جھوٹھ دی نفسیات
انسانی مزاج تے نفسیات وچ مختلف عناصر نوں دخل اے۔ ماہرین نفسیات انسانی عادات، اطوار تے جرائم دا نفسیتاندی تجزیہ مختلف انداز وچ پیش کردے نيں۔ کدرے انسان دے متشدد ہونے دا تجزایہ کیہ جاندا اے، کدرے جرائم دی نوعیت اُتے تحقیق ہُندی اے، کوئی مجرمانہ ذہنیت رکھنے والے عناصر تے تشدد پسند تے تنہائی پسند آدمی اُتے تحقیق کردا اے۔ ایويں فلسفی تے دانشور انسانی مزاج تے حرکات و سکنات دا مختلف انداز وچ تجزیہ پیش کردے نيں۔ اسيں کہہ سکدے نيں کہ جھوٹھ وی انسانی نفسیات دا اک جزو اے جس دا تعلق مختلف عوامل توں اے۔ جھوٹھ کيتا اے ؟ انسان جھوٹھ کیوں بولدا اے ؟۔ کیہڑا عناصر ایداں دے نيں جو کسی آدمی نوں جھوٹھ بولنے اُتے اکساندے نيں؟ تے جھوٹھ نوں پروان چڑھانے والے معاشرے اُتے اس دے کیہ اثرات مرتب ہُندے نيں۔ انہاں اہم سوالات اُتے پاکستان دے صحافی و دانشور شاہنواز فاروقی قلم اٹھاندے نيں تے اپنے انداز وچ اس دا تجزیہ کردے نيں۔ (ہم تے جھوٹھ دی نفسیات) نامی ایہ تجزیاتی مضمون روزنامہ جسارت کراچی وچ 30 جون 1991 نوں شائع ہويا۔ بعد وچ ایہی مضمون انہاں دی کتاب کاغذ کے سپاہی (کتاب) وچ وی شامل کيتا گیا جو اسلامک ریسرچ اکیڈمی کراچی نے شائع دی اے۔ مضمون دا خلاصہ ناشر تے مصنف دی اجازت توں درج کيتا جا رہااے۔ اکثر جملے مصنف دے اپنے لکھے ہوئے نيں مگر چند جملےآں نوں مختصر کرنے دی غرض توں تبدیل وی کيتا گیا اے۔ مضمون نگار اپنے معاشرے دے رویہ دا تجزیہ کردے ہوئے ابتدا کچھ ایويں کردے نيں۔
اگر قوم دی اسلام پسندی نوں دیکھیا جائے تاں اسيں وچوں ہرشخص اپنے مسلمان ہونے دا شدت توں دعویدار اے تے محسوس ایہ ہُندا اے گویا اسلام نال محبت تے اس دا تحفظ صرف تے صرف ايسے دی ذمہ داری ہوئے۔ مگر جدوں اس دی عملی زندگی نوں دیکھو تاں دوسرا ہی منظر سامنے آندا اے۔ اسيں وچوں اکثر جِنّی پابندی توں پنج وقت دی نماز پڑھدے نيں اِنّی ہی پابندی توں رشوت وی لیندے نيں، جِنّے خلوص توں روزے رکھدے نيں اِنّے ہی خلوص دے نال اشیاء وچ ملاوٹ وی کردے نيں۔ جِنّی خاموشی توں غریباں دی مالی مدد کردے نيں اِنّی ہی خاموشی توں ریاستی ٹیکس چراندے نيں۔ جھوٹھ، جھوٹھ، جھوٹھ، ہرجگہ جھوٹھ، ایہ سب صورتاں جھوٹھ عملی شکلیاں نيں۔ جے اہرمن دا وجود تسلیم کر ليا جائے تاں اسيں وچوں ہر اک جھوٹھ دا اک مستند پیغمبر اے۔ ساڈی زندگی اسيں پہر نازل ہونے والا جھوٹھ دا صحیفہ اے۔ تے اسيں خود اپنی امت نيں، امت ِ شر، ایسی امتِ شر جس دے شر دا نشانہ کوئی تے نئيں اسيں خود نيں۔
جھوٹھ نال نفرت دی خواہش
