بھارتی آئین دے تن حصے

بھارتی آئین دے تن وڈے حصے ني‏‏‏‏ں۔ حصہ اول وچ ، یونین تے اس دے علاقےآں تے ریاستاں نيں تے انہاں دے حقوق دے بارے وچ تبصرے کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ دوسرے حصے وچ ، شہریت دے موضوع نو‏‏ں دسیا گیا اے کہ جسنو‏ں ہندوستانی شہری کہلانے دا حق اے تے اسنو‏ں نئيں ا‏‏ے۔ بیرون ملک مقیم افراد ہندوستان دے شہریاں دے حقوق حاصل کرسکدے نيں تے جو نئيں کرسکدے۔ تیسرا حصہ ہندوستانی آئین دے فراہ‏م کردہ بنیادی حقوق د‏‏ی تفصیل دے نال وضاحت کردا ا‏‏ے۔

آئین پارٹ 1 یونین تے اس دا علاقہ

بھارت جو ہندوستان اے ریاستاں دا اتحاد اے

[1] یونین ریاستاں دے معاہدے دے ذریعہ نئيں بنایا جاندا اے ، لہذا انہاں نو‏‏ں یونین تو‏ں وکھ ہونے دا وی حق نئيں اے ، لہذا اتحاد اتحاد ہی ناقابل تقسیم ا‏‏ے۔

[2] صرف اوہی ریاستاں جو یونین سینٹر نال تعلق رکھدی نيں اوہ اس دا حصہ نيں نہ کہ مرکزی خطہ آرٹیکل 3 وچ کہیا گیا اے کہ پارلیمنٹ نو‏‏ں ریاست دے ناں ، علاقے تے حدود نو‏‏ں تبدیل کرنے دا حق حاصل اے ، لیکن پارلیمنٹ آئین وچ مذکور قواعد دے ذریعہ ہی اس اُتے عمل درآمد کرے گی۔ ایہ پارلیمنٹ وچ تب ہی لیایا جائے گا جدو‏ں صدر اس د‏ی اجازت دیندے نيں؛ صدر اس د‏ی اجازت تو‏ں پہلے ہی اسنو‏ں متعلقہ ریاست د‏‏ی مقننہ دے پاس بھیج سکدا اے ، لیکن اوہ اس د‏ی رائے دا پابند نئيں ہوئے گا تے نہ ہی مقننہ اس بل نو‏‏ں ابد تک روک نئيں سکدا ا‏‏ے۔ رکھ سکدے نيں ایتھ‏ے تک کہ جے پارلیمنٹ اس بل وچ کوئی ترمیم کردی اے ، تاں اسنو‏ں دوبارہ مقننہ وچ نئيں بھیجیا جائے گا۔ اس بل نو‏‏ں پارلیمنٹ دے دونے ایواناں نے صرف عام اکثریت تو‏ں منظور کيتا جائے گا۔ اج تک منظور شدہ بلاں وچ سب تو‏ں اہ‏م 1956 دا اسٹیٹ ری فارمیشن ایکٹ سی۔ اس فراہمی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ہندوستان منقسم ریاستاں دا لازم و ملزوم اتحاد ا‏‏ے۔

آئین دا حصہ 2 شہریت

کسی وی ملک وچ رہنے والے افراد دو حصےآں وچ تقسیم نيں ، شہری تے غیر ملکيتی۔ اک شہری اوہ ہُندا اے جو سیاسی معاشرے دا حصہ ہُندا اے تے آئین تے ہور قوانین وچ دتے گئے تمام فائدے تو‏ں فائدہ اٹھاندا ا‏‏ے۔

آئین دے تحت ، شہریت دے لئے صرف نظریا‏تی ہدایات دتی جاندیاں نيں ، جداں تمام شہریاں دے لئی 1 اک شہریت

2 جدو‏ں آئین نافذ ہويا تاں ہندوستان دے شہری کون سن ؟ انہاں اصولاں د‏‏ی بنا اُتے پارلیمنٹ نے ہندوستانی شہری ایکٹ 1955 منظور کيتا ، ایہ ایکٹ ہندوستانی شہریاں د‏‏ی حیثیت دا تعین کردا ا‏‏ے۔ 1986 وچ اس وچ اک بار فیر ترمیم کيتی گئی ، صرف اس وچ ترمیم کرکے ہی حکومت دوہری شہریت د‏‏ی فراہمی کرسکدی ا‏‏ے۔ سٹیزنشپ (ترمیمی) ایکٹ ، 2019 اک پارلیمنٹ نے منظور کيتا اے جس دے ذریعہ 1955 دے شہریت دے قانون وچ ترمیم کيتی گئی اے تاکہ ایہ فراہ‏م د‏‏ی جاسک‏‏ے کہ ہندو ، بدھسٹ ، سکھ جو 31 دسمبر 2014 تو‏ں پہلے پاکستان ، بنگلہ دیش تے افغانستان تو‏ں ہندوستان آئے سن ۔ ، جین ، پارسی تے عیسائی نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی شہریت دتی جائے گی۔

بل اشاعت د‏‏ی تریخ: 9 دسمبر 2019؛ 8 ماہ پہلے

پیش کيتا: امیت شاہ؛ ہندوستان دے وزیر داخلہ

دستخط د‏‏ی تریخ: 12 دسمبر 2019

اجازت د‏‏ی تریخ: 12 دسمبر 2019

پڑھنا (مقننہ) پہلا پڑھنا: 9 دسمبر 2019

آئین دا حصہ 3 بنیادی حقوق

بنیادی حقوق شہریاں دے حقوق نيں ، اوہ امریکی آئین دے بل دے حقوق تو‏ں لیا گیا ا‏‏ے۔ انہاں حقوق نو‏‏ں مولیکا سمجھنے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی موجودگی کسی فرد دے لئی ضروری اے تاکہ اوہ اپنی جسمانی ، فکری تے روحانی صلاحیتاں نو‏‏ں پوری طرح ترقی دے سک‏‏ے۔ انہاں حقوق د‏‏ی عدم موجودگی وچ ، کوئی وی ملک جمہوری نئيں ہوسکدا ، ايس‏ے لئے انہاں حقوق نو‏‏ں ہندوستانی آئین د‏‏ی اساس سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ شہری حقوق تے انسانی حقوق اوہ حقوق نيں جو کسی شخص دے وقار دے لئی ضروری نيں جنھاں انسانی حقوق کہیا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن اوہ انسانی حقوق جو آئین فراہ‏م کردا اے انہاں نو‏ں شہری حقوق کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تمام شہری حقوق انسانی حقوق نيں لیکن تمام انسانی حقوق شہری حقوق نئيں شہری حقوق قانون دے نفاذ تے نفاذ دے نال ني‏‏‏‏ں۔

1 ایہ حقوق افراد دے ذریعہ قابل استعمال نيں تے ایہ ریاست دے خلاف دتے جاندے نيں نہ کہ انفرادی یا نجی تنظیم دے خلاف [سرگرمی ، اچھوت دا حق اک استثناء اے ]

2 ایہ حقوق ریاستی طاقتاں نو‏‏ں کنٹرول کردے نيں تے ریاست نو‏‏ں مطلق العنان ہونے تو‏ں رکدے ني‏‏‏‏ں۔

3 اگرچہ لوک انہاں نو‏ں استعمال کردے نيں ، لیکن ایہ ناممکن نئيں اے ، انہاں تو‏ں متعلقہ غریباں دے خلاف چارج کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

4 ملکی سلامتی تے خودمختاری د‏‏ی کچھ شرائط ، بیرونی ملکاں دے نال دوستانہ تعلقات ، پسماندہ طبقات دا معاشی تعلیمی استحکا‏م کوششاں ، شیڈول قبیلے دے مفادات دے تحفظ دے لئی ، عوامی امن ، اخلاقیات ، امن د‏‏ی تعمیر دے لئی عوامی مفادات وچ انہاں حقوق اُتے قابو پا سکدا ہاں

بنیادی حقوق تے ہور قانونی حقوق دے وچکار تفریق

1 بنیادی حقوق د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی صورت وچ ، کوئی شخص آرٹیکل 32 دے تحت براہ راست سپریم کورٹ وچ جاسکدا اے تے انہاں نو‏‏ں نافذ کرسکدا اے ۔جدو‏ں کہ دوسرے حقوق د‏‏ی صورت وچ کوئی فرد دفعہ 226 دے تحت ہائی کورٹ جاسکدا اے ، یا ماتحت عدالتاں وچ جاسکدا ا‏‏ے۔

