تہذیب دا تجزیہ

اتھے اسیں سبھیاچار دے تجزیہ لئی مول سامان اکٹھی کرن وچ آؤدیاں سمسیاواں ، ورتیاں جاندیاں ودھیاں اتے کٹھنائیاں دا ذکر نہیں کراںگے ۔ ایہہ عملی کھیتر ہون کرکے وسیسگتا اتے مہارت دی منگ کردا اے ، جو کہ مڈھلی جان - پچھان توں مگروں دی گل ہون کرکے اس کتاب دے محدود گھیرے وچ نہیں آؤندا ۔

سبھیاچار اسیں تشریح وچ آؤندیاں ودھی-مولک سمسیاواں سبھیاچار دے تجزیہ وچ وی ظاہر ہندیاں ہن ۔ وکھو-وکھرے کھیتراں وچلے وشیشگّ آپو اپنے کھیتر دی تکنیک مطابق سبھیاچار دا تجزیہ کردے ہن ۔ اس دے نال ہی تجزیہ کیونکہ اپنے آپ وچ کوئی نشانہ نہیں ہندا ، سگوں کسے نشانے لئی اک زریعہ ہندا اے ، اس لئی ایہہ نشانہ وی تجزیہ دی نیچر اتے سیما مقرر کردا اے ۔ ہیٹھاں اسیں اوہناں مکھ وشلیشن- ودھیاں بارے مختصر جانکاری دیوانگے ، جہڑیاں ہن تک اپنائیاں گئیاں ہن ۔

سبھ توں پہلاں اسیں اس تجزیہ دی گل کر سکدے ہاں ، جہڑی سبھیاکارک وسط نوں اپنی ادھٔین- اکائی منّ کے تردی اے ۔ ایہہ عامَ کرکے پراتتو-سائنس دا طریقہ کیہا جا سکدا اے ۔ پرتتو - سائنس نے ، لگبھگ ویہہ لکھ سال پہلا دے انسان دی اتے اس دیاں سرجناواں دی ہوند دا پتہ لایا اے ۔ سابق - اتہاس دور دے اس انسان دے جسمانی ترقی دا وی اتے اس دے سبھیاچارک- انٹیکجوئل ترقی دا وی پتہ اوہناں وستاں توں لگدا اے ، جہڑیاں فاسل روپ وچ دھرتی دے وکھ وکھ خطیاں اتے وکھ وکھ پدھراں توں ملیاں ہن۔ ایہناں وچوں شریر دے وکھ وکھ حصیاں دیاں ہڈیاں توں جسمانی ترقی دا پتہ لگدا اے ، جد کہ منکھ- سرجیاں وستاں توں اس دے تہذیبی ترقی دا ۔ ایہناں وستاں نوں ہی تہذیبی وستاں کیہا گیا اے ۔ ہورناں سائنسی ودھیاں دے نال نال ، جس پدھر جاں دھرتی دی اس پرط توں ایہہ وستاں ملدیاں ہن، اس توں ایہناں دے ویلے دا اندازہ لایا جاندا اے ۔

ڈریکٹ اے کہ اس ویلے دے انسانی سماج لوپ ہو چکے ہن اتے ایہناں تہذیبی وستاں توں بناں اوہناں دی کوئی وی نشانی نہیں بچی ۔ ایہناں وستاں توں بڑی اوہناں دے سبھیاچار دا اندازہ لایا جا سکدا اے ۔ کئی واری اسے حقیقت نوں ہی مکھ رکھدیاں سبھیاچار نوں پرا - انسانی ہوند دسیا جاندا اے ۔ پر حقیقت ایہہ اے کہ انسان توں بنا اس دے سبھیاچار دی سوچ کر سکنا ناممکن اے ۔ ایہہ تہذیبی وستاں وی اس ویلے دے سمچے سبھیاچار بارے کجھ نہی دسدیاں ، صرف اس دے پدارتھک پکھ بارے ، اتے پدارتھک پکھوں اس دے ترقی دے پڑائ بارے اندازہ لاؤن وچ ہی سہائی۔ ہندیاں ہن ۔

