بھارتی فلماں دے سو سال
شوکت تھانوی دا شمار اردو دے چوٹی دے مزاح نویساں وچ کیہ جاندا سی تے اُنہاں دا ناں کنہیا لال کپور، پطرس بخاری، شفیق الرحمن، عبد المجید سالکؔ تے چراغ حسن حسرت دے نال لیا جاندا سی۔ اوہ اپنے مخصوص انداز وچ حوادث تے محسوست دی تصویر کشی مزاحیہ انداز وچ کردے سن ۔ نثر دے لطیف کچوکے، ظرافت تے مزاح دے عمدہ نمونے اُنہاں دیاں تحریراں وچ دیکھنے نوں ملدے سن ۔ آل انڈیا ریڈیو دے مختلف اسٹیشناں توں اُنہاں دے ڈرامے نشر ہُندے سن ۔ اُنہاں دے 13 ریڈیائی ڈرامےآں دا مجموعہ ’سُنی سنائی‘ وڈا مقبول ہويا سی جس وچ اُنہاں دا طرزِ انشا، البیلا مزاحِ لطیف تے طنزِ بے پناہ عروج اُتے سی۔ ’لاہوریات‘ وچ انھاں نے اپنے مخصوص انداز وچ اپنے لاہور دے قیام دے دوران وچ پیش آنے والے واقعات دی تصویر کشی دی سی۔ ’بیوی‘ اُنہاں دا مشہور ناول سی۔
نصف صدی توں وی کچھ ودھ عرصہ گزریا فلم ساز شوکت حسین رضوی نے شوکت تھانوی دی اک کہانی نوں لے کے فلم ’گُلنار‘ بنانے دا اعلان کيتا جس دی ہیروئن نورجہاں سی۔ سیّد امتیاز علی تاج اس دے ہدایت کار سن ۔ ’گلنار‘ دا اسکرپٹ قدیم لکھنؤ دے پس منظر وچ تیار کيتا گیا سی۔ اس دی کہانی مثنوی ’زہرِ عشق‘ توں اخذ کيتی گئی سی۔ دل چسپ گل ایہ سی کہ اس وچ شوکت تھانوی وی اک اہم کردار ادا کر رہے سن تے بطورِ اداکار ایہ اُنہاں دی پہلی فلم سی۔ اس توں پہلے اوہ ریڈیائی ڈرامےآں وچ وی پارٹ لیا کردے سن ۔ شوٹنگ دے دوران سیٹ اُتے ماحول پُر لطف رہندا سی کیوں کہ شوکت تھانوی مزاحیہ گفتگو وچ یکتا سن ۔ ناطق فلماں دے ابتدائی دور دی ہیروئن تے گلو کارہ ببّو اِس فلم وچ اک معمر خاتون دے روپ وچ پیش ہوئی سی جو ادبی ذوق رکھنے دے باعث حاضر جواب سی۔ اُس وچ مذاق کرنے تے مذاق سہنے دی صلاحیت سی۔ دورانِ فرصت شوکت تے ببّو دی نوک جھونک سماں بنھ دیندی سی۔ پھبتیاں دا دور چلدا تے کدی کدی مذاق ابتذال دی حد تک پہنچ جاندا سی۔ امتیاز علی تاج سنجیدہ قسم دے انسان سن، خاموش رہندے یا منہ اُتے رومال رکھ دے مسکراندے رہندے۔ بعض اوقات ایسی نوبت وی آندی کہ اُنھاں اِدھر اُدھر ہوئے جانا پڑدا۔
شوکت تھانوی فقرے بازی دے فن دے امام سن ۔ دورانِ گفتگو اوہ ایداں دے فقرے کستے کہ سب نوں لاجواب کر دیندے مگر ببّو نے کدی اُنہاں توں ہار نئيں منی سی۔ اوہ جدوں فقرے بازی اُتے اُترتی تاں شوکت دے پسینے چھُٹ جاندے سن تے اوہ اکثر ایہ کہندے سنائی دیندے کہ ببّو ميں نے بھری محفل وچ کدی کسی توں ہار نئيں منی مگر وچ تسيں توں ہار جاندا ہون۔ واقعی تسيں لاجواب ہوئے۔ اپنے دور دے اک عظیم ادیب دی زبانی ستائش دے ایہ جملے سن کر ببّو خوشی توں پھولی نئيں سماندی سی۔ اوہ کہیا کردی سی کہ عمر ڈھلنے دے باعث میرے مداح ختم ہوئے گئے لیکن شوکت حوصلہ افزائی کر کے مینوں تازہ دم رکھدے نيں تے وچ اکثر محسوس کردی ہاں کہ ’’ابھی تو میں جوان ہوں ‘‘۔
گلنار تے ببّو
سودھوہنستے کھیلدے ماحول وچ بننے والی فلم ’گُلنار‘ اُتے سب نے وڈی جان ماری کيتی۔ میوزک ماسٹر غلام حیدر دا سی جنھاں نے وڈی مدھر دُھناں تیار کيتی سن تے موسیقی دا جادو بکھیرا سی۔ ’خاندان‘ تے ’شہید‘ دے بعد اوہ اک بار فیر معراج اُتے پہنچے سن ۔ نغمے فلم دی نمائش توں پہلے ہی بولی زدِ عام ہوئے گئے۔ خاص طور توں ایہ نغمہ بہت پسند کيتا گیا:
’چاندنی راتیں تاروں سے کریں باتیں ‘
باقی سبھی گانے وی ہٹ ہوئے تے غلام حیدر دا ناں اک بار فیر انڈسٹری وچ گونجنے لگا۔ ’نورجہاں ‘ پہلے ہی ٹاپ اُتے سی ہن اوہ تے اُچی اڑاناں بھرنے لگی۔ فلم توں سب نوں وڈی توقعات سن مگر جدوں مارکیٹ وچ اُتاری گئی تاں سوائے ہٹ میوزک دے کسی دے ہتھ کچھ نئيں آیا۔ کئی خوبیاں دے باوجود سب توں وڈی خامی ایہ سی کہ فلم وچ حقیقی ماحول تے پس منظر عنقا سی جس نے تماش بیناں نوں مایوس کيتا تے تبصرہ نگاراں نے وی اچھی رائے دا اظہار نئيں کيتا۔ شوکت تھانوی دی ایکٹنگ سب نوں اچھی لگی تے اُنھاں نے اداکاری نوں اپنا مستقل پیشہ بنا لیا۔ کئی فلماں وچ کم کيتا۔
عشرت سلطانہ عرف ببّو کسی زمانے وچ سجے فلم کمپنی دی مشہور ہیروئن ہويا کردی سی۔ ۱۹۱۴ء وچ دلّی وچ پیدا ہوئی سی۔ طبیعت بچپن توں اداکاری، رقص تے موسیقی دی جانب مائل سی اس لئی فلم لائن وچ چلی گئی۔ اچھی اداکارہ ہونے دے نال اچھی سنگر وی ثابت ہوئی۔ ہیروئن تے ویمپ دا کردار یکساں خوبی دے نال نبھایا کردی سی۔ اُنہاں دناں وی بہت ہنس مکھ سی، جس محفل وچ جاندی اُسنوں زعفران زار بنا دتا کردی سی۔ پہلی بار فلم ’دوپٹہ‘ وچ اک چھوٹا جہا رول ملیا سی جو اس نے خوش اسلوبی توں نبھا دتا۔ فیر وڈے کردار ملنے لگے تے فلماں کامیاب ہُندی چلی گئياں۔ جسم تھوڑا بھاری سی لیکن اس دی سُریلی آواز نے لوکاں نوں دیوانہ بنا رکھیا سی۔ ’جاگیردار‘ تے ’گراموفون سنگر‘ فلماں دے باعث وڈی مشہور ہوئے گئی۔ اس دا ایہ گانا بچے بچے دی بولی اُتے سی ’’پجاری میرے مندر وچ آؤ‘‘ اک ہور نغمہ:
تمھیں نے مجھ کو پریم سکھایا
سوئے ہوئے ہردے کو جگایا