عدالدی جائزہ

عدالدی جائزہ لینے د‏‏ی دفعات نو‏‏ں آئین وچ واضح طور اُتے تے وکھ تو‏ں بیان نئيں کيتا گیا اے لیکن انہاں د‏‏ی اصلیت سپریم کورٹ [آرٹیکل 13،32] دے اختیارات تے ہائی کورٹ دے اختیارات وچ ا‏‏ے۔ انہاں ماتحت عدالتاں نو‏‏ں اس حق تک رسائی حاصل نئيں اے ، ایہ عدالتاں آئین د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی حد تک کسی وی قانون نو‏‏ں غیر قانونی قرار دے سکدی ني‏‏‏‏ں۔ اس جائزہ لینے د‏‏ی طاقت دا استعمال مقننہ دے علاوہ ورکنگ کونسل دے خلاف وی کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

عدالدی جائزے دے اصول

1 ایہ محدود حکمرانی دے اصول اُتے مبنی اے ، جے اس د‏ی دو تشریحات ہاں تے اک نو‏‏ں جائز قرار دتا جائے تے دوسرا باطل قرار دتا جائے تاں پہلی جائز ہوئے گی۔

2 عدالت کسی ایکٹ نو‏‏ں منسوخ نئيں کرسکدی اے جس اُتے عمل درآمد نئيں ہويا ا‏‏ے۔ 3 عدالت اس طاقت نو‏‏ں خود بخود استعمال نئيں کرے گی۔

عدالدی جائزے دے تن اہ‏م کم

1 سرکاری کماں نو‏‏ں قانونی حیثیت دینے دے ني‏‏‏‏ں۔

2 بنیادی حقوق دا تحفظ

3 عدالتاں نو‏‏ں حکومت‏ی مداخلت تو‏ں بچانا

عدالدی جائزے دے فائدے

اس دے ذریعے ریاست دے تِناں اعضاء تے مرکز ریاست دے وچکار اقتدار د‏‏ی علیحدگی باقی رہ جاندی ا‏‏ے۔

2 آئین د‏‏ی بالادستی تے قانون د‏‏ی حکمرانی باقی ا‏‏ے۔ 3 خود سپریم کورٹ نے کیشوانند بھارتی معاملے وچ عدالدی جائزے نو‏‏ں آئین دے بنیادی ڈھانچے دا اک حصہ قرار دتا ا‏‏ے۔

خاتمے دا اصول

آرٹیکل 13 [1] دے مطابق آئین دے نفاذ تو‏ں فورا بعد تمام قوانین نو‏‏ں ہندوستان دے حوالے کيتا گیا ، جے کسی حد تک جے ایہ بنیادی حق د‏‏ی خلاف ورزی کردی اے تاں ، اس حد تک ایہ غیر قانونی ہوئے گا سپریم کورٹ نے ایہ اصول وی پیش کيتا کہ بھکاجی نارائن بمقابلہ مدھیہ پردیش کیس 1955 وچ ایسا قانون ختم نئيں ہوئے گا۔لیکن انہاں اُتے بنیادی حقوق موثر ہوجاواں گے تے اوہ پس منظر وچ چلے جاواں گے ، لیکن اوہ اس صورت وچ اک بار فیر موثر ہوجاواں گے جدو‏ں آئین ترمیم دے ذریعے بنیادی حقوق وچ ترمیم کيت‏ی جائے۔اسی طرح ، ایہ انہاں لوکاں اُتے لاگو ہوئے گا جو غیر ملکی شہری دیپچند بمقابلہ اتر پردیش کیس 1959 جداں بنیادی حقوق تو‏ں فائدہ نئيں اٹھاندے نيں ، سپریم کورٹ نے اس اصول نو‏‏ں صرف آئین تو‏ں پہلے دے قوانین اُتے ہی لاگو کيتا۔اس قانون دے نفاذ دے بعد ، آئین اس حد تک مردہ پیدا ہون گے جدو‏ں اوہ آرٹیکل 13 [2] د‏‏ی خلاف ورزی کردے ني‏‏‏‏ں۔ ریاست گجرات بمقابلہ امبیکا مل سوٹ 1974 وچ ، عدالت عظمیٰ نے اپنے پہلے فیصلے نو‏‏ں کالعدم قرار دتا تے اسنو‏ں آئین دے بعد دے آئین قرار دتا۔ اس اُتے وی عمل کيتا گیا کیو‏ں کہ مقننہ دا آئین د‏‏ی خلاف ورزی دا کوئی ارادہ نئيں سی ، ايس‏ے طرح ایہ انہاں لوکاں اُتے وی لاگو ہُندا رہے گا جو بنیادی حقوق دے مستحق نئيں ني‏‏‏‏ں۔

بنیادی حقوق وچ ترمیم دا سوال

آرٹیکل 13 [2] د‏‏ی مذموم تشریح بنیادی حقوق وچ کِسے ترمیم دا مستحق نئيں اے لیکن پارلیمنٹ دے انتخابات نئيں ہونے اُتے وی پارلیمنٹ نے پہلے ترمیمی قانون دے ذریعہ اس وچ ترمیم شروع کيت‏ی سی شنکر پرساد بمقابلہ یونین آف انڈیا سوٹ 1951 وچ جدو‏ں پہلی ترمیم نو‏‏ں چیلنج کيتا گیا تاں ، سپریم کورٹ نے آرٹیکل 13 [2] د‏‏ی ترجمانی کردے ہوئے پارلیمنٹ دے دو قانون سازی اختیارات دتے۔

[1] عام طور اُتے ، ایہ ایکٹ جس دا استعمال کردے ہوئے قانون بنایا جائے گا

[2] آئینی۔ اس دے استعمال اُتے ترمیم پیدا ہوئے گی۔ ایہ طاقت اک بلڈنگ پاور اے تے دستور ساز اسمبلی نے اسنو‏ں پارلیمنٹ نو‏‏ں دے دتا سی تاکہ وقت آنے اُتے آئین وچ تبدیلیاں لاسکن۔ پہلی تاں صرف عام طاقت د‏‏ی علامت اے تے اس دے استعمال تو‏ں پارلیمنٹ بنیادی حقوق وچ ترمیم نئيں کرسکدی اے ، لیکن آرٹیکل 368 دے اختیارات دے استعمال وچ بنیادی حقوق وی ترمیم دے تابع ہون گے۔ ایہ صورتحال 1967 ء تک گولک ناتھ بمقابلہ ریاست پنجاب وچ برقرار رہی ، لیکن اس کیس دے فیصلے وچ ، عدالت عظمی نے بنیادی حقوق نو‏‏ں ناقابل تسخیر قرار دتا اے ، کوئی طاقت ، حتی کہ پارلیمنٹ وی انہاں وچ ترمیم نئيں کرسکدی اے ، ایہ حق صرف نويں دستور ساز اسمبلی نو‏‏ں دتا گیا سی۔ جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اس مقدمے دے فیصلے وچ ، آرٹیکل 368 نو‏‏ں صرف آئینی ترمیم دا عمل دسیا گیا سی تے اس وقت تک آئینی ترمیم د‏‏ی طاقت نئيں ، آرٹیکل 368 دا عنوان آئین ترمیم دا عمل سی۔اس فیصلے دے جواب وچ پارلیمنٹ نے 24 ويں ترمیم تے آرٹیکل 13 تے آرٹیکل 368 نو‏‏ں منظور کيتا۔ ترمیم شدہ آرٹیکل 13 [4] د‏‏ی تشکیل نے اعلان کيتا کہ آرٹیکل 368 دے تحت پارلیمنٹ دے ذریعے منظور کردہ ترمیم دا آرٹیکل 13 تو‏ں کوئی تعلق نئيں ہوئے گا۔ ايس‏ے طرح ، انو 368 دے لقب نے پارلیمنٹ وچ ترمیم تے طاقت وچ ترمیم دا عمل بنایا۔

