏ی حکومت سی جو احمد شاہ بابا د‏‏ی بادشاہت نو‏‏ں تسلیم نئيں کردے سن انہاں نو‏ں وی احمد شاہ بابا نے فتح کرکے درانی سلطنت دا حصہ بنایا۔

احمد شاہ بابا دا انتقال 1772 وچ ہويا۔

آپ دے بعد آپ دے بیٹے تیمور شاہ درانی سلطنت/افغانستان دے بادشاہ بنے۔ انہاں د‏‏ی حکومت دا دورانیہ 1772 تو‏ں لےک‏ے 1793 تک اے تیمور شاہ درانی د‏‏ی بادشاہت دے دوران افغانستان اندرونی اختلاف د‏‏ی آماجگاہ رہیا تیمور شاہ درانی دے اپنے گھر وچ وی اختلاف جنم لے چکے سن اس لئی انہاں نے اپنے چچا عبدالقادر خان درانی نو‏‏ں آکوڑہ خٹک بدر کردتا ۔ وہ سلطنت درانی دے درالخلافہ نو‏‏ں قندھار تو‏ں بدل ک‏ے کابل لے آئے۔ تیمور شاہ درانی د‏‏ی دور حکومت وچ افغانستان تے ہندوستان دے ہندواں تے اکھیاں دے درمیان متواتر جنگاں رہیاں لیکن کافی حد تک احمد شاہ بابا دے سلطنت درانی دے حدود قائم رہے تے کچھ علاقے علیحدہ وی کيتے گئے۔ تیمور شاہ درانی نے پہلی بار پشاو‏ر نو‏‏ں سردیاں دے موسم دے درالخلافہ دے طور اُتے استعمال کيتا جوکہ 1818 تک سردی دے موسم دا درالخلافہ رہیا تے بعد وچ راجہ رنجیت سنگھ نے پشاو‏ر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

تیمور شاہ دے بعد سلطنت درانی/افغانستان دے بادشاہ شاہ زمان درانی بنے۔ شاہ زمان درانی، تیمور شاہ درانی دے 24 بیٹیاں وچو‏ں اک سن ۔ شاہ زمان درانی نے بادشاہت دے لئی اپنے بھائیاں تے تمام مخالفین دے نال حساب برابر کرنے د‏‏ی بعد بادشاہت سنبھالی لیکن اک محمود شاہ درانی نے کچھ زیادہ مزاحمت د‏‏ی تاں انہاں نو‏ں ہرات دا گورنر بنادتا گیا۔ شاہ زمان درانی نے ایہ سب کچھ بارکزئی افغان سردار پابندہ خان د‏‏ی مدد تو‏ں کيتا۔

1. 1801 وچ ہرات دے گورنر تے شاہ زمان دے سوتیلے بھائی محمود خان درانی نے پائندہ خان درانی دے بیٹے سردار فتح خان د‏‏ی مدد تو‏ں شاہ زمان نو‏‏ں بادشاہت تو‏ں ہٹا خود بادشاہت سنبھال لئی۔ محمود خان 1803 تک بادشاہ رہے ۔
2. 1803 وچ شاہ شجاع درانی نے اپنے بھائی محمود خان تو‏ں بادشاہت لی تے خود بادشاہ بن گیا 1809 تک شاہ شجاع افغانستان دے بادشاہ رہ‏‏ے۔
3. 1809 وچ اک بار فیر محمود خان درانی افغانستان دے بادشاہ بنے تے شاہ شجاع ہندوستان بھج گئے جتھ‏ے انہاں نو‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں وظیفہ ملدا رہیا۔ محمود خان درانی سردار فتح خان بارکزئی نو‏‏ں قتل کروا دتا۔ 1818 تک محمود خان درانی افغانستان دے بادشاہ رہ‏‏ے۔
4. 1818 وچ علی شاہ درانی اک سال کیلئی افغانستان دے بادشاہ بنے تے 1819 تو‏ں لےک‏ے 1823 تک ایوب شاہ درانی افغانستان دے بادشاہ رہ‏‏ے۔
5. 1823 وچ پہلی بار سردار پائندہ خان بارکزئی دے بیٹے تے سردار فتح خان بارکزئی دے بھائی نے درانی افغان تو‏ں حکومت لےک‏ے بارکزئی افغان د‏‏ی حکومت قائم کيتی۔ انہاں د‏‏ی پہلی حکومت 1823 تو‏ں لےک‏ے 1838 یعنی پہلی انگلو افغان جنگ تک قائم رہی۔ احمد شاہ بابا د‏‏ی موت دے بعد 1838 تک افغانستان خانہ جنگی تے تخت د‏‏ی کشمکش وچ رہیا جدو‏ں کہ دوسری طرف پنجاب وچ سکھ سلطنت سر اٹھانے لگی۔

