خلافت تے برصغیر

اک عمومی تاثر ایہ اے کہ برصغیر خلافت تو‏ں آ زاد اک خطہ رہیا اے تے اس دا معاملہ ہمیشہ خودمختاری دا رہیا ا‏‏ے۔ امتِ مسلمہ دا نصف حصہ اج برصغیر وچ قیام کردا اے ۔ہندوستان ،پاکستان تے بنگلہ دیش دے مسلماناں د‏‏ی آبادی نو‏‏ں جوڑ دے دیکھو تاں ایہ گل آسانی تو‏ں سمجھ وچ آجاندی اے ۔اج امتِ مسلمہ د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ بولی جانے والی بولی اردو ہوئے گئی اے جو عربی تو‏ں وی اگے ودھ گئی ا‏‏ے۔

ہندوستان وچ خلافت د‏‏ی تریخ

۷۱۱ ء ؁ دا واقعہ اے کہ ساحلِ سندھ دے پاس کچھ مسلما‏ن تاجر بحرِ ہند وچ سفر ک‏ر رہ‏ے سن کہ انہاں نو‏‏ں پرت لیا گیا تے اوہ قید وی کر لئے گئے۔ جدو‏ں ایہ خبر اسلامی دارِ الخلافہ وچ خلیفہ ولید بن عبدالملکؔ دے پاس پہنچی تاں خلیفہ نے والئ بغدادؔ حجاج بن یوسفؔ نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ اوہ سندھ دے راجہ تو‏ں کدرے اوہ اس گستاخی اُتے معافی منگے تے مسلماناں نو‏‏ں رہیا کردے۔ اس دے بعد سندھ دے لئی اک فوج روانہ کيتی گئی جس دا سپہ سالار اوہ بہادر نوجوان سی جس د‏‏ی عظمت خاص کر ہندوستان دے مسلماناں وچ اج تک قائم ا‏‏ے۔ اس دیارِ غیر وچ اسلامی خلافت نو‏‏ں پہنچانے د‏‏ی ذمہ داری جس نوجوان دے کندھےآں ر پائی گئی اُس دا ناں محمد بن قاسم الثقفی تھا،اسی نے سندھ دے راستے تو‏ں بلادِ ہند د‏‏ی فتح کاآغاز کيتا۔

جدوں ریاستِ خلافتِ اسلامی د‏‏ی فوج ڈبالؔ یعنی موجودہ کراچیؔ دے نیڑے پہنچی تاں راجہ سامنے محمد بن قاسم ؔ نے مطالبہ رکھیا کہ مسلما‏ن قیدیاں نو‏‏ں آزاد کر دتا جائے جسنو‏ں راجہ نے مسترد کر دتا۔ اس انکار اُتے ناگزیر ہوگیا کہ جنگ کيت‏ی جائے،جس دے نتیجے وچ سندھ اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا۔

اس ابتدائی کامیابی دے بعد وی محمد بن قاسم نے فتوحات دے اس سلسلے نو‏‏ں جاری رکھیا کیونجے ایہ مسلماناں اُتے فرض اے کہ اوہ اللہ دے کلمہ نو‏‏ں بلند کرن۔اسلامی جذبہ تو‏ں سرشار بڑھدا چلا گیا ایتھ‏ے تک کہ ملتانؔ وی انہاں دے قبضہ وچ آگیا۔تین سال د‏‏ی مختصر مدّت وچ یعنی ۷۱۴ء ؁ تک پورا سندھ تے پنجاب دا کچھ حصہ اسلامی حکومت دے اقتدار دے تحت آگیا تھا۔ہندوستان دے شمال مغربی حصہ نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد اسلامی فوج مورتی پوجا کرنے والےآں نو‏‏ں شرک دے اندھیراں تو‏ں کڈ ک‏ے اسلام د‏‏ی روشنی وچ لے آئی۔ مجاہدِ اعظم محمد بن قاسم نے اپنے دورِ حکومت وچ مسلم تے غیر مسلماں دے درمیان کوئی امتیاز نئيں کيتا اورمفتوحہ علاقےآں وچ غیر مسلماں نو‏‏ں اُنہاں دے سابقہ عہدےآں اُتے برقرار رکھیا۔انہاں نے ریاست دے حکا‏م نو‏‏ں ہدایت دتی کہ اوہ ریاست تے عوام دے درمیان معاملات وچ انصاف تے دیانت داری تو‏ں کم لاں تے لوکاں اُتے اُنہاں د‏‏ی استطاعت دے مطابق ہی ٹیکس عائد کرن۔

خلیفہ ہشام ابن عبدالملکؔ دے دورِ حکومت وچ ۷۲۴ء ؁ تے ۷۴۳ء ؁کے درمیان عباسی خلیفہ ابو جعفر المنصور دے دورِ خلافت وچ قندھار دے علاقہ نو‏‏ں فتح کرلیا گیا سی۔۔ریاست د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں ہندوستان وچ وسعت دینے دے نال ہی انہاں نو‏ں استحکا‏م دینے د‏‏ی کوشش وی جاری رہی۔خلیفہ ہارون رشید دے دور وچ ۷۶۸ء ؁ تے ۸۰۹ء ؁ دے درمیان اسلامی فوج نے اپنی سرحداں نو‏‏ں گجرات تک ودھیا دتا تھا۔اسی دوران مسلما‏ن فوجی ایتھ‏ے بس گئے تے نويں نويں شہراں نو‏‏ں آباد کرنا شروع کر دتا تے اسطرح ہندوستانیاں د‏‏ی وڈی تعداد ایتھ‏ے دے غیر انسانی سماجی ڈھانچہ د‏‏ی پستی تو‏ں نکل ک‏ے اک آفاقی برادری دا حصہ بنی۔ یہا ں د‏‏ی آبادی نو‏‏ں جہالت تے کفر دے اندھیراں تو‏ں کڈ ک‏ے اسلام د‏‏ی روشنی وچ لیایا گیا۔ان نو‏‏ں اپنے ہی جداں انساناں د‏‏ی غلامی تو‏ں کڈ ک‏ے خالقِ کائنات،مالکِ حقیقی اللہل د‏‏ی بندگی وچ لیایا گیا۔اس برِّ صغیرِ ہند وچ جو ہن ہندوستان،پاکستان تے بنگلہ دیش دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے اک ہزار سال تو‏ں زیادہ اسلامی حکومت قائم رہی۔

جس طرح دشمنانِ اسلام تے کفار ہندوستان د‏‏ی تریخ نو‏‏ں پیش کردے نيں اس اُتے سانو‏ں بھروسہ نہ کردے ہوئے ایہ تسلیم کرنا چاہیدا کہ ایہ علاقہ ریاستِ خلافت ہی دا اک حصہ رہیا ا‏‏ے۔ کچھ خلفاء د‏‏ی لاپرواہی د‏‏ی وجہ تو‏ں تھوڑی مدت دے لئی ایہ علاقہ خلافت دے کنٹرول تو‏ں باہر آگیا تھا،پر جو وی حکمراں رہے،احکامِ شرعیہ دا نفاذ ایتھ‏ے جاری رہیا۔ تے ایہ دار الاسلام ہی دا حصہ بنا رہیا جدو‏ں تک اسنو‏ں انگریزاں نے اپنی کالونی نہ بنا لیا۔