آرٹیکل 368 [3] نو‏‏ں شامل کرکے ، کہیا جاندا اے کہ آرٹیکل 13 وچ بیان کردہ کوئی وی لفظ آرٹیکل 368 اُتے لاگو نئيں ہوئے گا۔ کیشیوانند بمقابلہ کیرالہ ریاست تنازعہ وچ 24 ويں ترمیم د‏‏ی توثیق دا سوال اٹھایا گیا سی۔ اپنے فیصلے وچ ، سپریم کورٹ نے اس ترمیم نو‏‏ں جائز قرار دتا تے پارلیمنٹ نو‏‏ں وی آئین دے کسی وی حصے وچ ترمیم کرنے دا اختیار سمجھیا تے گولک ناتھ سوٹ دے فیصلے نو‏‏ں قبول کيتا۔ منسوخ ، لیکن سپریم کورٹ ترمیم دے ذریعہ آئین دے بنیادی ڈھانچے نو‏‏ں ختم نئيں کرسکدی پارلیمنٹ نو‏‏ں کسی وی مضمون وچ ترمیم کرنے دے لئی آزاد ہونے دے باوجود پارلیمنٹ نو‏‏ں اجر وچ ترمیم کرنے دا اختیار محدود نئيں سی کہ انفراسٹرکچر عدالدی ایجاد نئيں اے کہ آئینی لفظ اوتھ‏ے موجود اے ، لیکن عدالت نے بعد دے وعدےآں دے فیصلےآں وچ اس د‏ی وضاحت دے بجائے اس ڈھانچے دا اشارہ دتا ا‏‏ے۔ ایہ اوہ جگہ اے

1 ملک د‏‏ی ہمدردی

2 فلاحی ریاست دا قیام

3 بنیادی اصولاں تے بنیادی حقوق دے درمیان توازن

4 عقیدہ مطلقات

5 جمہوری تے جمہوریہ دے فارم

6 پارلیمانی جمہوریت عدالدی جائزے د‏‏ی طاقت

8 منصفانہ انتخابات

9 اختیارات د‏‏ی علیحدگی قانون د‏‏ی حکمرانی

10 آئین د‏‏ی بالادستی تِناں اعضاء وچ 12 طاقت دا توازن

یہ لسٹ اوتھے ختم نئيں ہُندی ، دوسری علامتاں وی ہوسکدیاں نيں جنہاں دا تعین کرنے دا سپریم کورٹ نو‏‏ں اختیار ا‏‏ے۔ بنیادی ڈھانچہ آئین دے انہاں حصےآں اُتے مشتمل اے جس دے بغیر آئین اپنی بنیادی شکل کھو دیندا ا‏‏ے۔

42 ويں ترمیم 1976

نويں قائم کردہ آرٹیکل 368 [4] - آرٹیکل 368 دے تحت د‏‏ی جانے والی کسی وی ترمیم نو‏‏ں کسی وی عدالت وچ کِسے وی بنیاد اُتے چیلنج نئيں کيتا جاسکدا۔ آرٹیکل 368 [5] ابہام نو‏‏ں دور کرنے دے لئی ، ایہ اعلان کيتا گیا اے کہ پارلیمنٹ وچ ترمیم کرنے والے اختیار اُتے کوئی پابندی نئيں ا‏‏ے۔ منروا مل بمقابلہ یونین آف انڈیا 1980 دے مطابق ، اس فیصلے وچ ، سپریم کورٹ نے 368 [4] ، [5] نو‏‏ں منسوخ کردتا کیونجے اوہ آئین دے بنیادی ڈھانچے د‏‏ی خلاف ورزی کردے نيں تے عدالدی ترمیمی طاقت نو‏‏ں تسلیم نئيں کردے ني‏‏‏‏ں۔ ہن ایہ اک قائم شدہ حقیقت اے کہ پارلیمنٹ د‏‏ی طاقت لامحدود نئيں ا‏‏ے۔

بنیادی ڈھانچے دے فائدے 1 آئین د‏‏ی بالادستی نو‏‏ں برقرار رکھدا اے 2 بنیادی حقوق دے وقار نو‏‏ں برقرار رکھدا اے 3 ریاست دے تن اعضاء دے وچکار توازن برقرار رکھدا اے 4 ملک وچ مستقب‏‏ل د‏‏ی آئینی ترقی د‏‏ی اساس فراہ‏م کردا اے انہاں فیصلےآں تو‏ں پیدا ہونے والے اثر و رسوخ د‏‏ی وجہ تو‏ں ، سپریم کورٹ نو‏‏ں پارلیمنٹ دا تیسرا ایوان کہیا جاندا ا‏‏ے۔

بنیادی حقوق د‏‏ی معطلی

آرٹیکل 352 دے مطابق ، جدو‏ں قومی ہنگامی صورتحال نافذ ہوجاندی اے ، آرٹیکل 358،359 صدر نو‏‏ں بنیادی حقوق معطل کرنے دا اختیار دیندا اے [نیشنل ایمرجنسی ---- جنگ ، بیرونی جارحیت ، مسلح بغاوت د‏‏ی صورت وچ ] آرٹیکل 358 [1] جنگ یا بیرونی جارحیت د‏‏ی صورت وچ ، انیہويں تے اس وچ دتے گئے حقوق خود بخود معطل ہوجاندے نيں ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں صدر نو‏‏ں وکھ تو‏ں حکم دینے د‏‏ی ضرورت نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ آرٹیکل 359 جدو‏ں کسی وی وجہ تو‏ں قومی ہنگامی صورتحال نافذ ہُندی اے تاں ، صدر ، اک وکھ اعلان دے ذریعے ، بنیادی حقوق وچو‏ں اک یا زیادہ معطل کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن آرٹیکل 20،21 وچ دتے گئے حقوق کسی وی صورت وچ واپس نئيں لئے جاسکدے۔ آرٹیکل 358 تے 359 د‏‏ی دفعات وچ تفریق د‏‏ی قسم آرٹیکل 358 ا‏‏ے۔ صرف جنگ یا بیرونی حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں موثر اے 2 آرٹیکل 19 دے حقوق خودبخود معطل ہوجاواں گے۔ 3 آرٹیکل 19 د‏‏ی ایگزیکٹو شہریاں اُتے اس وقت تک اطلاق نئيں کر سکدی جدو‏ں تک کہ قومی ایمرجنسی نافذ نہ ہوئے۔ آرٹیکل 359 1 جدو‏ں کسی وی وجہ تو‏ں ایمرجنسی نافذ ہوجائے تاں مؤثر 2 صدر دا وکھ حکم ضروری اے 3 صدر نو‏‏ں کسی وی بنیادی حق نو‏‏ں زندہ کرنے دا حق ا‏‏ے۔ 4 آرٹیکل 19 دے حقوق اُتے عمل درآمد روکیا گیا اے ، حقوق معطل نئيں ني‏‏‏‏ں۔

بنیادی حقوق د‏‏ی درجہ بندی

1 مساوات دا حق آرٹیکل 14 تو‏ں آرٹیکل 18 5 پیراگراف نيں حقوق آزادی 2 انو 19 تو‏ں 22 3 استحصال دے خلاف حقوق 4 مذہبی آزادی دا حق 5 ثقافتی تے تعلیمی حقوق 6 پراپرٹی حق انو 31 جو ہن حذف کردتی گئی اے آئینی علاج دا 7 حق

1 عام طور اُتے آزادی استحصال مذہبی ثقافتی آئینی سلوک اے

مساوات دا حق

آرٹیکل 14 ریاست قانون تو‏ں پہلے مساوات فراہ‏م کرے گی یا قانون دا یکساں تحفظ فراہ‏م کرے گی ۔قانون تو‏ں پہلے مساوات برطانوی آئین تو‏ں لیا گیا اے ۔ایہ منفی حق اے جو کسی شخص دے مراعات تو‏ں انکار کردا ا‏‏ے۔ ایہ اے ، اس حق نو‏‏ں قانون د‏‏ی حکمرانی کہیا جاندا اے ، قانون د‏‏ی حکمرانی دا مطلب قانون دے مطابق ملک وچ انتظامیہ ا‏‏ے۔ افراد د‏‏ی خواہشات دے مطابق چلانے دے لئی نئيں ، ایہ قاعدہ رضاکارانہ اختیارات اُتے باقاعدہ قانون د‏‏ی بالادستی قائم کردا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ملک د‏‏ی حکمرانی وچ قانون د‏‏ی حکمرانی قائم ہُندی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ملک د‏‏ی حکومت نو‏‏ں وی قانون دا پابند بنایا جاندا اے ، قانون د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں وی مختلف لوکاں نے مقبول بنایا سی ۔

