حقیقت پسندی (ادب)

حقیقت پسندی (ادب)
انتظامی تقسیم
میعاد عہدہ شروع	۱۸۳۰
میعاد عہدہ ختم	۱۹۰۰

حقیقت پسندیت انیویں صدی دے فرانس وچ پنپی اتے ویہویں صدی پہلے عرصے تک پھیلی فکشن دی اکّ سہجاتمک سیلی جاں ودھا جاں ساہتی تحریک سی جو زندگی دے ورتاریاں نوں جویں اوہ سی اتے ہن، اویں اوہناں دی جٹلتا سمیت پیش کرن لئی پرتبدھّ سی۔ اسنے رومانسواد دے نائکوادی موضوعاں دے الٹ عام جن-جیون نوں اوہدی کل سادھارنتا سمیت اپنا موضوع بنایا۔ حقیقت پسند لیکھنی "دے کلامئی عامیکرن وکھ-وکھ یگاں دے لوکاں نوں اپنے آپ نوں اتے رفتار شیل جیون نوں سمجھن وچ مدد کردے ہن۔ حقیقت دے باہری چترن نال اتے نقل نال اجیہے پرنام حاصل نہیں کیتے جا سکدے”۔ حقیقت فلسفہ دا پرورگ اے۔ فلسفہ مطابق حقیقت اوہ اے جو کہ انادِ انت ہووے اتے جو ہر ہوند دا آدی وی ہووے تے انت وی۔ اس پرکار فلسفہ وچ اجیہی وستو نوں حقیقت ہوند دی دھارنی آکھیا جاندا اے جس دا مول کوئی نہ ہووے جو خود-مختیار ہوند رکھدی ہووے اتے جو کائنات دے کئی روپاں دی جم داتی ہون دے نال نال اوہناں دی سرو-ویاپی سانجھی خاصیت وی ہووے۔ فلسفہ وچ حقیقت دی ایہہ تشریح پروانی گئی اے پر اس دے سروپ بارے چنتکاں وچ ادوں توں ہی متّ بھید تریا آ رہا اے جدوں توں سوچ وچار دی عمل دا شروع ہویا اے۔

اتہاس

انیویں صدی دا اکّ مفکر اینگلس دنیا دے سمچے فلسفہ نوں اس مت بھید دی بنیاد تے دو طبقےآں وچ ونڈدا اے- آدرشواد اتے مادییت۔ آدرشواد درشٹمان جگت نوں کسے پرکرتک طاقت جاں نرپیک وچار دی سرجنا پروان کردا اے۔ اس دے الٹ پدارتھوادی فلسفہ سمچے درشٹمان جگت اتے اس وچ حاصل گروہ وچاراں، سکنلپاں اتے امورت سوچ وچار نوں مادہ اپر ہی بیسڈ قبول کردا اے۔ اس نظریہ مطابق مادہ انادِ اتے اوناشی اے۔ ایہہ بے جان ہون دی تھاں جاری ترقی کر رہا اے اتے رفتار شیل اے۔ اس دی سمچی رفتار دے کجھ باہرمکھی نئم ہن جو انسانی سوچ وچار تو آزاد ہن اتے ایہناں نوں انسان جان سکدا اے کیونکہ باہری حقیقت ستھر اتے رفتار ہین ہون دی تھاں رفتار شیل اے اتے ہمیشہ اچیری حالت ول نوں نرتنر ترقی کر رہا ہندا اے۔ اس کارن اس دے روپ وچ تبدیلی ہندا رہندا اے۔ ایوں ایہہ نظریہ انسان نوں کسے پرچار دی دیوی مکتی اپر ٹیک رکھن دی تھاں اپنے سماجی چوگردے مطلب اصلی سماج حقیقت نوں دیکھن، گھوکھن اتے بدلن دی انسپائریشن دندا اے۔