اج دیاں وئینک پراپتیاں صدقہ ایہناں تہذیبی وستاں دے ویلے بارے اندازہ لایا جا سکدا اے ، جس کرکے اس طرحاں دیا کئی گلاں بارے پتہ لگ جاندا اے کہ ، اداہرن وجوں اپنے ترقی وچ انسان نے خوراک چگن توں خوراک پیدا کرن دے پڑائ تک چھال کدوں کو ماری ؟ایہناں دی وستاں دے وکھ وکھ تھانواں توں ملن نال ایہہ اندازہ لگ جاندا اے ۔کہ کوئی خاص ویلے دا سبھیاچار کنے کو علاقے اتے پھیلیا ہویاں سی ۔ اس طرحاں دی گواہی نال مگروں جا کے وپاری تعلقات ہون جاں نہ ہون بارے وی اندازہ لایا جاندا اے ۔

مڈھلے انسان دے متھہاس اتے وشواساں بارے وی ایہناں پدارتھک وستاں توں ہی اندازہ لاؤن دی کوشش کیتی جاندی اے ۔ اداہرن وجوں ، ہمیگ توں مگروں دے سبھیاچار وچ فرانس ، سپین آدی دیساں وچ ملدے گھیٹیا توں جناں اپر ریکھا- گنت اتے دوجے غیر-قدرتی قسم دے خاکے بنے ملدے ہن ، پراتتو- سائنسدان ایہہ اندازہ لاؤندے ہن کہ ہو سکدا اے ایہہ پوتر پتھر ہون ۔اس اندازے دا بنیاد ایہہ حقیقت اے کہ آسٹریلیا دے آدی- واسی وی اس طرحاں دے پتھر رکھدے ہن ، جناں نوں اوہ پوتر سمجھدے ہن اتے اوہناں دی انشٹھانک ورتوں کردے ہن ۔ خیال کیتا جاندا اے کہ اپروکت پتھر وی اسے پرکار دی ورتوں وچ آؤندے ہونگے ۔

اس طرحاں دیاں وستاں انسان دے ودھدے سہج سواد دی جھلک وی دیندیاں ہن ۔ ایہی جھلک پوروَ- تریخی ویلے دیاں گپھاواں توں ملدی اے ، جناں وچ مصوری ، اکرائی آدی دے نمونے ملدے ہن ۔ صرف یورپی براعظم اپر ہی ایہو جہیاں سو توں ودھ گپھاواں ملدیاں ہن ۔ لگبھگ تیہہ ہزار سال پرانے ایہہ چتر جاں اکرائیاں اپنے ویلے دی کلا دے شاہکار ہن ۔ بہہتیاں تھانواں اتے اس طرحاں دی کلا گپھاواں دے دھر اندر ملدی اے ،جتھے نہ بندہ پجّ سکے ، نہ سورج دی کرن ۔ اس حقیقت توں ایہہ اندازہ لایا جاندا اے کہ کوئی جادو دا جاں انشٹھانک مقصد رکھدیاں سن ، جویں کہ شکار وچ کھسکسمتی لئی جاں شکار دی بہلت لئی ۔

ایہہ ساری جانکاری بڑی اہم اے ، اتے اندازے وی کافی حد تک سائنسی ہن ۔ پر تاں وی جویں کہ پہلاں کیہا گیا اے ، ایہہ انسان دی پدارتھک ترقی دے پڑاواں نوں تاں ظاہر کردے ہن، اس دے سمچے سبھیاچار نوں نہیں ۔ سمچے سبھیاچار دا اندازہ جدے - جاگدے ، سماج وچ وچردے انسان توں ہی لایا جا سکدا اے ۔

تہذیبی وستاں وچ دلچسپی مانو- سائنسدان دی وی ہندی اے اتے سماج - سائنسدان دی وی ۔ پر سبھیاچار دے تجزیہ وچ دوہاں دیاں ودھیاں وکھ وکھ ہن ۔ سماج سائنسدان تہذیبی وستاں نوں وی انسانی وہار دے پرگٹائ نال جوڑ کے ہی ویکھدا اے ۔ تہذیبی وسط انسانی علم دے ودھدے بھنڈار نوں ظاہر کردی اے ۔ انسان دا ودھدا علم انسانی وہار اتے اثر پاؤندا اے؛ اسے طرحاں انسان ولوں سرجیاں گئیاں جاں ورتوں وچ لیاندیاں گئیاں چیزاں اس دے وہار اتے اثر پاؤندیاں ہن۔ تاں وی سماج سائنسدان پہلی تھاں اتے اپنا دھیان اس وہار دے پیٹرناں اتے مرتکز کردا اے ، جس توں کہ کسے سماج دی بنتر اتے اس دے سبھیاچار دی نہار ابھردی اے ۔

