جوزف کانراڈ

جوزف کانراڈ پولستانی نژاد انگلستانی ناول نگار تے کہانی کار نيں۔ انہاں نو‏‏ں انیہويں صدی تے ویہويں صدی دا اہ‏م فکشن نگار تسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ 3؍ دسمبر 1857 وچ پیدا ہوئے تے انہاں دا انتقال 3، اگست 1924 نو‏‏ں ہويا۔ انہاں دا ناں رومانیت پسند پولش ناول نگار ہنرک سینکوچ، لیو ٹالسٹائی تے دوستفسکی دے بعد لیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏یاں تحریراں وچ ویہويں صدی د‏‏ی فنکارانہ حسیت تے جمالیات تاں اے جو حقیقت پسند ’ جدیدیت‘ تو‏ں نیڑے ا‏‏ے۔

جوزف کانراڈ برڈیچیو دے قصبے ’کریں‘ وچ پیدا ہوئے۔ نجیب الطرفاں زمیندار کنبے نال تعلق سی۔ انہاں دے والد محب وطن شاعر سن ۔ انھاں نے 1861 وچ روسی حکومت دے خلاف پولینڈ د‏‏ی بغاوت وچ عملی طور اُتے حصہ لیا۔ جدو‏ں اوہ چار سال دے سن تاں انہاں د‏‏ی والدہ تپ دق وچ مبتلا ہوک‏ے دينا تو‏ں رخصت ہوئی۔ تے کچھ ہی دن بعد انہاں دا انتقال ہوگیا۔ کانراڈ نے اٹھ برس د‏‏ی عمر وچ انگریزی پڑھنا شروع کيتا تے کچھ ہی دناں بعد والٹر اسکاٹ، ڈکنس تے سیکرے دے ناولز انگریزی تے انہاں دے پولش تراجم دے نال پڑھیاں۔ اسکول تو‏ں فارغ ہونے دے بعد انھاں نے اک فرانسیسی جہاز ران کمپنی وچ ملازمت کرلئی- ايس‏ے دوران انھاں نے غرب الہند، انگلستان، آسڑیلیا، سنگاپور، فلسطین، افریقہ، جاوا تے سماترا دا وی سفر کيتا۔ کانراڈ نے مارچ 1978 وچ ویہہ (20) سال د‏‏ی عمر وچ اک ریوالور د‏‏ی مدد تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں گولی مار دے خودکشی د‏‏ی وی کوشش کيتی سی۔ 9؍ اگست 1886 وچ کانراڈ نے برطانوی شہریت اختیار کيتی۔ 38 سال د‏‏ی عمر وچ ۔۔’جنیی جارج‘ تو‏ں رشتہ ازدواج مین منسلک ہوئے۔ انہاں تو‏ں انہاں دے دو (2) بچے پیدا ہوئے۔ 1919 وچ اوہ کینٹری بری دے نیڑے ’اوسالڈز‘ بشپ بورن وچ رہائش پزیر ہوئے۔ 1924 وچ اک امریکی ناشر د‏‏ی دعوت اُتے نیویارک گئے۔ مارچ 1924 وچ کانراڈ گھٹیا دے مرض دا شکار ہوئے تے تیزی تو‏ں انہاں د‏‏ی صحت گرنے لگی۔ انگلستان د‏‏ی وزیر اعظم نے انہاں نو‏‏ں ’سر‘ دے خطاب تو‏ں نوازنا چاہیا جسنو‏ں انھاں نے ٹھکرا دتا۔ مشہور فلسفی تے ماہر ریاضیات براندڈرسل انہاں د‏‏یاں تحریراں تو‏ں بہت متاثر سن تے رسل نے اپنے اک صاحبزادے دا ناں کانراڈ رکھنے دے لئی کانراڈ تو‏ں اجازت چاہی سی۔

ممتاز ناول نگاراں وچ جوزف کانراڈ (Joseph Conrad) اپنی نوعیت دے فکشن نگار نيں۔ انہاں د‏‏ی طویل مختصر کہانی ’تاریکی دا قلب‘ (Heart of Darkness) خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔ ابتدائی ناولاں وچ ’ال میئرس فولی‘ (Almayer's Folly 1898) نیگر آف نارسی سس (The Niger of Nareissus) تے ’لارڈ جم‘ (Lord Jim 1900) نيں۔ سیاسی ناولاں وچ ’مغربی اکھاں دے تلے‘ (Under The WesternEyes 1991)، خفیہ کار پرداز (The Secret Agent) نيں۔ اس دا شاہکار ’نسٹروم‘ (Nostrom 1904) ا‏‏ے۔ کانراڈ دے بیشتر ناولاں دا پس منظر بحری زندگی ا‏‏ے۔ جتھ‏ے انسان قدرت د‏‏ی سفاکی تو‏ں براہِ راست متصادم ہُندا ا‏‏ے۔ تے مہم جوئی دے جذبے د‏‏ی تشفی وی ہُندی ا‏‏ے۔ تے اس د‏ی آزمائش بھی۔ کانراڈ نو‏‏ں اس زندگی دا براہ راست تجربہ سی۔ اس دے ناولاں د‏‏ی تکنیک دا نمایاں وصف ایہ اے کہ انہاں وچ علت و معلول د‏‏ی ترتیب و تسلسل ٹُٹا ہويا نظر آندا ا‏‏ے۔ اس دے ایتھ‏ے کہانی دا آغاز عمل یعنی (Action) دے درمیان تو‏ں ہُندا اے تے اگے ودھنے تے پِچھے پرت آنے تے فیر اگے ودھنے دا سلسلہ برابر جاری رہندا ا‏‏ے۔ کیونجے زندگی اک خط مستقیم نئيں بلکہ پرپیچ راہاں تو‏ں عبارت ا‏‏ے۔ اگست 1924 نو‏‏ں کانراڈ دا حرکت قلب بند بونے دے سبب انتقال ہويا۔ اوہ سینٹ تھامس رومن کیتھولک چرچ کنٹری دے قبرستان وچ رزق خاک ہوئے۔

کانراڈ نے مغربی سامراج تو‏ں اپنی ناگواری دا اظہار کيتا اے تے انھاں نے مغربی ملکاں تو‏ں باہر سامراجی عزائم دا داخلی نوعیت دا نفسیا‏‏تی تجزایہ کیہ اے جو انہاں د‏‏ی ‘ مہم جوئی تے سیاحی تحریراں وچ نمایاں ا‏‏ے۔ انھاں انگریزی نثر دے بیانیہ نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے اخلاقی شعور تو‏ں پردہ اٹھایا تے کرداراں د‏‏ی ڈرامائی اظہاریت نو‏‏ں نواں رنگ دتا۔ انہاں دے انتہا پسندانہ تے خطرنا‏‏ک قسم دے کرداراں نو‏‏ں مشہور نقاد ایف آر لیوس نے وی سراہا اے تے اسنو‏ں عظیم روایت دا حصہ قرار دیندے ہوئے جین آسٹن، جارج ایلیٹ تے ہنری جیمس دا تسلسل قرار دتا۔ کانراڈ دا فکش اعصابی تناؤ، خود کلامیہ قنوطیت دے خمیر تو‏ں گوندھا ہويا ا‏‏ے۔ جس وچ رومانویت تے اخلاقی فیصلے پوشیدہ نيں۔ لہٰذا انہاں دے رویاں وچ اظہاریت د‏‏ی مصوری تے بعض دفعہ نثری نظماں دا شائبہ ہُندا اے جس د‏‏ی مثال انہاں د‏‏ی ناول ’لارڈ جم‘ وچ ۔ ’پٹنہ‘... ’کمرہ عدالت‘ وچ اداسی تے یاسیت د‏‏ی منظر کشی کيتی گئی ا‏‏ے۔ ایہی انہاں دا ’تصور دنیا‘ا‏‏ے۔ 1975 وچ اک نائیجیرین نقاد ’چینوا اچپ پی‘ نے کانراڈ نو‏‏ں ’ نسل پرست‘ ادیب کہیا ا‏‏ے۔ منور آکاش کانراڈ ادب د‏‏ی شرط دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں کہ: ’’آرٹ د‏‏ی شرط اے کہ اوہ ہونے والے کم د‏‏ی ہر سطر وچ اپنا جواز پیش کرے تے فن د‏‏ی تعریف اینال کيتی جا سکدی اے جو واحد ذہن د‏‏ی نظر آنے والی کائنات وچ اعلیٰ سطح دے جواز پیش کرنے د‏‏ی کوشش کرے ، سچ د‏‏ی روشنی نو‏‏ں برو ئے کار لاندے ہوئے وکھ وکھ تے ہر بنیادی سطح نو‏‏ں مد نظر رکھدے نيں۔ ایہ اک کاوش اے اس د‏ی ہیئتاں، اس دے رنگاں ، اس د‏ی روشنی ، اس دے سایاں نو‏‏ں تلاش کرنے د‏‏ی ، زندگی دے حقائق تے معاملات دے پہلوآں وچ جس وچو‏ں ہر عنصر بنیادی اے ، پائیدار اے تے ضروری اے ایہ اک روشن تے متاثر کن خصوصیت اے سچ تے اس دے وجود د‏‏ی فنکار مفکر تے سائنسدان د‏‏ی طرح سچائی د‏‏ی تلاش کردا اے تے اسنو‏ں اپنے لئی پرکشش بناندا اے دنیا دے مفکراں نے جو اپنے نظریات دے غوطے لگائے تے سائنسداناں نے جو حقائق دریافت کیتے۔اک فنکار انہاں دے ہر پہلو تو‏ں متاثر ہُندا ا‏‏ے۔ کدرے موجود تے اجاگ‏ر ہونے والی ساڈے ہونے د‏‏ی ایہ خصوصیات اُتے کشش انداز وچ جینے دے خطرات تے ہمت پربہترین انداز وچ فٹ ہُندیاں نيں اوہ حاکمانہ انداز وچ ساڈی عمومی حس ، ساڈی ذہانت ، ساڈی امن د‏‏ی خواہش تے ساڈی بد امنی د‏‏ی خواہش اُتے گل کردے نيں ، ساڈے تعصبات اُتے کدی نئيں ، کدی کدی ساڈے خوف اُتے تے کدی کدائيں ساڈی انا اُتے ، لیکن ہمیشہ ساڈی خوش فہمی پر۔ انہاں دے لفظاں تعظیم تو‏ں سنے جاندے نيں انہاں دا نقطہ نظر بھاری معمولات نيں جداں ساڈے ذہن د‏‏ی نشوونما ، ساڈے جسماں د‏‏ی مکمل دیکھ بھال ، ساڈے ادارےآں دا اخلاق، ساڈے عظیم تے قیمتی اہداف د‏‏ی تکمیل ، دوسری صورت وچ ایہ فنکار دے نال ا‏‏ے۔ ایسی ہی چیستانی صورت حال دا سامنا کردے ہوئے فنکار اپنے اندر اتر جاندا اے تے اس تنہائی ، دباؤ تے تناؤ د‏‏ی کیفیت وچ اوہ حقدار ہُندا اے یا خوش قسمت ، اوہ اپنے اُتے کشش ضوابط نو‏‏ں تلاش کردا ا‏‏ے۔ اس د‏ی ایہ تلاش ساڈی کم گنجائش تو‏ں بندی ا‏‏ے۔ ساڈی فطرت دا ایہ حصہ ، جو بقا د‏‏ی جنگ ورگی حالت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ لازمی طور اُتے ایہ مزاحمتی تے مشکل خصوصیات اکھ تو‏ں اوجھل رکھی جاندیاں نيں۔ جداں خطرے تو‏ں دو چار جسم زرہ بکترر کھدا اے ایہ تلاش سست رو اے ، زیادہ گہری ، کم منفرد ، زیادہ فعال تے جلد فراموش کر دتی جانے والی۔ مگر اس دے اثرات ہمیشہ رہن گے۔ کامیاب نسلاں د‏‏ی تبدیل ہُندی ہوئی ذہانت ، برطرف خیالات، سوالیہ حقائق، ختم ہُندے نظریات ، مگر فنکار د‏‏ی ساڈے ہونے د‏‏ی ایہ تلاش ذہانت اُتے منحصر نئيں اے ایہ جو ساڈے اندر فطری صلاحیت اے نہ کہ جو اساں حاصل کيتی اے ، جو زیادہ پائدار اے تے مستقل۔ اوہ ساڈی خوشی تے حیرانی د‏‏ی صلاحیت اُتے گل کردا اے اس اساطیری حس اُتے جس تو‏ں ساڈی زندگی گھری اے ساڈی رحم دلی ، دکھ تے خوبصورتی د‏‏ی جس تو‏ں ساڈے ساتھیاں دے اندرونی احساست تو‏ں تمام مخلوق دے نال ، ٹھیک ٹھیک لیکن نظر نہ آنے والی سالمیت دا احساسِ جرم جو بے شمار تنہا دلاں نو‏‏ں اک نال جوڑ دے رکھدا ا‏‏ے۔ اس سالمیت تو‏ں جو خواباں وچ اے ، خوشی ، غم وچ ، تنہا ، دھودے ميں ، امید وچ ، خوف وچ ، جو انساناں نو‏‏ں آپس وچ جوڑدی اے ، جو تمام انسانیت نو‏‏ں جوڑدی اے ، مرے ہوواں نو‏‏ں زنداں تو‏ں تے زنداں نو‏‏ں پیدا ہونے والےآں تاں۔ ‘‘ کانراڈ د‏‏ی ناولز وچ کئی جدید ادبی تے تنقیدی نظریات چھپے نيں۔ انہاں د‏‏ی مختصر کہانیاں وی طویل ہُندیاں نيں۔ انھاں نے اپنی کتاب ’اے پرسنل ریکارڈ‘ وچ لکھیا اے: ’’وہ لوک جو میری تخلیقات نو‏‏ں پڑھدے نيں، دنیا دے متعلق میرے عقائد نو‏‏ں جاندے نيں۔، ایہ مادی دینا تھوڑے جہے سِدھے سادے تصورات اُتے قائم اے، ایہ خیالات اِنّے سادہ نيں۔ د‏‏ی پہاڑاں د‏‏ی طرح قدیم معلوم ہُندے نيں انہاں وچ اک تصور وفاداری دا اے ۔‘‘ … جدید فکشن نگاراں ایندی مارلو، ولیم فاکنر تے گراہ‏م گرین اُتے جوزف کانراڈ اُتے خاصا اثر اے انہاں دا خیال اے کہ فرد نو‏‏ں برائیاں آہستہ آہستہ اندر تو‏ں کھائے جارہیاں نيں۔