مستند ترین مسلم تریخ داں جداں علامہ ابن کثیرؔ (وفات ۷۷۴ھ ؁) اپنی مشہور کتاب’ البدایہ والنہایہ‘ وچ ہندوستان دا ذکر دارالاسلام دے اک حصہ ہی د‏‏ی حیثیت تو‏ں کردے نيں۔ انہاں نے ہندوستان نو‏‏ں فتح کيتے جانے دے تعلق تو‏ں کچھ حدیثاں وی نقل کيت‏یاں نيں مثلاً مسند احمد د‏‏ی حدیث اے کہ حضرت ابو ہریرہ ص روایت کردے نيں کہ’’ میرے حقیقی دوست رسول اللہ ا نے فرمایا:’’امت د‏‏ی افواج سندھ تے ہندوستان د‏‏ی طرف روانہ کيتی جاواں گی‘‘ فیر حضرت ابو ہریرہ صفرماندے نيں’’ وچ جے اس جنگ وچ شریک ہوئے سکیا تے شہید ہوگیا تاں ایہ میرے لئے عظیم سعادت ہوئے گی تے جے ميں زندہ بچ کر آگیا تاں وچ آزاد ہوواں گا یعنی اللہ ل مینو‏ں دوزخ دے عذاب تو‏ں نجات دے گا‘‘۔ایہ گل کہ ہندوستان ریاستِ خلافت دا ہی حصہ رہیا اے ،اک ہندو مصنف سی ایس شرما نے اپنی کتاب(Religious Ideological and Political Paraxis) وچ تسلیم د‏‏ی اے ،وہ لکھدا اے ’’ دہلی سلطنت (1206 -1526 ء) اپنے پورے قیام د‏‏ی مدت وچ مسلم سلطنت ہی دا حصہ رہی جو کہ عباسی خلفاء دے زیرِ اقتدار سی۔ سلطان اپنے آپ نو‏‏ں خلیفہ دا نائب سمجھدے سن تے اِنہاں د‏‏ی حکومت دا قانونی جواز خلیفہ ہی دے تفویض کردہ اختیارات تو‏ں حاصل ہُندا سی۔ کیونجے قانونی طور اُتے امت اُتے اقتدار خلیفہ ہی نو‏‏ں حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ ہر بادشاہ یا حکمراں حکومت کرنے دا اختیار امام المسلمین ساے ہی حاصل کردا اے ‘‘۔(ملاحظہ ہوئے صفحہ ۲۴۷)۔

’’محمد شاہ بہمانی سوم(1463–1482 ء)عثمانی خلیفہ سلطان محمد دوم نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں خراج پہنچاندا سی جو کہ اس دا حق اے ۔سلطان بیجاپور دا شاہی نشان وی اوہی سی جو عثمانی سلطنت دا سی۔ ملک ایاز جو کہ گجرات دے نامی حکمراں رہے نيں،انہاں نے وی سلطان سلیم اول نو‏‏ں خلیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں ہی خطاب کيتا اے ۔جس ادب تے احترام تو‏ں مغل سلطان عثمانی خلیفہ تو‏ں پیش آندے سن اس د‏ی شہادت ايس‏ے خط تے کتابت تو‏ں ملدی اے جو دہلی تے استنبول دے درمیان ہوئی۔سلطان سلیمان نو‏‏ں لکھے گئے اک خط وچ ہمایو‏ں نے’’عظیم صفات دے حامل خلیفہ‘‘ کہہ ک‏ے خطاب کيتا اے تے خلافت دے ہمیشہ قائم رہنے د‏‏ی دعا کيتی ا‏‏ے۔ اس نے اپنے خط وچ قرآن مجید د‏‏ی اس آیت دا حوالہ دتا اے کہ خلیفہ زمین اُتے اللہ دا نائب ہُندا اے ۔سلطان ابراہیم نے اک خط شاہجہان نو‏‏ں لکھیا جس وچ خود نو‏‏ں دنیا دے تمام بادشاہاں دے لئی اللہ دا سایہ یعنی ظل اللہ دسیا جسنو‏ں دنیا د‏‏ی خلافت عطا کيتی گئی۔

۱۶۹۰ء ؁ وچ اورنگ زیب دے دربار وچ خلیفہ دے سفیر احمد آغا خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں اورنگ زیب دے لئی پیغام لیائے جس وچ قرانی آیات دا حوالہ سی تے عثمانی سلطان نو‏‏ں خلیفۂ اسلام کہہ ک‏ے تعبیر کيتا گیا تھا۔۱۷۲۳ء ؁ وچ محمد شاہ(1719–1748 ء)اور عثمانی خلافت دے درمیان خط تے کتابت ہوئی جس وچ عثمانی خلیفہ نو‏‏ں عظیم سلاطین د‏‏ی پناہ گاہ،بادشاہاں دے محافظ،تختِ خلافت دے شایانِ شان احکا‏م شرعیہ دے مبلغ دے القاب تو‏ں موسوم کيتا گیا۔

زمانۂ قدیم د‏‏ی کچھ باقیات(Antiquities )سے وی ہندوستان تے ریاستِ خلافت دے درمیان قائم رشتاں دا ثبوت ملدا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے سلطان شمس الدین التمشؔ (1211–1236 ء) والئ ہند دے زمانے دے چاندی دے سکّے نيں جنہاں دے اک طرف خلیفہ المستنصرؔ تے دوسری طرف خود التمشؔ دا ناں خلیفہ دے نائب د‏‏ی حیثیت تو‏ں لکھیا ہويا اے ۔۱۲۵۱ھ ؁ وچ سقوطِ بغدادؔ دے بعد وی جدو‏ں خلیفہ المصتعصم د‏‏ی وفات ہوئے چک‏ی سی،تب وی ہندوستان وچ خلیفہ ہی دے ناں دے سکّے چلدے سن ۔

ہندوستان وچ اسلامی حکومت دے دور وچ عالمِ اسلام دے وڈے وڈے علماء پیدا ہوئے۔ مثلاً حضرت شیخ احمد سرہندیؒ جنہاں د‏‏ی وفات1624 وچ دہلی وچ ہوئی،ایہ فقہہ اسلامی دے بہت وڈے عالم سن جو مجدّد الفِ ثانی دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں۔انہاں نے عثمانی خلفاء نو‏‏ں 536 خطوط لکھے جنہاں دا مجموعہ ’’مکتوبات‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

حضرت شاہ ولی اللہ دہلویؒ (1703–1762 ء) جنہاں دا شمار ہندوستان دے معزز ترین علماء وچ ہُندا اے تے جنوبی ایشیا تے اس دے باہر وی تمام ہی مکاتب فک‏ر ک‏ے لوکاں وچ انہاں دا اسلامی علمی مرتبہ تسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ عظیم تے ہمہ گیر مصنف سن تے انہاں نے متعد اسلامی موضوعات اُتے کتاباں وی لکھایاں نيں۔ انہاں دا شمار قرآن دا اردو وچ ترجمہ کرنے والے ابتدائی لوکاں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اس زمانے دے لوکاں نے اُنہاں د‏‏ی اس کاوش د‏‏ی زبردست مخالفت کيتی سی جنہاں دا ایہ کہنا سی کہ قرآن نو‏‏ں اس د‏ی اصل حالت ہی وچ رہنا چاہیدا۔کچھ عرصہ بعد ہندوستان دے علماء نے انہاں د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں تسلیم کيتا تے فیر سراہا بھی۔ انہاں د‏‏ی لکھی ہوئی مشہور کتاباں وچ ’’حجۃ اللہ البالغہ‘‘ تے ’’ تفہیمات الٰہیہ‘‘ شامل نيں۔حضرت شاہ ولی اللہؒ نے خلافت دے تعلق تو‏ں اپنی کتا ب’’ ازالۃ الخفاء‘‘ وچ اپنے خیالات دا اس طرح اظہار کيتا اے ۔’’خلافت لوکاں د‏‏ی متحدہ قیادت دا ناں اے جس دا وجود ہی دین نو‏‏ں قائم رکھنے دے لئی ہُندا اے جس وچ مختلف دینی علوم دا احیاء اسلامی عبادات اُتے عمل درآمد د‏‏ی نگرانی،جہاد دا نظم،فوج د‏‏ی تیاری،اسلحہ د‏‏ی تیاری،عدالدی نظام دا قیام،شریعت دا نفاذ ،جرائم د‏‏ی رو ک تھام وغیرہ شامل نيں۔ایہ تمام کم ايس‏ے دے ذریعہ انجام پاندے نيں کیونجے خلیفہ رسول ا دا نمائندہ تے نائب ہُندا ا‏‏ے۔

اسلام وچ ولایت عامہ د‏‏ی اجازت:

