تاتاریاں دی یلغار
تورک زرد نسل یا تاتاری نسل دی جانب منسوب نيں ایہ اوہ نسل اے جس دی جانب مشرقی ایشیا دی دوسری اقوام منسوب نيں ترکاں دا پہلا وطن وسطی ایشیا وچ مشرق وچ الطائی پہاڑی سلسلے توں مغرب وچ بحرقزوین دے درمیان واقع علاقے سن ایہ وکھ وکھ قبیلے تے خانداناں وچ منقسم سن چنگیز خان دے قاصد دے قتل توں شروع ہونے والا تباہی دا سلسلہ ہلاکو خان دے ہتھوں وچ سقوط بغداد اُتے ختم ہُندا اے چار دہائیاں اُتے مشتمل اس داستان وچ کئی کردار ایداں دے نيں جو اپنی انفرادیت دے باعث تریخ دے صفحات اُتے انمٹ نقوش چھڈ گئے انہاں وچ حاکم اترار ینال خان جداں امراء وی شامل نيں کہ جس نے اپنے اختیارات توں تجاوز کردے ہوئے قراقرم توں آنے والا تجارتی قافلہ لوٹ کر تے تاجراں نوں قتل کرکے اس دی بنیاد پائی تے علاؤالدین خوارزم شاہ جداں ناعاقبت اندیش حکمران وی نيں کہ جس نے بین الاقوامی مسلمہ قوانین دے خلاف ورزی کردے ہوئے چنگیز خان دے قاصد نوں قتل کردتا ايسے داستان وچ جلال الدین خوارزم شاہ جداں مرد میدان وی اے کہ جس نے آخری سپاہی تک تاتاریاں دا نہ صرف مردانہ وار مقابلہ کيتا بلکہ دریائے آمو توں لے کے دریائے سندھ تک تن تنہا عالم اسلام دے دفاع دی جنگ لڑدا رہیا۔
حاکم قوقند
سودھوتاتاریاں نوں سلطنت خوارزم دے جنہاں شہراں اُتے سخت مزاحمت دا سامنا کرنا پيا انہاں وچ قوقند دا شہر سر لسٹ سی قوقند جسنوں کتاباں وچ خجند وی لکھیا گیا اے سلطنت خوارزم دا مشرقی سرحدی شہر سی دریائے سیحاں یا سیر دریا دے کنارے واقع ایہ شہر خوارزم دا نمایاں ترین سرحدی شہر سی قوقند دا حاکم مشہور زمانہ تاجک سردار تیمور ملک سی تیمور ملک اپنی فطری بہادری دلیری تے جنگی حکمت عملی دے باعث خوارزم شاہ دے قابل اعتماد امیراں وچ شمار کيتا جاندا سی روضتہ الصفا دے مصنف نے تیمور ملک نوں دلیری وچ مشہور ایرانی سردار رستم تے سہراب دے اسيں پلہ شمار کيتا اے جدوں علاؤالدین خوارزم شاہ تاتاری حملے توں پسپا ہو کے پامیر دے میدان توں واپس پلٹ گیا تاں تیمور ملک نوں اندازہ ہوگیا کہ ہن سرحدی شہراں اُتے حملہ ہونے والا اے چنانچہ اس نے قوقند دی دفاعی تیاریاں شروع کرداں شہر دے دفاع دے لئی تیمور ملک دے پاس صرف اک ہزار سپاہی سن جدوں کہ تاتاریاں دی فوج دا ہر اول دستہ ہی پنج ہزار سپاہیاں اُتے مشتمل سی جدوں کہ چنگیز خان نے جوجی خان دی قیادت وچ ویہہ ہزار دا لشکر قوقند دے لئی روانہ کردتا سی۔
تیمور ملک دا قلعہ بند ہونا