وہار دا معائنہ اتے تجزیہ کردیاں اس گل دا خیال رکھیا جاندا اے کہ خاص سماج اپنے میمبراں توں کس طرحاں دے وہار دی آس رکھدا اے ۔ اس مقصد لئی ہر سماج نے اپنے پرتمان نسچت کیتے ہندے ہن ۔ پر ہر پرتمان اکو جنی اہمیت نہیں رکھدا ، جس کرکے اگوں ایہہ تجزیہ کرنا پیدا اے کہ ہر پرتمان دی سماج وچ کنی کو مقبولیت اے ، اتے سماج اپنے بنائے پرتماناں دی لنگھنا کس حد تک برداشت کردا اے ، کیونکہ اسے حد تک ہی پھر وہار دے پیٹرناں دی ویاپکتا سماجی تنظیم دی پرپکتا اتے سبھیاچار دی استحکام دا پتہ لگ سکدا اے ۔

اس پکھوں سبھیاچار دے تجزیہ دے بنیادی پرطبقہ اوہی ہو نبیڑدے ہن ، جناں بارے اسیں پہلاں پرتمانک سبھیاچار سرلیکھ ہیٹھ وچار کر چکے ہاں ؛ مطلب ، لوکاچار ، سداچار ، تابو اتے قانون ۔ پر اس تکنیک وچ ایہناں چوہاں دے ہی انتر- سمضموناں اتے انتر کریاواں نوں اوہناں ادارےآں دی بنتر ، قسماں اتے عمل دے تجزیہ تک لجایا جاندا اے ، جناں ادارےآں دے چوکھٹے وچ ایہہ کریاسیل ہندے ہن ۔ ادارہ ، اصل وچ ، اک خاص قسماں دے تعلقات وچ ہوند رکھدی اے اتے اس قسماں مطابق ہی وکھو وکھرے پرتماناں دے تانے- پیٹے نوں پیش کردی اے ۔ ادارہ نہ صرف عامَ سماجی وہار نوں سگوں اپنے کھیتر وچلے خاص وہار نوں وی اتے کرتواں دے پیٹرن نوں وی نیمت کردی اے ۔ ادارےآں اپنے پرکارجاں کرکے وی بھنّ بھنّ ہندیاں ہن جویں کہ معاشی ، تعلیمی ، راج- پربندھک ، سیاسی ، صنعتی ، وتی ، خاندانی ، مذہبی آدی ؛ اتے اپنے پیٹرناں کرکے وی بھنتا رکھدیاں ہن ، جویں کہ تعلیمی کھیتر وچ ہی وکھ وکھرے تعلیمی قسماں اتے پیٹرن ہو سکدے ہن - سرکاری سکول ، پبلک سکول ، کنڈر-گارٹن رہائسی سکول ، صنعتی سکول ، کالج یونیورسٹیاں آدی ۔ قسماں اتے پیٹرن دی اس بھنتا دے کارن ہی اکثر ادارہ شبد نوں بہووچن وچ ورتیاں جاندا اے - تعلیمی ادارےآں ، معاشی ادارےآں ، آدی ۔

اسے طرحاں ایہہ ادارےآں اپنی سرلتا جاں جٹلتا کرکے بھنتا رکھ سکدیاں ہن۔ ایہہ سرلتا جاں جٹلتا ضروری نہی سبھیاچار دے گھٹ جا ودھ ترقی یافتہ ہون دی سوچک ہووے ۔ کئی واری اکو سبھیاچار دے اندر اتی جٹل ادارےآں وی ہو سکدیاں ہن ، جویں کہ پراشنک اتے اتی دیاں آسان ادارےآں وی ہو سکدیاں ہن ، جویں کہ وترن دے کھیتر وچلیاں معاشی سنشتھاواں ۔ ایہہ سنستھاوا چر- مستقل وی ہو سکدیا ہن ، جویں کہ رومن کیتھولک چرچ ۔ پر کئی واری ایہہ بہہتیاں مستقل نہیں ہو سکدیاں جویں کہ ساہت دے کھیتر وچ خاص وچاردھاری رجھان نوں لے کے بنیاں ادارےآں ۔تاں وی ، ایہہ ادارےآں اپنے مول - سنچالکاں توں ودھیرے سماں جیتعلیم ہن اتے انسانی وہار دے پیٹرن وچ کجھ مستقل انش چھڈّ جاندیاں ہن جس کرکے سبھیارک تجزیہ لئی وقعت رکھدیاں ہن ۔