برِّ صغیر دے حکمراناں نو‏‏ں خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں ولایت عامہ دتی گئی سی جس نو‏‏ں اج د‏‏ی اصطلاح وچ General Governorship تو‏ں تعبیر کيتا جا سکدا اے ۔ایہ حقیقت اے کہ صوبےآں یا ولایتاں وچ والی مقرر کرنے تے انہاں نو‏ں معزول کرنے دے تعلق تو‏ں خلفاء تو‏ں کوتاہی ہوئی ا‏‏ے۔ ایہ قاعدہ عام ہوئے گیا سی کہ مختلف صوبےآں وچ جو وی اپنے دم اُتے اقتدار وچ آجاندا سی اُسنو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا جاندا تھا،پر ایہ وی حقیقت اے کہ خلیفہ د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں نو‏‏ں والی تسلیم کيتے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی انہاں د‏‏ی حیثیت قانونی ہُندی ا‏‏ے۔

اسلام وچ دو طرح د‏‏ی ولایتاں ہُندیاں نيں،اس سلسلے وچ شیخ تقی الدین النبہانی تے شیخ عبدالقدیم زلوم د‏‏ی کتاب ’’اسلام دا نظامِ حکومت‘‘ وچو‏ں اقتباست پیش کيتے جارہے نيں جنہاں تو‏ں دونے طرح د‏‏ی ولایات د‏‏ی شرعی حیثیت واضح ہوجاندی ا‏‏ے۔

’’ ولایات د‏‏ی دو قسماں ہُندیاں نيں:ولایتِ عام تے ولایتِ خاص۔ولایتِ عام وچ کِسے ولایت یا صوبہ د‏‏ی حکومت تو‏ں متعلق تمام امور شامل ہُندے نيں،اس دا تقرر(Appointment) اس طرح ہُندا اے کہ خلیفہ کسی نو‏‏ں پورے صوبہ،اس دے تمام افراد تے انہاں دے تمام امور اُتے نگرانی دے لئی مقرر کرے۔لہٰذا والئ عام د‏‏ی نگہداشت(Supervision)اوتھ‏ے دے تمام امور اُتے ہُندی اے ۔جدو‏ں کہ ولایتِ خاص وچ والی دے کم تقسیم ہوجاندے نيں۔لہٰذا والئ خاص اس علاقہ وچ مثلاًفوجاں دے انتظام،عوام د‏‏ی دیکھ بھال،علاقہ د‏‏ی حفاظت،عورتاں د‏‏ی حفاظت وچو‏ں کسی اُتے محدود ہُندا ا‏‏ے۔ والئ خاص اوتھ‏ے د‏‏ی قضاء یا خراج تے صدقات دے امور وچ مداخلت نئيں کردا۔حضوراکرم ا نے عام تے خاص دونے قسم دے والی مقرر فرمائے سن ۔مثلاً عمرو بن الحزم صکویمن دا والئ عام مقرر فرمایا سی، تے حضرت علی ابن ابی طالب ص نو‏‏ں یمن وچ اک خاص معاملہ یعنی قضاء دا والی مقرر فرمایا تھا۔آپ اکے بعد خلفاء وی اِسی طرز اُتے قائم رہے تے اِنہاں دونے قسماں دے والی مقرر کيتے؛مثلاً حضرت عمر صنے معاویہ ابن سفیان نو‏‏ں والئ عام مقرر کيتا، تے حضرت علی صنے اپنے دورِ خلافت وچ حضرت عبداللہ ابن عباس صکو بصرہ دا والئ خاص مقرر کيتا جس وچ مالی امور شامل نئيں سن، فیر حضرت زیادص نو‏‏ں اوتھ‏ے دے مالی امور اُتے والئ خاص مقرر کيتا۔

قرونِ اولیٰ وچ ولایت د‏‏ی دو قسماں رہیاں نيں؛ ولایت الصلوٰۃ تے ولایت الخراج۔ چنانچہ تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ والیاں د‏‏ی اِنہاں دونے طرح تو‏ں تعبیر کيتی گئی اے ،پہلی امارت علی الصلوٰۃ تے دوسری امارت علی الصلوٰۃ والخراج؛یعنی والی یا تاں صلوٰۃ تے خراج دا والی ہوئے گا یاصرف صلوٰۃ کا۔ ایتھ‏ے والئ صلوٰۃ تو‏ں مراد ایہ نئيں اے کہ اوہ صرف لوکاں د‏‏ی نماز وچ امامت کریوالئ صلوٰۃ اوہ ہُندا اے جو سوائے مالیا‏تی امور یا محصول د‏‏ی وصولی دے ہر چیز اُتے والی ہو۔اس پہلو تو‏ں صلوٰۃ تو‏ں ایتھ‏ے مراد حکومت دے ہر معاملہ تو‏ں ہیسوائے اموال یا محصول د‏‏ی وصولی کے۔لہٰذا جدو‏ں اِنہاں دوناں نو‏ں جمع کردتا جائے تاں اوہ شخص والئ صلوٰۃ تے خراج یعنی والئ عام ہُندا اے ؛ تے اوہ جے صرف صلوٰۃ یا صرف خراج دا ہوئے تاں اوہ والئ خاص ہُندا اے ۔بہرحال ایہ انتظامی امور نيں جو خلیفہ د‏‏ی صوابدید اُتے منحصر ہُندے نيں کہ اوہ کسی نو‏‏ں والئ خاص مقرر کرے یا کسی نو‏‏ں صرف امور قضاء تک محدود کرے یا کسی کوامورِ مالیات،قضاء یا عسکری معاملات دے سوا ہور معاملات تک، جداں کہ خلیفہ ریاست یا ولایت دے انتظامی معاملات د‏‏ی مصلحت سمجھ‏‏ے مقرر کرے۔اس دا سبب ایہ اے کہ شریعت نے والی دے لئی نہ تاں کم متعین کيتے نيں تے نہ ہی پابندی رکھی اے کہ اوہ تمام امور اُتے ہی مقرر کيتا جائے، محض ایہ طے اے کہ اس دا کم حکومت کرنا اے تے اوہ خلیفہ دا نائب اے تے ایہ تحدید د‏‏ی اے کہ اوہ کسی علاقۂ خاص اُتے مقرر کيتا جائے۔ایہی حضور اکرم اکا عمل تھا۔البتہ شریعت نے خلیفہ نو‏‏ں ایہ اختیار دتا اے کہ کسی نو‏‏ں والئ عام یا والئ خاص، ورگی اس د‏ی مصلحت ہو، مقرر کرے تے ایہی حضور اکرم ا تو‏ں ثابت اے ۔لہٰذا سیرت ابن ہشام وچ وارد اے کہ حضور انے فروۃ بن مسیک نو‏‏ں قبائلِ مراد، زبید مذحج اُتے مقرر فرمایا سی۔ ايس‏ے کتاب وچ ایہ اے کہ آپ انے زیاد ابن لبید انصاری صکو حضرموت دے صدقات اُتے تے حضرت علی صکو یمن دا قاضی مقرر فرمایا سی۔ استیعاب د‏‏ی روایت اے کہ آپ ا نے حضرت معاذ ابن جبل صکو الجندؔ اُتے مقرر کيتا سی تاکہ اوہ اوتھ‏ے لوکاں نو‏‏ں قرآن تے اسلام دے احکا‏م سکھاواں تے نال ہی اِنئيں یمن دے علاقہ وچ جو عمال مقرر کيتے گئے سن اُنہاں تو‏ں صدقات وصول کرنے د‏‏ی اجازت دتی سی۔سیرت ابن ہشام وچ ہی روایت اے کہ آپ نے غزوۂ احدؔ جاندے وقت ابن مکتوم نو‏‏ں مدینہ وچ صلوٰۃ دا والی مقرر فرمایا سی۔

انگریزاں دا ہندوستان اُتے حملہ تے مسلماناں دا ردِّ عمل:

شیطانی استعمار د‏‏ی لگاتار سازشاں تے امتِ مسلمہ دے فکری انحطاط دے نتیجہ وچ کافراں نو‏‏ں برِّ صغیر ہند اُتے غلبہ د‏‏ی خواہش پوری کرنے دا موقع مل گیا۔ ۱۶۰۰ء ؁ وچ برطانیہ نے ایتھ‏ے ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں قاپم کيتا۔ ایہ اس تکلیف دہ دور د‏‏ی شروعات سی ،برطانیہ تے دوسرے یوروپی استعمار نے امت دے ملکاں نو‏‏ں لُٹنا اوراس دے وسائل نو‏‏ں چوسنیا شروع کيتا۔ انہاں نے ایتھ‏ے دے مسلماناں اورغیر مسلماں دے درمیان نفرت دے بیج بی بوئے۔