ساہتی حوالہ وچ ‘یتھارتھواد’ شبد دی ورتوں سبھ توں پہلاں فرانس وچ 1835 ای۔ وچ ہوئی۔ 1856 ای۔ وچ دراکی کے ‘رئلیزم’ ناں دا اکّ پتر شروع کیتا جس وچ اس شبد نوں ساہت جائزہ دی پاربھاشک ووکیبولری وچ شامل کر لیا گیا پر اس دا ایہہ مطلب اکا ہی نہیں کہ 1835 توں پہلاں حقیقت پسند ساہت دی رچنا نہیں ہوئی سی جاں ساہتکاراں نے اس سکنلپ دیاں دھارناواں نوں ساہت سرجن عمل دوران چیتن بھانت نہیں ورتیا سی۔ حقیقت ایہہ اے کہ 18ویں صدی دے یورپی ساہتکار خاص انگلینڈ دے ناول کار ڈیپھو پھیلڈنگ اتے رچرڈسن اکّ نویں طرحاں دے ساہت دا سچیت سرجن لگ پئے سن۔ اانواٹ دے شبداں وچ ایہہ ساہت پورو-کالی ساہت نالوں نت دہاڑیاں دے عام ویرویاں دی پیشکاری کرکے ہی وکھرا نہیں سی، سگوں پیشکاری دی ودھی کرکے وی وکھرا سی۔

اٹھارویں صدی وچ جدوں علم سائنس دے کھیتر دیاں نویاں لبھتاں دے سماج اتے سماج راہیں انسان اپر اثر پاؤنا شروع کیتا تاں یورپ دے ودھیرے بدھی مان طبقے نے ایہہ وی محسوس کرنا شروع کیتا کہ سماجی ترقی لئی ترقی دے قسماں دی جانکاری وی لوڑیندی اے۔ نیوٹن اتے ڈارون ورگے سائنسداناں نے ایہہ جانکاری قدرت دے کھیتراں سمبدھی حاصل کیتی اتے دسیا کہ نت پرورتنشیل مادہ خود-مکھتار ہوند دا دھارنی اے اتے کجھ جیو ذاتیاں تے انسان دی اتپتی کسے چیتن یتن دا سٹہ نہیں، سگوں مادہ دے ہی سبھاوک ترقی دا سٹہ اے۔ سیاست دے کھیتر وچ ہی فرانسیسی انقلاب دے حامی چنتکاں نے دھرم دیاں سامنتواد پکھی مانتاواں نوں نویں سائنسی نئماں دے وہن وچ وہندیاں ویکھکے انسانی بھائیچارے دی آزادی، برابری اتے بھرراتریئتا بیسڈ نواں سکنلپ دتا سی۔ اٹھارویں صدی دے یورپین ساہتکار اس سکنلپ توں متاثر ہوئے اتے ایوں اکّ نویں قسم دے حقیقت پسند ساہت دا ادے ہویا جس وچ عام آدمی دے نت دہاڑی دے کار وہار دے حقیقت ویرویاں دی پیشکاری نوں اہمیت دتی گئی اتے نویں پیدا ہو رہے سرمایہ داری مدھ طبقہ دیاں بھاوناواں اتے اکانکھیاواں نوں سماج وادی خاص حقاں نالوں بہتر خیال کیتا جان لگیا۔ یروپ دی کلا فکر وی اس انقلاب دیاں قدراں توں متاثر ہوئی۔ ایہہ فکر اپنے ویلے دی ترقی پسند فکر سی۔ اس فکر دے انوساری ساہت نوں ہی حقیقت پسند ساہت آکھیا گیا۔ اؤ، حقیقت پسندیت دا تعلق سدیوتا نال نہیں، سمکالینتا نال اے۔