سودھومختصر ترین فوج رکھدے ہوئے وی تیمور ملک نے شہر دے دفاع دے لئی ہر ممکن کوشش کيتی اس نے اپنا دفاعی مورچہ دریا وچ واقع جزیرے اُتے موجود قلعے نوں بنایا تے اپنی سپاہ دے نال ضروری سازو سامان لے کے جزیرے وچ قلعہ بند ہوگیا ادھر تاتاری افواج قوقند دے نیڑے ہی واقع بناکت دے شہر اُتے حملہ آور ہوئیاں تے صرف تن دن دی مزاحمت دے بعد بناکت فتح کرکے قوقند پہنچ گئياں قوقند پہنچ کے جوجی خان نوں معلوم ہويا کہ تیمور ملک دریا وچ اک جزیرے اُتے قلعہ بند ہوگیا اے تے ایہ کہ اس نے ساحل اُتے موجود تمام کشتیاں وی اپنے پاس جمع کرلئی نيں۔ اب جوجی خان سٹپٹایا کہ کیہ تدبیر اختیار کرے۔ اس نے اپنے تیر اندازےآں تے منجیقاں دا رُخ جزیرے دی طرف کرکے حملہ کردتا۔ مگر جزیرہ انہاں دی پہنچ توں دور سی تے منجیقاں دے ذریعے پھینکے گئے بھاری پتھر پانی وچ گردے رہے تے تیمور ملک دا کچھ نہ بگاڑ سکے۔
تاتاریاں دی انوکھی ترکیب
سودھوبناکت دی فتح دے بعد جوجی خان سمجھ رہیا سی کہ تمام سرحدی شہر ايسے طرح آسانی توں فتح ہوجاواں گے تے چند ہی ہفتےآں وچ انہاں توں نمٹ کر اوہ خوارزم دے وڈے شہراں اُتے حملہ آور ہونے والی افواج توں مل جائے گا مگر تیمور ملک دی اس تدبیر نے اسنوں قوقند ہی وچ روک لیا سی۔ ہن جوجی خان نے اس توں نمٹنے دے لئی اک انوکھی تدبیر اختیار کيتی۔ اس نے بناکت توں قیدی بنائے گئے مسلماناں تے قوقند دے شہریاں نوں ساحل تے اطراف دے علاقےآں اُتے موجود وڈے وڈے پتھراں نوں جمع کرنے اُتے مامور کردتا۔ فیر انہاں پتھراں نوں تاتاریاں نے دریا وچ سُٹنا شروع کردتا۔ اس طرح آہستہ آہستہ دریا دے بیج وچوں اک راستہ نمودار ہونا شروع ہوگیا۔ عقاب دی طرح چوکنا تیمور ملک سمجھ گیا کہ ہن چند ہفتےآں وچ قلعہ تیر اندازےآں دی پہنچ وچ آجائے گا۔
تیمور ملک دی بکتر بند کشتیاں
سودھواس صورتحال توں نمٹنے دے لئی تیمور ملک نے اپنے بحری بیڑے وچ موجود بارہ مضبوط ترین کشتیاں منتخب کيتياں تے انہاں وچ لکڑی دی مضبوط چوبی دیواراں بنوا کر نصب کروائیاں۔ انہاں تختاں دے درمیان تیر اندازےآں دے لئی سوراخ کروائے تے اپنے ماہر ترین تیر انداز انہاں کشتیاں وچ سوار کروا کے دریا وچ راستہ بناتے تاتاری سپاہیاں اُتے حملہ آور ہوگیا۔ اس طرح سنگی راستہ بناتے تاتاریاں دا کم رُک گیا۔ تیمور ملک دا ایہ حربہ بہت کامیاب رہیا۔ اس دی بکتر بند کشتیاں ساحل اُتے موجود تاتاریاں اُتے حملہ کردیاں، جوابی تیر اندازی چوبی تختاں دی وجہ توں انہاں دا کچھ نہ بگاڑ سکدی تے اوہ صحیح سلامت واپس آجاندیاں۔ ہن جوجی خان وڈا پریشان ہويا۔