سبھیاچار دے تجزیہ دا اک پرمپرائی طریقہ وی اے ، جس نوں شروع شروع وچ ورتیاں جاندا سی اتے جس نوں اسیں مانو- سائنس دا مڈھلا طریقہ وی کہہ سکدے ہاں ، بھاویں اس دے تجزیہ اجے تک وڑی کسے نہ کسے روپ وچ ورتے جاندے ہن ۔ اس دے بنیادی پرطبقہ - تہذیبی انس ، تہذیبی انس- جٹّ اتے تہذیبی ہلکے ۔

سبھیارک انش ، سبھیاچار دے کسے وی کھیتر وچ نکی توں نکی جذباتی اکائی اے ۔ اس وچ تہذیبی وستاں وی سامل ہن ، کلا وستاں وی ، سوچ وچار دے پرطبقہ وی ، بودھاتمک انس وی ۔ آخر ، سبھیاچار اک انسانی سرجنا اے ،اتے انسان سارے ہی اپنی بنتر اتے لوڑاں کرکے سانجھ رکھدے ہن ، اس لئی مانو سائنسداناں نے ایسے بنیادی تہذیبی انش نکھیڑن دی کوشش کیتی اے ،جہڑے سارے سبھیاچاراں وچ سانجھے ہن اتے ایہناں سانجھے انشاں دی بنیاد اتے اوہناں نے کسے سرب - مکمل سبھیاچار دی سوچ کیتی اے ۔ پر ڈریکٹ اے کہ اجے ایہہ سانجھے انس سبھیاچار دی سرب- ویاپکتا نوں ہی سدھ کردے ہن ، کسے سرب- مکمل سبھیاچار نوں نہیں ۔

جے اسیں ہر سبھیاچار دے بنیادی انس نکھیڑنے ہون ، تاں ایہہ ہزاراں دی گنتی وچ ہو سکدے ہن ۔ پھر وی ، شاید، ایہہ لسٹ پوری نہ ہووے ۔ دوجی گل اپر بھاویں اسیں تہذیبی انش دی تشریح سہجے ہی دے دتی اے ، پر عملی طور اتے ایہہ نسچت کرنا کوئی سوکھا نہیں کہ کس اکائی نوں نکی توں نکی توں بھاوپورن اکائی منیاں جائے ۔ اس وچ دو چیزاں ساڈی مدد کردیاں ہن ۔ اک ، کہ ایہہ اکائی کس حوالہ وچ دیکھی جا رہی اے ، اتے دوجے کہ ایہہ انس تجزیہ کس مقصد نال کیتا جا رہا اے ۔ جے اسیں شکار کرن دے حوالہ وچ گل کرنی ہووے ، تاں تیر - کمان اک اکائی اے ۔ پر جے سانوں پتہ ہووے کہ اک کمان غلیلے والی وی ہندی اے تاں تیر اتے کمان دو اکائیاں بن جانگیاں ۔ سگوں کمان وی دو طرحاں دے ہو جانگے تیر والے اتے غلیلے والے ۔ دوجے پاسے جے ایہی انس - نکھیڑا دو سبھیاچار وچکار تلنا دے مقصد نال کرنا ہووے ، تاں شاید تیر اتے کمان دو توں وی ودھ اکائیاں پیش کرن ، جس وچ تلناتمک عاشِ نال ایہناں دی بنتر ، اوہ مادہ جس توں اوہ بنے ہن ، بناؤن دے طریقے اوہ ڈھنگ جس طرحاں اوہناں نوں پھڑیا جاندا اے ، اوہ رسم جہڑی اوہناں نوں چلاؤن توں پہلاں ادا کیتی جاندی اے ۔ اداہرن وجوں ، تیر نوں چمّ کے چلے آدی سبھ کجھ اپنے آپ وچ اک وکھری اکائی دا کم دیویگا ۔