قسماں جاں روپ

جدید یگ تو پہلا دا ساہت حقیقت پسند نہیں سی، کیوکِ اس وچلا جیون آدرشوادی/ادھیاتموادی نظریہ توں پیش کیتا گیا اے۔ بھاویں اس وچ وی وستو جگت دے حقیقی ویروے حاصل ہن پر اوہناں نوں مایہ سمجھیا گیا اے اتے قدرتی باہری ‘ستا’ جاں وچار وچوں اپجیا درسایا گیا اے۔ دوجی گل، قدرت باہری اقتدار جاں وچار نوں سرو ویاپی، انادِ، اننت، آزاد، ستھر اتے وستو جگت دی اتپادک سنچارک طاقت وجوں پیش کیتا گیا اے جہڑا ساہت نرول سماجی جیون دے ویرویاں نال متعلق اے، اس وچ وی انسان فکر نوں پہل دتی گئی اے اتے سماج دی سنچارک طاقت ‘پرم منکھ’ دے روپ وچ چتوی گئی اے۔ واضع اے کہ ایہہ لچھن ساہت دے لچھناں نالوں وکھرے وی ہن اتے مخالف وی۔ کئی ساہتکاراں(زولا ورگے) نے حقیقت پسندیت دے ناں تے ‘پرکرتیوادی’ ساہت دی رچنا کیتی اے۔ حقیقت پسندیت دا بنیادی نئم ایہہ اے کہ انسان سانسکرتک جیو اے، پر پرکرتیوادی انسان دی ہوند جیوک مندے ہن۔ اوہناں مطابق انسان دا سارا وہار اس دیاں مول پرورتیاں نال متاثر ہندا اے پر یتھارتھوادیاں دا وچار اے کہ مول پرورتیاں دے پدھر اتے صرف پشو جی سکدے ہن، انسان نہیں۔ اپنی ہوند بنائی رکھن لئی انسان نوں سماجی مریادا وچ بجھنا پیندا اے۔ اس دا مطلب واضع اے کہ نیچر قدرت انسان اتے سوچ وچار دی گتیشیلتا وچ آستھا نہیں رکھدے۔ سماجی نیچر دے اصول نوں قبول نہ کرن کرکے پرکرتیوادی نراستا دا شکار ہو کے رہِ جاندے ہن۔ اوہناں نے جیون دی گھرنا کرکے اتے ترقی پسند پہلو نوں ہی سمچا جیون سمجھ لیا اتے اس نوں پیش کرن والا ساہت ہی اوہناں دے شعری شاستر وچ حقیقت پسند ساہت آکھیا گیا پر اانواٹ دے شبداں وچ ایہہ رمانسواد دا دوجا پاسہ اے۔ جے رمانسوادی وستو جگت توں علیحدہ رہِ کے کلپت سندر جگت دی سرجنا کردے ہن اتے اس نوں ہی حقیقت پسند دنیا سمجھدے ہن تاں پرکرتیوادی کہجمئی جگت دی سرجنا وچ الار جھکاء دا نشان دیندے ہن۔

اؤ پرکرتیوادی اتے رمانسوادی دوویں ہی اصل وچ حقیقت پسند نہیں ہن۔ ویہویں صدی دے مڈھ وچ نفسیات حقیقت پسندیت دی اکّ ہور نام شروع ہویا۔ اس دا مول اصول ایہہ اے کہ ‘سچ’ مقصد تجربہ اے، کوئی وستو دا ورتارا نہیں۔ ایہہ دنیا باہرمکھی جگت توں آزاد اتے باہرمکھی جگت اوہی اے جویں انسان اس نوں محسوس کردا اے۔ اس طرحاں، حقیقت پسندیت دے مول سدھانتا اتے پورے اترن والے دو ہی روپ رہِ جاندے ہن-تنقیدی حقیقت پسندیت اتے سماج وادی حقیقت پسندیت۔

تنقیدی حقیقت پسندیت

18ویں صدی یورپ دے کیپیٹلزم انقلاب دی صدی سی پر 1789 دی فرانسیسی انقلاب دے پچھے نال ہی انتظام دے انتر-خلاف تیزی نال اجاگر ہون لگ پئے سی۔ کیپیٹلزم نے جس جدید انسان دی سرجنا کیتی سی، اس دی مول انسپائریشن آزادی، برابری اتے بھائیچارے دی بجائ خودغرضی بن کے رہِ گئی سی۔ سماج مالک اتے مزدور دو طبقےآں وچ ونڈیا گیا سی۔ مالک طبقہ سارے معاشی سروتاں اپر ملکیت ہون کارن دنو-دن دھن وان ہندا جا رہا سی تے دوجے پاسے مزدور طبقہ نوں جیون گزارنا وی کٹھن ہو گیا سی۔ ویلے دے ساہتکاراں نے اس ساری حالت ول دو طرحاں دا ردعمل پیش کیتا۔ پہلی بھانت دے اوہ ساہتکار سن جو سماج نوں ہی انسان دی آزادی دے راہ دا روڑا سمجھ بیٹھے اتے وستو حالت نوں نظر-انداز کرکے سوچ جگت دی سرجنا کرن لگ پئے۔ ایہہ طبقہ رمانسوادی اکھوایا۔ دوجی بھانت دے اوہ ساہتکار سن جہناں نے سرمایہ داری انتظام دے حقیقت نوں تنقیدی نظر توں روپمان کیتا۔ اس طبقہ نوں تنقیدی حقیقت پسند ساہتکاراں دا طبقہ کیہا گیا۔ ایہناں ساہتکاراں نے جیون دے ہریک کھیتر وچ سرمایہ داری معاشی سانسکرتک انتظام دے انتر-ورودھاں وچوں پیدا ہون والے غیر-انسانی وچار اتے کردار اپر طنز کیتا، سرمایہ داری استحصال دا پردہ فاش کیتا پر اوہ اسے انتظام دی پیداوار شوشت پر انقلاب کاری مزدور طبقہ دی جاں تاں پچھان نہیں کر سکے جاں پھر اس طبقہ دی طاقت اتے اس دے اصول ‘سماج واد’ وچ اوہناں دا یعقین نہیں بجھ سکیا جس کرکے اوہناں دا ساہت موجودہ وچ موجودہ مستقبل دیاں سمبھاوناواں روپمان نہیں کردا۔