سودھومصنف دے مطابق سچ دی اہمیت ایہ اے ہر شخص سچ دا طالب ہُندا اے تے جھوٹھ نوں سخت ناپسند کردا اے اس دی مثال اوہ ایويں دیندے نيں کہ جے کسی بہت وڈے دروغ گو یا جھوٹھے شخص توں وی دروغ گوئی کيتی جائے تاں اوہ اس اُتے شدید برہمی دا اظہار کريں گا تے مطالبہ کريں گا کہ اس توں سچ بولا جائے۔ مصف دا کہنا اے کہ انسان جدوں تک دوسرےآں توں جھوٹھ بولدا اے مگر اپنے آپ توں جھوٹھ نئيں بولدا تاں معاملہ اک حد وچ رہندا اے۔ مگر انسان اپنے آپ توں وی جھوٹھ بولنے لگے تاں اس دے معنی ایہ ہُندے نيں کہ انسان نوں اپنے ضمیر دے پست ترین درجے توں وی محروم ہوئے گیا اے۔۔ ۔۔ ۔۔ ۔۔ ۔۔ ۔۔ ۔۔ ۔۔ ۔
جھوٹھ دا سب توں خطرناک پہلو
سودھوشاہنواز فاروقی دروغ گوئی دے اک پہلو نوں خطرناک ترین قرار دیندے ہوئے لکھدے نيں کہ جھوٹھ دی سب مکروہ گل ایہی اے کہ اوہ سچ دی قیمت اُتے بولا جاندا اے۔ سوال ایہ اے کہ اس صورت حال دا سبب کيتا اے ؟؟ تے جھوٹھ دی نفسیات کيتا اے ؟؟ یعنی انسان جھوٹھ کیوں بولدا اے۔؟؟
دروغ گئی دی ابتدا کداں ہُندی اے ؟
سودھواوہ اک عربی ضرب المثل توں اپنی گل واضع کردے ہوئے لکھدے نيں کہ مچھلی ہمیشہ سر دی جانب توں سڑدی اے۔ قومی یا اجتماعی دا معاملہ وی ایہی اے، یعنی کسی وی قوم دے سڑنے دا آغاز اس دے سر دی جانب توں ہی ہويا کردا اے۔ مطلب ایہ اے کہ برائی سب توں پہلے کسی قوم دے اہلِ دانش وچ پیدا ہُندی اے۔ انہاں وچ مفکرین، فلسفی، علماء کرام، شاعر، ادیب، صحافی، سیاسی و سماجی رہنما وغیرہ شامل نيں۔ ایہ منطقی گل اے کہ ابتدا وچ ابلاغ دا عمل اُتے توں تھلے دی جانب ہُندا اے، جدوں ابلاغ دے عمل دا ایہ مرحلہ مکمل ہوجاندا اے تاں ابلاغ دا ایہ عمل اپنے پھیلائو دے لئی دوسری سمتاں تلاش کردا اے۔
قومی معاملات دا تجزیہ
سودھومصنف تاریخی مثال توں گل نوں اگے بڑھاندے ہوئے لکھدے نيں کہ تریخ گواہ اے کہ ساڈے ایتھے ہر برائی دا آغاز ساڈے سر دی جانب توں ہويا اے ساڈے سیاست داناں نے اسيں توں جھوٹھ بولا۔ شاعراں تے ادیباں تے دانشوراں نے جھوٹھ بولا، علما نے جھوٹھ بولا، صحافیاں نے جھوٹھ بولا، سانوں سب نے جھوٹھ دا تجربہ فراہم کیہ تے ہن وی کر رہے نيں۔ دلچسب گل ایہ اے کہ جو اس عمل دے ذمہ دار نيں اوہی اس اُتے واویلا وی کر رہے نيں۔
جھوٹھ دے معاشرے اُتے اثرات
سودھوجھوٹھ یا دروغ گوئی دے معاشرے اُتے کيتا اثرات مرتب ہُندے نيں؟ اس سوال دا جواب اوہ کچھ ایويں دیندے نيں اگرچہ کہ اہل دانش دی اہمیت بہت ہُندی اے مگر اک خاص مرحلے اُتے جاکے عوام دی اہمیت اہل دانش توں ودھ جاندی اے تے اوہ اس طرح دے اُتے توں آنے والے پیغام نوں عوام ہی زندگی دا تجربہ بناتے نيں، ہر پیغام اس وقت تک بے معنی ہُندا اے جدوں تک اوہ زندگی دا عام تجربہ نہ بن جائے۔ تجربہ توں معاشرتی قدراں وجود وچ آندیاں نيں۔ ایہی قدراں معاشرے وچ زندگی دا پورا منظر نامہ ترتیب دیندی نيں۔ شاہنواز فاروقی دا تجزیہ اے کہ جدوں کوئی پیغام تجربے وچ ڈھل جاندا اے تاں اس دی گو نہ گاں صورتاں ظاہر ہُندیاں نيں۔ کیونجے ہر انسان اک خاص پیغام نوں اک خاص طریقے توں قبول کرکے اسنوں اپنے داخلیت دا حصہ بناندا اے۔ عوام اہل دانش دے پیغام توں ہی نئيں بلکہ انہاں دے عمل دے سانچے توں وی اثر قبول کردے نيں۔ جے اُتے دی سطح اُتے پیغام تے عمل دا سانچہ پیچیدہ ہوتو اوہ عوامی تجربہ بندے بندے تے وی پیچیدہ ہوجاندا اے۔ ایہ تاں سی جھوٹھ دا اجتماعی معاملہ اُتے انفرادی سطح اُتے ایہ صورت حال کچھ دوسرے محرکات دے باعث ظہور پزیر ہُندی اے۔