اسے لئی ایہہ ٹھیک ہی کیہا جاندا اے کہ تہذیبی انس تجزیہ اینا کسے اک سبھیاچار دی نہار واضع کرن وچ سہائی نہی ہندا ۔ جنا کہ تلناتمک مطالعہ اتے تجزیہ دے مقصد نال سارتھک سدھ ہندا اے ، کیونکہ تہذیبی انشاں دی لسٹ ہو سکدا اے ، اک توں بہتے سبھیاچاراں وچوں اکو ہی بنے ، پر اوہناں وچلے تلناتمک فرق سبھیاچار دی وکھری نہار نوں اگھاڑنگے ۔

عامَ کرکے تہذیبی انس انتر- متعلق جٹاں وچ ملدے ہن ، جناں نوں تہذیبی انس - جٹّ کیہا جا سکدا اے ۔ اس طرحاں دے انس - جٹّ ہر سبھیاچار وچ ملدے ہن ، جویں چھاہ - ویلا ، چاہ- پارٹی ، داج ، گدھا ، حل واہنا ، کبڈی ، آدی پنجابی سبھیاچار وچ ؛ جاں مندری کافی - بریک ، کاکٹیل ، بیس بال آدی کسے ہور سبھیاچار وچ ۔

جویں کہ اسیں اپر کہہ آئے ہاں ، سبھیاچار انساں اتے انس - جٹاں دا تجزیہ تلنتمک مطالعہ وچ ودھیرے سارتھک سدھ ہندا اے ۔ ایہناں توں سبھیاچاراں وچلے نکھیڑ دا تاں پتہ لگدا ہی اے ، پر نال ہی اوہناں دی سانجھ دا وی پتہ لگدا اے ۔ اکو جہے پرکرتک آلے دوآلے وچ رہندے نال لگوے سماجاں وچ ملدی اس طرحاں دی سانجھ توں ہی تہذیبی ہلکے دا تجزیہ ہوند وچ آیا ۔ اداہرن وجوں اتری امریکہ وچ گوریاں دے جان تو پہلاں اتھے وسدے لوکاں دے سبھیاچاراں نوں مانو- سائنسداناں نے تیراں توں ستاراں مکھ تہذیبی ہلکیا وچ ونڈیاں اے ۔

تہذیبی ہلکے دا تجزیہ بھاویں پرانے معنےآں وچ اج کلھ گھٹ ہی ورتیاں جاندا اے ، پھر وی بدلے روپ وچ اجے وی ورتوں وچ آؤدا اے جویں کہ ودھیرے جرم والے خطے ، ودھیرے شراب-کھپتب والے خطے ، اپ تہذیبی خطے ، آدی ۔

سبھئچرک انس تجزیہ تکنیک نوں سنتعمیری تکنیک وی کیہا جاندا اے ۔ کسے اک سبھیاچار دے تجزیہ لئی انس - نکھیڑ کافی نہیں کیونکہ ایہہ اس سبھیاچار نوں سمجھن وچ دو تک سہائی نہیں ہندا ، جدوں تک اس انس دے تہذیبی قسماں دا وی نہ پتہ نہ ہووے ۔ اس لئی ستعمیری تکنیک نوں پرکارجی تکنیک نال ملا کے سبھیاچار دا تجزیہ کیتا جان لگا ۔مالینووسکی نوں اکثر اس ستعمیری -پرکارجی تکنیک دا جم داتا منیاں جاندا اے ۔اے آر ریڈکلپھ - براؤن ،رابرٹ مرٹن آدی نے اس نوں اگے توریا ۔

اس تکنیک مطابق تہذیبی انساں دی لسٹ بنا لینا ہی کافی نہیں ، سگوں ایہہ جاننا ضروری اے کہ کوئی انس اپنے سبھیاچرک سسٹم وچ کی قسماں نبھاؤندا اے ۔ مالینووسکی مطابق کسے سماج دا سبھیاچار اپنے آپ وچ کارجسیل اتے اکجٹّ سمچّ ہندا اے ، جس دا ہر انس مکھ طور اتے انفرادی لوڑاں نوں پوریاں کرن راہیں اپنا پرکارجی حصہ پاؤندا اے ۔ اسے طرحاں ہر تہذیبی پیٹرن دی وی وضاحت سمچے تہذیبی سسٹم وچ اس دے قسماں توں ہی کیتی جا سکدی اے ۔