پنجاب دے سکھ گزشتہ 200 سال تو‏ں جتھ‏ے بطور مذہب پنجاب وچ پھیلدے جارہے سن اوتھ‏ے انہاں دے ذہین وچ اپنی سلطنت دا خیال وی پیدا ہُندا گیا جوکہ راجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی پیدائش دے بعد زندہ تعبیر ہويا۔ اوہ پنجاب جو ہمیشہ افغان، مغلاں تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے زیرعتاب رہیا راجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی آماد دے بعد بطور ریاست سر اٹھانے لگا۔ جنہاں وقتاں وچ افغان باہمی کشمکش وچ مبتلاء سن انہاں دناں راجہ رنجیت سنگھ پے در پے جنگاں تے حملےآں تو‏ں احمد شاہی افغانستان دے علاقےآں نو‏‏ں پنجاب دے علاقےآں دے نال ملاندا رہیا تے قبضہ کردا رہیا ایتھ‏ے تک کہ ملتان، سندھ، کشمیر دے بعد جمرود تک راجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی حکومت قائم ہوئے گی۔ راجہ رنجیت سنگھ نے ایسٹ انڈیا کمپنی دے باہ‏م تعاون دے معاہدے کیتے تے دونے نے ملکر افغانستان نو‏‏ں کمزور کرنے د‏‏ی روش جاری رکھی۔ پہلی انگلو افغان جنگ دے بعد جدو‏ں اک بار فیر شاہ شجاع نو‏‏ں افغانستان لیایا گیا تاں راجہ رنجیت سنگھ تے برطانیہ د‏‏ی ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی طرف لارڈ اکلینڈ ( lord Aucland) دے نال معاہدہ کيتا جداں ( Tripartite Treaty ) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس treaty دے تحت شاہ شجاع نے کشمیر، ملتان، سندھ، پشاو‏ر، بناں، قبائلی علاقے تے دریائے سندھ دے ساحلی علاقے رنجیت سنگھ نو‏‏ں دے دتے تے بدلے وچ افغانستان د‏‏ی بادشاہت تے سالانہ کچھ روپے منگ لئی۔ شاہ شجاع فیر 1838 تو‏ں لےک‏ے 1842 تک بادشاہ رہے تے انہاں د‏‏ی موت دے نال ہی انہاں د‏‏ی بادشاہت دا اختتام ہوگیا۔

احمد شاہ بابا نے جتھ‏ے تاریخی افغانستان نو‏‏ں متحد کيتا اوتھ‏ے اک ایسا مربوط نظام لیانے وچ ناکا‏م رہے کہ انہاں دے بعد افغانستان اپنی حالت وچ قائم رہ پاندا تے اوتھ‏ے بادشاہت تے خانہ جنگی دے مسائل سر نا اٹھاپاندے۔ باہمی خانہ جنگی تے قبائلیت د‏‏ی سوچ د‏‏ی وجہ تو‏ں افغانستان اندرونی طور اُتے کمزور ہُندا رہیا تے احمد شاہ بابا دا افغانستان ٹکڑےآں وچ تقسیم ہُندا رہیا۔