بہت پاپولر ہويا سی۔ اک بار اس دی اک فلم دیکھ کے بمبئی دے گورنر نے اس دی تعریف کيتی سی جس دی وجہ توں اوہ مغرور ہوئے گئی تے اس دے نخرے ودھنے لگے۔ اپنے وفا شعار شوہر نوں چھڈ کے چلدے پھردے تعلقات اُتے یقین کرنے لگی۔ بالآخر حسن ڈھلنے دے دن آ گئے تے موٹاپا جسم اُتے چھا گیا تاں سب نے اکھاں پھیر لاں، کم ملنا بند ہوئے گیا۔ ملک دا بٹوارہ ہوئے گیا تاں قسمت آزمائی دے لئی لاہور چلی گئی تے اوتھے پاکستان دی فلم انڈسٹری وچ مقام پیدا کرنے دی کوشش کيتی۔ چند فلماں وچ کم کرنے دے بعد اوتھے وی مارکیٹ ختم ہوئے گئی۔ کم حاصل کرنے دی کوشش وچ اوہ اسٹوڈیوز دے چکّر کٹتی رہندی سی۔ فلم ’مغلِ اعظم‘ وچ سنگ تراش دا کردار عمدگی توں نبھانے دے باوجود جدوں اداکار کمار نوں وی اداکاری دے میدان وچ دشواری محسوس ہونے لگی تاں اوہ وی پاکستان چلا گیا۔ اک دن اُس دا کسی اسٹوڈیو وچ اپنی پرانی ہیروئن ببّو توں سامنا ہويا تاں دونے گلے ملے۔ کمار بار بار ’’میری ببّو، میری ببّو‘‘ کہہ کے پرانے دناں دی یاد تازہ کردا رہیا۔ دونے دی اکھاں توں آنسو بہنے لگے۔ بمبئی وچ تب کِداں اچھے دن سن تے ہن کتنا مایوس کر دینے والا ماحول سی۔ ببّو دے پیر جدوں فلم انڈسٹری توں اُکھڑ گئے تے کوشش بسیار دے باوجود کم نہ ملیا تاں اُس نے شراب دی ناجائز درآمد تے برآمد دا دھندا شروع کر دتا، پکڑی گئی تاں نہ گھر دی رہی نہ گھاٹ کيتی۔ آخر کار گمنام موت نصیب ہوئی۔ ہن اُسنوں یاد کرنے والا کوئی نئيں۔
فلمی صحافت
سودھومشہور اداکارہ مینا کماری نے اپنے اک مضمون وچ اردو دے فلمی اخبار نویساں دے بارے وچ اپنے خیالات تے تجربات وڈے دل چسپ انداز وچ بیان کیتے سن ۔ ویکلی ’فلم آرٹ‘ دلّی تے ماہنامہ ’شمع‘ دے بمبئی وچ مقیم خصوصی نمائندے مسٹر رازدان ایم اے دے بارے وچ اس نے لکھیا کہ اوہ اک گھریلو قسم دے شریف انسان نيں جو دورانِ گفتگو اِس طرح گھل مل جاندے نيں کہ بیگانگی دا احساس تک نئيں رہندا، عام فلم جرنلسٹ جنہاں کمزوریاں دا شکار نيں اوہ اُنہاں توں بہت دور نيں۔ رازدان صاحب نے مینا کماری توں ہفت روزہ ’فلم آرٹ ‘ دے لئی اک مضمون لکھنے دی فرمائش دی تاں مینا دی سمجھ وچ نئيں آ رہیا سی کہ اوہ کس عنوان تاں، کس نوعیت دا مضمون تحریر کرے۔ بہرحال اس نے اک مضمون ’’اور سپنا پورا ہوئے گیا‘‘ سپردِ قلم کيتا تے رازدان دے حوالے کے دتا۔ مضمون شائع ہويا تاں قارئین نے اُسنوں بہت پسند کيتا تے وڈی تعداد وچ تعریفی خطوط مینا کماری دے پاس پہنچے جنہاں توں حوصلہ پا کر اُس نے بعد وچ اردو وچ کئی مضامین مختلف اخبارات تے رسالے وچ اشاعت دی غرض توں بھیجے۔
بمبئی دے روزنامہ ’انقلاب‘ دے تحت چھپنے والے ممتاز ہفتہ وار فلمی رسالے ’کہکشاں ‘ دے مدیر مسٹر دُکھی پریم نگری دے بارے وچ اظہارِ خیال کردے ہوئے لکھیا کہ اوہ سوالات معمول دے مطابق اچھے ڈھنگ توں کردے نيں لیکن اک بار انھاں نے غیر ارادی طور اُتے کچھ ایسی گلاں چھاپ داں جنہاں توں ڈائرکٹراں وچ موصوفہ دی پوزیشن خراب ہوئے گئی مگر بعد وچ اداکارہ نے اپنی صفائی وچ جو بیان جاری کيتا اُس توں فضا بالکل صاف ہوئے گئی۔ کچھ عرصہ بعد دُکھی پریم نگری پاکستان ہجرت کر گئے سن تے اوتھے اُنھاں نے کراچی دے مشہور ہفتہ وار فلمی اخبار ’نگار‘ دی ادارت دے فرائض وڈی خوش اسلوبی توں انجام دتے تے اُسنوں ملک دا سب توں مقبول فلمی پرچہ بنا دتا۔ ویکلی ’کہکشاں ‘ توں وابستہ اک ہور فلمی صحافی حسن صحرائی دے بارے وچ مینا نے دسیا کہ اوہ ایداں دے انداز توں سوال کردے نيں جداں راشننگ انسپکٹر راشن کارڈ بناتے وقت عام طور اُتے پُچھیا کردے نيں ’’آپ دا نام؟ آپ دے باپ دا نام؟ آپ دا ایڈریس؟‘‘ وغیرہ وغیرہ۔ اس دے باوجود مینا کماری نوں حسن صحرائی صاحب توں تے کوئی جھجک نئيں ہُندی سی تے اوہ اُنہاں دا وڈا احترام کردی سی۔
سٹھ برس پہلے وشواناتھ طاؤس دلّی دے مشہور علمی تے ادبی رسالے ’رہنمائے تعلیم‘ دا فلم اڈیٹر سی۔ ۱۹۵۴ء وچ اس دا خصوصی فلم اڈیشن شائع کرنے دا اعلان ہويا تاں ميں نے مینا کماری توں مضمون بھیجنے دی فرمائش کيتی۔ اُس نے ’شیطان بیچارہ‘ دے عنوان توں اک آرٹیکل لکھ کے بھیجیا جو شاملِ اشاعت کيتا گیا۔ اس وچ ابلیس تے جبرئیل دے وچکار مذاکرات دے علاوہ کچھ شعر وی درج سن ۔ اُنہاں دناں مینا کماری کمال امروہوی دی شریکِ حیات سی تے انہاں دونے دے تعلقات خوشگوار سن ۔ مینا بنگلور توں شائع ہونے والے ماہانہ اردو فلمی جریدے ’عبرت‘ دی سرپرست سی جسنوں جناب کامدار اُلدنی ایڈٹ کيتا کردے سن ۔ دونے نے مینوں اپنے پرچے دا خصوصی نمائندہ مقرر کيتا سی تے ميں نے مسوری وچ منعقد ہونے والے انٹرنیشنل فلم فیسٹول وچ ’عبرت‘ دی نمائندگی دی سی۔ ۱۹۵۲ء دی گل اے۔ عید دے موقعے اُتے گرہستی، دیور، گماشتہ، آنند بھون وغیرہ مشہور گھریلو فلماں دے ڈائرکٹر ایس ایم یوسف نے اپنے دوستاں نوں کھانے دی دعوت دتی۔ کھانے دے دوران نامور ادیب تے شاعر شمس لکھنوی نے اک چمچہ طلب کيتا تاں حسرتؔ لکھنوی نے شمس صاحب دے اسسٹنٹ اسلم نوری نوں آواز دے کے کہیا ’’اسلم تواناں شمس صاحب یاد فرما رہے نيں ‘‘۔ اسلم شمس صاحب دے پاس گیا تے پُچھیا ’’آپ نے مینوں کس کم دے لئی بُلایا اے ؟‘‘ شمس نے کہیا ’’نئيں، ميں نے تاں چمچہ منگیا اے ‘‘ حسرت بولے ’’تو ایہ کیہ اے ؟‘‘ ایہ سن کر سبھی مہمان خوب ہنسے تے اسلم نوری بے چارہ جھینپ کر رہ گیا۔ خیال رہے اسلم نوری ہر وقت شمس لکھنوی دی ہاں وچ ہاں ملایا کردا سی تے اختلافِ رائے دی جسارت اُس نے کدی نئيں کيتی سی ۔