جھوٹھ تے سچ دی نفسیاتی جہت وچ فرق
سودھوسوال ایہ اے کہ جھوٹھ تے سچ دی نفسیاتی جہت وچ بنیادی فرق کيتا اے ؟ مصنف دے خیال وچ جھوٹھ اک پیچیدہ تے وکھو وکھ ذہنی صورت حال دا عکاس ہُندا اے۔ اس دے برعکس سچ واضع تے صاف ذہنی کیفیات دا مظہر ہُندا اے۔ اوہ کہندے نيں کہ انسان نوں اک جھوٹھ بول کر ہزار جھوٹھ بولنے پڑدے نيں۔ اس دے معنی ایہ نيں کہ انسانی ذہن تہ در تہ ذہنی الجھنون دا شکار ہُندا چلا جاندا اے۔ اک جھوٹھ نوں جواز فراہم کرنے دے لئی اسنوں دوسرا جھوٹھ گھڑنا ہُندا اے۔ دوسرے جھوٹھ نوں ثابت کرنے دے لئی تیسرا جھوٹھ ایجاد کرنا پڑدا اے تے ایويں ایہ صورت حال اک کدی نہ ختم ہونے والے سلسلے دی شکل اختیار کرلیندی اے۔ اس سفر وچ ہر قدم اُتے انجام ہی انجام اے آغاز کدرے نئيں۔
اس دے برعکس سچ دا معاملہ آفتاب آمد دلیل آفتاب والا ہُندا اے۔ اسنوں مخصوص معنےآں وچ کِسے جواز کسی سہارے دی ضرورت نئيں ہُندی۔ اس دا کوئی جواز ہُندا وی اے تاں اوہ اس دے سہارے دے لئی نئيں بلکہ اس تک پہنچنے دے لئی پل Bridge دے طور اُتے موجود ہُندا اے۔ بلکہ ایہ جواز اس سچ دی کوئی بہت معولی جہت ہُندی اے۔ جو پل دا کم انجام دے کے نمایاں تے معتبر ہوجاندی اے۔
آدمی جھوٹھ کیوں بولدا اے ؟
سودھوآدمی دے جھوٹھ بولنے دی درج ذیل وجوہات ہُندیاں نيں۔
- ناکافی Inadequate ہونے دا احساس
- ذمہ داری توں بچنے دی خواہش
مصنف دا خیال اے کہ جدوں کوئی انسان اپنے آپ نوں کسی خاص صورت حال وچ ناکافی محسوس کردا اے تاں اوہ اپنے آپ نوں اس صورت حال وچ (کافی) بنانے دے لئی جھوٹھ بولدا اے۔ ہر انسان بیک وقت کئی قسماں دے ماحول تے صورت حال وچ زندہ رہندا اے۔ مثال دے طور پر
- علمی صورت حال
- معاشی صورت حال
- سماجی صورت حال
- سماجی مرتبے دی صورت حال
- خاندانی صورت حال
- جسمانی خصوصیات دی صورت حال وغیرہ
ان صورتاں وچ اعلیٰ تے ادنیٰ دے کچھ معاشرتی پیمانے مقرر ہُندے نيں۔ (یہ گل وثوق توں کہی جاسکدی اے کہ اج دے معاشراں وچ ایہ پیمانے حد درجہ جعلی ہُندے نيں) ہر انسان انہاں صورتاں وچوں کسی خاص صورت وچ موجود ہُندا اے تاں اوہ کسی دوسرے شخص یا لوک دے سامنے اپنے آپ نوں ايسے صورت دے حوالے توں ناکافی محسوس کردا اے۔ ناکافی ہونے دا احساس اس دے اندر احساس کمتری پیدا کردا اے۔ اکثر لوک اپنے ناکافی پن نوں دور کرنے دی صلاحیت نئيں رکھدے۔ جس دے باعث اوہ جھوٹھ دے ذریعے اپنے آپ نوں کافی ثابت کردے نيں۔
فروغ وچ معاشرہ دا کردار