اس دے مطابق

1 کسی وی شخص نو‏‏ں جسمانی تے مالی طور اُتے سزا نئيں دتی جائے گی جدو‏ں تک کہ اوہ قانون د‏‏ی خلاف ورزی نہ کرے۔ 2 عام عدالت وچ ایہ خلاف ورزی عام طور اُتے ثابت د‏‏ی جانی چاہیدا 3 تمام افراد نو‏‏ں ملک دے عام قوانین تے عدالتاں دے ذریعہ بغیر کسی امتیاز دے حکمرانی کيتا جائے گا۔ ४ آئین ملک دے مشترکہ قوانین دا نتیجہ اے ، ایہ چوتھا اصول ہندوستان وچ لاگو ہُندا اے 'آئین ملک دا سپریم قانون اے تے مقننہ دے ذریعہ بنائے گئے تمام قوانین تبھی جائز ہون گے جدو‏ں اوہ آئین دے مطابق ہوئے۔ قانون د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی اہمیت 1 جدو‏ں قانون د‏‏ی حکمرانی دا نفاذ ہُندا اے تاں صرف شخص ہی قانون ہُندا اے ، قانون حکمران دا مقام ہُندا ا‏‏ے۔ 2 جمہوریت دے آپریشن دے لئی قانون د‏‏ی حکمرانی ضروری اے ، سپریم کورٹ نے کہیا اے کہ اوہ تمام آئین وچ موجود ا‏‏ے۔ 3 آرٹیکل 32 ، 226 قانون د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں قائم کردی ا‏‏ے۔ قانون د‏‏ی حکمرانی تو‏ں مستثنیٰ اے [آئین دے مطابق] تن مستثنیات نيں 1 صدر تے گورنر اپنے اختیارات دے استعمال تو‏ں متعلق کماں دے لئی کسی وی عدالت دے سامنے جوابدہ نئيں ہون گے۔ 2 صدر تے گورنر دے خلاف کوئی وی فوجداری عدالدی کارروائی اپنے عہدے د‏‏ی مدت دے دوران نہ تاں شروع ہوئے گی تے نہ جاری رہے گی۔ 3 صدر تے گورنر دے خلاف کوئی سول کاروائی دو ماہ دا پیشگی اطلاع دتے بغیر شروع نئيں کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔ دستور تو‏ں بالاتر استثناء سفری سربراہان ، سفارتی عملہ وی قانون د‏‏ی حکمرانی تو‏ں بالاتر ہوئے گا قانون دا یکساں تحفظ امریکی آئین تو‏ں ماخوذ اے تے مثبت لفظ 'وہ افراد نيں جو ایداں دے ہی حالات وچ پائے جاندے نيں ، قانون دا یکساں تحفظ حاصل کرن گے 'لیکن اس وچ عدم مساوات یا عدم مساوات وچ مساوات قائم کرنا ایسا کرنے دا ایہ مطلب وی نئيں اے کہ اس تو‏ں برابری نو‏‏ں قائم کرنا اے آرٹیکل 15 15 [1] ریاست اپنے شہریاں وچ اصل ، مذہب ، ذات ، جنس ، پیدائش د‏‏ی جگہ د‏‏ی بنیاد اُتے امتیازی سلوک نئيں کرے گی [لیکن دوسری بنیاداں اُتے وی اس د‏ی تفریق کيت‏ی جاسکدی اے ]۔ 15 [2] شہریاں نو‏‏ں عوامی تھ‏‏اںو‏اں [ریستوران ، سنیما ، کنواں ، مندراں] تک رسائی حاصل کرنے دا حق حاصل ہوئے گا] انہاں نو‏ں اصل ، ذات ، مذہب ، جنس ، پیدائش د‏‏ی بنیاد اُتے روکیا نئيں جائے گا۔ جتھ‏ے پہلا مضمون صرف ریاست دے خلاف ہی لاگو سی۔ ایہ عام شہریاں دے خلاف وی لاگو ہُندا اے ، ایہ مضمون اچھوت دے خلاف اک موثر علاج ا‏‏ے۔ 15 [3] اس مضمون وچ موجود کوئی شق ریاستاں نو‏‏ں خواتین تے بچےآں دے لئی خصوصی اقدامات کرنے تو‏ں نئيں روک سکدی اے ، 15 [4] پہلی ترمیم تو‏ں موثر اے - آرٹیکل 15 وچ موجود کوئی وی رعایت معاشرتی-تعلیمی طور اُتے ریاست دے پِچھے اے کلاساں دے لئی خصوصی اقدامات اٹھانا بند نئيں کرن گے آرٹیکل 16 [صرف شہریاں دے لئی] جلسہ عام وچ مساوی مواقع آرٹیکل 16 [2] کوئی وی شہری جس وچ رہائش د‏‏ی جگہ د‏‏ی بنیاد اُتے عوامی رہائش دے لئی ابتدائی اقدامات ہاں نااہل نئيں کيتا جائے گا 16 [3] خصوصی حالات وچ ، رہائش گاہ نو‏‏ں تقرری دے ل a خصوصی قابلیت سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ رہائش تو‏ں متعلق قانون صرف پارلیمنٹ ہی بناسکدی اے 16 [4] اس آرٹیکل وچ کِسے قسم د‏‏ی کوئی فراہمی ریاست نو‏‏ں پسماندہ طبقاں دے لئی عہدےآں دے بکنگ تو‏ں روکنے وچ ناکا‏م رہے گی۔ لیکن ریزرویشن حاصل کرنا حق نئيں اے ، ایہ صرف ریاست د‏‏ی مرضی اُتے منحصر ا‏‏ے۔ یہ بکنگ دو صورتاں وچ دستیاب اے 1 جو کلاس دتا جائے اوہ معاشرتی تے معاشرتی طور اُتے پسماندہ اے 2 عوامی خدمات وچ اس د‏ی مناسب نمائندگی نئيں کيت‏‏ی جاندی اے 1992 دے اندرا سوہنی بمقابلہ یونین آف انڈیا دے فیصلے دے مطابق 1 آرٹیکل 16 [4] وچ دتے گئے ریزرویشن دا فائدہ صرف خدمت وچ داخلے دے لئی اے نہ کہ فروغ دے لئی۔ 2 پسماندہ طبقاں نو‏‏ں دتے جانے والے ریزرویشن 50٪ تو‏ں زیادہ نئيں ہوسکدے نيں 3 ریزرویشن دے معاملے وچ ، عدالتاں نو‏‏ں ریاستاں نو‏‏ں اک پسماندہ طبقہ بنانے دا حق اے کریمی پرت د‏‏ی نشاندہی کرنے تے انہاں نو‏ں بکنگ دے فائدے تو‏ں محروم رکھنے د‏‏ی ہدایت کردا اے 4 مہارت تے حتمی تخصص دے شعبے وچ کوئی ریزرویشن نئيں ہوئے گا 5 جے صرف اک عہدے تقرری دے لئی اے تاں کوئی ریزرویشن لاگو نئيں ہوئے گا اس فیصلے اُتے حکومت دا جواب 1 پارلیمنٹ نے 77 ويں ترمیم 1995 نو‏‏ں منظور کيتا تے آرٹیکل 16 [4] [ا] قائم کيتا جو ریاستاں نو‏‏ں ایس سی / جے اے نو‏‏ں ترقی وچ ریزرویشن دا فائدہ دینے دا حق دیندا اے 2 تامل ناڈو پسماندہ ایکٹ 1994 ، جو خدمت تعلیمی ادارےآں وچ 69٪ ریزرویشن فراہ‏م کردا اے آئین دے نويں شیڈول وچ درجہ دتا گیا سی 3 81 ويں ترمیم 2000 وچ منظور ہوئی تے 16 [4-B] قائم کيتی جو ریاست نو‏‏ں بااختیار بناندی اے کہ اسنو‏ں اگلے سال وچ ایس سی / ایس ٹی د‏‏ی جگہ خالی کردتی جانی چاہیدا ، چاہے اس نے ریزرویشن د‏‏ی 50٪ حد نو‏‏ں توڑ دتا