آبشار تے مجروح بطور گلوکار
سودھوحسرتؔ لکھنوی نے ۱۹۵۲ء وچ فلم ’آبشار‘ بنائی سی جس دا افسانہ اُنہاں دا اپنا سی، مکالمے واحد قریشی نے لکھے سن تے نغمے قتیلؔ شفائی تے سرشار سیلانی دے قلم توں سن ۔ نمی، راجکمار، کلدیپ کور تے تیواڑی نے اس فلم وچ کم کيتا سی۔ فلم ناکام ثابت ہوئی۔ حسرت نے اس توں پہلے کئی فلماں دے گیت تے مکالمے لکھے سن تے اُنہاں دی کچھ کہانیاں وی فلمائی گئی سن۔ ’آبشار‘ دی ناکامی توں دل برداشتہ ہوئے کے اوہ پاکستان پہنچے تے اوتھے فلم سازی دا دھندا شروع کيتا۔ کامیابی ملی یا نئيں اس دا پتہ نہ چل سکا۔
۱۹۵۳ء وچ مجروحؔ سلطانپوری نے اک فلم ’ارمان‘ وچ چند اشعار دا پلے بیک ترنم دتا سی جسنوں بہت پسند کيتا گیا سی۔ ایہ اشعار فلم وچ ہیرو دیو آنند دے منہ توں کہلوائے گئے سن ۔ اپنے اس نويں شغل دے بارے وچ اُنھاں نے اک اخبار دے نمائندے نوں بیان دیندے ہوئے کہیا کہ جے فلمساز اپنی فلماں وچ میرے توں مترنم غزلاں پڑھوانا چاہندے نيں تاں وچ اسنوں Professionبنانے دے لئی تیار ہون۔ اک دوسرے اخبار نے اُنہاں دے بیان اُتے تبصرہ کردے ہوئے لکھیا کہ جے اوہ اس ضمن وچ سنجیدہ نيں تاں اُنھاں اخبارات وچ واضح طور اُتے اس دا اعلان کر دينا چاہیے تاکہ بوقتِ ضرورت فلمساز براہِ راست اُنہاں توں گل کر کے معاملہ طے کر لین۔ اس اُتے مجروحؔ صاحب نے دوستاں نوں دسیا کہ اُنھاں نے از راہِ مذاق ایہ بیان دتا سی تے اوہ ایسا کوئی ارادہ نئيں رکھدے۔
فلم ’ارمان‘ اک عام انسان دے ارماناں دی کہانی سی جو ظلم سہندا اے تے نويں صبح دا انتظار کردا اے۔ مدھوبالا، دیو آنند، شکیلہ، جاگیردار، میناکشی، دے این سنگھ، جال مرچنٹ تے گلاب نے اس وچ اداکاری دے جوہر دکھائے سن ۔ عکاسی جال مستری دی تے موسیقی ایس ڈی برمن دی سی۔ فالی مستری اس دے ہدایت کار سن ۔ سبھی گیت ساحرؔ لدھیانوی نے لکھے سن جو اردو دی فلمی شاعری دا بہترین نمونہ سن ۔ ملاحظہ فرمائیے:
بول نہ بول اے جانے والے سن تو لے دیوانوں کی
اب نہیں دیکھی جاتی ہم سے یہ حالت ارمانوں کی
حسن کے کھلتے پھول ہمیشہ بے دردوں کے ہاتھ بکے
اور چاہت کے متوالوں کو دھول ملی ویرانوں کی
دل کے نازک جذبوں پر بھی راج ہے سونے چاندی کا
یہ دنیا کیا قیمت دے گی سادہ دل انسانوں کی
بھرم تیری وفاؤں کا مٹا دیتے تو کیا ہوتا
تیرے چہرے سے ہم پردہ اُٹھا دیتے تو کیا ہوتا
محبت بھی تجارت ہو گئی ہے اس زمانے میں
اگر یہ راز دنیا کو بتا دیتے تو کیا ہوتا
تیری اُمید پر جینے سے حاصل کچھ نہیں لیکن
اگر یوں بھی دِل کو آسرا دیتے تو کیا ہوتا
جب دنیا بدلی ہے پھر کیو ں نہ بدلیں ہم
کِھلتے ہوئے موسم میں کیوں بیتی رُت کا غم
جو بیتی بیت گئی، اب اس کو یاد نہ کر
رنگین بہاروں کو یوں ہی برباد نہ کر
ان نازک گھڑیوں کی عمریں ہوتی ہیں کم
جب دنیا بدلی ہے پھر کیو ں نہ بدلیں ہم
چاہت کے گلشن سے خوشیوں کے موتی چُن
کچھ اپنے دل کی کہہ کچھ میرے دل کی سن
یہ دوری کیسی ہے، میں پھول ہوں تو شبنم
جب دنیا بدلی ہے پھر کیو ں نہ بدلیں ہم
مقصدی فلماں
سودھواسی طرح ساڈی بیورو کریسی دی لال فیتہ شاہی تے قابلیت تے صلاحیت دی بے قدری نوں موضوع بنا کے ڈائرکٹر تپن سنہا نے 1990ء وچ فلم ’اک ڈاکٹر دی موت‘ بنائی سی۔ اس وچ دسیا گیا اے کہ اپنی گرہستی دے دُکھ سُکھ بھُل کر جذام دے علاج دی تلاش وچ اپنی زندگی وقف کر دینے والے ڈاکٹر (پنکج کپور) نوں اپنی تحقیق تے اپنے حق دی لڑائی وچ کِنّی جانکاہی توں گزرنا پڑدا اے۔
ظلم، ناانصافی تے حالات دا جبر انسان نوں کس طرح مشتعل تے تشدد آمادہ کر دیندا اے اسنوں ’مرگیہ‘ (1976ء)، ’آ کروش‘ (1980ء) تے ’اردھ ستیہ‘ (1983ء) وچ وڈی خوبی توں دکھایا گیا اے۔ مرنال سین دی ’مرگیہ‘ وچ بھگوندی چرن پانی گڑھی دی کہانی برٹش نوآبادیات دے عہد دے اڑیسا دے سنتھال قبائلی علاقے وچ گڑھی ہوئی اے، جس وچ سنتھال قبیلے دا اک شکاری اپنی بیوی دی عزت بچانے دے لئی اپنے علاقے دے بدنام تے حریص مہاجنہاں دا سر کٹ دیندا اے تے یقین کردا اے کہ اسنوں اپنے علاقے دے سب توں خطرناک ’درندے‘ دا سر اُتارنے دا انعام سرکار بہادر توں ملے گا، لیکن سزایاب ہُندا اے۔ قبائلی تے اُس دی بیوی دے کرداراں توں متھن چکرورتی تے ممتا شنکر نے اپنی اداکاری دے کرئیر دا آغاز کيتا سی۔ اگے چل کے کمرشیل سینما وچ ڈسکوڈانسر بن جانے والے متھن دی زندگی دی غالباً ایہ بہترین فلم سی۔ بینیگل دے سینما ٹوگرافر گوند نہلانی نے اپنی ہدایت کاری دے نقشِ اول ’آ کروش‘ ہی توں اپنی مثالی مہارت دا ثبوت پیش کر دتا سی۔ بھیونڈی شہر دی اک حقیقی واردات اُتے مبنی ایہ کہانی وجے ٹینڈولکر نے لکھی سی۔ اس وچ دسیا گیا سی کہ اک قبائلی (اوم پوری) اپنی نوبیاہندا بیوی (سمیندا پاٹل) نوں اس لئی قتل کر دیندا اے کہ اُس دی عزت جنگل دی سیر اُتے نکلے کچھ رئیساں تے سیاست داناں نے پرت لی سی تے اوہ اُنہاں اُچی ہستیاں دا کچھ نئيں بگاڑ سکدا سی جنہاں دے نال اُس دا آجر تے پولس والے وی ملے ہوئے سن ۔ دورانِ مقدمہ اپنے باپ دی چکيا جلانے دے لئی پیرول اُتے رہیا قبائلی اپنی جوان بہن نوں وی اس خدشے توں موت دے گھاٹ اُتار دیندا اے کہ کدرے مجبوری اُسنوں اُس دے آجر دی داشتہ نہ بنا دے! اپنی پہلی ہی فلم وچ زبردست اداکاری نے اوم پوری نوں اسٹار بنا دتا سی۔ لیکن نہلالنی دی بہترین فلم ’اردھ ستیہ‘ اے، جس وچ اک ایماندار سب انسپکٹر (اوم پوری) نوں جرم تے سیاست دے گٹھ جوڑ توں اس لئی متنفر دسیا گیا اے کہ اوہ اسنوں بار بار اپنے فرائض دی ادائیگی وچ حائل پاندا اے۔ اس دی بے بسی تے بے چینی دی انتہا نئيں رہندی جدوں اُسنوں اک ایداں دے سیاسی لیڈر (سدا شیو امرپورکر) دی حفاظت اُتے مامور کيتا جاندا اے جس دے گناہاں دا گھناؤنا ماضی اُس دے سامنے کھلی کتاب دی طرح روشن سی۔ بالآخر اوہ اس سیاسی لیڈر نوں قتل کر کے خود نوں قانون دے حوالے کے دیندا اے۔
سعید اختر مرزا دی ’البرٹ پنٹو نوں غصّہ کیوں آندا اے ‘ (1980ء) ’سلیم لنگڑے پہ مت روؤ‘ (1989ء)اور ڈائرکٹر وجے مہتا دی ’پیسٹن جی‘ ( 1987ء) ورگی فلماں دی مخصوص پس منظر دی چھوٹی چھوٹی کہانیاں اک طرح توں ویہويں صدی دے ہندستان وچ انہاں فرقےآں دے عمومی حالات، مزاج تے معاش تے موڈ دا علامتی اظہار بن گئیاں نيں۔ پہلی کہانی کیتھولک فرقے دے تیز مزاج نوجوان گیرج میکنک البرٹ پنٹو (نصیر الدین شاہ) تے اُس دی محبوبہ اِسٹیلا (شبانہ اعظمی) دے گرد گھمدی اے جدوں کہ سلیم لنگڑے (پون ملہوترا) دی کہانی وچ بقول ڈائرکٹر ایہ دسیا گیا اے کہ بمبئی دے اوسط درجے دے مجرماں دے کنٹرول وچ بسے علاقے (دو ٹانہاں دی) وچ اک ملازمت پیشہ شخص دے زندگی بسر کرنے دا کیہ مطلب ہُندا اے ؟ ’پیسٹن جی‘ دے مرکزی کرداراں وچ دو مُسن پارسی دوست (نصیر الدین شاہ، انوپم کھیر) اُنہاں دی مشترکہ محبوبہ (شبانہ اعظمی) تے اک بیوہ (کرن کھیر) شامل نيں۔ انہاں فلماں دی خاص گل ایہ اے کہ انہاں فرقےآں دے ماحول تے معاشرت نوں جِتیا جاگتا سلولائیڈ اُتے پیش کر دتا گیا اے ۔
اسلامی فلماں
سودھویاں تاں مسلماناں دی تریخ تے رہتل توں متعلق بے شمار فلماں (نجمہ، طلاق، پالکی، میرے محبوب وغیرہ) بندی رہیاں نيں لیکن ایم ایس ستھیو دی ’گرم ہوا‘ (1973ئ) بی آر چوپڑا دی ’نکاح‘ (1982) تے سجے سرحدی دی ’بازار‘ (1982ئ) ورگی فلماں نوں اک خاص پہلو توں مسلم معاشرے دے سیاسی، معاشرتی تے ازدواجی رُخ نوں کامیابی دے نال پیش کرنے دی فقید المثال کوششاں وچ گِنا جاسکدا اے۔ عصمت چغتائی دے افسانے اُتے مبنی ’گرم ہوا‘ وچ تقسیم وطن دے فوراً بعد منقسم مسلم خانداناں دے کرب تے بدلے حالات وچ ہم وطناں دے بدلے ہوئے رویاں دے بیچ اُنہاں دی اپنی بقا دی جدوجہد وچ پریشانیاں، شمالی ہند دے اک جوندا ساز خاندان دی کہانی دے حوالے توں اس خوبی توں پیش کيتی گئی اے کہ آپ اُنہاں موسماں دی گرم ہويا دی تپش محسوس کرسکدے نيں۔ اچلا نجے دی لکھی ہندی کہانی اُتے مبنی ’نکاح‘ وچ مسلم فیوڈل کلاس وچ عورت دی حیثیت تے مسلم پرسنل دے مسائل (نکاح، طلاق تے حلالہ) نوں پیش کرنے دی جرأت کيتی گئی اے۔ سجے ہی دی لکھی کہانی ’بازار‘ وچ حیدرآباد وچ جوڑے تے جہیز دی بدعت دی مار جھیلدے متوسط طبقے دی کم تعلیم یافتہ بِن بیاہی لڑکیوں دی بدحالی تے جاگیری سماج یا عرب شیوخ دے ذریعے انہاں دے استحصال دی دل دوز داستان پیش کيتی گئی اے۔ زیادہ تفصیل دا موقع نئيں، فیر وی انہاں فلماں دے اہم ترین کرداراں وچ بالترتیب بلراج ساہنی، سلما آغا تے سپریا پاٹھک دی بے داغ تے لاجواب اداکاری دا اعتراف ضروری اے۔ ’نکاح‘ وچ حسرت دی غلام علی دی گائی ہوئی غزل ع چپکے چپکے رات دن آنسو بہانا یاد اے تے سلما آغا دی دل رُبا آواز وچ حسن کمال دا کلام (1) دل دے ارماں آنسوواں وچ ۔۔۔ (2) دل دی ایہ آرزو سی کوئی۔۔۔ ايسے طرح ’بازار‘ وچ خیام دی موسیقی دے نال میرؔ، مرزا شوقؔ، مخدومؔ تے بشر نوازؔ دا کلام لدا منگیشکر، جگجیت سنگھ، چترا سنگھ، طلعت عزیز تے بھوپیندر دی آوازاں وچ غالباً اپنے بہترین غنائی فارم وچ محفوظ ہوئے گیا اے ۔
فلم وچ ممبئی