سودھوجھوٹھ دے معاشرے اُتے اثرات دا ذکر کردے ہوئے اوہ مختلف پہلو اجاگر کردے نيں جنہاں وچوں اک پہلو اُتے اوہ لکھدے نيں کہ جھوٹھ دا اک منفی گوشہ ایہ سامنے آیا اے کہ معاشرے وچ نظام مراتب دا کوئی تصور نئيں پایا جاندا۔ یعنی اس بیماری دا شکار معاشرہ ایہ نئيں جاندا کہ اللہ تعالٰی ہرشخص نوں ہر صلاحیت دے کے پیدا نئيں کردا لیکن ہر شخص نوں اک خاص صلاحیت یا Uniqueness دے کے پیدا کردا اے۔ کچھ ہی لوک ہُندے نيں جنہاں نوں قدرت کئی صلاحیتاں دے نال پیدا کردی اے۔ انساناں دی انہاں نوں صلاحیتاں دے اعتبارسے معاشرے وچ اک خاص نظام ِ مراتب وجود وچ آندا اے۔ اس نظام وچ کوئی شخص غیر اہم نئيں ہُندا البتہ اک شخص دوسرے شخص توں بعض خصائص دی بنا اُتے زیادہ اہم ہُندا اے۔ اس نظام وچ روحانی سرگرمیاں وچ مصروف لوکاں دا مقام سب توں بلند ہُندا اے۔ اس دے بعد تخلیقی کم کرنے والےآں دا نمبر آندا اے۔ اس دے بعد ہنر منداں تے فیر جسمانی محنت کرنے والےآں دی باری آندی اے۔
ان افراد دے مرتبے تاں اک دوسرے توں جدا ہُندے نيں لیکن اک دوسرے دے لئی ناگزیر ہُندے نيں۔ انہاں سب نوں اک دوسرے دی ضرورت ہُندی اے۔ ایہی ضرورت انہاں نوں مستقل اہم بنائے رکھدی اے۔
جھوٹھ دا رجحان کم رکھنے والے معاشرے
سودھوحفظ مراتب دا خیال رکھنے والے معاشراں دے متعلق مصنف دا خیال اے کہ ایداں دے نظام مراتب دا تصور رکھنے والے تے اس تصور اُتے یقین رکھنے والے معاشراں وچ حسد دا مادہ تے اس ھوالے توں جھوٹھ دا رجحان بوہت گھٹ ہُندا اے۔ کیونجے انہاں معاشراں وچ ہر مرتبے اُتے فائز شخص نوں اپنی اہلیت و اہمیت دا اندازہ ہُندا اے۔ جس دے باعث وہ، (وہ) بننے دی کوشش نئيں کردا جو اوہ نئيں ہُندا۔ ايسے لئی اوہ ناکافی پن احساس دا شکار نئيں ہُندا جو ساڈے معاشرے وچ تے دنیا دے ہور معاشراں وچ بہت عام ہوچکيا اے۔
جھوٹھ، ذمہ داری توں بچنے دا رجحان
سودھوجھوٹھ بولنے یا دروغ گوئی توں کم لینے والےآں دا تجزیہ کرتئ ہوئے شاہنواز فاروقی لکھدے نيں کہ جھوٹھ بولنے دا دوسرا سبب ذمہ داری توں بچنے دا رجحان اے۔ اگرچہ کہ ذمہ داری توں بچنے دا رجحان وی انسان دی پست اخلاقی حالت دی طرف اشارہ کردا اے لیکن انسان جدوں اس توں اک قدم ودھ جاندا اے تاں اسيں اسنوں پست اخلاقی دی انتہا قرار دے سکدے نيں۔ ایہ اگلا قدم اے کہ اپنی ذمہ داری یا اس دے نتائج نوں دوسرےآں اُتے منتقل کرنا۔ اس صورت حال دے مظاہر عام زندگی توں لے کے قومی زندگی دے اہم ترین معاملات تک آسانی توں دیکھ جا سکدے نيں۔
مصنف اپنے معاشرے دی مثال پیش کردے ہوئے لکھدے نيں کہ پورے اخلاقی نظام توں واقف لوک اپنی ذمہ داری دا بھرپور احساس کردے نيں چونکہ ایہ جواب طلب کرسکدے نيں اس لئی جواب دینے دے مکلف وی نيں، مصنف اپنی دلیل وچ اک تلخ مثال دیندے ہوئے لکھدے نيں کہ پاکستان دوٹکڑے ہوئے گیا کوئی اس دی ذمہ داری قبول نئيں کردا۔ کچھ لوک کہندے نيں کہ اس دے ذمہ دار بھٹو صاحب نيں، بھٹو صاحب کہندے نيں کہ اوہ اس دے ذمہ دار نئيں۔ اس دی ذمہ دار عوامی لیگ اے، عوامی لیگ نوں مغربی پاکستان دے سب توں وڈے صوبے توں مسلسل شکایدیاں سن۔ کوئی ذمہ داری قبول نئيں کردا۔