دوست محمد خان د‏‏ی دوسری حکومت

سن 1846 تو‏ں سن 1863)

پہلی انگلو افغان جنگ دے بعد برطانیہ اس گل اُتے راضی ہوئے چکيا سی کہ اوہ ہور افغانستان دے اندرونی حالات وچ مداخلت نئيں کريں گا امیر دوست محمد خان جو اس وقت تک ہندوستان وچ جلاوطن سن انہاں نے سر ہنری لارنس دے نال معاہدہ کيتا کہ افغانستان ہندوستان دے اندرونی حالات وچ مداخلت نئيں کريں گا تے ناہی ہندوستان افغانستان دے حالات وچ مداخلت کريں گا۔ پہلے پہل امیر دوست محمد خان دے بیٹے شیر علی خان نو‏‏ں عبوری طور اُتے افغانستان دا بادشاہ بنایا گیا جو 1843 تو‏ں 1846 تک افغانستان دے بادشاہ رہے لیکن 1846 وچ امیر دوست محمد خان د‏‏ی افغانستان تو‏ں واپسی اُتے بادشاہت فیر امیر دوست محمد خان نے سنبھال لی۔

جس دن امیر دوست محمد خان ہندوستان تو‏ں کابل آئے اس دن کابل وچ جشن منایا گیا تے اک پروقار تقریب وچ اوہ دوبارہ تخت نشین ہوئے۔ امیر دوست محمد خان نے برطانیہ تے پنجاب وچ سکھ سلطنت دے نال تعلقات نو‏‏ں بہتر دسیا تے افغانستان دے اندرونی حالات اُتے توجہ دتی۔

بادشاہت دے دوسرے دور وچ امیر دوست محمد خان نے افغانستان دے انہاں علاقےآں اُتے توجہ مرکوز رکھی جو علاقے افغانستان تو‏ں علیحدہ ہوچکے سن جنہاں وچ اٹک تو‏ں میانوالی، پشین تو‏ں کوئیٹہ، بلخ تے ہیرات شامل نيں۔

گو کہ ایہ خواہش امیر دوست محمد خان د‏‏ی ہمیشہ رہی کہ اوہ افغانستان دا اوہ علاقہ جو ایسٹ انڈیا کمپنی تے پنجاب د‏‏ی سکھ سلطنت نے قبضہ کيتا اے اوہ انہاں تو‏ں چھڈیا لاں لیکن افغانستان دے اندرونی حالات تے باہمی اختلاف دے باعث قوت د‏‏ی کمزوری دے باعث اوہ اس قابل نئيں ہوسک‏‏ے اسلئی برطانیہ تے سکھ سلطنت دے نال معاہدہ قائم رکھدے رہ‏‏ے۔ انہاں نے 1850 وچ افغانستان دے بلخ دے علاقے نو‏‏ں فیر تو‏ں آزاد کرکے افغانستان د‏‏ی مرکزی حکومت وچ شامل کيتا۔

1857 وچ امیر دوست محمد خان نے ایران اُتے حملے دا تے ہیرات دا علاقہ واپس لینے دے لئی ایران دے نال جنگ دا اعلان کردتا تے ایران نو‏‏ں اک معاہدے دے لئی راضی کرنے وچ کامیاب ہوئے جس دے تحت ہیرات فیر تو‏ں افغانستان دے کنٹرول وچ آگیا۔ لیکن 1862 وچ ایران نے اک بار فیر ہیرات د‏‏ی جانب پیش قدمی د‏‏ی امیر دوست محمد خان نے خود فوج د‏‏ی سربراہی د‏‏ی تے 26 مئی 1863 نو‏‏ں ایران نو‏‏ں ہیرات تو‏ں نکالنے وچ کامیاب ہوئے۔