سودھوہندی فلم صنعت دی راج دھانی ممبئی وچ خود ممبئی دی زمین آسمان وچ سیکڑاں فلمی کہانیاں نوں فلمایا گیا اے، لیکن کدی کدی ممبئی خود اپنے کچھ سلگدے ہوئے موضوعات (رہائش، فسادات تے شرنارتھی) دی بِنا اُتے وی مرکزی موضوع بن دے اُبھرتی رہی اے۔ ایتھے ایسی ہی چند فلماں دا تذکرہ مقصود اے۔ خواجہ احمد عباس دی پُرانی فلم ’شہر تے سپنا‘ دا بنیادی موضوع ہی ممبئی وچ رہائش دا مسئلہ تھا۔فلم وچ پنجاب توں روزگار دی تلاش وچ ممبئی آئے اک نوجوان (دلیپ راج) نوں اپنی بیوی (سریکھا) دے نال پانی دے اک سوکھے پائپ وچ زندگی گزاردے دکھایا گیا اے۔ فلم دے اختتام اُتے اک طرف انہدامی دستے نوں جھگی جھونپڑیاں اُجاڑدے ہوئے دِکھایا گیا اے تے دوسری طرف پائپ وچ نوجوان دی بیوی اک ننھے وجود نوں جنم دے رہی ہُندی اے۔ سلم (slum) دے موضوع نوں زیادہ فنکاری دے نال آنند پٹوردھن نے اپنی مشہور ڈاکیومنٹری ’ہماراشہر‘ (1988) وچ پیش کيتا سی۔ جس وچ اسّی دی دہائی وچ بمبئی دی سلم آبادی اُتے بلڈر مافیا تے سیاست داناں دے گٹھ جوڑ دے خطرے نوں موضوع بنایا گیا سی۔ فلم دے اک منظر وچ میونسپل کمشنر نوں بمبئی وچ رہائش دے لئی زمین دی قلت دی گل کردے ہوئے دسیا گیا اے جدوں کہ اُسی وقت اُس دے وسیع تے عریض لان اُتے اُس دا پالتو کتا دوڑدا کھیلدا نظر آندا اے ! اک دوسرے منظر وچ پولس کمشنر اڈورٹائزنگ کلب وچ جھونپڑاں وچ رہنے والے اُنہاں غریباں تے مزدوراں نوں بے عقل تے بے حیثیت کہندا ملدا اے جنھاں نے سمندر دے کنارے فلک بوس عمارتاں نوں اپنا خون پسینہ اک کر کے تعمیر کيتا سی جدوں کہ ساحل پربنی اُنہاں دی جھگیاں ہمیشہ سمندر دی تیز تے تند لہراں دی زد اُتے رہیاں سن ! ڈائرکٹر سدھیر مشرا دی 1991ء وچ ریلیز ہوئی فلم ’دھاراوی‘ سانوں دسدی اے کہ ایسی آبادیاں وچ معاشی مجبوریاں تے مسائل دی تلخیاں لوکاں نوں کس طرح جُرم دے پھندےآں وچ پھنسا دیندی نيں۔ ڈائرکٹر میرا نائر نے اسکرپٹ رائٹر سونی تاراپور والا دے نال مل کے دو ماہ تک گندی بستیاں، فٹ پاتھاں، کوٹھاں تے یتیم خاناں وچ زندگی بسر کردے بچےآں دے حالات دا مشاہدہ کيتا سی۔ اس دوران اُنھاں پولیس، دلّال، کوکین فروش، رنڈیاں سب ہی توں سابقہ پيا سی۔ اُنھاں نے اُنیس بچےآں نوں چُن دے 1980ء وچ ’سلام بمبے‘ بنائی سی، جس وچ ایداں دے بچےآں دے سکھ دکھ، لڑائی جھگڑےآں، سمجھوتاں نوں اُنہاں دی اُمنگاں، محرومیاں تے فرسٹریشن نوں وڈے ہی دل چھو لینے والے انداز وچ پیش کيتا گیا اے۔
فرقہ واریت تے ہندوستانی سینیما
سودھوآنند پٹوردھن دی فرقہ واریت دے خلاف پہلی تخلیق ڈاکیومنٹری فلم ’یاد پیاری‘ کافی سراہی گئی سی۔ دوسری 1992ء وچ بنی اُنہاں دی اک اہم ڈاکیومنٹری فلم ’رام دے نام‘ برساں دی صبر آزما کوششاں تے عدالدی فیصلے دے بعد ریلیز ہوسکی سی۔ اس وچ ایودھیا دے مسئلے دے سیاسی استحصال، بھاجپا دے سیاسی ایجنڈے تے اڈوانی دی رتھ یاترا نوں موضوع بنایا گیا اے۔ اس فلم وچ ایودھیا دے اس پروہت دا بیان وی شامل اے جو فرقہ پرستاں دا شریک نہ بننے دی بِنا اُتے قتل کر دتا گیا سی تے اس کار سیوک دا انٹرویو وی شامل اے، جس نے پولس دے نال مل کے عبادت گاہ وچ مورتیاں رکھی سن۔ 1995ء وچ ڈائرکٹر منی رتنم دی مشہور فیچر فلم ’بومبے‘ ریلیز ہوئی سی، جس وچ دسیا گیا اے کہ انٹرکاسٹ شادی کرنے دی پاداش وچ اک جوڑا (اروند سوامی، منیشا کوئرالا) اپنے اپنے خاندان توں ٹھکرا دتے جانے دے بعد معاش دے لئی بمبئی وچ آ کے آباد ہوئے جاندا اے۔ ایداں دے وچ بابری مسجد دے انہدام دے بعد رونما ہونے والے فسادات وچ میاں بیوی اپنے جڑواں بیٹےآں نوں کھو بیٹھدے نيں۔ فلم دے اختتام وچ نہ صرف اوہ اپنے بیٹےآں نوں پالیندے نيں بلکہ دل خوش کُن طور اُتے فسادات دے روح فرسا سانحاں نوں دیکھ کے اُنہاں دے خاندان وی اپنی تنگ نظری دی دیوار گرا دیندے نيں تے اُنھاں اپنا لیندے نيں۔ ايسے سال بابری مسجد دے انہدام دے سانحے دے پس منظر وچ سعید اختر مرزا دی فلم ’نسیم‘ وی آئی سی، جس دی کہانی متوسط طبقے دے اک مسلم خاندان دی نو عمر اسکول دی طالبہ نسیم (میوری کانگو) دے گرد گھمدی اے۔ اسنوں اپنے بیمار تے اپاہج دادا (کیفی اعظمی) توں وڈا لگاؤ اے، جو اُسنوں قبلِ آزادی دی میل ملاپ تے انسان دوستی کيتی اچھی اچھی کہانیاں تے نظماں سُنایا کردے نيں۔ ایداں دے ماحول وچ کہ گھر دے افراد ٹیلی ویژن اُتے رتھ یاترا دے ایودھیا پہنچنے دی خبراں توں فکر مند تے متوحش نظر آندے نيں تے خود نسیم دا بھائی (سلیم شاہ) ممکنہ فساد دے اندیشے توں کچھ بنیاد پرستاں توں جا ملدا اے۔ اپنے داد اسنوں ذہنی قربت رکھنے والی نسیم خود نوں اک عجیب توں دوراہے اُتے پاندی اے۔ فلم دے اختتام وچ ٹیلی ویژن اُتے بابری مسجد دے انہدام دی خبراں دے نال اُس دے دادا کيتی سانساں دا تار وی ٹُٹ جاندا اے۔ اک طرح توں ایہ موت اک مشترکہ کلچر دے خاتمے دی علامت بنی نظر آندی اے۔ مشہور فلم جرنلسٹ تے نقاد خالد محمود دی کہانی اُتے شیام بینیگل نے ’ممّو‘ بنائی سی۔ اس کہانی وچ بمبئی وچ بسے شرنارتھیاں /غیر مراٹھیاں نوں پاکستانی قرار دے کے اپنی سیاست چمکانے والی اک تنگ نظر علاقائی پارٹی شیوسینا دا وی اک اہم کردار اے۔ لاہور توں اپنی بہن دے پاس بمبئی وچ ملنے دے لئی آئی بیوہ تے بے سہارا ممّو (فریدہ جلال) کوشاں اے کہ کسی طرح ایتھے دی شہریت مل جائے تاں اوہ اپنی زندگی دے باقی دن ایتھے کٹ لے، لیکن علاقائی پارٹی دی سیاست اسنوں واپسی اُتے مجبور کر دیندی اے۔ غالباً فریدہ جلال دے کرئیر دی ایہ بہترین فلم رہی اے۔