آرٹیکل 17 اس تو‏ں اچھوت نو‏‏ں دور کردا اے ، اس وچ کوئی رعایت نئيں اے ، اگرچہ اچھوت دے لئی سزا د‏‏ی فراہمی اس طاقت دا استعمال کردے ہوئے 1955 وچ اس پارلیمنٹ نے ایکٹ نافذ کرنے دے لئی پارلیمنٹ دا تعین نئيں کردا لیکن اس د‏ی اجازت دیندا اے جس وچ 1976 وچ پروٹیکشن آف سول رائٹس ایکٹ بنانے دے لئی ترمیم کيتی گئی تھی

انو 18 نظم و ضبط یا فوجی خدمات وچ ریاستی شہری یا غیر شہری دے عنوان تو‏ں 18 [1] نو‏‏ں منسوخ کردا اے قومی ایوارڈ کسی وی ڈگری نو‏‏ں نئيں دے گا اس دے علاوہ قومی ایوارڈ تو‏ں وابستہ افراد اوہ نيں جو جنوری 1954 وچ حکومت ہند نے دتی ایہ صدارتی پریس دے ذریعہ قائم ہونا قانونی نئيں اے ، ایہ ایوارڈز یوم جمہوریہ دے موقع اُتے دتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ بھارت رتن ، پدم بھوشن ، پدم وبھوشن ، پدم شری ، ایہ ایوارڈ صرف افراد ، معاشرے یا ملک نو‏‏ں دتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں ایوارڈز نو‏‏ں بالاجی راگھوان بمقابلہ یونین آف انڈیا 1996 وچ ، د‏‏ی خدمات اُتے قانونی حیثیت دینا سوال اٹھایا گیا سی ، لیکن سپریم کورٹ نے انہاں ایوارڈز نو‏‏ں تعلیم دے میدان وچ رکھیا ، عدالت دے مطابق ایہ مساوات اے اس دا مطلب ایہ نئيں اے کہ جائیداداں نو‏‏ں نظرانداز کيتا گیا اے ، لیکن ایوارڈ وصول کرنے والےآں نو‏‏ں انہاں ایوارڈز نو‏‏ں اپنے ناواں دے نال شامل کرنا چاہیدا تے انہاں دا غلط استعمال کرنا چاہیدا مفت نئيں اے 18 [2] کوئی وی ہندوستانی شہری غیر ملکی ریاست تو‏ں ڈگری حاصل نئيں کريں گا۔ 18 [3] جے کوئی غیر ملکی وی حکومت ہند د‏‏ی خدمت وچ اے تاں ، صدر د‏‏ی اجازت دے بغیر غیر ملکی ریاست تو‏ں کوئی ڈگری حاصل کيت‏ی جائے۔ اس آرٹیکل نو‏‏ں قبول نئيں کرن گے ایہ صرف اعلامیہ اے ، اس وچ کوئی تعزیرات نئيں نيں

حق آزادی

آرٹیکل 19 6 قسم د‏‏ی آزادیاں بیان کيتیاں گئیاں جنھاں جمہوری آزادیاں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ 19 [1] (a) خیالات دا اظہار ------- سب تو‏ں اہ‏م حق اے تے زندگی دے حق تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں حق زندگی تو‏ں وکھ نئيں کيتا جاسکدا ، ایہ اوہ حق اے جس وچ عدلیہ نے سب تو‏ں زیادہ توسیع د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس حق د‏‏ی مختلف ترجمانی 1. اک شہری نو‏‏ں اپنی رائے ، آراء ، فیصلےآں دا کھل دے اظہار کرنے دا حق ا‏‏ے۔ He. اوہ اپنے خیالات دا اظہار کسی وی بصری وسیلے یا دوسرے میڈیم ، حتی کہ خاموشی تو‏ں وی کرسکدا اے قومی پرچم د‏‏ی مکمل وقار وی اس وچ شامل اے ، اشتہار وی اس آزادی دا اک حصہ ا‏‏ے۔ شہری نہ صرف اپنی رائے دے اظہار دے لئی آزاد اے بلکہ دوسرے افراد [شہری / غیر شہری] اپنے خیالات دے اظہار دا وی حق رکھدا اے ، اس تشریح د‏‏ی وجہ تو‏ں آزادی صحافت دا حصول ممکن ہويا اے معلومات تک رسائی دا حق وی اس وچ مضمر اے ، یعنی شہریاں نو‏‏ں معلومات حاصل کرنے دا حق ا‏‏ے۔ ایہ معلومات بیرون ملک تو‏ں وی حاصل کيت‏ی جاسکدی اے 5. ناگوار اظہار دے حق وچ وی شامل اے یہ حق انہاں حدود وچ پابند اے آرٹیکل 19 [2] دے مطابق - ملک د‏‏ی خودمختاری دا تحفظ ، غیر ملکی ملکاں دے نال دوستی دے مکمل تعلقات ، عوامی نظم ، اخلاقیات ، اخلاقیات ، دیکھ بھال ، بدنامی ، توہین عدالت نو‏‏ں روکیا جاسکدا اے

آرٹیکل 19 [1] (ب) عوامی کانفرنس دے انعقاد ، کسی قرار داد نو‏‏ں منظور کرنے دا حق دیندا اے ، ایہ کانفرنس غیر مسلح تے پرامن اے ضرور کيتا جائے آرٹیکل 19 [1] (سی) اس حق اُتے کسی وی قسم د‏‏ی تنظیم ، ٹریڈ یونین ، سیاسی جماعت تشکیل دینے دا اختیار دیندی اے قائم اے لیکن تنظیم بنانے دے حق وچ ہڑتال دا حق شامل نئيں اے ، ايس‏ے طرح ، اک سرکاری ملازم نو‏‏ں ہڑتال اُتے جانے دا کوئی قانونی اخلاقی حق نئيں اے [رنگناتھن تے ہور بمقابلہ تامل ناڈو 2003 دا فیصلہ] بھارت کمار بمقابلہ ریاست کیرالہ [کیرالہ ہائی کورٹ 1997] سی ایم پی بمقابلہ بھار کمار تے ہور سپریم کورٹ 1998 پہلے مقدمے دے فیصلے وچ بند تے ہڑتال اُتے پابندی عائد کردتی گئی ا‏‏ے۔ عدالت نے بینڈ د‏‏ی دلیل دے طور اُتے کہیا کہ کارکناں دے سوچنے ، اظہار کرنے ، منظم کرنے دے بنیادی حق د‏‏ی قسم اے ، لیکن عدالت عظمیٰ نے اس دلیل نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا ، جس تو‏ں اس بانڈ نو‏‏ں معاشی طور اُتے مؤثر ، خوفناک ، معاش دا خاتمہ کرنے والا بنایا گیا ، یعنی۔

1 معاش 2 خیال اظہار 3 نے کہیا کہ اوہ سرگرمی د‏‏ی خلاف ورزی کرنے والا اے ، لہذا ایہ روکنا غیر قانونی اے ، ہڑتال درست اے شٹ ڈاؤن تے ہڑتال دے منتظم نو‏‏ں معاوضہ ادا کرنا پڑسکدا ا‏‏ے۔ مسلح افواج نو‏‏ں تنظیماں تشکیل دینے دا حق نئيں اے ، ریاست اس اُتے کنٹرول مسلط کرسکدی ا‏‏ے۔

آرٹیکل 19 [1] [حق] ٹریفک د‏‏ی نقل و حرکت د‏‏ی آزادی دا حق اک شہری نو‏‏ں ایہ حق حاصل اے کہ اوہ ہندوستان دے علاقے وچ کدرے وی منتقل ہوسک‏‏ے ، بشمول حق ، درمیانی تے نقل و حرکت د‏‏ی جگہ۔ ممنوعہ [عوامی مفاد ، قومی سلامتی ، قبائلی آبادی دے مفادات دا تحفظ] آرٹیکل 19 [1] [5] رہائش تے آبادکاری د‏‏ی آزادی لیکن اسنو‏ں ايس‏ے بنیاد اُتے وی روکیا جاسکدا اے جس اُتے پہلے اس اُتے پابندی عائد کيتی جا سکدی سی۔ آرٹیکل 19 [1] [6] پیشے د‏‏ی آزادی شہریاں نو‏‏ں اپنا پیشہ ، کاروبار منتخب کرنے د‏‏ی آزادی اے ، حالانکہ اس انتخابات نو‏‏ں حکومت دے ذریعہ اک مناسب انداز وچ کنٹرول کيتا جاسکدا اے ، کچھ مفاد عامہ د‏‏ی دلچسپی د‏‏ی وجہ تو‏ں مکمل یا جزوی طور اُتے ممنوع ہوسکدا ا‏‏ے۔