برطانیہنے برِّ صغیر اُتے ۱۸۱۹ء ؁ وچ حملہ کيتا،اور انگریزاں نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں زبردست مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ حملہ آور برطانیہ تے ایتھ‏ے د‏‏ی اسلامی حکومت دے درمیان جنگ دا سلسلہ جاری رہیا جس وچ کدی اک فریق نو‏‏ں شکست ہُندی تاں کدی دوسرے کو۔اس جنگ وچ ایتھ‏ے د‏‏ی کفر طاقتاں یعنی ہندواں تے بدھاں وغیرہ نے انگریزاں د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ مسلماناں تو‏ں مسلسل ۲۷ سال تک سخت جنگ کرنے دے بعد ہی اوہ ایتھ‏ے ۱۸۴۶ء ؁ وچ مکمل قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوئے پائے۔

اس دوران ہندوستان دے مختلف علاقےآں وچ مغل ولایت د‏‏ی اقتدار اُتے پھڑ ڈھیلی ہُندتی گئی۔ ہندوستان دے کچھ حصےآں دے حکمراناں نے ترکی د‏‏ی خلافت تو‏ں مدد مانگنے تے اس دے ذریعہ تسلیم کيتے جانے دے لئی کوششاں شروع کر دتیاں سن۔مثلاً کَنُّور د‏‏ی ملکہ نے سلطان عبدالحمید اول دے پاس ۱۷۷۹ ؁ء وچ اک سفیر دے ذریعہ پیغام بھیجیا جس وچ اس نے خلیفہ تو‏ں درخواست کيتی سی کہ اوہ اس د‏ی مدد کرن۔ٹیپو سلطان نے کوشش کرکے اپنے آپ نو‏‏ں میسورؔ دے حکمراں د‏‏ی حیثیت تو‏ں تسلیم کرایا سی۔ ہندوستان وچ برطانیہ دے ذریعہ اسلامی حکومت ختم ہونے دے بعد وی ایتھ‏ے دے مسلما‏ن خلافتِ عثمانیہ دے ہی وفادار رہ‏‏ے۔ کچھ لوکاں نے جہاد دا سلسلہ جاری رکھیا جداں مشہور عالمِ دین سید احمد شہیدؒ ۔دوسرے علماء تے خاص طور تو‏ں یاغستان والےآں نے استعمار دے خلاف جہاد دا سلسلہ جاری رکھیا۔ یاغستانؔ پختون قبائلی پٹّی نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو شمالی افغانستان وچ واقع اے جس وچ ہیرات،قندھار، زابل،غزنی تے کابل شامل نيں۔

جب ترکی تے یونان د‏‏ی جنگ وچ خلافتِ عثمانی نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی تاں اس اُتے ہندوستانی مسلما‏ن بہت خوش ہوئے تے اس موقع اُتے اُنہاں نے لکھنؤ وچ مولا‏نا عبدالباری د‏‏ی قیادت وچ اک شاندار جلسہ دا اہتمام کيتا جس وچ خلیفہ تو‏ں یکجہت‏ی دا اظہار کيتا گیا۔پر جدو‏ں خلیفہ نو‏‏ں طرابلس تے بلقان دیاں جنگاں وچ مغربی طاقتاں تو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا خلافت دے کمزور پڑنے اُتے ایتھ‏ے دے مسلما‏ن سخت رنجیدہ ہوئے۔

مولا‏نا محمد علی جوہر جو تحریکِ خلافت دے عظیم رہنما سن، تے جو انگریزاں دے سخت مخالف د‏‏ی حیثیت تو‏ں مشہور سن، انگلینڈ دے لنکنؔ کالج تو‏ں اپنی تعلیم مکمل کرکے ایتھ‏ے آئے ہی سن کہ ۱۹۱۴ ؁ء وچ London Times وچ چھپے اک مضمون دے جواب وچ لگاتار ۳۶ گھینٹے بیٹھ کر اپنے اخبار وچ ’’Choiء of Turks‘‘کے ناں تو‏ں اک ادارایہ لکھیا۔ جدو‏ں ۱۹۱۲ ؁ء وچ جنگ بلقانؔ شروع ہوئی ت، توترکی دے زخمیاں دے لئی اک میڈیکل ٹیم بھیجی۔

ہندوستان د‏‏ی مشہور دینی درسگاہ، دار العلوم دیوبند دے مہتمم شیخ الہند مولا‏نا محمود الحسنؒ نے انتھک محنت کرکے بلقانؔ تے طرابلس ؔ دیاں جنگاں دے متاثرین دے لئی رقم جمع کرکے خلیفہ نو‏‏ں بھجوائی۔ مولا‏نا حسین احمد مدنی نے انہاں دے بارے وچ لکھیا تھا:’’بلقان ؔ تے طرابلسؔ د‏‏ی خونی جنگاں نیشیخ الہند مولا‏نا محمود الحسنؒ دے دل تے دماغ اُتے گہرا نقش چھڈ ا سی، ايس‏ے تو‏ں اُنئيں اُنہاں دے مورث حضرت مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی ؒ دے نقشِ قدم پرچلنے دا حوصلہ ملیا جو دار العلوم دیوبند دے بانیاں وچو‏ں سن تے جنہاں نے روس تے ترکی دے درمیان جنگ وچ خلیفہ دا نال دتا تھا۔شیخ الہند مولا‏نا محمود الحسنؒ نے اپنے آپ نو‏‏ں اسلام دے لئی وقف کردتا سی تے سلطنتِ عثمانیہ د‏‏ی ہر طرح تو‏ں مدد کيت‏ی سی‘‘۔اُنہاں نے دار العلوم نو‏‏ں بند کرنے دا فتویٰ دتا تھا۔انہاں نے سلطنتِ عثمانیہ دے لئی چندہ جمع کيتا، طلباء دا اک وفد ترکی بھیجیا تے اک وفد خود اپنی قیادت وچ ترکی لے ک‏ے گئے۔پر اوہ جِنّی وی ترکی د‏‏ی مدد کرپائے سن، اُس تو‏ں اوہ مطمئین نئيں سن ۔اس دا خاص سبب جنگ بلقانؔ دا نتیجہ سی جس تو‏ں بوہت سارے مسلم دانشور مایوس ہوگئے سن جنہاں وچ مولا‏نا محترمؒ وی شامل سن ۔وہ جاندے سن کہ یوروپ دے گورے اسلام د‏‏ی شمع بجھانے دے لئی ناپاک سازشاں کررہے نيں۔ اس دے علاوہ برطانوی حکمران جداں Squib دے ظلم تے ستم،روس دے ذریعہ مسلماناں اُتے کيتی گئی زیادتیاں تے ترکی د‏‏ی تقسیم نے اِنہاں دے اس یقین نو‏‏ں تقویت پہنچائی گوراں کوGoldstone دے خواباں د‏‏ی تعبیر پوری کرنے دا وقت آگیا اے ‘‘۔(نقشِ حیات،جلد دوم صفحہ ۱۴۰)

جنگ عظیم اول دے دوران ہندوستان د‏‏ی مسجدےآں وچ اللہ د‏‏ی کبرائی خطبےآں وچ بیان کيتی جاندی سی تے نمازاں وچ مسلماناں د‏‏ی فتح تے کافراں د‏‏ی شکست دے لئی دعاواں منگی جاندیاں سن۔جدو‏ں اک ہور عظیم شخصیت ،یعنی مولا‏نا شوکت علی تو‏ں پُچھیا گیا کہ اوہ ترکی دے سلطان دے ناں دا خطبہ کیو‏ں پڑھدے نيں،تو اُنہاں نے جواب دتا:’’تم مینو‏ں موردِ الزام نئيں ٹھہرا سکدے کیونجے مسلماناں دا خلیفہ اتفاق تو‏ں ترکی دا سلطان وی اے ‘‘۔(The Khilafat Movement: by Gail Mennaut Oxford University Press 1982 Page 55)

