حکیم ابوالقاسم فردوسی تے شاہنامہ اُتے اک نظر
حکیم فردوسی تے شاہنامہ اُتے اک نظر
سودھوایرانی کلینڈر دے مطابق ہر سال ۱۵ مئی دا دن فارسی بولی و ادب دے عظیم شاعر حکیم ابوالقاسم فردوسی دے ناں توں منایا جاندا اے تے فارسی بولی و ادب دے حوالے توں انہاں دی خدمات اُتے انہاں نوں خراج تحسین پیش کيتا جاندا اے ۔حکیم ابوالقاسم فردوسی دا شمار فارسی بولی و ادب دے انہاں وڈے شاعر وچ ہُندا اے جو سر زمین ایران دی سرحدون توں نکل کے کرہ ارض دے وکھ وکھ علاقےآں وچ اپنے لئی اہم مقام بنانے وچ کامیاب ہوئے نيں ۔فردوسی دے کلام نوں دنیا دے ادبی و فکری حلفےآں وچ بہت ودھ شہرت حاصل ہوئی اے ایہی وجہ اے کہ فردوسی نوں دنیا صرف اک شاعرکی حیثیت توں ہی نئيں بلکہ اک بہت وڈے حکیم تے دانشور دے عنوان توں وی پہچانتی اے۔ حکیم فردوسی دے علمی آثار وچ ''شاہنامہ'' اے جس دی بدولت آپ نے شاعری دی دنیاماں لازوال مقام حاصل کيتا اے ۔ ایويں تاں دربار غزنی وچ چار سو توں ودھ شعراموجود سن لیکن جو شہرت و عظمت انہاں وچ شاہنامہ دے خالق فردوسی دے حصے وچ آئی اوہ کسی تے نوں نصیب نہ ہوئی ۔
افسوس دی گل ایہ اے کہ اِنّی عظمت تے شہرت دے حامل ہوݨ دے باوجوداُس عظیم شاعر دے حالات زندگی ایتھے تک کہ انہاں دے صحیح ناں تے سنہ ولادت دے حوالے توں وی مورخین دے درمیان اختلاف اے ۔اسی نکتے دی طرف اشارہ کردے ہوئے ایران دے مشہور محقق تے ادیب ڈاکٹر رضا زادہ شفق اپنی کتاب تریخ ادبیات ایران وچ لکھدا اے :"فردوسی دی پیدائش دی کوئی قطعی تریخ نہ ہوئے تاں روایتاں دے ذریعہ تے شاہنامہ دے اشعار دے ذریعہ متعین کيتی جاسکدی اے کیوں کہ بھانويں شاہنامہ وچ کئی جگہ اس نے اپنے سن دا ذکر کيتا اے تے ۵۸سے لے کے ۷۶ بلکہ ۸۰ سال تک دسیا اے لیکن چاں کہ اس نے شاہنامہ دی ابتداکی تریخ نئيں دسی اے اس لئی اس دی پیدائش دی تریخ دے بارے وچ کوئی قطعی رائے قائم نئيں کيتی جاسکدی،بس قیاسات توں کم لیا جاسکدا اے ۔"[1]
بہر حال اس دا شاعرانہ تخلص فردوسی تے کنیت ابوالقاسم ہوݨ وچ تمام مورخین دا اتفاق اے ۔فردوسی دے حالات زندگی دے مطالعے توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اس نے اپنی زندگی دا ابتدائی حصہ طوس دے کساناں دے نال گذارا اے تے اس دی زندگی دا ایہ حصہ امن و آسائش تے ناز نعم وچ گذرا اے ایہی وجہ اے کہ بعد ازآں جدوں بڑھاپے تے ناداری نے اسنوں گھیر لیا تاں اسنوں اپنی جوانی دی ناز پروردگی دی چيتا ستانے لگی جس دا تذکرہ اس نے اپنے اشعار وچ کیہ اے۔[2]
شاہنامہ کیہ اے ؟
سودھولغت وچ شاہنامہ اس تریخ یا دستاویز نوں کہیا جاندا اے جس وچ بادشاہاں دے حالات لکھے جاواں یا تریخ سلاطین نوں شاہنامہ کہندے نيں ۔[3]ایران وچ بادشاہاں تے پہلواناں دی داستان لکھݨ دا رواج بہت قدیم زمانے توں چلا آندا اے ۔قدیم زمانے دی اک کتاب "خدائی نامہ"ہے جو شاہنامے دی طرز اُتے لکھی گئی سی ۔ایہ پہلوی بولی وچ ساسانی عہد دی عظیم چيتا گار اے ۔[4] فردوسی نے اپنی رزمیہ نظم جس وچ شاہان ایران دے حالات بیان کيتا اے اس دا ناں شاہنامہ رکھیا اے ۔فردوسی دے اس شاہنامے نوں اس دی اپنی زندگی وچ اوہ شہرت حاصل نئيں ہوئی جو بعد وچ اسنوں نصیب ہوئی ۔