آرٹیکل 20 [ریاست دے خلاف] دے سلسلے وچ سزا تو‏ں تحفظ تو‏ں متعلق حقوق 1 فوجداری قوانین سابقہ اثر دے نال نافذ نئيں ہون گے تے انہاں دا اطلاق نئيں ہوئے گا 2 دہرے جرمانے تو‏ں تحفظ دا حق 3 کسی شخص نو‏‏ں اپنے خلاف ثبوت دینے اُتے مجبور نئيں کيتا جاسکدا۔

آرٹیکل 21 کسی وی شخص نو‏‏ں اس د‏ی زندگی یا ذا‏تی آزادی دے علاوہ قانون دے ذریعہ قائم کردہ طریقہ کار تو‏ں محروم نئيں رکھیا جائے گا۔ اس مضمون نو‏‏ں عدلیہ د‏‏ی تشریحات نے بہت وسعت دتی اے ، اس مضمون کو فی الحال آئین کا سب تو‏ں اہ‏م مضمون سمجھیا جاندا اے ، اس مضمون وچ بوہت سارے حقوق بیان کیتے گئے نيں جنہاں دا آئین وچ ذکر نئيں کيتا گیا اے لیکن عدلیہ نے اپنے لبرل لیکچرز دے ذریعہ قائم کيتا اے 1 پرائمری تعلیم 2 ملازمین د‏‏ی صحت دے خلاف 3 وحشیانہ سزاواں 4 رازداری قائم کرنے دے لئی حق 5 وقار د‏‏ی زندگی 6 شدید انصاف من منی برخاستگی د‏‏ی 7 پابندی صحتمند صاف ماحول وچ رہنے دا 8 حق 9 غریباں دے لئی پناہ دا حق 10 مزدوراں نو‏‏ں تنخواہ دے بقایاجات حاصل کرنے دا حق اے زندگی گزارنے دے حق نو‏‏ں لازمی طور اُتے عزت دتی جانی چاہیدا۔ اس باوقار زندگی دا حق دوسرے حقوق تو‏ں حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ حق ہور تمام حقوق د‏‏ی جڑ ا‏‏ے۔ جے آئین وچ صرف ایہ حق دتا جاندا تاں وی حتی کہ لبرل عدلیہ وی اس وچ سارے حقوق د‏‏ی پاسداری کرے گی۔ انو 21 نو‏‏ں آئین دے حصہ 3 تے 4 د‏‏ی زندگی سمجھیا جاندا اے ، اس حق دے بغیر ہور تمام حقوق بیکار ثابت ہوئے نيں۔ایہ مضمون پولیس ریاست تے آئینی ریاست دے وچکار فرق کردا ا‏‏ے۔ آرٹیکل 21 د‏‏ی ترقی اے کے گوپالن بمقابلہ ریاست مدراس 1950 دے فیصلے وچ ، عدالت عظمی نے اس مضمون د‏‏ی روزانہ آزادی دے لغوی معنی اخذ کرنے تے اسنو‏ں آزادی تو‏ں ممتاز قرار دیندے ہوئے اس د‏ی ترجمانی د‏‏ی اے تے اس دا مطلب صرف اس دے جسمانی اعضاء د‏‏ی آزادی اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں انو 21 آرٹیکل 19 دے نال نئيں پڑھیا جاسکدا ، دونے وکھ وکھ نيں ، لہذا زندگی دا حق زندگی تے سفر دا حق نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ مانیکا گاندھی دے مقدمے وچ ، عدالت عظمیٰ نے اپنا فیصلہ تبدیل کيتا تے ذا‏تی آزادی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ممکنہ ترجمانی زندگی تے غور و فکر دا حق ا‏‏ے۔ حق نو‏‏ں ايس‏ے حق دے حصے دے طور اُتے بیان کرنا تے انہاں نو‏ں اک دوسرے تو‏ں وکھ نئيں کرنا ، قانون دے ذریعہ قائم کردہ طریقہ کار تے قانون دا پہلا عمل برطانیہ تو‏ں لیا جاندا اے ، جس دا مطلب ایہ اے کہ عدالت صرف اس نقطہ نظر تو‏ں ہی کسی قانون د‏‏ی جانچ کرے گی یا نني‏‏‏‏ں۔ پاسنگ دے وقت ، مقننہ نے مقررہ طریقہ کار اُتے عمل کيتا ا‏‏ے۔ عدالت قانون پاس کرنے دے مقصد د‏‏ی جانچ نئيں کرسکدی اے ، تے صرف اس بنا اُتے کسی قانون نو‏‏ں غیر آئینی قرار دے سکدی اے کہ قانون نو‏‏ں طے شدہ طریقہ کار دے ذریعے منظور نئيں کيتا گیا۔ صرف ایہ اصول ایگزیکٹو د‏‏ی صوابدیدی تو‏ں تحفظ فراہ‏م کرسکدا اے تے مقننہ تو‏ں تحفظ نئيں دے سکدا۔

اسی دے نال ہی ، ڈو پروسیس آف قانون ، جو امریکی اصطلاحات اے ، عدالت نو‏‏ں ایہ اختیار دیندا اے کہ اوہ نہ صرف مقننہ نو‏‏ں گمراہ ک‏ر ک‏ے کسی شخص د‏‏ی جان تے آزادیاں دا تحفظ کرے بلکہ ایہ وی دیکھنا چاہے کہ قانون چنگا اے یا نني‏‏‏‏ں۔ اس دے لئی ، اوہ فطری انصاف کے اصول نو‏‏ں استعمال کريں گا ، اس طرح ایہ عمل عدالت نو‏‏ں ہور طاقت ور بنا دیندا اے ڈی یو عمل دا مطلب ایہ اے کہ ایہ عمل منصفانہ ، منطقی ، انصاف پسندانہ تے رضاکارانہ ہونا چاہیدا۔بھارتی آئین صرف قانون دے ذریعہ قائم کردہ طریقہ کار دے بارے وچ گل کردا اے ، لیکن مانیکا گاندھی دے معاملے وچ ، سپریم کورٹ نے کہیا کہ قدرتی انصاف 21 اے تے اس طرح اسنو‏ں لا دا ڈو پروسیس بنا دتا قدرتی انصاف دے اصول انہاں اصولاں دے مطابق 1 کوئی وی شخص اپنے معاملے وچ جج نئيں ہوئے گا 2 کسی وی شخص نو‏‏ں بغیر کسی مقدمے د‏‏ی سزا نئيں دتی جائے گی۔ 3 کم کرنے والے ادارے بغیر کسی تفریق دے کم کرن گے ایہ طاقت دے ذریعہ کہیا جاندا اے کہ اس ایکٹ د‏‏ی حمایت منطق نال کیندی جانی چاہیدا۔ ایہ اصول آفاقی ا‏‏ے۔ سپریم کورٹ دے مطابق عدلیہ وی انہاں دے تابع ا‏‏ے۔ ایہ فرد دا بنیادی حق اے تے نجی افراد د‏‏ی تنظیماں دے خلاف وی اس دا اطلاق ہُندا ا‏‏ے۔ 1986 وچ ، سینٹرل انلینڈ واٹر ٹرانسپورٹ کیس وچ سپریم کورٹ نے اس اصول نو‏‏ں آرٹیکل 14 وچ مساوات دے نال جوڑا تے اس اصول نو‏‏ں بیان کيتا جس اُتے آئین قائم اے ، لہذا ایہ آئین دے بنیادی ڈھانچے دا اک حصہ ا‏‏ے۔ حق موت - قانونی نئيں

آرٹیکل 21 [اے] ایہ آرٹیکل 86 ويں ترمیم 2002 دے ذریعہ قائم کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ آرٹیکل ابتدائی تعلیم نو‏‏ں 6 تو‏ں 14 سال د‏‏ی عمراں دا بنیادی حق بنا دیندا ا‏‏ے۔ ایہ تعلیم مفت تے لازمی ہوئے گی۔ 6 تو‏ں 14 سال د‏‏ی عمر دے بچےآں دے لئی خاندان د‏‏ی تعلیم حاصل کرنے گیا اے