2007ء وچ ڈائرکٹر راہل ڈھولکیا نے گجرات دے مودی فسادات دے دوران اک پارسی بچے اظہر مودی دے گم ہونے تے فیر نہ ملنے دی حقیقی واردات اُتے مبنی اک فلم’ پرزانیا‘ پیش کيتی سی۔ جس وچ بچے دے پارسی والدین (جو نصیر الدین شاہ تے ساریکا بنے سن ) اُتے گزری تمثیل دے حوالے توں گجرات دے ہزاراں مسلماناں اُتے بیندے درد تے کرب نوں اس موثر طریقے توں پیش کيتا گیا سی کہ شبنم ہاشمی دی ’انہد‘ نے اُسنوں انہاں فسادات دے خلاف اسيں وطنو ں دا ضمیر بیدار کرنے دے لئی اپنی مہم دا حصّہ بنا لیا سی۔ اس سلسلے وچ تقسیمِ ہند دے خونچکاں پس منظر وچ لکھے بھیشم ساہنی دے مشہور ہندی ناول ’تمس‘ اُتے بنے ايسے ناں دے ٹی وی سیریل دا ذکر وی ضروری اے، جسنوں بعد وچ 1987ء وچ فلم دی صورت وچ وی پیش کيتا گیا سی تے جس وچ سیاست دے کریہہ تے ہولناک کردار تے اس دی پیدا کردہ ہر خاں ریزی تے تباہی دے مقابل انسانیت دے درد مند او ر مہربان وجود نوں اپنی بقا دی جنگ وچ کوشاں دسیا گیا اے۔
متوازی سنیما
سودھوستم ظریفی ویکھو کہ ساڈے دیش دی تے تحریکِ آزادی دی سب توں بلند مرتبت شخصیت گاندھی جی اُتے اسيں اُنہاں دے شایانِ شان کوئی فلم نہ بنا پائے۔ آخر ڈائرکٹر ایٹن بورگ نے 1982ء وچ اُنہاں اُتے اپنی شاہکار فلم ’گاندھی‘ پیش کيتی۔ جس وچ کِسے ہندستانی نے نئيں بلکہ اک انگریز بین کنگسلے نے گاندھی دا کردار اس طرح ادا کيتا کہ حق ادا کر دتا۔ کیتن مہتا نے سردار ولبھ بھائی پٹیل اُتے بالخصوص اُ ن دے آخری پنج برساں دے تعلق توں اک معیاری فلم ’سردار‘ 1993ء وچ بنائی سی، جس وچ ایہ وی دسیا گیا سی کہ سرد ار تے نہرو دے درمیان بعض اوقات سنگین اختلافات رونما ہُندے رہے سن، لیکن گاندھی جی دی موت دے بعد اُنھاں نے مل جل کے کم کرنے دا فیصلہ کر ليا سی۔ ایتھے اک شکایت دا اظہار کیتے بنا رہیا نئيں جاندا کہ اج تک مولانا ابوالکلام آزاد اُتے ’گاندھی‘ تے ’سردار‘ دے پایے دی فلم بنانے دا کسی نوں خیال نئيں آیا! جو کسی وی طرح اُنہاں توں کم اہمیت دے حامل نئيں۔
ڈاکٹر وی کورین (جنہاں دا پچھلے سال 90برس دی عمر وچ انتقال ہويا۔) نے آنند دے نواح وچ کوآپریٹیو تحریک دی بنیاد پائی سی تے اُنہاں ہی دی سربراہی وچ جدید تکنالوجی توں دُدھ دی پیداوار دے فروغ دے لئی 1965ء وچ ڈیری ڈیولپمنٹ بورڈ دا قیام عمل وچ آیا سی۔ اُنہاں دے سفید انقلاب توں امول برانڈ نوں ملک گیر شہرت ملی۔ اک بار جدوں کورین شہری بالائی طبقے نوں فائدہ پہنچانے دے تنازعے وچ گھر گئے تاں اُنھاں نے شیام بینیگل توں (1976ء وچ ) فلم ’منتھن‘ بنوائی ایہ ثابت کرنے دے لئی کہ اُنہاں دی تحریک توں پہلے گجرات دے کساناں نوں بااثر طبقہ، دلال تے مہاجن کس طرح پرت رہے سن تے اُنہاں دی تحریک نے اتحاد، یک جہتی تے امدادِ باہمی توں کس طرح اُنہاں دی زندگیاں دا نقشا بدل دتا۔ اس فلم دی کہانی دا خاکہ کورین او ر بینیگل نے مل کے تیار کيتا سی اوراس وچ گریش کرناڈ نے ڈاکٹر کورین دا کردار ادا کيتا اے۔ فلم وچ بینیگل دی ٹیم دے منجھے ہوئے اداکار شامل نيں تے سمیندا پاٹل نے کہانی دی ضرورت دے مطابق جمالیاتی لمحے فراہم کیتے نيں۔ فلم دے لئی پریندی سجے دا گایا ہويا گیت ’مارو گام دا تھاپارے‘ بہت مقبول ہويا، جو اُنہاں دی بہن نیندی سجے نے لکھیا سی۔ اس فلم دے لئی ناکافی فنڈ نوں دیکھ کے گجرات کوآپریٹیو ملک فیڈریشن لمیٹیڈ دے پنج لکھ کسان ممبراں نے دو روپے فی کس دے حساب توں دس لکھ روپے فراہم کیتے سن ۔ جدوں ایہ فلم ریلیز ہوئی تے بین الاقوامی فلم فیسٹیول وچ پہنچی تاں امول برانڈ نوں عالمی شہرت حاصل ہوئے گئی۔
1986ء وچ اودھ دی رہتل دے پروردہ تے عاشق مظّفر علی نے اپنی فلم ’انجمن‘ وچ لکھنؤ دی چکن دوزی دی صنعت دے مائل بہ زوال المیے نوں تے ڈائرکٹر شیا م بینیگل نے ’سُسمن‘ وچ پوچم پلی (آندھر پردیش) دی ریشم سازی دی ہینڈلوم صنعت دے مسائل تے جدید تکنالوجی توں مسابقت دے بحران نوں پیش کيتا سی تے ناظرین نوں ایہ پیغام پہنچانے دی کوشش کيتی سی کہ ’دست کاری وچ فنکار دی روح دی خوشبو رچی بسی ہُندی اے ۔‘
ہندستانی کلاسیکی سنگیت دی مختلف قسماں تے اُنہاں دے فنکاراں اُتے وی کئی قابلِ تعریف چھوٹی وڈی فلماں بنائی گئياں، جنھاں عام فلماں وچ شمار نئيں کيتا جاسکدا۔ مثلاً کمار ساہنی نے اٹھارھواں صدی دے اک خاص طرزِ موسیقی ’خیال‘ اُتے اپنے حسنِ تخیّل نوں ’خیال گا تھا‘ (1988ء) وچ پیش کيتا سی۔ رزمیہ دی طرح اس دا تاریخی پس منظر فراہم کرنے دے لئی جتھے اُنھاں نے روپ متی باز بہادر، ہیر رانجھا، اورنل دمیندی جداں تریخ توں زیادہ افسانہ بن جانے والے کرداراں دی جھلکیاں پیش کيتی سن اوتھے گوالیار گھرانے دے وارث فنکاراں کرشنا راؤ شنکر پنڈت، شرت چندر ارولکر، جل بالا پوریا تے نیلا بھاگوت دی خدمات وی حاصل کيتی سن۔ منی کول نے 1982ء وچ شمالی ہند دے مشہور طرزِ موسیقی ’دُھرپد‘ اُتے ايسے ناں توں ڈوکیومنٹری فلم بنائی سی جس وچ دھرپد دی وراثت دا امین ڈجے خاندان (ضیا محی الدین ڈجے، ضیا فریدالدین ڈجے) وی اُنہاں دا شریک سی۔ کول نے 1989ء وچ ’سدھیشوری‘ دے ناں توں ویہويں صدی دی کلاسیکی ٹھمری دی بنارس گھرانے دی غیر معمولی گائکا سدھیشوری دیوی (1903–77) دی زندگی دے افسانے نوں وی سلولائیڈ اُتے اُتارا سی۔ ايسے طرح ملکۂ غزل بیگم اختر عرف اختری بائی فیض آبادی دی زندگی دے نشیب تے فراز نوں شیام بینیگل نے افسانوی انداز وچ اپنی فیچر فلم ’سرداری بیگم‘ (1996) وچ پیش کيتا سی، جس وچ کرن کھیر دی جان دار اداکاری نے بیگم اختر نوں جِتیا جاگتا سامنے لا کھڑا کيتا سی۔