اس طرحاں دیکھیاں پرکارجی تکنیک مطابق ہر تہذیبی انس اپنے آپ وچ اک لازمی انس اے ، جس توں بناں گزارا نہیں ہو سکدا ۔ اتے ہر انس سماج اتے سبھیاچار دی سمچی بھلائی وچ چنگا رول ہی نبھاؤندا اے ۔ پر مگرلے پرکارجوادی ایہناں مانتاواں نال سہمت نہیں ۔ اوہناں مطابق ہر سبھیاچار پرکارجی بدلویں انس جا پیٹرن رکھدا اے ؛ انوارتا کوئی لازمی انس نہیں ۔ اسے طرحاں ضروری نہیں کہ ہر انس ہاں - پکھی قسماں ہی رکھدا ہووے ، ایہہ نانہہ - پکھی وی ہو سکدا اے ۔ سگوں ہر انس جاں پیٹرن دے ڈریکٹ اتے پروکھ قسماں وی ہو سکدے ہن ۔ ڈریکٹ وی اتے پروکھ وی چنگے اتے ماڑے دوہاں طرحاں دے اتے اک توں ودھ قسماں ہو سکدے ہن ۔ اداہرن وجوں جے ہائر سیکنڈری تک دی تعلیم لازمی کر دتی جائے تاں اس دا ڈریکٹ چنگا اثر چیتن اتے پڑے لکھے شہری پیدا کر کے لوک - تنتر دے کم وچ بہاریاں لیاؤنا ہو سکدا اے ۔ اس دا دوجا چنگا اثر اس عمر دے بچیاں نوں کارخانیاں وچوں کڈھ کے ودیالیاں وچ بھیجنا اے ، جس نال اوہناں دی شخصیت نوں پرپھلتا دے موقعے مل سکدے ہن ، اتے سمچے سماج دی تہذیبی پدھر اچی ہو سکدی اے ۔ اسے دا ہی اک ہور اثر بالغاں لئی روزگار ودھنا ہو سکدا اے ۔ پر کارخانیداراں لئی ایہہ انس نہیں قسماں رکھدا اے ، کیونکہ اوہناں نوں سستے بھاء دے بچیا نالوں مہنگے بھاء دے بالغ رکھنے پینگے ۔ اوہناں ماپیا لئی وی ایہہ چنگا اثر نہیں رکھدا جہڑے بالاں دی کمائی نال پروار چلا رہے ہندے ہن ۔ اسے طرحاں حل دی تھاں ٹریکٹر دا آؤنا وی اپنے آپ وچ ڈریکٹ اتے پروکھ چنگے اتے ماڑے اثر رکھدا اے ۔ ویسے ، پرکارجی تکنیک مطابق چنگا جا ماڑا اپنے آپ وچ سمچا ملانکن نہیں پیش کردا ، سگوں متعلق کھیتر وچ پرکارجی اثر دا ذکر کردا اے ۔

مالینووسکی دی ایہہ گل پھر وی کافی حد تک ٹھیک اے کہ کسے وی شبھیاچارک انس جاں پیٹرن دی ہوند کسے ڈریکٹ چنگے اثر نال قایم ہندی اے ۔ لکوے اتے نفی قسماں اکثر دجیلا سٹہ ہندے ہن ۔

اپروکت تو ایہہ تاں ڈریکٹ ہو جاندا اے کہ ستعمیری تکنیک دے مقابلے اتے پرکارجی تکنیک کسے سبھیاچار دے تجزیہ اتے پچھان وچ ودھیرے سہائی ہندی اے ، کیونکہ ایہہ انشاں نوں اپنے پیٹرناں دے حوالہ وچ اتے پیٹرناں نوں سمچے سماجی اتے تہذیبی سسٹم دے حوالہ وچ رکھ کے اوہناں دے انتر- تعلقات اتے انتر کریاواں نوں پیش کردی اے ۔ تاں وی اسیں اس حقیقت اکھوں اہلے نہیں کر سکدے کہ اپروکت ساریاں ودھیاں کھڑوت دی حالت وچ رہِ رہے سماجاں دے تجزیہ وچ ایہہ بہہتیاں سہائی نہیں ہندیاں ۔ دوجا ایہناں بارے ایہہ کہنا وی سچ ہی اے کہ ایہناں توں کی دا پتہ لگ جاندا اے کیوں دا نہیں ۔