جوجی خان دا جوابی حملہ
سودھوخوارزم اُتے حملہ آور ہونے توں پہلے چنگیز خان چین دی سلطنت نوں فتح کرچکيا سی۔ اس فتح وچ اس دے ہتھ چینی افواج دے آتشاں تے باروری اسلحہ بنانے دے ماہر لگ گئے سن، تاتاری انہاں ماہرین نوں وی اپنے نال رکھدے سن ۔ جوجی خان نے ہن تیمور ملک دی بکتر بند کشتیاں نوں تباہ کرنے دے لئی انہاں توں کم لینے دا فیصلہ کيتا۔ چینی ماہرین نے ہانڈیاں وچ بارور بھر دے منجیقاں دے ذریعے تیمور ملک دی کشتیاں اُتے برسانا شروع کردتا۔ اس طرح تیمور ملک دا حملہ رک گیا اس صورتحال اُتے تیمور ملک نے اپنی بکتر بند کشتیاں دی ساخت وچ تبدیلی کيتی۔ اس نے مٹی تے گارے دا لیپ بنوا کر چوبی دیواراں اُتے ملوادتا تے ہور ایہ کہ لکڑی دے تختاں دی چھت وی بنوالی تے انہاں چھتاں اُتے وی مٹی دا پلستر کروا کے انہاں نوں اگ توں محفوظ کرلیا۔ اس طرح تیمور ملک دی کشتیاں چینی ماہرین دے آتشاں حملےآں توں محفوظ ہو کے دوبارہ تاتاریاں اُتے کامیاب حملے کرنے لگياں۔
جوجی خان دی روانگی
سودھوجوجی خان نوں قوقند دا محاصرہ کيتے تن ماہ بیت گئے۔ تیمور ملک دے حملےآں توں دریا وچ راستہ بنانے دا کم سست روی توں چل رہیا سی تے انہاں توں تاتاریاں دا سخت نقصان وی ہورہیا سی۔ اس صورتحال توں تنگ آکے جوجی خان نے اس مہم دی ذمہ داری اپنے نائب سردار نوں سونپ دتی تے خود دریا دے بہاؤ دی سمت اک لشکر لے کے روانہ ہوگیا۔ تیمور ملک دا قلعے نوں چھڈ کے چلے جانا تین ماہ دے محاصرے دے دوران اگرچہ تیمور ملک نے تاتاریاں دا جم کر مقابلہ کيتا سی تے انہاں نوں سخت جانی نقصان پہنچایا سی مگر اس دے نال نال اس دے سپاہی وی شہید ہُندے گئے سن ۔ اک ہزار دی مختصر سی سپاہ وچوں وڈی تعداد ختم ہوگئی سی ۔ دوسرا ایہ کہ اس دے گمان دے مطابق اس نے تن ماہ تک جوجی خان نوں مصروف رکھ دے اپنا فرض ادا کردتا سی کیونجے اسنوں علاؤالدین خوارزم شاہ دی طرف توں ایہی ہدایت ملی سی کہ سرحدی قلعدار ودھ توں ودھ وقت تک تاتاریاں نوں مصروف رکھن تاکہ اسنوں مرکزی لشکر منظم کرنے دا ودھ توں ودھ موقع مل سکے۔ اوہ وکھ گل اے کہ پہلے ہی معرکے دے بعد کدرے وی علاؤالدین نے ٹھہرکر تاتاریاں دا مقابلہ نئيں کيتا۔ تیمور ملک نے جدوں ایہ دیکھیا کہ ہر ممکن کوشش دے باوجود دریا وچ بندا راستہ جزیرے دے نیڑے آندا جارہیا اے، قلعہ دا سامان خوردنوش وی کم ہُندا جارہیا اے تے قلیل سپاہ دے نال ہور مقابلہ کرنا خود کشی دے سوا کچھ نئيں ۔ چنانچہ کسی وی قسم دی کمک توں مایوس ہو کے اس نے جزیرے توں انخلاء دا فیصلہ کرلیا۔ رات دی تاریدی ميں تیمور ملک نے اپنی مٹھی بھر سپاہ دے نال ستر دے نیڑے کشتیاں وچ سوار ہو کے قلعے توں کوچ کردے ہوئے دریا دے بہاؤ دی سمت سفر شروع کردتا۔ تاتاری پہرے دار چوکنا سن انہاں نوں معلوم ہوگیا تے فوراً اک گھڑ سوار دستہ دریا دے نال نال روانہ ہوگیا۔ جلد ہی تیمور ملک دی بحری بیڑے تک تاتاری پہنچ گئے تے ساحل توں تیر اندازی شروع کردتی۔ تیمور ملک تیار سی اس نے لکڑی دے تختے نصب ہوئی کشتیاں ساحل دی طرف کرداں تے تاتاریاں اُتے جوابی تیر اندازی شروع کردتی۔ ادھر اگے بناکت دا ساحل نیڑے سی تے اوتھے پہلے ہی تاتاریاں دا قبضہ سی۔ بناکت دے مقام اُتے تاتاریاں نوں تیمور ملک دے بحری بیڑے دی اطلاع مل چکی سی تے اسنوں روکنے دے لئی انہاں نے دریا دے بیچ آہنی زنجیر نصب کيتی ہوئی سی۔ اس مقام اُتے پہنچ کے تیمور ملک نے اس زنجیر نوں توڑدتا تے اگے ودھ گیا۔ اگے جند دا ساحلی شہر سی تے ایتھے جوجی خان دا لشکر مقیم سی۔ جند دے مقام اُتے جوجی خان نے تیمور ملک نوں روکنے دے لئی دریا وچ کشتیاں دا پُل بنا کے ماہر تیر انداز بٹھادئے تے ساحل اُتے منجیقاں نصب کرواکراس مرد میدان دا انتظار کرنے لگا۔ جوجی خان نوں قوقند وچ تیمور ملک دے ہتھوں سخت ہزیمت دا سامنا کرنا پيا سی تے ہن اوہ حساب چکتا کرنا چاہندا سی۔ مگر تیمور ملک نوں اللہ نے کمال زکاوت بخشی سی۔ اسنوں اندازہ سی کہ جوجی خان یقیناًراستے وچ جال بچھائے بیٹھیا ہوئے گا۔ چنانچہ دریا وچ مناسب ساحل دیکھ کے رات دی تاریدی ميں اوہ اپنے ساتھیاں سمیت ساحل اُتے اتر گیا۔ جداں تک تاتاریاں نوں علم ہُندا اوہ انہاں دی پہنچ توں دور نکل چکيا سی۔
قربانی دا لازوال مظاہرہ
سودھواب صورتحال اس طرح سی کہ تیمور ملک اپنے مٹھی بھر ساتھیاں دے نال اگے اگے سی تے تاتاری گھڑ سوار دستہ انہاں دے تعاقب وچ سرپٹ دوڑا چلا آرہیا سی ۔ جوجی خان دی ہدایت سی کہ تیمور ملک نوں ہر صورت زندہ یا مردہ پھڑ دے لیایا جائے۔ ایداں دے موقع اُتے عموماً سالار اپنی جان بچا کر راہ فرار اختیار کردا اے تے سپاہیاں نوں دشمن دے رحم و کرم اُتے چھڈ دتا کردا اے ۔ مگر تیمور ملک نے اپنے ساتھیاں دی بقا دے لئی قربانی دینے دا فیصلہ کيتا تے راستے وچ رک کر تاتاریاں دا مقابلہ کردا رہیا تاکہ اس دے ساتھیاں نوں نکلنے کاموقع مل سکے۔ ایسی مثال سانوں تریخ وچ بوہت گھٹ ملدی اے ۔ تیمور ملک اپنے چند جانثاراں دے نال راستے وچ رک کر تاتاریاں دا مقابلہ کردا تے انہاں نوں مصروف رکھدا کہ اس دوران اس دے سپاہی دور نکل جاندے۔ ایہ سلسلہ کئی دن تک چلدا رہیا ۔ ایتھے تک کہ اس دی تمام سپاہ فرار ہوگئی یا تاتاریاں دے ہتھوں شہید تے تیمور ملک تنہا رہ گیا۔ اس دے تعاقب وچ تن تاتاری سپاہی سن تے اس دے ترکش وچ وی تن تیر ہی باقی بچے سن ۔ تیمور ملک نے ایسا تاک کر نشانہ لگایا کہ اک تیر حملہ آور تاتاری دی اکھ وچ پیوست ہوگیا۔ ہن تیمور ملک نے چلیا کے کہیا، ’’تواڈی تعداد دے مطابق دو تیر میرے ترکش وچ موجود نيں تے انہاں نوں ضائع کردے ہوئے مینوں افسوس ہوئے گا۔ لہٰذا بہتر ایہی اے کہ تسيں دونے لوٹ جاؤ۔ ‘‘ دونے تاتاری تیمور ملک دی ہیبت توں پہلے ہی خوفزدہ سن ایہ سن کر اوہ تے ڈر گئے تے خاموشی توں پلٹ گئے ۔ تیمور ملک دی بہادری دا ایہ واقعہ ’’روضتہ الصفاء‘‘اور الجوینی دی ’’جہاں گشائی‘‘دونے وچ تفصیلاً منقول اے
تیمور ملک تے جلال الدین دا نال
سودھوقوقند دے اس معردے ميں تیمور ملک نے جس دلیری توں تاتاریاں دا مقابلہ کيتا سی اس دا شہرہ پورے خوارزم وچ پھیل گیا سی۔ تاتاریاں دے قابل تسخیر ہونے دا تصور تیمور ملک دی بہادری توں متاثر ہوگیا سی۔ اگرچہ اوہ شہر دا دفاع نہ کرسکاتھا مگر صرف اک ہزار دی سپاہ دے نال تاتاریاں دا تن ماہ تک مقابلہ کرنا تے زندہ سلامت بچ نکلنا ہی بہت سی۔ آخر کار ایہ مرد جری اپنے بادشاہ علاؤالدین خوارزم شاہ دے پاس پہنچ گیا۔مگر جلد ہی اسنوں اندازہ ہوگیا کہ علاؤالدین ذہنی طور اُتے شکست کھا چکيا اے تے کدرے وی رُک کر چنگیز خان دا مقابلہ کرنے دی ہمت نئيں رکھدا۔ اس دے برعکس شہزادہ جلال الدین تاتاریاں دا مقابلہ کرنے دے لئی لشکر منظم کر رہیا اے تے خوارزم وچ صرف اوہ ہی اس کم دا اہل اے۔ چنانچہ تیمور ملک جلال الدین دی خدمت وچ حاضر ہوگیا تے جلال الدین نے اس دی وڈی آؤ بھگت دی ۔جلال الدین بہادراں دا قدردان سی تے جلد ہی تیمور ملک جلال الدین دے قریبی امراء وچ شامل ہوگیا۔ تیمور ملک تے جلال الدین دا نال آخر تک برقرار رہیا تے تاتاریاں دے خلاف جلال الدین دی مزاحمت وچ تیمور ملک اس دے نال شریک رہیا۔ اج وی تاجک قوم دے لوک تیمور ملک دی دلیری اُتے فخر کردے نيں۔ نامور فاتح امیر تیمور جو ترک منگول قبیلے نال تعلق رکھدا سی انہاں دا ناں تیمور ملک دے ناں اُتے ہی رکھیا گیا سی۔