کچھ ہور منفرد فلماں
سودھوکچھ ایسی منفرد تے دل چسپ فلماں وی نيں جنھاں کسی خانے وچ فٹ نئيں کيتا جاسکدا، مثلاً اک راجستھانی لوک کہانی اُتے مبنی منی کول دی ’دویدھا‘ (1973ء) وچ اک نوبیاہندا دُلھن اُتے اک بھوت عاشق ہوئے کے اُس دے شوہر دے لئی پریشانیاں کھڑی کر دیندا اے۔ اس دل چسپ کہانی نوں امول پالےکے نے 2005ء وچ ’پہیلی‘ دے ناں توں اپنے ڈھنگ توں پیش کيتا سی۔ ’دویدھا‘ وچ شادی شدہ جوڑے دا کردار روی مینن تے رئیسا پدمسی نے ادا کيتا سی او ر’پہیلی‘ وچ شاہ رُخ خان تے رانی مکھرجی نے۔ پھنیسور ناتھ رینو دی کسی لوک کہانی ہی دی طرح دل کش تے شمالی ہند دے کئی لوک گیتاں توں سجی ہدایت کار باسو بھٹاچاریہ دی ترنم ریز ’تیسری قسم‘ (1966ء)کو بھلا کون بھُلا سکدا اے ! جس وچ سادہ دل گڈی بان ہیرا من (راج کپور) تے اُس دی مخلص مسافر نوٹنکی ڈانسر (وحیدہ رحمان) دے درمیان گیت تے سنگیت دی اسيں مذاقی دے علاوہ چند روز دی رفاقت تے ہمرہی اُنہاں دونے دے دلاں وچ اک عجیب سا رشتہ ایثار پسندی تک دا پیدا کر دیندی اے۔ ایہی وجہ اے کہ جدوں نوٹنکی ڈانسر اپنے سیٹر گروپ دے نال شہر دے لئی چل پڑدی اے تاں دل شکستہ ہیرامن اپنی زندگی دی تیسری قسم ایہ کھاندا اے کہ اوہ فیر کسی نوٹنکی گرل نوں اپنی بیل گڈی وچ نئيں بٹھائے گا۔ اک سنسکرت ڈرامے (مرچھیکتیکا) اُتے بنی ’اُتسو‘ (1984ء) دا اک اپنا ہی رنگ سی جس دے لئی ہدایت کار گریش کرناڈ نے اک عجیب سا افسانوی ماحول تخلیق کيتا سی۔ ہدایت کار سنگیتھم نواس راؤ نے بغیر مکالمےآں دی فلم ’پُشپک‘ وچ اپنی ایہ انوکھی کہانی پیش کيتی سی کہ اک بے روزگار نوجوان (کمل ہسن) اک شرابی رئیس نوں کدرے نشے وچ دھت پيا پاندا اے، جس دی جیب وچ اک فائیو اسٹار ہوٹل دی چابی جھانک رہی سی۔ نوجوان اُسنوں اُٹھا اپنے گھر وچ لیا کے قید کر دیندا اے تے اُس دی جگہ فائیو اسٹار ہوٹل وچ پہنچ کے مزے اُڑاندا اے، اس گل توں بے خبر کہ کوئی کرایے دا قاتل اس کمرہ نمبر دے مکین نوں قتل کرنے دے ارادے توں پہنچے گا۔ مرنال سین دی ’اک دن اچانک‘ (1988ءء) وچ اک ریٹائرڈ پروفیسر اک دن اچانک غائب ہوئے جاندا اے۔ اوہ نئيں لوٹتا تاں اُس دی بیوی بچے، دوست احباب فکر مند ہوئے جاندے نيں۔ جدوں مہینےآں گزر جاندے نيں تاں اوہ سب اپنی اپنی یاداں دے اجزا توں اُس دا جس طرح تصور کردے نيں، ڈائرکٹر نے اُنھاں جوڑ دے اس دی شخصیت دی تعمیر دی کوشش کيتی اے۔ کچھ فلمی نقاداں نے اس فلم نوں سین دی سب توں قریبی سوانحی فلم دے طو رپر دیکھیا اے۔ 1976ء وچ ڈائرکٹر ڈی ایس سلطانیا دی پیش کيتی گئی فلم ’کِنے دور کِنے پاس‘ وچ اس ٹائٹل اُتے منطبق ہونے والی دو وکھ وکھ کہانیاں یکجا سن جو کہ انٹرول وچ منقسم ہوئے جاندیاں نيں۔ پہلی کہانی دے کردار سمیت بھانجا تے حنا کوثر نے نبھائے سن تے دوسری کہانی وچ اک مٹی ہوئی جاگیردارانہ رہتل دے وارث تے گھوڑےآں دی ریس دے شوقین رئیس دا کردار اُتپل دت نے ادا کيتا سی۔
ڈائرکٹر بپلب رائے چودھری دی ’شودھ‘ (1980ء)، امول پالےکے دی ’ان کہی‘ (1984ء) تے گریش کرناڈ دی ’چیلووی‘ (1992ء) بنیادی طو رپر کسی خاص پیغام دی حامل مقصدی فلماں نيں۔ ’شودھ‘ تاں اسيں پرستی دے خلاف گانْو دے غریب تے انہاں پڑھ لوکاں دے ذہن توں بھوت پریت دے یقین نوں ختم کرنے دے لئی بنائی گئی فلم سی تے مرکزی رول اوم پوری نے ادا کيتا سی۔ ’ان کہی‘ دے ڈائرکٹر نے پیغام دتا سی کہ ع ستارہ کيتا تری تقدیر دی خبر دے گا! اس فلم وچ اک الم انجام کہانی دے ذریعے علمِ نجوم نوں غیر عقلی تے نا معتبر ثابت کيتا گیا اے۔ مرکزی کردار امول پالےکے، دپتی نول تے شری رام لاگو نے ادا کیتے سن ۔ٹیلی فلم ’چیلووی‘ کنڑّ دی اک پُر اثر لوک کتھا اُتے مبنی اے، جو اوتھے ماواں عموماً اپنے بچےآں نوں کھانا کھلاندے یا سُلاندے وقت سناندی نيں۔ماحولیات دے تحفظ دے پیغام دی حامل اس دل نوں چھُو لینے والی کہانی دی مرکزی کردار چیلووی (جوسونالی کلکرنی نے ادا کيتا سی) نوں وردان ملدا اے کہ اوہ حسبِ ضرورت اپنے وجود نوں اک خوشبودار پھُلاں دے پیڑ وچ بدل کے اپنے غریب پریوار دی کفالت کرسکدی اے، لیکن جے پیڑ نوں گزند پہنچیا تاں خود اُس دی زندگی خطرے وچ پڑ جائے گی۔ شومیِ قسمت توں دوسرےآں دی لاپروائی دے ہتھوں خوشبودار پھُلاں بھرے درخت دا (اُس کا) وجود ٹنڈ مند تنے تے ٹوٹی پھوٹی شاخاں وچ بدل جاندا اے جسنوں بے دردی توں ایندھن دی ٹال وچ ڈھیر کر دتا جاندا اے۔ راجیو مینن دی عکّاسی تے بھاسکر چندرا ور کر کے سنگیت نے اس فلم نوں سلولائیڈ اُتے اک حسین نغمے وچ ڈھال دتا سی۔