اس صورت حال اُتے سخت لفظاں وچ تبصرہ کردے ہوئے اوہ لکھدے نيں کہ جدوں قوم دے بااثر تے حکمران طبقہ جھوٹھ بولنے لگياں تاں قوماں وڈے وڈے سانحاں توں دوچار ہُندیاں نيں مگر اس قدر عظیم سانحے وی انہاں دے حکمراناں نوں سچ بولنے اُتے مجبور نئيں کرسکدے چونکہ بگاڑ کافی حد تک ودھ چکيا ہُندا اے۔ اپنے وطن دے دولخت ہونے نوں اوہ اک سانحہ قرار دیندے ہوئے لکھدے نيں کہ اِنّے وڈے سانحے اُتے وی حکمراناں نوں اِنّا تاسف وی نئيں اے جِنّا کہ اک گلاس دے ٹوٹنے اُتے ہويا کردا اے چونکہ بقول مصنف قوم جھوٹی اے تے اس دے حکمران جھوٹھیاں سردار۔۔۔۔
مذہبی تناظر وچ اوہ اپنی گل نوں کچھ اس طرح لکھدے نيں کہ ساڈے معاشرے وچ کوئی حقیقی مذہبی صورت حال موجود نئيں اے۔ نعرے بازی تے حماقت دی حدود نوں چھوندی ہوئی سادہ لوحی دی گل تے اے۔ ورنہ درحقیقت ساڈا معاشرہ مذہب توں بے نیاز دکھادی دیندا اے۔ اپنے مشاہدات دا تذکرہ کردے ہوئے مصنف لکھدے نيں کہ انہاں نے ایداں دے بے شمار لوکاں نوں دیکھیا اے جو دوسرےآں دی معاشی صورت حال نوں بہتر دیکھ کے اپنی معاشی حالت نوں بہتر بنانے دی تگ و دو وچ مصروف نيں۔ کچھ لوک انہاں دے نزدیک ایداں دے وی نيں جو دوسرےآں دے بلند سماجی مرتباں نوں دیکھ کے اپنے سماجی مرتباں نوں بلند کرنے دے لئی کمر ہمت کس دے میدان عمل وچ کودے ہوئے نيں۔ مگرلوک کسی متقی پ رہی ز گار آدمی نوں دیکھ کے اپنے روحانی مرتبے دی بلندی دے لئی کوشاں نئيں ہُندے۔ دوسرےآں دی بہتر معاشی حالت تے بلند سماجی مرتبے انساناں نوں انہاں دے ناکافی ہونے دا احساس دلاندے نيں۔ مگر کسی روحانی ترقی نوں دیکھ کے انہاں نوں اک لمحے دے لئی وی ایہ احساس نئيں ہُندا کہ اوہ اس میدان وچ کِنے پِچھے نيں تے انہاں نوں اس شخص دی طرح اس میدان وچ اگے ودھنا چاہیے۔
مصنف دا کہنا کہ خدانخواستہ راقم دے کہنے دا ایہ مطلب نئيں کہ ساڈے معاشرے وچ سچے مذہبی لوک نئيں نيں۔ میرا یقین اے کہ ساڈے معاشرے وچ ایداں دے لوک موجود نيں تے ایہ معاشرہ انہاں دے اعمال دی برکتاں توں حالے تک سالم تے قائم اے۔ مگر ایہ لوک تعداد وچ اِنّے نيں کہ
ہرچند کدرے کہ نيں، نئيں نيں
جھوٹھ دے سیاسی ناں
سودھوشاہنواز فاروقی دا سیاست وچ دروغ گوئی تے جھوٹھ دا تجزیہ کردے ہوئے لکھدے نيں کہ سیاست دے میدان وچ جھوٹھ دے احساس جرم نوں کم کرنے دے لئی وڈی دلکش اصلاحات وضع دی گئیاں نيں۔ مقامی سیاست وچ جھوٹھ نوں حکمتِ عملی دے ناں توں یاد کيتا جاندا اے جدوں کہ بین الاقوامی سیاست وچ اسنوں ڈپلو میسی کہیا جاندا اے ساڈے انفرادی تے اجتماعی زندگی دی حکمت عملی تے ڈپلومیسی دے پاٹاں دے درمیان پس رہی اے۔ نہ جانے کدوں تک پستی رہے گی۔