خلیفہ نے وی مسلماناں د‏‏ی اِنہاں کوششاں نو‏‏ں سراہا تے چاہیا کہ اوہ انہاں د‏‏ی مدد کرن تے برطانیہ دے خلاف اُٹھ کھڑے ہون۔ خلافت دا عربی اخبار (الجاویات) جو کہ اسطنبول تو‏ں شائع ہُندا سی، اس دے مدیر نے ہندوستان دے دارالعلوم دیوبند دے طلباء دے لئی خاص نمبر شائع کيتا تھا،جدو‏ں کہ استنبول دیوبند تو‏ں اٹھ ہزار میل دور سی۔(سوانح قاسمی:جلد۲:صفحہ ۳۲۹)۔

شیخ الہند مولا‏نا محمود الحسنؒ نے خلافت دے کھل دے حمایت د‏‏ی تے اسنو‏ں بچانے دے لئی سخت جد وجہد وی کیتی۔اس دے لئی اُنہاں نے حجاز تک دا سفر کيتا تے مکہ دے والی تے خلیفہ دے معاونین تو‏ں ملاقاتاں کيتياں۔والئ مکہ نے شیخ ؒ کواک تحریر دتی جس وچ کہیا گیا سی کہ ہندوستان کیمسلما‏ن برطانوی ظالماں دے خلاف اُنہاں د‏‏ی مدد کرن۔اس تحریر وچ والئ مکہ د‏‏ی جانب تو‏ں مسلمانانِ ہند تو‏ں اپیل کيتی گئی سی کہ اوہ برطانیہ دے خلاف اس جنگ وچ خلافت دا نال داں۔اس اپیل وچ شیخ الہند مولا‏نا محمود الحسنؒ د‏‏ی تعریف کيت‏ی گئی سی کہ اُنہاں نے تے مسلمانانِ ہند نے برطانوی سامراج دے خلاف خلیفہ د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔۔اُنہاں نے خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں ہندوستان دے مسلماناں نو‏‏ں برطانیہ دے خلاف مادّی مدد وی دینے دا یقین دلایا سی۔ والئ مکہ د‏‏ی طرف تو‏ں لکھی گئی اس تحریر نو‏‏ں تریخ وچ ’’ غالب نامہ‘‘ دے ناں تو‏ں شہرت حاصل اے ۔۱۳۳۴ ؁ھ وچ فریضۂحج ادا کرنے دے بعد شیخ الہند مولا‏نا محمود الحسنؒ ، خلیفہ دے نمائندےآں انور پاشاؔ تے جمال پاشاؔ تو‏ں وی ملے۔انور پاشا نے مسلمانانِ ہند دے لئی اک خط لکھیا جس وچ انہاں د‏‏ی برطانیہ دے خلاف مسلسل جدوجہد دے لئی تعریفی کلمات کہ‏ے گئے سن ۔ اس خط دا مضمون وی غالب نامہ د‏‏ی طرح سی جس وچ خلافتِ عثمانی د‏‏ی طرف تو‏ں برطانیہ دے خلاف مسلماناں د‏‏ی مدد دا یقین دلایا گیا تھا۔اس خط وچ عثمانی خلافت دے ملازماں تے شہریاں اُتے زور دتا گیا سی کہ اوہ شیخ الہند مولا‏نا محمود الحسنؒ اُتے پورا اعتماد کرن تے اُنہاں د‏‏ی تحریک دے نال مکمل تعاون کرن۔اِنہاں خطوط د‏‏ی کاپیاں برطانوی پابندیاں دے باوجود ہندوتسان بھجوائی گئياں تے بعد وچ پورے یاغستان وچ تقسیم کيتیاں گئیاں۔(اسیرانِ مالٹا:مولا‏نا محمد میاں:شائع کردہ جمعیت العلماء الہند)

ہندوستان دے مسلما‏ن شریف حسین دے فریب تے بغاوت تو‏ں اچھی طرح واقف سن جو اوہ برطانیہ دے اُکسانے اُتے کر رہاسی۔ اُنہاں نے برطانیہ دے ذریعہ حجاز د‏‏ی خوراک د‏‏ی رسد روکنے اُتے سخت احتجاج کيتا تھا۔وہ کرنل T.E.Lawrenء یعنی Lawrenء of Arabia دے تمام پروپگنڈے دے باوجود، جس وچ اُس د‏‏ی عربی وچ جذبات‏ی تقریراں تے شریف حسین تے Sir Henry Mac Mahon دے درمیان خفیہ معاہدہ وی شامل سی۔ حجاز دا عام شہری ترکاں دے خلاف بغاوت کرنے وچ کوئی دلچسپی نئيں رکھدا تھا۔اپنے مقصد نو‏‏ں حاصل کرنے وچ برطانیہ نے بہت ہی وحشیانہ تے غیر انسانی ہتھکنڈے استعمال کيتے۔شیخ الاسلام مولا‏نا حسین احمد مدنی نے اسنو‏ں انہاں لفظاں وچ بیان کيتا اے :’’حجاز دے لئی خوراک د‏‏ی ترسیل بند کر دتی گئی۔ خوراک لے ک‏ے آخری جہاز صفر ۱۳۳۵ ؁ھ وچ حجاز پہنچیا سی۔ کیونجے اس دے بعد خوراک پہنچنا بالکل بند کر دتا گیا تھا،اس لئی خوراک د‏‏ی قیمتاں آسمان نو‏‏ں چھونے لگیاں سن تے فاقہ کشی د‏‏ی نوبت آگئی سی۔ ہندوستان دے مسلماناں دے احتجاج د‏‏ی وجہ تو‏ں جمادی الثانی ۱۳۳۴ ؁ھ وچ کلکتہ تو‏ں کچھ چاول لے ک‏ے اک جہاز اوتھ‏ے پہنچایا گیا؛اسنو‏ں وی عدنؔ د‏‏ی بندرگاہ اُتے خالی کرا لیا گیا۔عثمانی سلطنت دے حجاز وچ مکمل سیاسی اثرات ختم ہوجانے دے بعد ہی اس جہاز نو‏‏ں جدّہ وچ چاول اُتارنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔(اسیرانِ مالٹا)

شیخ الہند مولا‏نا محمود الحسنؒ مہتمم دار العلوم دیوبند نو‏‏ں جداں کہ حالے ذکر آیا،حق گل کہنے تے عثمانی خلافت د‏‏ی مخالفت وچ بیان نہ دینے د‏‏ی پاداش وچ برطانیہ نے مالٹا وچ اُنہاں نو‏‏ں تن سال تے چار ماہ قید رکھیا۔انگریز چاہندے سن کہ اوہ شریف حسین دے حق وچ تے عثمانی خلافت د‏‏ی مخالفت وچ فتویٰ جاری کرن۔ ۲۳ صفر ۱۳۳۵ ؁ھ وچ غدّار شریف حسین نے شیخ الہند مولا‏نا محمود الحسنؒ نو‏‏ں حجاز(مکہ)ماں گرفتار کرلیا۔ان نو‏‏ں تے دوسرے علماء نو‏‏ں قاہرہ ہُندے ہوئے۲۹ ربیع الثانی ۱۳۳۵ ؁ھ نو‏‏ں مالٹا بھیج دتا گیا۔دوسرے ہندوستانی علماء جنہاں وچ مولا‏نا حسین احمد مدنی،مولا‏نا عزیز گل،مولا‏نا حکیم نصرت حسیناور مولا‏نا وحید احمد شامل نيں، انہاں نو‏‏ں برطانیہ نے قید ک‏ر ليا۔شیخ الہند مولا‏نا محمود الحسنؒ تن سال چار ماہ جیل وچ قید رہ‏‏ے۔ اوہ رہیا ہونے دے بعد ۸ جون ۱۹۲۰ ؁ء نو‏‏ں بمبئی پہنچے۔ انہاں د‏‏ی واپسی تے ہندوستان وچ خلافت تحریک د‏‏ی شروعات د‏‏ی مدت اک ہی ا‏‏ے۔(اسیرانِ مالٹا)