ڈائرکٹر امول پالےکے دی ’تھوڑا سا رومانی ہوئے جاواں ‘ ( 1990ء) تے شیام بینیگل دی ’ویلکم ٹو سجّن پور‘ (2008ء) زندگی دی مثبت قدراں اُتے اُمیداں قائم کرنے والی دو انتہائی خوبصورت فلماں نيں۔ امول دی فلم دراصل جوسف انتھونی دی 1956ء وچ بنی فلم The Rainmakerپر مبنی اے۔ اس وچ دسیا گیا اے کہ اک کنواری عورت (انیندا کور) جس دی سپاٹ تے بے رنگ شخصیت اس بے آب تے گیاہ علاقے ہی دی طرح بنجر بنی ہوئی اے جتھے اوہ اک ایداں دے خاندان دے نال رہندی اے، جس وچ ہر فرد کسی نہ کسی مایوسی یا اندیشے وچ مبتلا اے تے سب توں وڈا خوف اُنھاں ایہ کھائے جا رہیا اے کہ جے اس سال وی بارش نہ ہوئی تاں اوہ شہر خالی کرنا پئے گا۔ ایداں دے وچ اک اجنبی آ کے دعوا کردا اے کہ مقررہ فیس وچ اوہ اوتھے اک ماہ وچ بارش برسا دے گا۔ اوہ خاندان اس ناقابلِ اعتبار خدمت نوں اس دے اس عہد اُتے قبول کر لیندا اے کہ اوہ شخص اک ماہ تک کدرے نئيں جائے گا۔ اس دوران وچ اوہ شخص اپنے برتاؤ توں انہاں دی زندگیاں بدل دیندا اے، ہر کسی دی نجی کمزوری دور کر کے اُنہاں دی اُمیداں جگا دیندا اے۔ اس دوشیزہ دی سپاٹ زندگی وچ وی خوشیاں دے رنگ جھلکنے لگدے نيں، لیکن مقررہ مدت دے خاتمے اُتے اوہ اچانک غائب ہوئے جاندا اے تاں سب اسنوں فریبی سمجھنے لگدے نيں، لیکن ہن اُنہاں لوکاں دا زندگی دی مثبت قدراں اُتے اعتبار قائم ہوئے چکيا سی تے فیر سچ مچ برسات ہوئے جاندی اے تے اُنہاں دا گانْو ہی نئيں اُنہاں دی زندگیاں وی سرسبز ہوئے جاندیاں نيں۔ بینیگل دی فلم اک بے روزگار گریجویٹ (شریاس تلپئے) دے گرد گھمدی اے جو کدرے کم نہ ملنے اُتے اپنے گانْو (سجّن پور) دے پوسٹ آفس دے باہر نامہ نویسی دا کم شروع کر دیندا اے۔ طرح طرح دے لوکاں دی چٹھیاں لکھدے ہوئے اوہ اُنہاں دے سکھ دکھ، امید تے یاس، آرزوواں محرومیاں تے کسی دی شرپسندی تے کسی دی بے بسی دے اثرات اپنے وجود اُتے وی محسوس کردا اے تے اُنہاں دے کم وی آندا اے۔ اس دے پاس اک ایسی عورت وی روزگار دے لئی شہر گئے ہوئے اپنے پتی نوں خط لکھوانے تے اُس دے خط پڑھوانے آنے لگتی اے، جو کدی بچپن وچ اُس دی ساتھی سی۔ چاں کہ نامہ نویس دے دل وچ اس دے لئی محبت دبی ہوئی اے اس لئی اوہ نامہ تے پیام نوں ایسا رُخ دینے دی کوشش کردا اے کہ اوہ اپنے پتی نوں بھلا دے، لیکن اپنی نیک فطرتی دے باعث اوہ اُس دے پتی دے مخدوش حالات تے اپنی بچپن دی ساتھی دی پریشانیاں جان کے خود نوں ظاہر کیتے بنا اُنہاں دا مددگار ثابت ہُندا اے۔
وقت دی سب توں اہم ضرورت یعنی فرقہ وارانہ ہم آہنگی تے انسان دوستی دا پیغام وی متوازی سنیما گاہے بگاہے انتہائی موثر طریقے توں پہنچاندا رہیا اے۔ کمال امروہوی دی لکھی کہانی اُتے ڈائرکٹر یوسف نقوی نے 1977ء وچ فلم ’شنکرحسین‘ پیش کيتی سی، جو اک برہمن دے ذریعے اک شیعہ بچے دی پرورش تے اُس دے نتیجے وچ اُٹھے مسائل اُتے اک اچھی فلم سی۔ کمال امروہوی دی لکھی ہوئی اک نظم (کدرے اک معصوم نازک سی لڑکيتی۔۔۔) جو ’پاکیزہ‘ دے لئی کم نہ آسکی سی، سانوں اس فلم وچ ملدی اے۔ ٹی اے رزاق دی کہانی اُتے مبنی ملیالم فلم نوں ’ڈور‘ دے ناں توں ڈائرکٹر ناگیش کُکنور نے 2006ء وچ ہندی وچ پیش کيتا سی۔ اس کہانی وچ سعودی عرب وچ ملازم دو ہندستانیاں وچوں اک دے ہتھوں دوسرے دی حادّاتی موت ہوئے جاندی اے تے اوہ قتل دا مجرم ٹھہردا اے۔ اس دے بعد اک طرف تاں قتل دے مسلم ملزم دی با ہمت بیوی (گل پناگ) دی اپنے شوہر نوں سزا توں بچانے دی پُر صعوبت کوششاں نوں دکھایا گیا اے، دوسری طرف اُس مقتول ہندو دی روایات وچ جکڑی بیوہ دے اپنے ذاتی صدمے توں نکل کے اُس دے قاتل نوں معاف کر دینے دے ظرف نوں۔ گل پناگ دا کردار اس لئی وی فائق نظر آندا اے کہ اوہ ہماچل پردیش توں نکل کے راجستھان دے نامعلوم گانْو وچ اس دی بیوی تک پہنچنے دے تلخ تے شیريں تجرباں توں لنگھدی اے۔ اُس دے مددگار بہروپیے دے رول وچ شریاس تلپئے دا کردار وی بھلایا نئيں جاسکدا۔
ڈائرکٹر اپرناسین دی 2002ء وچ ریلیز ہوئی فلم ’مسٹر اینڈ مسز ایّر‘ جنوبی ہند دی اک ایّر برہمنی (کونکنا سین شرما) تے اک مسلم وائلڈ لائف فوٹو گرافر (راہل بوس) دی فساد زدہ علاقےآں توں لنگھدی اک بس دے (اور جزوی طور اُتے ریل کے) سفر دی ہمرہی دی اک ایسی داستان اے، جسنوں ساڈے کالجاں تے یونی ورسٹیاں وچ نصاب دا حصہ بنائے جانے دی ضرورت اے۔
متوازی سینما دا ایہ کوئی مکمل جائزہ نئيں اے، فیر وی کوشش کيتی گئی اے کہ 1969ء دے بعد دی نمایاں تے اہم فلماں دا ذکر چھُٹ نہ جائے۔ عوامی اعتبار توں مقبول تے تجارتی طور اُتے کامیاب چند فلماں (’موسم‘، ’آندھی‘ تے ’نکاح‘) دا ذکر اس مضمون وچ بظاہر نامناسب سمجھیا جاسکدا اے، اس دا جواز ایہ اے کہ اُنہاں فلماں دے موضوع دی نُدرت دی وجہ توں اُنہاں دی شمولیت نوں ضروری سمجھیا گیا۔