اتہاسکتا دا جھاؤلا دیندیاں ودھیاں وچ وی ایہہ جاں ہور کری کمیا دیکھیاں جا سکدیاں ہن ۔ ایہناں وچوں اک کھڈائوادی اصول اے جہڑا سبھ سبھیاچاراں نوں اکو ہی مرکز توں شروع ہو کے وکھو وکھریاں سمتاں وچ کھنڈے دسدا اے ۔ اس پکھوں ہی اوہناں دا مطالعہ اتے تجزیہ کردا اے ۔ اس اصول بارے اسیں اگلے کانڈ وچ پھلار نال گل کرانگ ۔ دوجے پاسے ، کرم- ترقی دا اصول جیو - سائنس دے ماڈل اتے سماج اتے سبھیاچار نوں سدا ترقی کردے پڑاواں وچ ونڈ کے ویکھدا اے۔  کئی وکاس- وادیاں دے کم دی تعریف وی ہوئی اے ، جویں کہ لوئی مارگن دے کم دی ۔ پر وکاسوادیا دی اکثر ایہہ تنقید کیتی جاندی اے کہ اوہناں وچ عملی کھوج اتے حقیقت نالوں سدھانتیکرن اتے زور ہندا اے ، جس کرکے سٹے بہتے سائنسی نہیں نکلدے ۔ وکاسوادیاں اپر اکثر یورپی نسل- مکھتا دا الزام وی لایا جاندا اے ۔ کلتورکرائس دی جرمن تکنیک مگروں دوہاں نظریات نوں میل کے چلدی اے ، اس لئی دوہاں دیا خوبیاں خامیاں اس وچ ملدیاں ہن ۔ صرف ایہہ نسلمکھتا دے الزام توں مکت اے ۔

اسیں اپنی سبھیاچار دی تشریح وچ دو گلاں تے زور دتا اے - تریخی پڑائ اتے قدراں - قیمتاں اپر ۔ ائہاسکتا اپر زور کئی دوجے نظریات وچ وی دتا جاندا اے ۔ پر اکثر اس اتہاسکتا دا مطلب تریخی عمل وچوں لنگھ کے حاصل ہوئی وستاں توں لیا جاندا اے ، ایسی وسط توں نہیں جہڑی اجے وی ، جس ویلے اسیں اس دا مطالعہ کر رہے ہاں ، لگاتار اس تریخی عمل وچوں لنگھ رہی ہوئی اے ۔ اس نوں بن چکی وسط وجوں لیاں جاندا اے ؛ بن رہی وگس رہی جا بنس رہی وسط وجوں نہیں ۔ اس کرکے اسیں اپنی تشریح وچلے تریخی پڑائ دا مطلب دسدیاں ایہہ واضع کیتا اے کہ ایہہ کوئی ستھر جاں کھڑوت دی حالت نہیں سگوں ویلے دی ایسی اکائی اے ، جس دے دوران پردھان جاں غالب قدراں- قیمتاں کافی حد تک اکو ہی رہندیاں ہن ۔ ویلے دی ایہہ اکائی کجھ صدیاں اتے پھلی وی ہو سکدی اے ۔ تاں وی اس دا نکھیڑ کرنا ممکن اے اتے اس نوں اس یگ دا ناں دتا جاندا اے ۔ اس ادھار اتے کیتے جاندے تہذیبی تجزیہ دی تکنیک نوں اسیں تریخی پڑائ دی تکنیک کہہ سکدے ہاں ۔