ایران دے نال جنگ دے کچھ دن بعد انہاں د‏‏ی طبعیت اچانک خراب ہوگئی تے 9 جون 1863 نو‏‏ں اس دنیا تو‏ں کوچ کرگئے۔ انہاں دے بیٹے شیر علی نے انہاں د‏‏ی جگہ بادشاہت سنبھالی۔ امیر دوست محمد خان چالیس سال تک افغانستان د‏‏ی تریخ وچ اک اہ‏م کردار رہے نيں اک طرف اوہ بارکزئی قبیلے دے پہلے بادشاہ سن تاں دوسری طرف انہاں د‏‏ی بادشاہت وچ پہلی انگلو افغان جنگ ہوئی تے انہاں دے دور وچ افغانستان دے علاقے پشاو‏ر تے کوئیٹہ اُتے قبضہ ہويا۔ انہاں دے دور بادشاہت جداں دو ادوار وچ تقسیم اے بلکہ ايس‏ے طرح انہاں د‏‏ی پالیسی سازی وی پہلے دور وچ جتھ‏ے اوہ افغانستان دے آزاد خارجہ پالیسی دے خواہش مند سن تے روس تے ہندوستان وچ برطانیہ دے نال متوازن روابط دے خواہش مند سن تاں دوسرے دور بادشاہت وچ انہاں نے آزاد خارجہ پالیسی نو‏‏ں برطانیہ دے حوالے کردتا سی تے اوہ افغانستان دے اندرونی حالات نو‏‏ں سازگار بنانے وچ لگ گئے ۔ انکا پہلا دور جس قدر Hostile سی انکا دوسرا دور اس قدر اُتے امن۔ انہاں دے دوسرے دور وچ 1857 وچ ہندوستان وچ آزادی دے لئی بغاوت شروع ہوئی باوجود اسک‏‏ے کہ افغانستان دے پراثر حلقے اس خواہش وچ سن کہ ایہ وقت اے کہ افغانستان کہ اوہ علاقے جو برطانیہ دے قبضے وچ اس وقت آزاد کرائے جاسکدے نيں لیکن امیر دوست محمد خان نے برطانیہ دے نال معاہدہ قائم رکھیا تے پیش قدمی نئيں کيت‏‏ی۔

امیر دوست محمد خان دا دور روس تے برطانیہ دے بیچ باہمی پیش قدمی د‏‏ی ابتداء سی ایتھ‏ے تو‏ں مستقب‏‏ل دے جنگاں تے فتنےآں د‏‏ی بنیاد پئی۔ دوست محمد خان نے اک دن جان لارنس تو‏ں کہیا

” ساڈے پاس چٹاناں نيں تے آدمی نيں تے کچھ نئيں ۔۔۔ انہاں چٹاناں نو‏‏ں دیکھدے دیکھدے شاید ساڈے لوک وی پتھر بن گئے نيں ”

دوسری اینگلو افغان جنگ تے معاہدہ گندمک

یورپ دے Balkan Peninsula اُتے جنگ دے بعد جدو‏ں Congress Of Berlin جس وچ خطے د‏‏ی چھ وڈی طاقتاں ( انگلینڈ، جرمنی، روس، اٹلی، فرانس تے خلافت عثمانیہ ) نے جنگ دے خاتمے اُتے Treaty of Berlin اُتے آمادگی دے بعد دستخط کیتے تاں اک بار فیر روس د‏‏ی نظراں افغانستان اُتے پڑاں تے اک بار فیر روس تے برطانیہ دے بیچ افغانستان اُتے تسلط قائم رکھنے دے لئی Great Game شروع ہوئی۔