ایہی وجہ اے کہ اس نے اپنے انہاں اشعار دے ذریعے اس دور دے حکمراناں دی توجہ حاصل کرنے دی بہت کوشش کيتی لیکن اوہ اس وچ کامیاب نہ ہوسکے ۔ڈاکٹر رضا زادہ شفق اس نکتے دی طرف اشارہ کردے ہوئے لکھدے نيں :"آخری عمر دی پریشانیاں تے تنگدستی توں مجبور ہوکے اس شاعر بزرگ نے صلہ تے انعام دی امید وچ شاہنامہ نوں سلطان مھمود دے ناں معنون کرنا چاہیا لیکن بد خواہاں نے سلطان دے سامنے اس دی برائی دی ،بادشاہ نوں ایران دا ناں زندہ کرنےوالے دی طرف توں بدظن تے بد گمان کردتا تے ایسی یقدرو قیمت رکھنے والی بے بہا کتاب تے ایسی اہمیت رکھنے والی تصنیف سلطان دی توجہ توں محروم رہ گئی ۔"[5]
شاہنامہ دے موضوعات
سودھوشاہنامہ دے موضوعات تے مضامین دے بارے وچ کچھ کہنا بہت مشکل کم اے کیوں کہ اس وچ کم و بیش سٹھ ہزار اشعار نيں جس وچ فاضل شاعر نے ایران دے پہلے داستانی بادشاہ کیومرث توں لے کے آخری ساسانی باد شاہ یزد گرد سوم تک دے تقریبا پنجاہ بادشاہاں دے حالات زندگی نوں قلمبند کيتا اے ۔[6]شاہنامہ دا مفصل تے سب توں اہم حصہ کیکاوس دے دورحکومت دے بیان اُتے مشتمل اے۔
شاہنامہ دی ادبی خوبیاں
سودھویاں تاں شاہنامہ فردوسی بے شمار ادبی محاسن تے خوبیاں دا حامل کلام اے ۔اس دی سب توں وڈی وجہ فارسی بولی اُتے شاعر نوں کامل عبور اے ۔دوسرے شاعر دی طرح فردوسی نے وی اپنے شاہنامے وچ شاعری دے تمام دی اصناف توں استفادہ کيتا اے تے غزل،قصیدہ ،رباعی تے دوسرے اصناف وچ طبع آزمائی دی اے ۔بہر حال اس نے شاہنامہ دے لئی بحر متقارب دا انتخاب کيتا اے ایہ وزن رزمیہ شاعری تے حماسہ سرائی دے لئی بہترین وزن اے ۔
شاہنامہ دی اک ہور ادبی خوبی حکایتاں ،ضرب الامثال تے دینی و اخلاقی گلاں دا بیان کرنا اے ۔اس توں معلوم ہُندا اے کہ شاعر دا مطالعہ کافی وسیع سی ۔اس نے اسلامی علوم و معارف خصوصاً قرآنی نکات توں گہری واقفیت حاصل کيتی سی ۔
فردوسی دی حب الوطنی
سودھویاں تاں دربار غزنوی وچ چار سو شاعر موجود سن لیکن انہاں وچ فردوسی اک سی کیوں کہ فردوسی انہاں تمام شاعر توں وکھ وکھ سی ۔بھانويں علمی اعتبارسےکئی اک ایداں دے شاعر وی سن جو کسی وی حوالے توں فردوسی توں کم نہ سن تے انہاں نے فارسی بولی و ادب دی وڈی خدمات دی اے ،لیکن اس دے باوجود وی فردوسی اپنے انداز فکر تے زاویہ نگاہ توں انہاں سب توں وکھ وکھ سن ۔اس لئی کہ دوسرے شاعر دا مقصد سلطان محمود دی خوشنودی حاصل کرنا ہُندا سی جداں کہ فردوسی دا مطمع نظر سلطان دی خوشنودی توں ودھ ایران سی اس نے جو کچھ وی لکھیا اے ایران دے عشق توں سرشار ہوکے لکھیا اے ۔فردوسی انتہائی درجے دا محب وطن شاعر سی اسنوں اپنی مادر وطن توں عشق سی لہذا اسيں دیکھدے نيں کہ جدوں کدی اوہ ایران دی کسی شکست دا ذکر کردا اے تاں اس دے زخم خوردہ تے شکستہ دل دی صداواں مجسم ہوکے شعر بن جاندے نيں۔
حوالے
سودھو[1]۔ تریخ ادبیات ایران،ڈاکٹر رضا زادہ شفق ،مترجم سید مبارز الدین رفعت ،دہلی،ندوۃ المصنفاں،۱۹۶۹،ص۱۰۲
[2] ۔ایضاً ص۱۰۵
http://udb.gov.pk/result.php?search=%D8%B4%D8%A7%DB%81+%D9%86%D8%A7%D9%85%DB%81۔[3]
[4] ۔ادب نامہ ایران،مرزا مقبول بدخشانی ،لاہور:نگارشات پبلی کیشنز،۲۰۰۰،ص۱۶۲
[5] ۔تریخ ادبیات ایران،ص۱۰۵
[6] ۔فارسی بولی و ادب دی مختصر ترین تریخ ،ڈاکٹر محمد ریاض ،لاہور: سنگ میݪ پبلی کیشنز ،۱۹۹۶،ص۳۱