کیونکہ انسانی عملاں ، رشتیاں ، ادارےآں ، وچاراں آدی وچ جاری تبدیلی واپردی رہندی اے ، اس لئی اکو ویلے تن طرحاں دے انس نکھیڑے جا سکدے ہن : گلاب جا پردھان انس جہڑے اس تریخی پڑائ جاں یگ دا خاصہ نسچت کردے ہن جویں زمین نوں پراتھمکتا دین اتے ٹکے تعلقات جاں پونجی نوں پراتھمکتا دیندے تعلقات ۔ دوجے انس اوہ ہندے ہن جہڑے بیتے ویلے توں آئے ہن ، اج تک جاری رہِ رہے ہن، اتے نویں انس دھار جہڑے اس ویلے روپ دھار رہے ہن ۔ بیتے وچوں آئے انس ضروری نہیں ایسے ہی ہون جناں نوں اسیں سماں وہاء چکے کہندے ہاں جہڑے پردھان اساں دے خلاف وچ کھڑے ہون اتے ترقی رستہ اتے پچھے ول نوں لجادے ہون بھاویں انس وی ہو سکدے ہن۔ کیونکہ اجیہی صورتَ وچ غالب سبھیاچار ایہناں انس توں جلدی توں جلدی مکتی پؤن دی کوششاں کریگا ۔ جو بیتے دے کجھ انس جاری رہِ رہے ہن تاں اس دا مطلب اے کہ غالب قدر- قیمتاں دے مطابق ڈھل گئے ہن جاں اوہناں دے پورک ہن ، جاں حال دے تعلقات وچ اوہ کوئی نویں وقعت دھارن کر گئے ہن۔ ویسے وی ہر پڑائ اپنے بیتے وچوں چون کر کے اس نوں اپنے نال اگے لجادا اے جس نوں پرمپرا دا انس وی کیہا جاندا اے اتے جہڑا کسے سبھیاچار نوں نرنترتا بخشدا اے ۔ جس طرحاں بیتے دا سارا کجھ ہی ردّ نہیں ہو جاندا ، اسے تر پیدا ہو رہے سارے ہی نویں انس ضروری نہی استقبال کرن یوگ ہون۔ ایہناں نویں انشاں دا وی اگوں ہور نکھیڑا کیتا جا سکدا اے ۔ ایہہ انس غالب انس دے بدل وجوں وی روپ دھار سکدے ہن جس صورتَ وچ ایہہ گناتتمک طور اتے وکھرے ہونگے اتے غالب انشاں دے خلاف وچ ترقی کرنگے ؛ ایہہ انس غالب قدراں قیمت جاں انشاں دا ہی کوئی پڑائ ہو سکدے ہن جویں کھنڈی ہوئی سرمائدارا مالکی دا پڑائ پڑائ ایہہ نویں انس غالب انشاں دے گھیرے دے اندر ہی خلاف نوں ظاہر کر سکدے ہن ، جویں کہ ہپی سبھیاچار ۔ سو اپروکت صورتاں وچوں ہر اک نویں انس دی نیچر اتے اس مطابق ملکن وکھ وکھ ہووےگا ۔

سبھیاچار دا اپروکت قسم دا اتہاسکار وسلیسن متعلق پڑائ اتے سبھیاچارچ وچلے غالب جاں پردھان انس نکھیڑن توں تردا اے ، جناں توں ایہہ تریخی پڑائ نوں پربھاست کردا اے۔ ایہناں غالب انشاں نوں مرکزی ستھان دیندیاں ، ایہناں دے حوالہ وچ دوجیاں انشاں نوں نکھڑدے اے اتے اوہناں دا تجزیہ کردا ہویاں اوہناں دا خاصہ متھدا اے ۔ اس توں پہلاں دیا ساریاں تجزیہ ودھیاں اپنے آپ نوں تجزیہ ذکر اتے وضاحت تک محدود رکھدیاں ہن ، ملکن تک نہیں پجدیاں ۔ پر ایہہ تریخی پڑائ دی تجزیہ اپنے آپ نوں صرف تجزیہ اتے وضاحت تک محدود نہیں رکھدی سگوں ملئنکن وی کردی اے ۔ اس دے ملئنکن دا حوالہ وی تریخی اے کہ کوئی انس اتہاسکار ترقی دی سمت اتے گاتی نال کی رستا رکھدا اے ۔ اداہرن وجوں جے غالب انس وی تریخی ترقی دی موضوع اتے رفتار نال نفی تعلقات رکھن لگ پین جاں ایہناں دے خلاف جان ، تاں اہناندا ہاں پکھی ملّ پاؤنا ناممکن ہووےگا ۔