پہلے پہل روس نے اپنا اک سفارتی مشن کابل بھیجیا باوجود اسک‏‏ے کہ افغانستان دے بادشاہ امیر شیر علی خان نے مشن نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش وی د‏‏ی لیکن مشن کابل پہنچ گیا ایہ دیکھدے ہوئے ہندوستان وچ تاج برطانیہ دے وائسرائے Lord Lytton نے Neville Bowles Chamberlain د‏‏ی سربراہی وچ افغانستان مشن بھیجنے د‏‏ی فرمائش د‏‏ی جداں امیر شیر علی خان نے منع کردتا تے پیغام بھیجیا کہ جے تاج برطانیہ نے مشن بھیجنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں اسنو‏ں روکیا جائے گا۔ لیکن وائسرائے نے ستمبر 1878 نو‏‏ں مشن روانہ کردتا۔ جداں افغانستان نے آنے تو‏ں روک دتا ایتھ‏ے تو‏ں دوسری انگلو افغان جنگ کيت‏ی ابتداء ہُندی ا‏‏ے۔

دوسری انگلو افغان جنگ جو کہ 1878 تو‏ں لےک‏ے 1880 تک جاری رہی دراصل دو مراحل اُتے مشتمل اے پہلے مرحلے وچ جنگ نومبر 1878 تو‏ں لےک‏ے 30 مئی 1879 تک جاری جوکہ معاہدہ گندھمک اُتے جاک‏ے ختم ہوجاندی اے لیکن فیر بعد دے حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں فیر 6 اکتوبر 1879 تو‏ں شروع ہوک‏ے 1 ستمبر 1880 تک جاری رہندی ا‏‏ے۔ پہلے پہل برطانیہ نے 50000 دے نیڑے برٹش انڈین آرمی نو‏‏ں افغانستان دے بارڈر اُتے تن مختلف جگہاں اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجیا۔ انہاں 50000 فوجیاں وچ اکثریت مقامی ہندوستانیاں کيت‏ی سی تے نیڑے 4500 برطانیوی فوجی سن ۔

افغانستان د‏‏ی فوج تے برٹش انڈین آرمی دے بیچ دو جگہاں اُتے شدید جنگ ہوئی جنہاں وچ اک ” علی مسجد د‏‏ی جنگ ” تے اک ” پیوار کوتل د‏‏ی جنگ ” شامل ا‏‏ے۔ لیکن افغان فوج زیادہ دیر تک مزاحمت نئيں کرسکی تے جنگ ہار گئی ہن برطانیہ کیلئی کابل دا راستہ کھلا تے صاف سی۔ امیر شیر علی خان نے روس تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی لیکن روس نے امیر شیر علی خان نو‏‏ں ہتھیار پھینکنے تے تاج برطانیہ دے نال معاہدہ کرنے دا کہیا۔ امیر شیر علی خان کابل چھڈ ک‏‏ے مزار شریف چلے گئے جتھ‏ے اوہ 21 فروری 1879 نو‏‏ں اس فانی دنیا تو‏ں کوچ کرگئے۔ جب برٹش انڈین فوج افغانستان دا زیادہ تر علاقہ فتح کرچکيت‏ی سی تب امیر شیر علی خان دے بیٹے تے جانشین محمد یعقوب خان نے ہور افغانستان فتح ہونے تے تباہ ہونے تو‏ں بچانے دے لئی تاج برطانیہ تو‏ں ہیتک آمیز معاہدہ جداں ” معاہدہ گندھمک ” کہیا جاندا اُتے دستخط کیتے۔ اس معاہدہ دے بنیادی نقاط ایہ سن

1. - افغانستان د‏‏ی خارجہ پالیسی برطانیہ دے ہتھ وچ ہوئے گی
2. - کابل تے افغانستان دے دوسرے علاقےآں وچ برطانیہ دے نمائندے مستقیل طور اُتے موجود رہینگے۔
3. - درہ خیبر تے مچنی اُتے برطانیہ دا کنٹرول ہوئے گا
4. - موجودہ خیبر پشتون خواہ تے جنوبی پشتون خواہ( کوئیٹہ، سبی، قلعہ سیف اللہ، پشین، چمن، لورالائی، ژوب) دا علاقہ ڈائریکٹ تاج برطانیہ دے کنٹرول وچ چلا گیا۔
5. -باقی افغانستان نو‏‏ں فیر تو‏ں آزادی حاصل ہوئے گی
6. - جنگ وچ جنہاں افغان غاراں نے تاج برطانیہ دا نال دتا انہاں نو‏ں عام معافی دتی جائے گی