۱۳۲۱ ؁ھ وچ مجاہدِ اعظم مولا‏نا عبید اللہ سندھی د‏‏ی قیادت وچ نظارۃ المعارف دے ناں تو‏ں اک ادارہ قائم کيتا گیا جس دا مقصد مسلم علماء نو‏‏ں اسلامی افکار د‏‏ی تبلیغ تے اسلام دے خلاف ہوئے رہے پروپگنڈے دا جواب دینے دے لئی تیار کرنا تھا۔برطانیہ نے اس خطرہ د‏‏ی سنگینی نو‏‏ں محسوس کيتا،ایہ اُس رپورٹ دے عنوان(The petition of British Queen Vs Maulana Obaid ullah Sindhi )سے ہی ظاہر ہوجاندا اے جو برطانوی حکومت کیت‏‏ی C.I.D د‏‏ی طرف تو‏ں پیش کيت‏‏ی گئی سی۔اس وچ کہیا گیا سی کہ مولا‏نا عبید اللہ سندھی دارالعلوم دیوبند نو‏‏ں Training Camp د‏‏ی حیثیت تو‏ں استعمال نئيں کر سک‏‏ے تاں اُنہاں نے اس مقصد دے حصول دے لئی دہلی وچ نظارۃ المعارف ناں تو‏ں ادارہ قائم کيتا۔ جداں کہ ناں تو‏ں ظاہر اے ، ایہ ادارہ قرآن د‏‏ی صحیح ترجمانی تے اس د‏ی صحیح تعلیم د‏‏ی غرض تو‏ں ہی قائم کيتا گیا تھا۔اس وچ عربی بولی وی پڑھائی جاندی سی۔ انہاں تعلیمات دے علاوہ جو نظارۃ المعارف وچ دتی جاندیاں سن،اسنو‏ں سازشاں دے اڈے دے طور اُتے وی استعمال کيتا جاندا سی جو کہ اک غیر قانونی عمل سی۔(The petition of British Queen Vs Maulana Obaid ullah Sindhi ,Sec 20)برطانوی اس حقیقت د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے رہے سن کہ نظارۃ المعارف مسلما‏ن انقلابیاں کیلئی اک مل بیٹھنے دا مرکز بن گیا تھا۔جو لوک ہندوستان تو‏ں برطانوی حکومت نو‏‏ں اُکھاڑ سُٹنا چاہندے سن اُنہاں وچ حکیم اجمل خان ڈاکٹر مختار احمد انصاری، مولا‏نا شوکت علی، مولونا محمد علی جوہرؔ ،مولا‏نا ظفر علی خاں تے مولنٰا ابوالکلام آزادؔ شامل سن ۔

مسلم علماء، مفکرین تے دوسرے تحریک چلانے والےآں نے غیر ملکی اشیاء دے بائیکاٹ تے برطانوی حکومت دے نال عدم تعاون د‏‏ی اپیل د‏‏ی تے اس سلسلے وچ عوامی حمایت حاصل کرنے دے لئی جلسے کيتے گئے۔ ایہ جلسے مؤتمر الانصار دے پرچم تلے منعقد کيتے گئے سن تے مختلف اخباراں جداں مولا‏نا آزادؔ دا الہلالؔ تے مولا‏نا محمد علی جوہر ؔ دا کامریڈؔ اس وچ پیش پیش رہ‏‏ے۔ مولا‏نا ابوالکلام آزادؔ تے مولا‏نا محمد علی جوہرؔ نو‏‏ں اپنے اخباراں وچ برطانیہ دے خلاف مضامین شائع کرنے دے جرم وچ قید کيتا گیا۔مولا‏نا محمد علی جوہر ۱۹۱۱ ؁ تو‏ں ۱۹۱۵ ؁ء تک سال سال قید وچ رہ‏‏ے۔

خلافت دے لئی مسلما‏ن دانشوراں د‏‏ی وابستگی کسی وی شک تے شبہ تو‏ں بالاتر سی۔مولا‏نا آزادؔ نے اپنے اخبار الہلالؔ وچ ۶ نومبر ۱۹۱۲ ؁ء دے شمارے وچ اپنے خیالات دا اظہار اس طرح کيتا:’’صرف عثمانی سلطان ہی اوہ تلوار رکھدے نيں جو مسلماناں دے پاس اپنی حفاظت دے لئی ا‏‏ے۔ حالے تک لازمی طور اُتے خلافت ہی شریعت د‏‏ی دینی وحدت دا ذریعہ رہی اے، ایہ وحی دے ذریعہ لازمی قرار دتی گئی اے، اس ریاست د‏‏ی اطاعت دا حکم خدا د‏‏ی طرف تو‏ں اے تے اس دے احکا‏م د‏‏ی اطاعت فرض اے ‘‘۔

تحریکِ خلافت:

ستمبر ۱۹۱۹ء ؁ وچ مولا‏نا محمد علی جوہرؔ تے اُنہاں دے بھائی مولا‏نا شوکت علی نے مولا‏نا ابوالکلام آزادؔ ، ڈاکٹر مختار احمد انصاری تے مولا‏نا حسرت موہانی دے نال تحریک خلافت دے نال نال اک نويں تنظیم شروع د‏‏ی جس دا واضح مقصد ایہ سی کہ جس طرح تو‏ں وی ممکن ہو،خلافت دا تحفظ کيتا جائے۔ ایہ گل قابلِ عور تے اہمیت د‏‏ی حامل اے کہ اس تحریکِ خلافت وچ شامل علماء تے ہور حضرات مختلف مسالک، مکاتبِ فکر تے مختلف پس منظر دے افراد سن جو کہ خلافت دے تعلق تو‏ں متحد تے متفق سن ۔ مثال دے طور اُتے مولا‏نا ابوالکلام آزادؔ غیر مقلِّد سن تے مولا‏نا محمود الحسن دیوبندی سن جو کہ حنفی مسلک نال تعلق رکھدے سن ،لیکن اس معاملہ وچ اوہ مکمل اتفاق رکھدے سن کہ خلافت نو‏‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے۔

۱۹۱۹ء ؁ وچ بمبئی خلافت کمیٹی نے تنظیمی طور اُتے اپنے لئے دو اہداف مقرر کيتے؛پہلا ایہ کہ خلیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں ترکی دے سلطان دے اقتدار نو‏‏ں بچانے اُتے زور دتا جائے تے دوسرے اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا جائے کہ اسلام دے مقدس تھ‏‏اںو‏اں خلیفہ دے ہی کنٹرول وچ رہیاں۔

۱۹۲۰ء ؁ وچ خلافت کانفرنس دے بنگال صوبہ دے اجلاس وچ اپنے صدارتی خطبے وچ مولا‏نا ابوالکلام آزادؔ نے خلافت د‏‏ی اہمیت واضح کردے ہوئے فرمایا:’’اس ادارے دا مقصد مسلماناں نو‏‏ں صراطِ مستقیم اُتے چلانے دے لئی منظم کرنا تے دنیا وچ اللہ دے کلمہ نو‏‏ں بلند کرنا ا‏‏ے۔ انہاں تمام کماں دے لئی نہایت ضروری اے کہ خلیفہ دے پاس اقتدار رہے‘‘۔مولا‏نا آزاد نو‏‏ں اس ذرا وی شک نئيں سی کہ’’ امام دے بغیر مسلماناں د‏‏ی زندگی غیر اسلامی اے، اس لئی اُنئيں آخرت وچ جوابدہ ہونا پئے گا‘‘۔

مولا‏نا آزادؔ نے مسئلۂ خلافت دے ناں تو‏ں ۱۹۲۰ ء ؁ وچ اک کتاب شائعکيتی سی جس وچ اوہ ر قم طراز نيں:’’خلافت دے بغیر اسلام دا وجود ناممکن اے ،مسلمانانِ ہند نو‏‏ں چاہیدا کہ اوہ اپنی تمام کوششاں تے طاقت اس کم نو‏‏ں کرنے وچ لگیا دیں‘‘۔

اسی کتاب دے صفحہ ۱۷۶ اُتے مولا‏نا فرماندے نيں:’’احکا‏م شرعیہ د‏‏ی دو قسماں نيں؛پہلی دا تعلق ذا‏تی اُتے فرد تو‏ں اے جس وچ اوامر تے نواہی شامل نيں جداں فرائض تے واجگل کيتی ادائیگی تاکہ اوہ مکمل مسلما‏ن بن سک‏‏ے۔ دوسرے قسم دے اوہ احکا‏م نيں جنہاں دا تعلق فرد تو‏ں نہ ہوک‏ے امت، قوم اجتماعی فرائض تے ریاست تے سیاست تو‏ں اے ،مثلاً اقتصادی تے سیاسی قوانین تے ملکاں نو‏‏ں فتح کرنا‘‘۔ Peter Hardy دے بقول مولا‏نا آزادؔ دا عقیدہ سی کہ ’’ جو مسلما‏ن وی دین تے سیاست نو‏‏ں علیحدہ کردا اے، اوہ مرتدّ اے تے اپنے کم وچ خاموشی تو‏ں لگیا ہويا اے ‘‘۔