سماج وادی حقیقت پسندیت

ساہت شاستر وچ اس تجزیہ دی پہلی ورتوں میکسم گورکی دے اس ساہت لئی کیتی جاندی اے جو موجودہ دے انتر-ورودھاں نوں سماج وادی انقلاب دے نقطہ نظر توں چتردا اے۔ اس پرکار دے ساہت سرجن دا شروع وی میکسم گورکی دے ناول ماں نال شروع ہویا منیا جاندا اے۔ پچھوں روس دے شولکھوو ورگے کئی ہور ساہتکاراں نے اس نوں اگے توریا۔ 1917 ای۔ دی روسی انقلاب دے اثرات ماتحت ایہہ ودھی دوسرے دیساں دے ساہت وچ وی اپنائی جا رہی اے۔ سماج وادی حقیقت پسند رچنا ودھی دا مول اصول ایہہ اے کہ سماج وادی انقلاب توں بناں کسے وی مسئلہ دا حل ممکن نہیں اتے سماج وادی انقلاب دی تریخی سمبھاونا پیدا ہو چکی اے۔ اس انقلاب دا مطلب اے نجی جائیداد دی ادارہ اتے اس اپر بیسڈ رہتل دا اجتمائی جائیداد اتے رہتل وچ روپانترن۔ ساہتکار دا فرض اے کہ اوہ شوشت طبقےآں نوں اس تریخی آوشکتا دی فکر حاصل کرے۔ سماج وادی حقیقت پسندیت موجودہ شرنی-سماج اتے شرینی-رہت سماج دے سروپ دے درست سوچ وچار دی منگ کردا اے اتے نالو نال دوہاں دے ٹکراؤ دی عمل دے وستار چتر دی وی آس وی رکھدا اے۔ سماج نوں اس دے سمچّ وچ پیش کرن دا اصول تاں تنقیدی یتھارتھوادیاں نے وی اپنایا سی پر اس اصول دا مکمل نروپن حقیقت پسند رچنا نظر راہیں ہی ممکن اے۔

حقیقت پسند ساہت دے لچھن

1. حقیقت پسند ساہت انسان اتے سماج دوہاں دے دنوداتمک تعقات اتے نر-پرورتنشیل سبھاء اپر زور دندا اے۔

2. حقیقت پسند ساہت دا دوسرا لچھن سماجی تجزیہ اے۔ حقیقت پسندیت انسان دیاں پرتیندھّ حالات وچ پیشکاری دی منگ ہی کردا اے۔

3. سماج وچ ہریک بھانت دے انسان ہندے ہن مثالی وی، ادھیاتموادی وی اتے انفرادی وی۔ سماجی حقیقت نوں اس دی سمچتا وچ روپمان کرن لئی ساہت وچ ہریک قسم دے انسان دی پیشکاری لازمی اے۔

4. حقیقت پسندیت رچنا نظر انسان اتے سماج وچلے انتر-خلاف نوں اٹل نہیں مندی۔ ایہہ نظر آدمی دے جنم-ذات نجّ مرتکز سبھا دے حقیقت نوں تاں قبول کردی اے پر اس دے لچکیلیپن نوں وی پروان کردی اے۔