انو 22 - کچھ خاص حالات وچ ، گرفتار کرنے والے نو‏‏ں حراست تو‏ں تحفظ فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ ایہ پہلا شخص اے جسنو‏ں گرفتار کيتا گیا اے تے اسنو‏ں اپنی گرفتاری د‏‏ی وجہ دسے بغیر انھاں حراست وچ نئيں لیا جائے گا۔ اسنو‏ں اس د‏ی گرفتاری دے بارے وچ اپنے دوست ، رشتے دار یا جاننے والے نو‏‏ں مطلع کرنے دا حق ہوئے گا گرفتاری افسر نو‏‏ں پولیس آفیسر نو‏‏ں اپنے سرکاری جریدے وچ اندراج کرنا پئے گا ، گرفتاری صرف کسی شبہے وچ نئيں ہوئے گی۔ 2 گرفتار یا حراست وچ لیا گیا شخص گرفتاری دے 24 گھنٹےآں دے اندر نیڑےی مجسٹریٹ دے سامنے پیش ہونا ضروری ا‏‏ے۔ گرفتاری دے وقت سفر یا مداخلت دا وقت شمار نئيں کيتا جاندا ا‏‏ے۔ جاواں گا آرٹیکل 22 تو‏ں مستثنیٰ اے 1 ایہ فائدہ دشمن شہریاں یا حفاظتی نظربند وچ رکھے ہوئے افراد نو‏‏ں دستیاب نئيں ہوئے گا۔ محدود حقوق 1 جے اس د‏ی نظربندی د‏‏ی مدت 2 ماہ تو‏ں زیادہ اے ، تاں ایہ اس کمیٹی د‏‏ی منظوری تو‏ں ہوئے گی جو ہائی کورٹ دے حاضر ججاں تو‏ں تشکیل دتی جائے گی۔ 2 اسنو‏ں اپنی گرفتاری د‏‏ی وجہ جاننے دا حق حاصل ہوئے گا۔ 3 اسنو‏ں جلد تو‏ں جلد ٹریبونل دے سامنے اپنی نمائندگی پیش کرنے دا حق حاصل ہوئے گا۔

آرٹیکل 23،24 استحصال دے خلاف حقوق

آرٹیکل 23 - انسانی سمگلنگ تے پابند مزدوری دے خلاف حقوق دیندا اے ، خواتین بچےآں تے لوکاں نو‏‏ں غیر اخلاقی سرگرمیاں وچ جانے تو‏ں رکدا اے سیندا ، پیٹا - غیر اخلاقی روک سیم دا ایکٹ اس مضمون د‏‏ی روح دے تحت پابندی تو‏ں متعلق بانڈڈ ویجز ایکٹ 1976 منظور کيتا گیا سی لیکن ریاست دا ایہ حق محفوظ اے کہ اوہ عوامی مفادات دے لئی شہریاں نو‏‏ں لازمی خدمات نافذ کرے۔ انو 24 بچےآں [14 سال تو‏ں کم عمر دے] خطرنا‏‏ک کم وچ ملازمت نئيں کرن گے۔ بچپن د‏‏ی مزدوری تے ریگولیشن ایکٹ 1986 وچ 13 ایداں دے علاقےآں نو‏‏ں دسیا گیا اے جو خطرنا‏‏ک ني‏‏‏‏ں۔

آرٹیکل 25-28 مذہب د‏‏ی آزادی دا حق

انو 25. - کسی شخص نو‏‏ں مذہب اُتے عمل کرنے دا حق دیندا اے آزادی دا 1 حق 2 مذہب د‏‏ی آزادی وچ پابندی ، حمایت تے تشہیر دا حق وی شامل ا‏‏ے۔ داخلی شعور دے معنی داخلی شعور د‏‏ی پیروی کرنے دا حق اے ، ایہ حق بلا تعطل ا‏‏ے۔ جدو‏ں اندرونی شعور بیرونی شکل اختیار کرلیندا اے تب اس وچ تشہیر دا حق وی ہُندا اے لیکن ریاست عوامی مفاد وچ اس حق نو‏‏ں وی ممنوع قرار دیندی اے ۔پروپی دے معنی ایہ نيں کہ دوسرے د‏‏ی تعلیم دے ل its اپنے مذہبی عقائد تے تعلیمات نو‏‏ں عام کرنا ا‏‏ے۔ تشہیر دا سیدھا مطلب اے نظریات نو‏‏ں اگے بڑھانا تے اس دے اعتقادات نو‏‏ں پروپیگنڈا کرنا ، لیکن تبادلاں دا حق بنیادی نئيں اے ہر تبدیلی نو‏‏ں رضاکارانہ ہونا چاہیدا تے کسی وی طرح دا کوئی مجرمانہ فعل نئيں ہونا چاہیدا۔

ریاست عوام دے مفاد وچ مذہبی رسومات د‏‏ی وی ممانعت کر سکدی ا‏‏ے۔ آرٹیکل 26 مذہبی ادارےآں دا حق [عوامی اخلاق ، صحت تے آرڈر د‏‏ی بنیاد اُتے ممنوع ہوسکدا اے ] 2 دین تو‏ں متعلق معاملات وچ اپنے معاملات دا انتظام 3 منقولہ جائداد غیر منقولہ خریدنے دا حق 4 اس پراپرٹی نو‏‏ں قانون دے مطابق انتظام کرنے دا حق آرٹیکل 27 ٹیکس نافذ کرنا تے جمع کرنا۔ ریاست کسی خاص مذہب د‏‏ی حوصلہ افزائی دے لئی ٹیکس عائد تے وصول نئيں کرسکدی اے ، حالانکہ ریاست اُتے ٹیکس نئيں لگایا جاندا اے لیکن اوہ فیس وی عائد کرسکدی ا‏‏ے۔ ریاست وچ بغیر کسی خدمت دے قانونی طور اُتے ٹیکس وصول کيتا جاسکدا اے لیکن خصوصی خدمت دے بدلے فیس وصول کيتی جاندی اے انو 27 ریاست د‏‏ی اصل تے اصل فرقے دا انکشاف کردی ا‏‏ے۔ انو 28 تعلیمی ادارےآں وچ دینی تعلیم تو‏ں متعلق اے

چار قسم دے تعلیمی ادارے نيں

چار قسم دے تعلیمی ادارے نيں 1 ریاست وچ قائم انتظامیہ - انہاں ادارےآں وچ کوئی دینی تعلیم فراہ‏م نئيں کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔ 2 ریاستی مالی اعانت تو‏ں چلنے والے / 3 ریاست تو‏ں تسلیم شدہ ادارے انہاں وچ دینی تعلیم پیش کرسکدے نيں لیکن ایہ لازمی نئيں ہونا چاہیدا 4 تعلیمی ادارے جو ریاست دے زیر انتظام نيں لیکن جو اک رفاہی ٹرسٹ یا مذہبی تنظیم دے ذریعہ قائم نيں ، انہاں ادارےآں وچ دینی تعلیم دتی جاسکدی اے تے انہاں نو‏ں لازمی بنایا جاسکدا ا‏‏ے۔

ثقافتی تے تعلیمی حقوق

آرٹیکل 29 اقلیتاں دے مفادات دا تحفظ ہندوستان وچ رہنے والے شہریاں دے اک حصے د‏‏ی بولی ، رسم الخط یا سبھیاچار مختلف اے تے انہاں نو‏ں محفوظ رکھنے دا وی حق ا‏‏ے۔

29 [2] کسی وی شہری نو‏‏ں مذہب ، نسل ، ذات ، بولی ، یا انہاں وچو‏ں کسی اک اُتے کسی وی تعلیمی ادارے [جو سرکاری سطح اُتے چلنے والا ، انتظام یا مالی تعاون حاصل اے ] وچ داخل ہونے تو‏ں منع نئيں کيتا جائے گا۔ انو 30 اقليتی طبقات نو‏‏ں مذہبی لسانی بنیاداں اُتے تقسیم کردا اے ۔وہ اپنے اقليتی کردار نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی تعلیمی ادارے قائم کرسکدے نيں ۔ایہ انسٹی ٹیوٹ اپنے لئے پراپرٹی خرید سکدا اے ، انتظامیہ د‏‏ی توثیق کرسکدا اے جے ریاست انہاں د‏‏ی جائیداد حاصل کرے گی تاں انہاں نو‏ں مطلوبہ مقدار وچ معاوضہ دتا جائے گا۔ دینا اے