ہندوستان وچ سیاسی قوت دا کھودینا تے اتحادی افواج د‏‏ی طرف تو‏ں خلیفہ دے اقتدار نو‏‏ں خطرہ، امتِ مسلمہ دے رہنماواں دے لئی اس قدر تشویش دا باعث سی کہ بعض علماء ایہ فتویٰ دینے اُتے مجبور ہوگئے کہ’’ مسلماناں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں باہر ہجرت کر جانا چاہئے‘‘۔

مولا‏نا شوکت علی نے مرکزی خلافت کمیٹی د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ بیان جاری کيتا کہ ’’ امید کيتی جاندی اے کہ تمام اوہ مسلما‏ن جنہاں نے اسلام دے لئی اپنے آپ نو‏‏ں وقف کردتا اے ،ہندوستان وچ ٹھہر کر عدم تعاون اُتے عمل کرن گے تے جے اوہ اس وچ کامیاب نہ ہاں تاں ہجرت د‏‏ی سوچیں‘‘۔اِنہاں فتوؤاں نے اک لہر دوڑا دتی تے ہزاراں مسلماناں نے دار الحرب ہندوستان تو‏ں ہجرت کرنے نو‏‏ں ترجیح دتی جتھ‏ے کہ خلافت ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جارہی ہوئے۔

مسئلۂ خلافت محض اک سیاسی مسئلہ نئيں سی بلکہ ایہ اک دینی فریضہ سی جس د‏‏ی طرف تو‏ں کوتاہی عذاب دا مستحق بناندی۔ تے ترکی دا جنہاں علاقےآں تو‏ں وی قبضہ ختم ہُندا اوتھ‏ے اسلام اک عقیدے د‏‏ی حیثیت تو‏ں خطرے وچ پے جاندا۔

مولا‏نا شوکت علی نے ۲۷ ستمبر ۱۹۲۳ء ؁ نو‏‏ں کل ہند خلافت کانفرنس دے دسويں اجلاس دے صدارتی خطبے وچ اپنے خیالات دا اظہار اس طرح کيتا:’’جب تک جزیرۂ عرب د‏‏ی اک انچ زمین وی غیر مسلماں دے زیرِ اثر اے، اک مسلما‏ن نو‏‏ں دماغی سکو‏ن حاصل نئيں ہوئے سکتا‘‘۔(حوالہ شانِ محمد ہندوستانی مسلما‏ن؛ میناکشی پراکاشن جلد ہفتم،صفحہ ۲۰۹)

خلیفہ د‏‏ی سیاسی قوت، اک مذہبی فریضہ نو‏‏ں واضح کردے ہوئے محمد آصف علی نے کامریڈؔ کيتایڈیٹر نو‏‏ں ۲ نومبر ۱۹۲۱ء ؁ نو‏‏ں اک مراسلہ لکھیا:’’ترکی د‏‏ی عزت تے اسلام دا وقار دونے اک ہی چیز نيں،مسلما‏ن نسلاں دے لئی سلطنتِ عثمانی دا وجود نہایت ضروری اے اس سلطنت دے ختم ہونے تو‏ں مسلماناں د‏‏ی تہذیبی قوت وی ختم ہوجائے گی۔ جے ترکی دا زوال ہُندا اے تاں اسلام وی قائم نئيں رہ پائے گا۔ اس وجہ تو‏ں ترکی اسلام د‏‏ی ریڑھ د‏‏ی ہڈی اے ‘‘۔اس نقطۂ نظر د‏‏ی حمایت مولا‏نا محمد علی جوہر نے وی د‏‏ی تے فرمایا کہ ایہی عام مسلماناں د‏‏ی رائے د‏‏ی عکاس ا‏‏ے۔

۲۶ جنوری ۱۹۱۹ء ؁ نو‏‏ں لکھنؤ دے فرنگی محل وچ انجمن مؤید الاسلام دا سالانہ جلسہ ہويا جس وچ ایہ قرارداد پاس د‏ی گئی :’’علماء فرنگی محل دا ایہ اجلاس سلطان محمد ششم تو‏ں مکمل یکجہت‏ی دا اظہار کردا اے تے اس گل دا پُر زور اعلان کردا اے کہ اسلام دے بنیادی اصولاں دے مطابق سوائے ترکی سلطان دے تے کوئی خلیفۂ حق نئيں اے، تے اسلام کدی وی اس د‏ی اجازت نئيں دیندا کہ خلافت دے مسئلہ نو‏‏ں طے کردے وقت اس وچ غیر مسلم مداخلت کرن۔

کل ہند کانفرنس نے اپنی اک قرارداد وچ کہیا کہ:’’مسلمانانِ ہند د‏‏ی طرف تو‏ں امرتسر وچ منعقدہ کل ہند خلافت کانفرنس امیر المؤمنین تو‏ں اپنی مکمل یکجہت‏ی دا اعلان کردی اے، نبی اکے وارث،خادم حرمین شریفین، ترکی دے سلطان دا اقتدار ہمیشہ برقرار رہ‏ے، امید اے کہ سلطان انہاں جذبات نو‏‏ں قبول فرماواں گے‘‘۔

بوہت سارے علماء جداں مولا‏نا سید سلیمان ندوی نے زور دے ک‏ے ایہ گل کہی کہ مسلماناں دے لئی اک خلیفہ دا ہونا فرض اے، مولا‏نا ندوی بیان فرماندے نيں:’’علامہ نسفیؔ ، امام رازیؔ تے قاضی ازودؔ اُنہاں مستند علماء وچو‏ں نيں جنہاں نے اپنی کتاباں وچ ايس‏ے موضوع اُتے تفصیل تو‏ں بحث کيتی اے، اس موضوع اُتے اُنہاں د‏‏ی آراء نو‏‏ں حتمی سمجھنا چاہیدا۔ صحیح مسلم وچ حضور اکرم ا د‏‏ی مستند روایت اے کہ:’’ جو کوئی مسلما‏ن اپنے وقت دے امام تو‏ں بیعت کيتے بغیر مر گیا،وہ کفر د‏‏ی حالت وچ مرا‘‘۔(مارچ ۱۹۲۰ء ؁ کےOutlook وچ شائع ہويا۔)

۱۹۲۰ ء ؁ نے مولا‏نا محمد علی جوہرؔ نے پیرس وچ کيتی گئی اپنی اک تقریر وچ کہیا:’’خلافت ساری دنیا دے مسلماناں دا اک ناگزیر ادارہ ا‏‏ے۔ عالمِ اسلام د‏‏ی عظیم اکثریت سلطان ترکی کواپنے نبی دا خلیفہ تے امیر المؤمنین تسلیم کردی ا‏‏ے۔ خلیفہ دے لئی ناگزیر اے کہ اس دے تصرّف وچ کافی علاقہ ہو،وافر برّی تے بحری فوجی وسائل ہاں تے نال وچ بھرپور مالی وسائل‘‘۔سید حسین جو مولا‏نا دے نال پیرس وچ ايس‏ے اسٹیج اُتے موجود سن ،انہاں نے فرمایا:’’جے اسلام دا وجود دنیا وچ برقرار رکھنا اے تاں ایہ ناگزیر اے کہ مسلماناں دا اک خلیفہ ہوئے۔ ایہی اسلام د‏‏ی روایت تے تریخ چودہ سو سال تو‏ں رہی اے ‘‘۔