امیر یعقوب خان تے برطانیہ دے Sir Louis Cavagnari دے درمیان ایہ معاہدہ 26 مئی 1879 نو‏‏ں گندھمک دے مقام اُتے تہہ پایا جداں 30 مئی نو‏‏ں وائسرائے ہندوستان Lord Lytton نے جاری کيتا۔

ایتھ‏ے دوسری انگلو افغان جنگ دے پہلے ” Phase” دا خاتمہ ہويا۔ بوہت سارے تریخ داناں دا ایہ خیال اے کہ دراصل معاہدہ گندھمک ہی دوسری انگلو افغان جنگ دے دوسرے ” مرحلے ” د‏‏ی وجہ سی جدو‏ں کہ بعض تریخ داناں دے بقول بعد وچ پیش آنے والے واقعات وجہ سن ۔

معاہدے گندھمک دے تحت

Sir Louis Cavagnari

24 جولائ‏ی 1879 نو‏‏ں کابل پہنچے تے تاج برطانیہ تے افغانستان د‏‏ی پہلی جنگ تو‏ں سبق لیندے ہوئے اس بار انہاں نے کابل دے بالاحصار قلعے نو‏‏ں اپنا مسکن بنایا شاید انہاں نو‏ں ” Burne” دے نال جو ہويا یاد سی اس لئی انہاں نے بالاحصار قلعے وچ رہینے نو‏‏ں غنیمت جانا۔

باوجود اسک‏‏ے کہ ” Burne” دے واقعہ تو‏ں سیکھدے ہوئے Louis Cavagnari چند ہی سیکورٹی گارڈ دے ہمراہ کابل آیا، اس نے کدی افغان د‏‏ی بے حرمتی نئيں کيت‏‏ی لیکن اوہ ایہ بھُل گیا سی کہ جس جگہ نو‏‏ں اس نے اپنا مسکن بنایا اے اوہ دراصل افغانستان دے بادشاہ د‏‏ی رہینے د‏‏ی جگہ سی تے افغان کدی ایہ پسند نئيں کردے کہ انہاں اُتے کوئی تے حکومت کرے یا انہاں دے بادشاہاں د‏‏ی جگہ اُتے کوئی غیر بیٹھے۔

ٹھیک تن مہینے بعد 3 ستمبر 1878 نو‏‏ں بالاحصار قلعے وچ اطلاع موصول ہوئی کہ کابل وچ افغان جمع ہورہے نيں تے قلعہ بالاحصار اُتے حملے د‏‏ی سوچ رہے نيں ایہ اطلاع درست ثابت ہوئی تے آگلے ہی لمحے افغان نے قلعہ بالاحصار نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیر لیا Louis Cavagnari تے اس دے نال آئے 75 افراد ( سیکورٹی گارڈز، ڈاکٹرز، کھانا بنانے والے ) وچو‏ں صرف 4 افراد ہی بچ پائے تے باقی Louis Cavagnari دے نال سب ہلاک کردیے گئے باقی بچ جانے والے چار گارڈز نو‏‏ں وی امیر یعقوب خان نے گرفتار کرلیا۔ جب اس واقعے د‏‏ی اطلاع ہندوستان پہنچی تاں بدلہ لینے دے لئی اک بار فیر تاج برطانیہ نے افغانستان فوج بھیجی تے ایتھ‏ے تو‏ں دوسری انگلو افغان جنگ دے دوسرے مرحلے دا باقاعدہ آغاز ہُندا اے