5. حقیقت پسند ساہت وچ تراسدی دا اہم تھاں اے۔

6. حقیقت پسند ساہتکار دی پہنچ ماضی، موجودہ اتے مستقبل متعلق وستومکھی ہندی اے۔

7. حقیقت پسند ساہت کارج-کارن تعلق اپر بیسڈ ہندا اے۔

8. حقیقت پسند ساہتکار انسان دے ولکھن ورتاریاں نالوں سماج دے پرتیندھّ ورتاریاں دے چترن نوں اہم سمجھدا اے پر نمائندہ نوں وی انسان ورتاریاں دے زریعہ راہیں پیش کردا اے، کیونکہ حقیقت دی پیشکاری دی ساہتی جگت ایہی اے۔

9. حقیقت پسندیت خاص رچنا اتے بیسڈ خاص رچنا ودھی اے جس دی رچنا سامان وستو جگت دے حقیقت نہیں، سچ ہن۔

پنجابی ساہت وچ حقیقت پسندیت

پنجاب اتے جدید مغربی رہتل دا اثر لگبھگ دو صدیاں پچھڑ کے پیدا ہونا شروع ہویا جس کرکے مڈھلا پنجابی ساہت جدید مغربی ساہت دی حقیقت پسند فکر نہ گرہن کر سکیا۔ 1935 ای۔ تک ایہہ ساہت مذہبی قوم بھاوناواں دے پاسار، ماضی دی پنر-سرجیتی دے آنظارہ اتے سدھاروادی رچنا نظر دیاں سیماواں وچ بجھیا رہا اے پر 1935 ای۔ توں بعد ترقی پسند ساہت دھارا دے اثرات صدقہ پنجابی ساہت وچ وی حقیقت پسند تتاں دا داخلہ ہون لگ پیا۔ شاعری دے کھیتر وچ امرتا پریتم تے موہن سنگھ دے ناں اجاگر ہوئے اتے آزادی اپر اس تنقید دے شاعراں دی آبادی وچ لگاتار وادھا ہی ہویا اے۔ جتھوں تک پنجابی فکشن ساہت جاں ناٹک دا تعلق اے، ایہہ شاعری نالوں ودھیرے حقیقت پسند رہے ہن۔ ایہناں وچوں حقیقت پسند رچنا نظر دے کئی روپ اجاگر ہوئے ہن۔ نانک-کنول روایت دے ناولاں وچ حقیقت دی پیشکاری رمانٹک مثالی نظر توں ہوئی اے جدکہ نرولا، سیکھوں اتے گردیال سنگھ دے ناولاں وچ تنقیدی حقیقت پسندیت دے دیدار ہندے ہن۔ کجھ ناولکاراں جویں رام سروپ انکھی اتے کرمجیت کسا آدی نے سماج وادی حقیقت پسندیت دے کجھ پہلوآں نوں اپنایا اے۔ پنجابی کہانی دے کھیتر وچ نانک سنگھ تے گربخش سنگھ نوں رمانٹک حقیقت پسندیت دے موڈھی منیا جا سکدا اے جدکہ سنت سنگھ سیکھوں تے سجان سنگھ نوں تنقیدی حقیقت پسندیت دے بانی کیہا جا سکدا اے۔ سنتوکھ سنگھ دھرِ، کلونت سنگھ ورک، گردیال سنگھ، رام سروپ انکھی آدی پنجابی دے اجیہے کہانی کار ہن جہناں دی سنویدنا دا مول بنیاد مترجمہ اے اتے جہڑا کتے کتے سماج وادی مترجمہ دیاں حداں چھونہدا پرتیت ہندا اے۔ ویہویں صدی دے اٹھویں دہاکے وچ سادھو سنگھ تے وریام سنگھ دو اجیہے کہانی کار ہن جہناں سماج وادی حقیقت پسند رکھ اپنایا اے۔ پنجابی ناٹک دے کھیتر وچ رمانٹک سدھاروادی حقیقت توں لے کے تنقیدی حقیقت تک، حقیقت پسندیت دے ملویں جلویں روپ درشٹیگوچر ہندے ہن پر سماج وادی حقیقت پسندیت دا پنجابی ناٹک وچ امطلب رہا اے۔ اٹھویں دہاکے دے دو مشہور ناٹک کاراں اجمیر سنگھ اؤلکھ تے آتمجیت دی رچنا نظر مکھ طور تے تنقیدی حقیقت پسند رہی اے۔

حوالے