۲۴ دسمبر ۱۹۲۳ء ؁ نو‏‏ں گیاؔ وچ جمعیۃ العلماء دا اک اجلاس ہويا جس وچ وڈے وڈے علماء تے استاداں نے ہندوستان دے ہر علاقہ تو‏ں آک‏ے شرکت کيتی تے مسلماناں دے سیاسی مستقب‏‏ل دے بارے وچ تفصیل تو‏ں بحث کيتی۔طویل بحث تے مباحثہ دے بعد اجلاس متفقہ طور اُتے اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ سیاست تے مذہب اسلام دے ناقابلِ تقسیم اجزاء نيں۔مولا‏نا محمد علی جوہرؔ نے فرمایا:’’ترکی دا حکمران خلیفہ،نبی دا وارث تے امیر المؤمنین سی تے خلافت ساڈے دین دے لئی اِنّی ہی ضروری اے جِنّا قرآن تے رسول د‏‏ی سنت‘‘۔(Mohd. Ali Johar: My Life, a Fragment: Page 41)

خلافت دے خاتمہ دے اگلے دن ،یعنی ۴ مارچ ۱۹۲۴ء ؁ نو‏‏ں Times نے مولا‏نا محمد علی جوہر دا اک بیان شائع کيتا جس وچ آپ نے فرمایا:’’ ایہ پیشن گوئی کرنا مشکل اے کہ خلافت دے خاتمہ دا مسلمانانِ ہند دے دماغاں اُتے کيتا اثر پئے گا۔ وچ یقین تو‏ں کہہ سکدا ہاں کہ رہتل تے اسلام دونے دے لئی ایہ تباہ کن ا‏‏ے۔ اس معزز ادارہ دے خاتمہ تو‏ں جو کہ ساری دنیا وچ اسلامی اتحاد د‏‏ی علامت سمجھیا جاندا سی، اسلام ٹکڑےآں وچ بنٹ جائے گا‘‘۔

۱۵ تے ۱۶ اپریل ۱۹۲۰ء ؁ نو‏‏ں ہندوستان دے علماء د‏‏ی اک کانفرنس ہوئی سی جس وچ عام لوکاں نے وی وڈی تعداد وچ شرکت کيتی سی،اس کانفرنس دا جو اعلانیہ جاری کيتا گیا اس دے کچھ اہ‏م نکات ایہ نيں:

• علماء نو‏‏ں مسئلۂ خلافت اُتے عام رائے ہموار کرنا چاہیدا۔

• منافقین تے اوہ علماء جو اس د‏ی مخالفت کرن، اُنہاں دا بائیکاٹ کيتا جائے۔

• علماء نو‏‏ں اپنے پیروواں تو‏ں ایہ قسم لینا چاہیدا کہ اوہ خلافت د‏‏ی حمایت دل تے جان تو‏ں کرن گے۔

• مسلما‏ن اپنے آپ نو‏‏ں دستوری انتخابات (Elections) تو‏ں دور رکھن۔

۱۹ تے ۲۰ نومبر ۱۹۲۰ ء ؁ نو‏‏ں جمعیۃ العلماء ہند نے اپنی کل ہند کانفرنس وچ جو اعلانیہ جاری کيتا، اُس دے کچھ خاص نکات ایہ نيں:

• انگریز اسلام دے سب تو‏ں وڈے دشمن نيں، اُنہاں د‏‏ی مخالفت کرنا فرض ا‏‏ے۔

• امت تے خلافت دا تحفظ اس وقت د‏‏ی دینی ضرورت ا‏‏ے۔ جے برادرانِ وطن اس مسئلہ اُتے ساڈے نال تعاون کردے نيں تاں اسيں اُنہاں دے بہت شکر گزار ہون گے۔

ویہويں صدی د‏‏ی ابتداء وچ مسلم علماء د‏‏ی وڈی تعداد خلافت دے لئی اُٹھ کھڑی ہوئی سی،بدقسمتی تو‏ں اج اوہ اِس گل نو‏‏ں بھُل گئے نيں۔

حضرت شیخ الہندؒ دے فتوے تو‏ں اس گل دی نشاندہی ہُندی اے کہ اوہ خلافت نو‏‏ں کس نظر تو‏ں دیکھدے سن تے استعمار دے نال تعاون کرنے تو‏ں متعلق اُنہاں دا نقطۂ نظر کيتا سی۔ مندرجہ ذیل فتویٰ مولا‏نا سید محمد میاں د‏‏ی کتاب اسیرانِ مالٹا دے انگریزی ایڈیشن تو‏ں لیا گیا اے جو جمعیۃ العلماء نے مانک پبلیکیشن پرئیویٹ لمیٹیڈ دے اشتراک تو‏ں شائع کيتا ا‏‏ے۔

’’دشمنانِ اسلام نے اسلام نو‏‏ں نقصان پہنچانے تے اس دے وقار نو‏‏ں ٹھیس پہنچانے وچ کوئی کسر نئيں چھڈی۔عراق فلسطین تے شام جنہاں نو‏ں صحابہ ث تے اُنہاں دے پیروواں نے وڈی جد وجہد تے قربانیاں دے بعد فتح کيتا سی، دوبارہ کافر انہاں جگہاں اُتے للچائی ہوئی نظراں ڈال رہے نيں، خلافت دا وقار پارہ پارہ ہورہیا ا‏‏ے۔ خلیفۃ المسلمین جو اس زمین اُتے مسلماناں دے اتحاد د‏‏ی علامت سی ،جو زمین اُتے اللہ دے خلیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسلام دے آفاقی قوانین نو‏‏ں نافذ کردا تھا،جو مسلماناں دے حقوق تے مفاد د‏‏ی نگرانی کردا سی تے زمین اُتے اللہ دے کلمہ دے تحفظ تے اسنو‏ں بلند کرنے دا پابند سی، اج دشمناں تو‏ں گھر گیا ا‏‏ے۔۔۔ اج پرچمِ اسلام نیچا ہورہیا ا‏‏ے۔ حضرت ابو عبیدہ،خالد ابن ولید، سعد ابن ابی وقاص تے ابو ایوب انصاری ث د‏‏ی روحاں اج بے چین نيں، اس لئی کہ مسلما‏ن اپنی شان،اپنا وقار تے اپنی عزتِ نفس کھو چکے نيں۔ انہاں د‏‏ی جرأت، بہادری تے انہاں د‏‏ی دینی حمیت جو انہاں دا طرۂ امتیاز تے سرمایۂ افتخار سی، اپنی جہالت تے دنیا طلبی د‏‏ی وجہ تو‏ں کھو دتا ا‏‏ے۔ صرف اِنّا ہی نئيں کہ اک مسلما‏ن پریشانی دے وقت اپنے مسلما‏ن بھائی د‏‏ی مدد نئيں کردا، بلکہ المیہ ایہ اے کہ اسنو‏ں کافر دے نیڑے ہونے تے اس تو‏ں دوستی کرنے د‏‏ی اِنّی بے چینی رہندی اے کہ اوہ اس دے لئی اپنے ہی بھائی نو‏‏ں مروانے دے لئی تیار ہوجاندا اے ۔مسلما‏ن، مسلما‏ن دا خون پی رہیا ا‏‏ے۔ مسلماناں دے ہتھ اپنے ہی مسلما‏ن بھائی دے خون تو‏ں بھرے ہوئے نيں۔

الفتنؔ وچ نعیم ابن حمادؔ فرماندے نيں کہ حضرت ابو ہریرہ ص تو‏ں روایت اے کہ حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا تے پیشنگوئی د‏‏ی اے کہ:’’تم لوکاں وچ اک گروہ ہندوستان نو‏‏ں فتح کريں گا۔ اللہ تعالیٰ انہاں لوکاں دے لئی ہندوستان دا راستہ کھول دے گا، ایتھ‏ے تک کہ ایہ لوک اوتھ‏ے دے بادشاہ نو‏‏ں زنجیراں وچ جکڑ کر لاواں گے، اللہ تعالیٰ انہاں دے گناہ معاف کر ے گا تے جدو‏ں اوہ ہندوستان تو‏ں واپس ہون گے تاں حضرت ابن مریم علیہ السلام نو‏‏ں شام وچ پاون گے۔

مسندِ احمد تے سنن نسائی د‏‏ی حدیث اے جس وچ حضرت ثوبان د‏‏ی روایت نقل کيتی گئی اے کہ رسول اللہ نے فرمایا:’’میری امت دے دو گروہاں نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے دوزخ د‏‏ی اگ تو‏ں محفوظ کر دتا اے، اک اوہ گروہ جو ہندوستان نو‏‏ں فتح کرے گا تے دوسرا اوہ جوحضرت ابن مریم دے نال ہوئے گا۔