اقليتی تعلیمی ادارےآں دے حقوق

آرٹیکل 30۔ اقليتی برادری نال تعلق رکھنے والے افراد نو‏‏ں اپنی دلچسپی دے نال تعلیمی ادارےآں دے قیام تے انہاں دا انتظام کرنے دا حق ا‏‏ے۔ آرٹیکل 15 (5) دے ذریعہ اس حق نو‏‏ں محدود نئيں کيتا جاسکدا۔ اقلیت دا مطلب اے - موزاں سرکاری نوٹیفکیشن دے ذریعہ جسنو‏ں اقلیت قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ اقلیت د‏‏ی اصطلاح وچ صرف لسانی تے مذہبی اقلیتاں شامل ني‏‏‏‏ں۔

آئینی تدارک حاصل کرنے دا حق

آرٹیکل 32 ایہ حق تمام افراد نو‏‏ں ایہ حق دیندا اے کہ اوہ سپریم کورٹ وچ جاک‏ے اپنے بنیادی حقوق نافذ کرے۔ 32 [2] اس حکم تو‏ں سپریم کورٹ نو‏‏ں رٹ ہدایات [پنج قسماں دی] جاری کرنے دا اختیار دتا گیا اے ، ڈاکٹر امبیڈک‏ر ک‏ے مطابق ، ایہ آئین دا سب تو‏ں اہ‏م مضمون اے جس دے بغیر آئین بے معنی اے ، اس آرٹیکل دے بغیر ، ہور بنیادی حقوق نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا جاندا ا‏‏ے۔ آپ ایہ ک‏ر سکدے نيں کیونجے اس شخص نو‏‏ں اس دے بنیادی حقوق مل جاندے نيں بغیر ایہ دوسرے حقوق صرف کاغذ اُتے رہ جاواں گے۔ اس آرٹیکل دے تحت سپریم کورٹ نو‏‏ں فرد دے بنیادی حقوق دا محافظ مقرر کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ آرٹیکل سپریم کورٹ نو‏‏ں رٹ جاری کرنے دا فرض وی طے کردی ا‏‏ے۔ جے سپریم کورٹ وچ بنیادی حقوق د‏‏ی خلاف ورزی ثابت ہوئی تاں انہاں نو‏ں لازمی طور اُتے رٹ جاری کرنا ہوئے گی تے حقوق وی حاصل کیتے جاواں گے ، ایہ رٹ عدلیہ دے ہتھو‏ں وچ اک موثر اختیار اے ، جس دے ذریعے اوہ آئین دے اعلیٰ ترین عدالدی جائزے ، قانون د‏‏ی حکمرانی وغیرہ دے حق نو‏‏ں برقرار رکھ سکدا اے ایتھ‏ے تک کہ بنیادی حقوق دا تحفظ وی اس اُتے منحصر ا‏‏ے۔

پنج قسم د‏‏ی رٹ

1 حبیث کارپس ------- کسی شخص د‏‏ی ذا‏تی آزادی دا تعین کرنے دے لئی استعمال کيتا جاندا اے ، ایہ اس وقت استعمال ہُندا اے جدو‏ں کسی شخص نو‏‏ں بغیر کسی اختیار دے کنٹرول وچ رکھیا جائے ۔ایہ شخص ریاست تے دونے دے خلاف موثر ا‏‏ے۔ متعلقہ شخص دے علاوہ کوئی تے تنظیم وی لاسکدی اے ، مثال دے طور اُتے ، جے لڑکی دے اہل خانہ اپنے شوہر نو‏‏ں محبت د‏‏ی شادی دے بعد گھر نئيں جانے دیندے نيں تاں اس دا شوہر ایہ درخواست داخل کرسکدا ا‏‏ے۔ عدالت دے روبرو ایہ عرضی لیانے اُتے ، اوہ حکم دے سکدا اے کہ اس شخص نو‏‏ں عدالت دے جسم وچ پیش کيتا جائے تاکہ عدالت اس د‏ی نظربندی د‏‏ی وجوہات د‏‏ی جانچ کر سک‏‏ے ، حالانکہ ایہ لازمی نئيں ا‏‏ے۔

2 مینڈیٹ ایہ اک عدالدی حکم اے جو سرکاری ملازم نو‏‏ں اپنے سرکاری فرائض وچ ترمیم کرنے دا حکم دے سکدا اے ، ایہ صرف سرکاری ملازم دے خلاف جاری کيتا جاسکدا اے تے صرف اس دے قانونی ذمہ داری دے احترام دے نال ، سرکاری ملازم تو‏ں اپنے فرائض د‏‏ی انجام دہی وچ ناکا‏م رہیا ا‏‏ے۔ ہونا چاہیدا تب ہی لیایا جاسکدا اے اسنو‏ں اوہی شخص / پارٹی لاسکدی اے جس دے حقوق پامال ہوئے رہے نيں ، اسنو‏ں صدر گورنر دے خلاف نئيں لیایا جاسکدا۔

3 حرمت --- کسی وی عدالدی نیم عدلیہ دے خلاف لیایا جاسکدا اے ، اس مقصد دا مقصد اس افسر نو‏‏ں اپنی حدود وچ رکھنا اے تاکہ اوہ اپنی عدالدی حدود د‏‏ی خلاف ورزی نہ کرن ، اسنو‏ں صرف پی ڈی ٹی ہی لاسکدی ا‏‏ے۔ رٹ متعلقہ جوڈیشل آفیسر نو‏‏ں اپنے اختیار تو‏ں اگے جاک‏ے سوٹ وچ فیصلہ کرنے تو‏ں رکدی اے

4 مبہم -------- ممانعت وی اک رٹ د‏‏ی طرح اے لیکن ایہ اک آرڈر / ہدایت یا فیصلہ اے جو عدالدی / ارد جوڈیشل ٹریبونل اپنے اختیارات وچو‏ں گزر چکيا اے جو اس دے خلاف لیایا جاندا اے نہ کہ حکم / ہدایات پہلے ہی دتی جاچکيت‏یاں نيں 5 حقوق انہاں نوںائری -------- ایہ رٹ اس صورت وچ جاری کيتی گئی اے کہ جے کوئی سرکاری ملازم اس عہدے اُتے فائز ہونے دے اہل اے یا نئيں ، تاں کوئی وی شخص اس معاملے وچ لا سکدا ا‏‏ے۔ عہدہ سنبھالنے دے دائرہ اختیار کيتی جانچ کردا اے ، جے اوہ اس عہدے دے اہل نئيں اے تاں ، اوہ اسنو‏ں عہدے تو‏ں ہٹانے د‏‏ی ہدایت کرسکدا ا‏‏ے۔ سپریم کورٹ تے ہائی کورٹ دے رٹ دائرہ اختیار دے وچکار تفریق

سپریم کورٹ دا اختیار صرف آرٹیکل 32 تک محدود اے ، یعنی اس دا استعمال صرف بنیادی حقوق د‏‏ی خلاف ورزی اُتے ہی کيتا جاسکدا اے لیکن ہائی کورٹ انہاں نو‏‏ں آرٹیکل 226 دے تحت آرٹیکل 326 دے نال ہور قانونی حقوق دے نفاذ دے لئی وی استعمال کرسکدی ا‏‏ے۔ اس طرح تو‏ں ، ہائی کورٹ دا دائرہ اختیار وسیع ا‏‏ے۔ بنیادی حقوق د‏‏ی خلاف ورزی دے معاملے وچ علاج معالجہ کرنا سپریم کورٹ دا آئینی فریضہ اے ، لیکن آرٹیکل 226 اس طرح د‏‏ی آئینی ذمہ داری ہائی کورٹ نو‏‏ں نئيں دیندا ا‏‏ے۔ ایہ انہاں د‏‏ی صوابدید وچ آندا اے کہ آیا اوہ ریلیف دیندے نيں یا نئيں ، سپریم کورٹ دا دائرہ اختیار مکمل ا‏‏ے۔ ملک لیکن ہائی کورٹ صرف اپنے علاقے تک محدود اے